1. Średniowieczne korzenie renesansu.

Boska komedia Dantego jest traktowana jako pomost między średniowieczem, a renesansem - zawiera bowiem cechy oby tych epok. Tematem głównym działa jest wędrówka autora po zaświatach - piekle, czyśćcu i raju. Panuje tu magia liczb: trzy części, dziewięć kręgów piekielnych, dziewięć części czyśćca i dziewięć części nieba; dziewięć chórów anielskich. W każdej pieśni są trzydzieści trzy pieśni - Bóg jest jednością w trzech osobach - stad znaczenie trójki. To zamiłowanie do liczb, symboli, alegoryczna wymowa, teocentryczna budowa wszechświata (Bóg na szczycie jako najwyższa wartość) - są charakterystyczne dla epoki średniowiecza. Ale dzieło napisane zostało po włosku, w języku narodowym pisarza; Dante jest aktywnym bohaterem, przedstawia swoje subiektywne odczucia, świat, który konstruuje posiada harmonijną budowę - jak wymagał tego od działa renesans.

• obecność łaciny w twórczości (literatura łacińska i dwujęzyczna).

• sonet, rozpropagowany przez Petrarkę, ma swój rodowód w kulturze średniowiecznej.

• pisarze renesansowi kontynuują model literatury parenetycznej (ideały dworzanina, ziemianina).

• W poezji Jana Kochanowskiego, obok wizji człowieka potężnego, pojawia się też krucha istota, kukiełka w rękach Boga; Bóg znajduje się w centrum uwagi wielu dzieł jak i wiara i religijność Psalmy.

2. Wyjaśnij pojęcia: humanizm, reformacja, odrodzenie.

Renesans - to francuska nazwa epoki, która następuje po średniowieczu; renesans to polskie odrodzenie. Renesans narodził się we Włoszech w XIV wieku. Nazwę tę nadał epoce późniejszy włoski malarz, architekt i pisarz - Giorgio Vasari. Nazwy - odrodzenie lud renesans - oficjalnie zaczęto używać w XIX wieku. charakter renesansu najlepiej określają dwa zjawiska: humanizm i reformacja. Renesans miał wyrażać przeciwstawienie nowej epoki czasom średniowiecznym. Myśliciele renesansowi niezbyt cenili dokonania średniowiecznych przodków. Sami szukali źródeł swojej filozofii w antyku.

Humanizm - (humanus - ludzki). Jeden z głównych prądów myślowych epoki, który w centrum zainteresowania stawia człowieka, jego wartości, jego doskonalenie. Człowiek staje się przedmiotem nauki, dociekań filozoficznych i etycznych. Szczególnego znaczenia w XVI wieku nabrało dla twórców kultury hasło Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”. Stawiało ono nieograniczone możliwości poszukiwaniom wszechstronnej wiedzy o człowieku; zmierzało do poznania wielu dziedzin ludzkiej aktywności: sztuki, literatury, filozofii, etyki, polityki. Humanizm nawiązywał do antycznych haseł filozofii człowieka, zwłaszcza epikureizmu i stoicyzmu. Głosił antropocentryzm (przeciwstawienie średniowiecznemu teocentryzmowi) - „człowiek w centrum zainteresowania”. To właśnie człowiek staje się ośrodkiem zainteresowania: jego rozwój, uczucia, zdolności.

Najwcześniej pojawiło się hasło - „humanitas” w znaczeniu greckiego „paideia”, czyli wykształcenie i ćwiczenie w sztukach pięknych. Używał go w tym znaczeniu Leonardo Bruni, nauczyciel domowy Medyceuszy , autor biografii Dantego i Petrarki. W tym znaczeniu „humanitas” była określeniem ludzkiej sprawności i zdolności twórczej. Petrarka sądził, że do poznania natury ludzkiej można dojść przez zrozumienie wewnętrznych przeżyć.

Język i literatura są przejawem jedności umysłów ludzkich, pomostem, który łączy przeszłość ze współczesnością i który wyraża wspólnotę wszystkich ludzi wykształconych. Humanizm był elitarny i egalitarny zarazem. Elitarny, bo tworzył wysokie normy wytworności językowej i erudycji, którym niełatwo było sprostać. Egalitarny, bo oceniał ludzi nie wedle stanu i urodzenia, lecz wedle wiedzy i wykształcenia jako zasługi osobistej.

Reformacja - to wielki ruch religijny, który opanował w XVI wieku całą Europę. Z krytyki papiestwa i Kościoła zrodziły się nowe odłamy: luteranizm, kalwinizm, anglikanizm, arianizm. Marcin Luter w słynnych 95 Tezach o odpustach skrytykował kościelne praktyki, postulował tłumaczenie Biblii na języki narodowe. w swoich wystąpieniach Luter rozwijał własną doktrynę teologiczno - moralną. Głosił zasadę fiducji (wiara jako akt ufności w zbawienie ze względu na ofiarę Chrystusa, a nie ze względu na dobre uczynki). Twierdził, że wszystkie prawdy można znaleźć wprost w Biblii, występował przeciwko celibatowi księży, przeciwko zakonom, kultowi świętych, otaczania czcią relikwii i obrazów. Spalił publicznie bullę papieską, grożącą mu klątwą (1520 rok). Doprowadził do powstania nowych wyznań, tzw. protestanckich.

Jan Hus - kaznodzieja, profesor uniwersytetu w Pradze, reformator kościoła. Przetłumaczył Pismo Święte na język czeski. Wystąpił z postulatami reform kościoła. Został potępiony przez sobór w Konstancji i spalony na stosie.

Jan Kalwin - teolog francuski, głosił najbardziej radykalne przekonania. Działał głównie w Genewie. Stworzył tam wzór gminy reformacyjnej rządzącej się bardzo surowymi prawami opartymi na ascetycznych zasadach moralnych.

W roku 1534 powstał kościół państwowy, którego głową został król Henryk VIII - od tej pory w Anglii obowiązuje anglikanizm.

Reformacja rozbiła jedność wyznaniową w Europie. Państwa skandynawskie przyjęły luteranizm. W Niderlandach rozszerzył się kalwinizm, który wspomagał ideowo walkę narodowowyzwoleńczą przeciw panowaniu w tym kraju katolickiej Hiszpanii. W Czechach, gdzie szczególnie żywe były tradycje husytyzmu jako ruchu religijnego a zarazem narodowego, w drugiej połowie XV wieku powstała Jednota Bracka (bracia czescy), której poglądy społeczne miały charakter antyfeudalny (zakaz posiadania dóbr, piastowania urzędów, uczestniczenia w wojnach). Bracia czescy zamieszkujący dobra królewskie zostali edyktem Ferdynanda I wygnani z kraju. wielu z nich osiedliło się w Polsce. Spowodowało walki religijne, między innymi w Niemczech i Francji. Wojny religijne trwały od roku 1524. W roku 1555 w Augsburgu, stwierdzono: „czyja władza, taka religia”.

Kościół katolicki zagrożony przez reformację, na soborze trydenckim (1545 - 1563) opracował program reform wewnętrznych. Rozpoczęła się zatem kontrreformacja, której przewodził zakon jezuitów, powstały w 1543 roku.

W Polsce przebieg reformacji wyraził się głównie w sferze polityki wewnętrznej (spór wokół egzekucji dóbr królewskich i koronnych) oraz burzliwych dyskusji światopoglądowych. Polska szlachta chętnie przyjmowała hasła reformatorskie. Działalność prowadzili Bracia Polscy (arianie). Głosili oni tolerancję religijną, zakładali własne szkoły (Akademia w Rakowie) i drukarnie. Występowali oni przeciwko wojnom zaborczym, proponowali przekazanie ziemi chłopom.

3. Dramat antyczny - dramat Szekspira, próba porównania.

Dramat antyczny	Dramat Szekspira
Jedność czasu, miejsca i akcji.	Zerwanie z jednością czasu, miejsca i akcji.
Ograniczona ilość aktorów (najwięcej trzech) i chór.	Sceny zbiorowe. Brak ograniczeń ilości aktorów.
Bohater statyczny.	Bohater dynamiczny.
Losem bohaterów rządzą bogowie i Fatum.	Bohaterowie sami decydują (są to czyny świadome)
Akcja rozgrywa się w linii ciągłej.	Brak ciągłości akcji. Występuje kilka punktów kulminacyjnych.
Przyroda jest tłem do przedstawionych wydarzeń.	Przyroda stwarza nastrój, wpływa na psychikę bohaterów, „zapowiada” wydarzenia.
Specyficzna budowa: chór aktorzy.	Akty dzielą się na sceny, dialogi i monologi
Wyraźnie dwie, nie mieszające się sfery ludzi i bogów.	Różne klasy społeczne, wątki fantastyczne i realne mieszają się.
Motywacja boska - to bogowie decydują czy człowiek jest dobry czy zły.	Wszystko zależy od człowieka, „człowiek jest kowalem własnego losu”.
Wyraźnie pokazane czy człowiek jest dobry, czy zły	Widać przemiany wewnętrzne bohaterów
Styl i język są podniosłe.	Styl nie zawsze jest podniosły ( na przykład monolog Odźwiernego)
Zabójstwa są opowiadane przez aktorów.	Sceny zabójstw są pokazywane na scenie.
Aktorzy występują w maskach.	Nie ma masek.
Wiersz: iloczas.	Różne style wiersza - wiersz biały, czy nawet proza.

4. Poeci polsko-łacińscy.

Pierwszymi poetami polsko - łacińskimi byli:

1. Paweł z Krosna - (1470 - 1517). Pochodził z niemieckiego mieszczaństwa osiadłego w Krośnie. Przez pewien czas objaśniał Wergilego i Owidiusza w Krakowie, ale czuł się bardziej związany z Węgrami i swoimi protektorami węgierskimi, u których pobierał kiedyś nauki. Poprawna, choć mało wynalazcza klasyczna wersyfikacja i topika jego wierszy służyła tematyce okolicznościowej i religijnej. Tematyka chrześcijańska, ujęta w wersyfikację i schematy stylistyczne zalecone do naśladowania przez poetyki humanistyczne, to znamienna i godna uwagi próba włączenia średniowieczno - chrześcijańskiej tradycji w obieg kultury humanistycznej. Właśnie dowodem żywotności młodej humanistycznej poezji było to, że ni usiłowała kopiować i powielać antyku, lecz zrekonstruowany system poezji klasycznej traktowała niejako instrumentalnie. Międzynarodowy instrument, jakim była łacina humanistyczna, służył do przekazania i utrwalenia wiadomości o zdarzeniach, obyczajach, o historii Polski.

2. Jan z Wiślicy - (1485 - 1520). Uczeń Pawła z Krosna, nie osiągnął formalnej sprawności mistrza, ale był bardziej oryginalny w doborze tematów. Setną rocznicę zwycięstwa pod Grunwaldem uczcił obszernym poematem Bellum Prutenym (Wojna pruska). Zamierzenia autora miały charakter dydaktyczny, wychowawczy - Janowi chodziło o to, żeby młodym czytelnikom przypomnieć zwycięstwo przodków.

3. Mikołaj Hussowski - (1475 - 1533). Dworzanin biskupa Erazma Ciołka, z którym przebywał pewien czas w Rzymie. Tam powstał pomysł głównego utworu Hussowskiego - Pieśni o żubrze, którą zadedykował królowej Bonie i wydał w 1523 roku. Cenił on posłannictwo poety, rozumiał rolę poezji w kulturze narodu i dlatego w liście do królowej Bony sugerował, aby król objął opieką poetów. Kolejny utwór Hussowski poświęcił zwycięstwu nad Turkami pod Tremblową w 1524 roku. Poeta pisał swój utwór na gorąco, pod bezpośrednim wrażeniem odniesionego zwycięstwa, nie posługiwał się więc mitologią, nie cytował autorów antycznych, natomiast nie szczędził słów dla przedstawienia okrucieństwa wojny i niedoli ludzi, którzy doświadczają na sobie jej skutków.

4. Andrzej Krzycki - (1482 - 1537). Był przede wszystkim politykiem, dyplomatą, uczestnikiem dworskich imprez. Ukończył wydział prawa na Uniwersytecie w Bolonii. W Polsce piastował stanowiska sekretarza biskupa Jana Lubrańskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa. Pisał paszkwile i panegiryki, wiersze miłosne, utwory o tematyce religijnej i politycznej. W Skardze Religii i Rzeczypospolitej potępia obywateli, którzy lekceważą swoje obowiązki, nie szanują praw, nie dbają o obronę granic, troszczą się tylko o własne korzyści.

5. Jan Dantyszek - (1485 - 1548). Po studiach w Krakowie wstąpił na służbę królewską i wiele lat spędził na obcych dworach zyskując opinię zdolnego dyplomaty. Podróże zagraniczne pozwoliły mu na zapoznanie się z ówczesną literaturą i sztuką europejską. Po powrocie do kraju mianowany został biskupem chełmińskim, a potem warmińskim, wtedy także rozpoczął działalność literacką. Pisał krótkie epigramaty, wiersze zawierające wskazówki moralne dla czytelników, utwory polityczne - po klęsce pod Mohaczem, w 1526 roku, nawoływał do krucjaty antytureckiej.

6. Klemens Janicki - (1516 - 1543). Był najwybitniejszym spośród poetów polsko - łacińskich, za względu na wysoki poziom artystyczny utworów, a także różnorodność tematyki i liryzm. Syn chłopa, otrzymał staranne wykształcenie w Kolegium Lubrańskiego w Poznaniu, gdzie na jego talent zwrócił uwagę Andrzej Krzycki. Dzięki jego protekcji, Janicki dostał się na dwór wojewody krakowskiego Piotra Kmity, który sfinansował studia poety w Padwie. Janicki pisał elegie, epigramaty i tak zwane trista - smutki, wydane w 1542 roku. Pisał także utwory polityczne - odezwy Do polskich magnatów, Skargę Rzeczypospolitej - mówił w nich o egoizmie magnatów dbających o własne, rodowe interesy, o szlachcie zaniedbującej swe obywatelskie obowiązki.

Z całego dorobku Janickiego największą popularność zyskał utwór O sobie samym do potomności. Poeta opisuje swoje życie, od urodzenia w chłopskiej chacie, poprzez studia, po pobyt w Polsce. Wprowadzając siebie i swoje przeżycia jako temat utworów, Janicki dokonał przełomu. Od tej pory realia własnej biografii są równie częstym tematem utworów, jak czyny rycerzy, problematyka społeczno - polityczna, religijna, historyczna, obyczajowa czy miłosna.

5. Omów znaczenie Odprawy posłów greckich dla literatury polskiej.

Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego - to pierwszy nasz dramat nowożytny. Opowiada o tym co działo się w Troi, gdy pokrzywdzony król Menelaos wysłał posłów greckich do Priama i Parysa. Oczekiwał, że Parys odda mu porwaną żonę Helenę. Niestety stało się inaczej. Jak mówi tytuł, posłowie zostaną odprawieni, co doprowadzi do wojny.

Historia ma dwie warstwy znaczeniowe:

• uniwersalną - bezpośrednio prezentowaną. Jest to prezentacja postaw i dyskusja etyczna dotycząca wszystkich epok i ludzi. Postawy bohaterów:

1. Iketaon - sprzedajny i skorumpowany polityk, demagog

2. Antenor - prawy obywatel, prawdziwy patriota, stawia dobro ojczyzny ponad dobro jednostki

3. Priam - powolny i słaby władca

4. Aleksander - egoistyczny królewicz

Zdrada, miłość, wojna, wierność ideałom, wybór między racją kraju a pragnieniami osobistymi - to tematy ponadczasowe.

• patriotyczną - (ukrytą) dotyczącą Rzeczpospolitej.

Przesłanie ukryte polega na tym, że powyższe problemy są nałożone na sytuację Polski. Pozornie dotyczą historii Troi - a naprawdę Kochanowski aluzjami i metodami kompozycyjnymi przenosi je na nasz grunt, Rzeczypospolitej XVI wieku. przestrzega władców i posłów, neguje prywatę, kreuje wzór godny naśladowania - czyli Antenora. Trojański system władzy (rządy króla i sejmu przypominają ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów), przekupstwa Parysa, krytyka Menelausa, skierowana do młodzieży trojańskiej („wrzód szkodliwy w rzeczypospolitej młódź wszeteczna”), połączenie religijności antycznej i chrześcijańskiej. Kostiumy, jakich używali aktorzy podczas premiery Odprawy... , czyniły z tragedii utwór niemal współczesny (polityczny, obywatelski), co wskazywało na taką możliwość oddziaływania na społeczeństwo i rządzących. Poza tym Kochanowski usunął z mitycznej opowieści wszystko, co zwalniało człowieka od odpowiedzialności za swoje czyny. Nie ma zatem w Odprawie... wszechwładnego fatum, decydującego o przyszłości. Zgodnie z duchem renesansu - człowiek kształtuje swój los i potęgę, albo słabość swojego kraju. jest to także nowym elementem w naszej literaturze.

Poza tym istotne znaczenie Odprawy.. dla polskiej literatury miało to, że:

• była to pierwsza próba utworu dramatycznego (tragedii) w naszej literaturze;

• język ojczysty uznał poeta za najwłaściwszy dla tragedii, która miała przemówić do widza polskiego, chociaż przedstawiała losy Troi;

• poeta różnicuje język (indywidualizuje); nie wszyscy bohaterowie mówią tym samym językiem, posługują się tym samym stylem (dotyczy to szlacheckiej mowy na sejmach - porywczej, zbliżonej do mowy potocznej i wystąpień pełnych patosu);

• jeszcze inne wartości to różnorodność budowy wiersza w pieśniach chóru, kontrastowość postaci (lekkomyślny Aleksander i poważny Antenor);

• poeta zastosował tu wiersze bez rymów (wiersze białe, oparte jedynie na zgodności akcentów i równej ilości sylab), np.

„O, nierządne królestwo i zginienia bliskie,

Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość

Ma miejsce, ale wszystko złotem kupić trzeba...”

• występuje też wiersz nieregularny (czyli wiersz wolny, o zmiennej ilości sylab i zmiennym rytmie):

„O, białoskrzydła morska pławaczko, 10 sylab (zgłosek)

Wychowanico Idy wysokiej, 10 sylab

Łodzi bukowa, któraś gładkiej 9 sylab

Twarzy Pasterza Prijamczyka 9 sylab

Mokrymi słonymi wód ścieżkami 9 sylab

Do przezroczystych Eurytowych 10 sylab

Brodów nosiła...” 5 sylab

A więc ze względu na wartości ideowe i artystyczne Odprawa... stanowi ważny krok w rozwoju polskiej poezji w ogóle, a w poezji dramatycznej w szczególności.

6. Bóg i natura w poezji Jana Kochanowskiego.

Konsekwencją renesansowego antropocentryzmu stało się przekonanie, że człowiek może być szczęśliwy już tutaj, na ziemi, w życiu doczesnym. Ta ziemia i cała natura zaczęła teraz interesować go jako przedmiot obserwacji i studiów. Zwrot ku naturze był reakcją przeciwko obowiązującemu przez długie wieki koncentrowaniu myśli na życiu wiecznym. Pomogły w tym dokonania naukowe Leonardo da Vinci i Mikołaja Kopernika. Człowiek, spoglądając w wszechświat, szukał w jego perspektywie miejsca dla siebie na ziemi.

Obserwacja prawidłowości przemian ziemskiej przyrody i zjawisk kosmosu prowadzi do istotnych dla tej epoki wniosków światopoglądowych i moralnych. Ład, piękno i harmonia świata dostarczają dowodów na istnienie boskiej opatrzności, są gwarancją nienaruszalności raz ustanowionego ładu. Harmonii świata odpowiada harmonia ludzkiej egzystencji, a rytmowi życia przyrody - zmienność losu człowieka.

W twórczości Jana Kochanowskiego natura występuje jako ulotna dygresja w postaci porównania, apostrofy, personifikacji, metafory. Opisy przyrody ubarwiają treść, np. uroki lipowego cienia zachwalane są przez drzewo (fraszka Na lipę); harmonia i porządek świata, który jest dziełem Boga, przedstawiona jest w pieśni Czego chcesz od nas, Panie, za twe hojne dary?; pochwała życia na wsi w Pieśni świętojańskiej o Sobótce.

Przyroda w utworach Kochanowskiego jest zwyczajna. Artysta opisuje pola, łąki, sady; wiosnę, lato; wszystko, co sam zaobserwował i znał; to wszystko, co go na co dzień otaczało. Epitety, porównania, metafory, którymi się posługuje, mają wartość raczej emocjonalną niż opisową. Używa przyrody do zilustrowania własnych przemyśleń i uczuć, aby udowodnić harmonię i porządek świata. Są to na ogół krótkie, niekiedy tylko dłuższe fragmenty, uchodzące uwadze czytelnika. Robią wrażenie poetyckich ozdobników, chociaż często maja podtekst filozoficzny jak alegoria losu ludzkiego (fraszka Do gór i lasów). Przyroda w poezji Kochanowskiego jest przyrodą w ogóle, bez jakichkolwiek cech polskości, np. biały dzień, ciemna noc, gnuśna zima, góry wysokie, lasy odziane. Porośnięta lasem góra, u jej stóp szmaragdowa łąka i „zdrój przezroczystej wody”, ciepły powiew zachodniego wiatru i śpiew słowika - składają się w wyobraźni poety na ideał majowej aury (fraszka O Hannie).

Gdy słowik przestaje śpiewać, „w kłosianym wieńcu Lato” nastaje (pieśń Czego chcesz od nas, Panie...) i wita je czarnoleska sobótka. Mieszkańców wsi i ich gości przywołują płomienie ogniska oraz dźwięki muzyki, której odpowiadają dalekim echem sady (Pieśń świętojańska o Sobótce). Piękna noc bez wiatru i deszczu sprzyja ludowej zabawie, która trwa aż do rannej zorzy.

Z rytmem czterech pór roku zgodny jest ogólny porządek świata, wyrażający się zdaniem poety w regularnym następstwie dni i nocy, istnieniu nieprzekraczalnych granic między morzem a ziemią, przykryciu jej „zioły rozlicznemi”, w nieustannym krążeniu wód niesionych przez „hojne rzeki”, w stworzeniu człowiekowi możliwości korzystania z różnorodnych darów natury, cieszeniu się ich urokiem i samym faktem życia. Natura nie jest więc samodzielnym tematem utworów poety.

BÓG: ludzie renesansu wierzyli, że Boga cieszy ich pełnia życia, że dążąc do rozwoju swojej osobowości i otaczając się pięknymi przedmiotami sławią zarazem Boga.

Bóg - Twórca, Architekt świata, Wielki Budowniczy, Artysta; wynikało to z wczesnych myśli humanistów, którzy zwracali uwagę na naturę jako - wspaniałe dzieło Boga. Pojawia się też motyw fortuny - przygody (zaczerpnięty z Horacego) współbrzmiący z pojęciem boskiej opatrzności i odgórnie ustawionego dla każdego człowieka przeznaczenia (Pieśni, związek antyczno - chrześcijański). Bóg jest miłującym, tym, który poprzez miłość stwarza świat i nim rządzi łącząc go w jedność. A zatem, jak wygląda relacja Bóg - człowiek? Jakie powinności ma ludzkość wobec Stwórcy? W Hymnie czytamy:

„Złota też, wiem, nie pragniesz, bo to wszystko Twoje,

Cokolwiek na tym świecie człowiek mieni swoje.

Wdzięcznym Cię tędy sercem, Panie, wyznawamy,

Bo nad to przystojniejszej ofiary nie znamy”.

Oznacza to, że Kochanowski odrzuca fatalizm. Człowiek nie jest w stosunku do Boga niewolnikiem, od którego wymaga się bezwzględnego posłuszeństwa, uległości i wyrzeczeniu się własnego życia. Bóg oczekuje jedynie umiejętności korzystania z uroków i darów życia. Oczekuje, że człowiek uszanuje ten piękny świat, że potrafi się nim cieszyć, że zrozumie swoje w nim miejsce oraz fakt, iż jest jedynie cząstką wszechświata a godnym i pełnym cnót życiem zasłuży na wieczne zbawienie. W różnych wyobrażeniach poety nie zabrakło też obrazu Boga śmiejącego się z „teatru świata”.

Jeśli Bóg stworzył człowieka akceptuje w nim to, co jest w nim ludzkie.

Tren XIX - Bóg zsyła na człowieka radość i cierpienie.

W Psałterzu Dawidów poeta poszukuje na styku religijności starotestamentowej, antyczno - pogańskiej i chrześcijańskiej zbieżności i podobieństw, rezygnuje natomiast z podkreślania różnic. Unika nazywania Boga Jowiszem lub Zeusem, choć nie zawsze rezygnuje z antycznych epitetów, np.: „Bóg władogromny”. Zbliża wizerunek starotestamentowego Boga psalmów do nowotestamentowego Chrystusa, łagodzi różnice pomiędzy groźnym, karzącym Jahwe a miłosiernym i wybaczającym jego synem. W poezji łacińskiej nie sławił Boga chrześcijańskiego i świętych, obracał się w kręgu bogów olimpijskich.

• W Trenach poeta przeżywa kryzys światopoglądowy. Przez chwilę wątpi w istnienie Boga i życia pozagrobowego („Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest...”). Z czasem jednak godzi się ze swoim losem.

• W zbiorku pieśni znalazł się tylko jeden wiersz religijno - kościelny (Pieśń II wcześniej znana jako Pieśń o potopie). Zawarł w niej poeta inną niż w Hymnie koncepcję świata. Jego ład i harmonia zostają zachwiane i zwracają się przeciwko człowiekowi. Bóg, który wyznaczył ten ład, zakłóca go powodowany gniewem wobec ludzi. Także natura prezentuje się inaczej niż w innych wierszach poety. Ukazane jest groźne oblicze przyrody - dwie powodzie: Wisły (późnej Willi) oraz biblijnego potopu (apokaliptyczna wizja niszczenia; pogląd ten funkcjonował w renesansie, wyrażał go już wcześniej Leonardo da Vinci).

7. Treny Jana Kochanowskiego jako poemat o przełomie filozoficznym.

Jan Kochanowski, po ślubie z Dorotą Podlodowską w 1575 roku, zamieszkał w Czarnolesie. Tutaj - po latach nauki, aktywnego życia społecznego i politycznego - w życiu rodzinnym, w zajęciach ziemianina, w poezji znalazł spokój i zadowolenie. Ale tę pogodną atmosferę domu zniszczyło nieszczęście - śmierć ukochanej córki, Urszulki. Cierpienie ojca oddaje dedykacja Trenów: „Orszuli Kochanowskiej, wdzięcznej, uciesznej, niepospolitej dziecinie, która cnót wszystkich i dzielności panieńskich wielkie pokazawszy, nagle, nieodpowiednie, w niedoszłym wieku swoim z wielkim a nieznośnym rodziców swych żalem zgasła: Jan Kochanowski niefortunny ojciec swojej najmilszej dziewce z łzami napisał. Nie masz Cię, Orszulo moja!”

Treny są najpiękniejszym pomnikiem grobowym Urszulki. Nieszczęśliwy ojciec pragnie swą ukochaną córkę uczcić, zachować w ludzkiej pamięci. Wie, że najtrwalsze pomniki skruszeją i nie oprą się sile czasu. Ale dopóki będzie istniała mowa polska, będą znane Polakom wersy Trenów i mała Urszulka.

W utworach, związanych ze śmiercią „najmilszej dziewki” (niespełna trzyletniej dziewczynki) wypowiedział poeta uczucia, jakie owładnęły nim w tej sytuacji. Nakreślił słowami postać córeczki, jej usposobienie, zalety charakteru. Są więc one wyrazem bólu ojcowskiego i refleksji filozoficznej poety.

Przez całe życie Kochanowski budował swój system filozoficzny. Z wiarą chrześcijańską w jednego Boga łączył wyznawane wartości filozofii stoickiej. Dawał niejednokrotnie wyraz swojego poglądu we fraszkach (O żywocie ludzkim, Na dom w Czarnolesie), a zwłaszcza w pieśniach refleksyjnych: „A nigdy nie zbłądzi, / kto tak umysł narządzi, / Jakoby miał szczęście i nieszczęście znosić...” (Pieśń IX, Księgi pierwsze); lub „ (...) na szczęście wszelakie / Serce ma być jednakie (...)” (Pieśń IX, Pieśni wtóre). Filozofia renesansu w utworach Kochanowskiego wydaje się jasna, optymistyczna, pełna stoickiego spokoju i harmonii. I taką była do czasu osobistej tragedii. Teraz następuje kryzys w renesansowym światopoglądzie poety. Śmierć Urszulki „uczyniła pustki” nie tylko w jego domu, ale przede wszystkim w jego duszy, w jego uporządkowanym świecie wartości. Cios ten przerósł wszelką odporność człowieka tak ufnie otwartego na życie. Czuje się on teraz „z ostatnich stopniów zrzucony” (Tren IX), i nie rozumie, jak niegdyś biblijny Hiob, mógł znieść swoje cierpienie. Złamany bólem nieszczęsny ojciec przywołuje postać zmarłej dziewczynki, zabranej przez „srogą Persefonę” - daremnie szuka ukojenia dla zbolałej duszy w domu, gdzie „z każdego kąta żałość człowieka ujmuje” (Tren VIII). W rozpaczy i poczuciu niesprawiedliwości buntuje się przeciwko Bogu, poddaje w wątpliwość sens całego życia i dotychczasowych przemyśleń opartych na stoickiej mądrości. Teraz mówi: „Kupić by cię Mądrości, za drogie pieniądze (...) / Nieszczęśliwy ja człowiek, który lata swoje / Na tym strawił, żebych był ujźrzał progi twoje (...)”. Ten człowiek czyniący z cnoty podstawę życia, teraz stwierdza: „Fraszka cnota! Kogo kiedy pobożność jego ratowała? / Kogo dobroć przypadku złego uchowała?” teraz poddawane jest nawet w wątpliwość istnienie życia wiecznego. Poeta mówi do zmarłej córki: „Orszulo moja wdzięczna (...) / Gdziekolwiek jest, jeśliś jest (...)” (Tren X).

Ale kryzys mija, przychodzi uspokojenie zwieńczone maksymą: „Tego się, synu, trzymaj, a ludzkie przygody / Ludzkie noś; jeden jest Pan smutku i nagrody” (Tren XIX - Sen). To zalecenie wypowiedziane przez zmarłą matkę poety, znane już w starożytności, zawiera chrześcijańskie „credo” o ludzkiej godności i odwadze samotnego człowieka w walce z losem.

Kochanowski zarwał z klasyczną tradycją trenu, czyniąc bohaterem dziecko. Tak naprawdę Treny poświęcone są przeżyciom Kochanowskiego, które spowodowała śmierć Urszulki. Poeta zrozumiał, że rozum ludzki nie jest w stanie poradzić sobie z każdym cierpieniem. Nagle okazało się, że cały system filozoficzno - światopoglądowy jest bezużyteczny. Efektem przeżyć ojca - artysty jest cykl 19 trenów. Utwory te, oprócz skarg i żalów, zawierają wizerunek kryzysu światopoglądowego i prób jego przezwyciężenia. I tak:

1. Tren I - -przynosi opis ogromnego nieszczęścia, jakie spotkało ojca - poetę. Powołując się na cenionego pisarza greckiego - Symonidesa z Keos, Kochanowski wzywa wszystkie „wzdychania i żale, i frasunki, i rąk łamania”, aby weszły w jego dom i pomogły mu wyrazić ogrom nieszczęścia, jakie go spotkało.

2. Tren V - porównuje śmierć małej dziewczynki do ścięcia przez ogrodnika pędu oliwkowego. Ogrodnikiem jest los, zaś pędem oliwkowym - Urszulka.

3. Tren VI - wyraża przekonanie o niezwykłych talentach zmarłej córeczki, jako poeta nazywa ją „Safą słowieńką”, porównując jej talent do starożytnej poetki greckiej - Safony.

4. Treny IX, X, XI - przedstawiają szczyt kryzysu światopoglądowego, który ogarnia umysł wątpiącego we wszelkie wartości zrozpaczonego człowieka. Tren IX jest negacją mądrości (ojciec poeta jest przecież poetą - filozofem). Teorie filozoficzne nie przetrwały próby starcia z rzeczywistością, wykazały swoją słabość. Najwymowniejszy jest zwrot do córki w Trenie X: „Gdziekolwiek jest, jeśliś jest...”. Właśnie to „jeśliś jest” stanowi podważenie całego sensu egzystencji ludzkiej (jeśli Urszulki nie ma, to nie ma zmartwychwstania dusz, nie istnieje więc porządek stworzony przez Boga).

5. Tren XVII i XVIII - to dwa psalmiczne treny, w których poeta korzy się przed mądrością Boga i modli się o Jego miłosierdzie. Wobec śmierci ludzki rozum poniósł klęskę. Dopiero łzy pokory wybłagały pocieszenie, o którym mówi Tren XIX.

6. Tren XIX­ - sytuacja zmienia się; dotychczasowy kryzys ustępuje pod wpływem snu (tytuł trenu Sen). Matka i córeczka zapewniają zbolałego ojca i syna o swoim szczęściu. Matka uważa, że Urszulka jest tutaj szczęśliwsza niż na ziemi. Uwalnia ją to od cierpień i chorób. Przynosi to ukojenie zbolałemu i zagubionemu sercu ojca i poety.

A jednak z kryzysu ideowego, którego owocem i symptomem są Treny, poeta nie wyszedł pokonany. Termin „kryzys” nie jest tu zresztą terminem wartościującym: mówi o genezie, a nie walorach utworu. Co więcej - można sądzić, że wielka literatura powstaje raczej z wątpliwości niż z pewności. Kryzys, który zrodził Treny, podważył optymistyczną wizję świata, ale nie zmienił generalnych zasad humanistycznej religijności Kochanowskiego. Religijność ta, zbliżona do myśli Erazma z Rotterdamu, jest religijnością rozumienia i poczucia odpowiedzialności za własny los. Ani Erazm, ani Kochanowski nie mogli by powtórzyć - wierzę, bo to niedorzeczność. Przeciwnie, powiedzieliby: wierzę, bo to jest rozumne.

8. Vita Activa i Vita Contenplativa w twórczości Jana Kochanowskiego.

Kochanowski traktował swoje utwory jako liryczny pamiętnik, w którym zawarł przemyślenia na temat świata i ludzi, własnego życia, spostrzeżenia i uwagi na temat ludzkich postaw i zachowań, wyraził swoje najbardziej skryte wrażenia i uczucia:

• Kochanowski jawi się, jako poeta - filozof i myśliciel, pojmujący świat, jako boże igrzysko, człowieka, jako aktora, a życie, jako przedstawienie teatralne. Poeta proponuje postawę dystansu do świata, głosi wyższość dóbr duchowych nad materialnymi - jest to postawa stoicka - fraszka O żywocie ludzkim, Chwalę szczęście stateczne, Lecz na szczęście wszelakie serce ma być jednakie - Pieśń IX;

• Poeta ocenia swe życie pozytywnie dzięki bogactwu wrażeń, przeżyć i doświadczeń, przejawia się tu charakterystyczna dla człowieka doby renesansu afirmacja życia - jest to postawa epikurejska - fraszka Do gór i lasów, „Chcemy sobie być radzi. Rozkaż, panie, czeladzi, Niechaj na stój dobrego wina przynaszają” - „Pieśń IX”;

• Dzięki fraszkom poznajemy hierarchię wartości uznawanych przez Kochanowskiego - zdrowie, ludzka życzliwość, spokojne życie, czyste sumienie, kontakt z przyrodą - fraszki: „Na dom w Czarnolesie”, „Na lipę”, „Na zdrowie”;

• Poeta ukazuje się jako obserwator i znawca ludzkich słabości, krytykuje jednak nie samych ludzi, a ich wady (obłudę, pijaństwo) - fraszki: Do fraszek, O kapelanie, O kaznodziei. Kochanowski reaguje także na aktualne wydarzenia i głosi pochwałę twórczych możliwości człowieka - fraszka: Na most warszewski;

• Kochanowski marzy o sławie - fraszka: Ku muzom;

• Poeta przekłada tematy powszednie, żarty, zabawy nad wzniosłą tematykę i pouczanie odbiorcy - fraszka: Na swoje księgi;

• W Pieśniach poeta snuje rozważania nad życiem ludzkim, udziela wskazówek, czym się kierować w życiu, aby osiągnąć szczęście i podpowiada, jak zachowywać się wobec zmienności losu, , tym samym hołduje humanizmowi - renesansowemu prądowi umysłowemu, stawiającemu na pierwszym miejscu jednostkę ludzką, zainteresowanie indywidualną osobowością człowieka;

• Poeta ukazuje ideały horacjańskie - spokój wewnętrzny, umiar, zdrowie, umiejętność cieszenia się życiem, dobrą sławę - Pieśń XIX, Pieśń XXIV;

• Kochanowski przedstawia się również w Pieśniach jako patriota - w Pieśni V - O spustoszeniu Podola - zawarł motyw tyrtejski, namawia Polaków, aby byli „mądrzy po szkodzie” i wcześniej przygotowali się do walk z Turkami, poeta krytykuje także nie walczącą, lecz „trzymającą się półmisków” szlachtę;

• Poeta akcentuje rolę działalności wewnętrznej i etycznej, cnoty - Pieśń XII - Pieśń o cnocie;

• W Pieśni IX Kochanowski odwołał się do religii - nawołuje do zaufania wszechmocnemu Bogu, który „Siła może wywrócić w godzinie”.

9. Filozofia życia w Pieśniach Jana Kochanowskiego.

Jan Kochanowski jest czołową postacią polskiego renesansu. Twórczość jego odzwierciedla najważniejsze ideały tej epoki, a wiec maksymę „Człowieka jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce” oraz „Carpe diem”. Wierzył, że stworzył dzieło trwałe, dlatego z poczuciem własnej wartości mówi: „I wdarłem się na skałę pięknej Kalijopi, / Gdzie natychmiast nie było znaku polskiej stopy: - (motto do „Psalmów”), albo w „Pieśni XXIV: „Niezwykłym i nielada piórem opatrzony / Polecę precz, poeta, ze dwojej złożony / Natury (...) O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie / i różnego mieszkańcy świata Anglikowie”. Pieśń ta przekazuje świadomość własnej wartości Kochanowskiego jako poety, jest również wyrazem uznania twórczości za najgodniejszą formę aktywności ludzkiej. A taką właśnie ważną pozycję społeczną wyznaczał artystom renesans.

Wzorem pisarzy starożytnych Kochanowski poświęca swe utwory głównie postawie życiowej, filozofii przez siebie wypracowanej. Łączy elementy filozofii antycznych i sobie współczesnych, a więc stoicyzm i epikureizm z renesansowym spojrzeniem na Boga oraz rolę człowieka w świecie, z renesansową postawą wobec wydarzeń społecznych czy zagadnień moralnych.

Taką postawę twórczą przyjmuje poeta w pieśniach. Zrywa z ascezą, jest wolny od średniowiecznych poglądów, głosi radość życia, troszczy się o dobro społeczne i sprawy ojczyzny. Za główną cechę moralną uważa służbę społeczną i dobrą sławę.

Apelem o aktywną postawę obywatelską wobec zagrożenia tureckim niebezpieczeństwem jest Pieśń o spustoszeniu Podola - utwór podejmujący aktualne sprawy polityczne; Pieśń o cnocie - podkreśla wartość służenia ojczyźnie; cnotą staje się: „A jeśli komu droga otwarta do nieba, / Tym, co służą ojczyźnie...”; Pieśń świętojańska o Sobótce - mówi o radości życia na wsi, zgodnego z naturą.

Poeta jest zwolennikiem humanistycznej pełni życia i postawy stoickiej. Pieśń IX (Księgi I) Chcemy sobie być radzi - to pochwała wesołej kompanii, pogody ducha, godności w znoszeniu przeciwności losu. Każda strofa tej pieśni (Pieśń o Fortunie) to rodzaj „złotej myśli” dotyczącej ludzkiego losu, o którym decydują Bóg, fortuna, ślepy los i czas. Człowiek zaś, zgodnie z zasadami stoicyzmu, winien poddać się wyrokom tych trzech instytucji. Tylko taka postawa może dać mu poczucie bezpieczeństwa. Wiele sentencji z tej pieśni przeszło do języka potocznego, na przykład: „Kto tak mądry, że zgadnie, / Co mu jutro przypadnie?”; „A nigdy nie zbłądzi / Kto tak umysł narządzi, / Jakoby miał szczęście i nieszczęście znosić, / Temu mężnie wytrzymać, w owym się nie wznosić”.

Radość życia musi być oparta o stateczność i mądrość. Kochanowski ceni poczucie humoru, (Pieśń XX, Księgi I): „Miło szaleć, kiedy czas po temu”, radość przebywania w dobrym towarzystwie, przy biesiadnym stole. Zachęca do szukania szczęścia na ziemi. Rola przyjemności w życiu jest traktowana po horacjańsku („Carpe diem”). Przemijający czas stwarza okazje, z których należy korzystać, los jest bowiem zmienny, tak jak pory roku w przyrodzie: „Dziś bądź wesoły, dziś użyj biesiady / O przyszłym dniu niechaj próżnej rady / Już to dawno Bóg obmyślił w niebie / A k'tej radzie nie przypuszczą ciebie” (wiara w przeznaczenie - postawa stoicka). Człowiek został wybrany przez Boga, zatem winien starać się uczynić w swoim życiu coś istotnego dla ogółu. Radość, pogodę ducha, wewnętrzny spokój zapewniają człowiekowi: dobrze wykonana praca dla siebie, dla innych i dla ojczyzny (Serce roście...).

Poeta wierzy w moc własnej poezji, odczuwa dumę, że jest artystą. Parafrazuje myśl Horacego zawartą w pieśni Non omnis moriar (Nie wszystek umrę). Będę sławny.

• Pieśń V - autor nie może odżałować napaści tureckiej. Ma nadzieję, że w szlachetnej sprawie coś się zmieni: „Polak mądry po szkodzie” - albo i nie!

• Pieśń XII - o cnocie. Cnota jest nagrodą, bogactwem. Pójdą do nieba ci, którzy sławią ojczyznę.

• Pieśń XIX - „...szkoda, zwać człowiekiem, kto bydlęco żyje...” Autor mówi, abyśmy stali się użyteczni, dobrze ułożeni, „Niechaj czyni porządek, rozterkom zabiega, / Praw ojczystych i pięknej swobody przestrzega”.

• Pieśń XX - „Miło szaleć, kiedy czas po temu”, hasło „Carpe diem”.

10. Różne ujęcia tematu wieś w literaturze renesansowej.

Temat wsi powraca w literaturze renesansu wielokrotnie. Nic dziwnego. Mit dworku ziemiańskiego, błogiego Czarnolasu tu właśnie się narodził.

• Mikołaj Rej

Żywot człowieka poczciwego - cały utwór jest wykładnią jak życie dobrego ziemianina powinno wyglądać i jakie rozkosze i pożytki daje życie na wsi. Jest to troskliwy gospodarz, który dogląda swoich dóbr. Jego życie jest podporządkowane naturalnym zasadom i każdej porze roku. W takich fragmentach, jak „Rok na cztery części podzielon” i „Lato, gdy przyjdzie, co z nim czynić” Rej ukazuje satysfakcję, jaka daje sadzenie drzew i warzyw; ich pielęgnowanie i zbieranie owoców swej pracy.

• Jan Kochanowski

Pieśń świętojańska o Sobótce - jest to ukazanie wsi w podobnym stylu jak u Reja, a więc: pochwała dostatniego życia ziemianina, który żyje z dala od wszelkich problemów społecznych i politycznych. „Wsi spokojna, wsi wesoła”, pełna sielankowego uroku. Idylliczność bytowania wiejskiego została podkreślona obrazami barw przyrody, zabawy, strojów dziewcząt.

• Szymon Szymonowic

Z sielankowym obrazem wsi u Reja i Kochanowskiego, kontrastuje utwór Żeńcy. Jest to sielanka niekonwencjonalna, zwana też „antysielanką”. Sielanka bowiem jest to utwór, który sławi wieś, przedstawia ją tylko w jasnych barwach: radosną, owocną pracę, dobrobyt, zgodę między ludźmi, piękno natury. W dialogu Oluchny i Pietruchny obserwujemy trud pracy w polu, zmęczenie, drastyczne kary, okrucieństwo dozorcy, a zatem antysielankową wizję świata wieśniaków, wieś nękaną niepokojami społecznymi. Są mimo to elementy typowe dla sielanek: pieśń o słońcu, pieśń przy pracy, wymarzony ideał wiejskiego świata: zgodnej czeladzi, harmonii i dobrobytu.

Problemy niesprawiedliwości, krzywdy społecznej porusza także Rej w Krótkiej rozprawie.... Utwór ten jest dialogiem (gatunek udramatyzowany). Spór wiodą tu przedstawiciele trzech stanów ówczesnej Polski: szlachcic (Pan), duchowny (Pleban) i chłop (Wójt). Istotą sprawy jest krytyka społeczeństwa, satyra:

• na szlachtę, bo: jest chciwa, rozrzutna, rozpustna, nie wypełnia obowiązków wobec kraju

• na kler, bo: próżnuje, zbiera datki z parafian, myśli o doczesnych wygodach, a nie o służbie kapłańskiej.

Los chłopa wydaje się najtrudniejszy: „Ksiądz wini Pana, Pan Księdza, a nam biednym zewsząd nędza” - mówi Wójt.

11. Związek twórczości Jana Kochanowskiego z poezją Horacego.

Dzięki twórczości Jana Kochanowskiego antyk zaistniał w naszej literaturze w szerokim kontekście. Dotyczy to już postawy filozoficznej prezentowanej przez poetę i realizowanego hasła Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”. Zgodnie z dewizą humanistów we fraszkach i pieśniach tworzy renesansową wizję świata i człowieka. Podejmuje głoszone przez Horacego „Carpe diem” i wyraża fascynację życiem oraz podziw dla uroków natury. „Dziś bądź wesół, dziś użyj biesiady...”, ale tak żyjąc, należy pamiętać o zasadzie „złotego środka” ( to także dewiza Horacego). Poeta rozumie, że nie ma to nic wspólnego z hedonizmem, wie, że „miło szaleć”, ale „kiedy po temu czas”.

Podobnie jak Horacy, Kochanowski uważa poetę za wybrańca o niemal boskiej mocy tworzenia. Horacjański motyw pojawia się w pieśni Niezwykłym i nie lada piórem opatrzony i za mistrzem powtarza „nie wszystek umrę”. Wyraża przekonanie, że jego poezja zapewni mu sławę wśród wielu narodów europejskich.

Do tradycji Horacego nawiązują pieśni Kochanowskiego również budową. Ich podstawowe cechy to: budowa stroficzna, wyrazista rytmizacja, liczne paralelizmy leksykalne i składniowe, częste posługiwanie się refrenem. Są to:

1. pieśni biesiadne - cechuje je beztroski i radosny nastrój

2. pieśni taneczne - Pieśń świętojańska o Sobótce

3. pieśni pochwalne - dotyczą Boga lub bohaterów ziemskich

4. pieśni powitalne, miłosne i filozoficzno - refleksyjne

12. Scharakteryzuj twórczość Mikołaja Reja jako pisarza epoki humanizmu i reformacji.

• Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem

W tej krótkiej, udramatyzowanej scence, wydanej w 1543 roku w Krakowie, występują przedstawiciele trzech stanów społecznych ówczesnej Rzeczpospolitej: szlachty, duchowieństwa i chłopstwa.

Jest to rozmowa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem. Ta z pozoru nic nie znacząca rozmowa o zwykłych ludzkich sprawach odzwierciedla panujące stosunki między poszczególnymi stanami społecznymi. Wszyscy są niezadowoleni z istniejącego stanu rzeczy, czują się wykorzystywani. Pan i chłop zarzucają plebanowi zaniedbywanie obowiązków, chciwość. Z kolei wszyscy krytykują najważniejsze instytucje ówczesnej Rzeczpospolitej. Sejmy nie podejmują koniecznych uchwał, bo posłowie „z pustą głową” dbają tylko o swoje sprawy, a „Pewnie Pospolitej Rzeczy / Żadny tam nie ma na pieczy”. Urzędnicy dopuszczają się nadużyć, sędziowie także nie dbają o sprawiedliwość, a przestarzały system obronny nie zapewnia państwu bezpieczeństwa. Z krytyką spraw politycznych łączy się krytyka obyczajów, szczególnie życia nad stan rujnującego szlacheckie majątki.

Chłop - wyzyskiwany przez kler i przez szlachtę, może się tylko pocieszać, że „odcierpi na świecie”, a w chwili śmierci nie będzie miał czego żałować. Prowokowany przez Pana do ataku na księdza, początkowo udaje prostaka nie rozumiejącego swojej sytuacji, który przywykł wierzyć we wszystko, co usłyszy na kazaniu. Jednak szybko okazuje się, że potrafi niezwykle trafnie skrytykować kaznodzieję. Demaskuje nie tyko chciwość wiejskiego plebana, ale także dostrzega konsekwencje, jakie z tego wynikają dla stanu chłopskiego. Życie nad stan duchowieństwa, przekupne odpusty, wysokie daniny i dziesięciny obciążają chłopów, których pracę wyzyskuje także szlachta. Szlachcic również żąda coraz to nowych świadczeń, aby w ten sposób znaleźć środki na pokrycie kosztów wystawnego życia. Kiedy krytykuje kosztowne stroje, powołuje się na świadectwo tych, którzy pracując we dworze mieli możność zaobserwowania szlacheckiego trybu życia.

I chociaż Pan jako przedstawiciel klasy panującej odważnie wypowiada swoje poglądy pełne troski o poprawę stosunków społecznych i reformy - to Rej również temu stanowi nie pobłaża. Obojętność wobec spraw kraju, prywata, pieniactwo, brak jednomyślności podczas obrad sejmowych, wyzysk chłopów - wszystko to grzechy szlachty fanatycznie broniącej swoich przywilejów i płynących z nich korzyści.

Pleban - także przyjmuje zarzuty, nie broni się. Usiłuje jednak obarczyć odpowiedzialnością za zaistniałą sytuację w państwie - szlachtę, która odgrywała decydującą rolę w sejmie, sądownictwie i urzędach.

Każda z trzech osób w dialogu ma swoje racje, na które zwraca uwagę autor. Opowiada się w ten sposób po stronie koniecznych reform. Utwór sygnalizuje zaostrzające się stosunki społeczne. A tak kreowane postacie maja wykazać, że uznawane autorytety i uchodzące za niepodważalne trzeba krytykować, bo w tym upatrywał Rej możliwość odnowy Kościoła i przeprowadzenia postępowych reform w kraju. I mimo że sam był szlachcicem, to w puencie utworu: „Ksiądz Pana wini, Pan Księdza. / A nam prostym zewsząd nędza...” opowiada się po stronie pokrzywdzonych.

• Żywot człowieka poczciwego

Tutaj autor prezentuje się nieco inaczej. Jak w zwierciadle odbija obyczaje szlacheckie swojej epoki. Są to kolejne etapy życia polskiego szlachcica, od chwili narodzin do chwili śmierci. Rej podkreśla te cechy charakteru, które decydują o życiowym powodzeniu, czynią z człowieka dobrego gospodarza, życzliwego sąsiada, wymagającego, ale i życzliwego w stosunku do poddanych pana, szanowanego męża i ojca rodziny. Niezwykle ważne jest, według Reja, aby nie zmarnować życia. Dlatego uświadamia, że każdy okres egzystencji człowieka wymaga odpowiedniego wysiłku, by nie tracić czasu. Młodość - to zdobywanie doświadczeń, które później można wykorzystać w dojrzałym wieku. wymaga to jednak moralności i odpowiedniego wyboru zawodu. Następny etap - to czas ożenku i życia ziemianina, który potrafi dobrze gospodarować i znajduje w tym zadowolenie. Tak unormowany tryb życia zapewnia spokojna starość. Podział życia człowieka na okresy przypomina rytm panujący w przyrodzie. Życie zgodne z prawami przyrody - boskiej i doskonałej gwarantuje ład, pozwala zachować wewnętrzną harmonię i spokój, zapewnia dobrobyt. „Człowiek poczciwy” zdaniem Reja to ten, który poddany regułom cyklu biologicznego akceptuje trwanie i przemijanie. Dlatego traktuje starość i śmierć jako coś zupełnie naturalnego.

Być „poczciwym” i „cnotliwym” znaczy dla szlachcica: prawość, sprawiedliwość, umiarkowanie, cnoty obywatelskie i patriotyczne, skromność i umiłowanie dla rodzimej tradycji. Dla polskiej szlachty liczyły się zgoła inne wartości. Były to koligacje rodowe, herby, sygnety, dobra materialne. Autor nie poprzestaje na pouczaniu. Swoje wywody popiera konkretnymi przykładami, często negatywnymi. Podane w żartobliwej formie cechy pyszałków, pochlebców, skorych do zabaw i trunków - nie bawią. Ukazują natomiast przepaść, jaka dzieli ich od ludzi żyjących naprawdę „cnotliwie”. Źródłem radości starca są jego dzieci i wnuki, a dobra książka, nawyk czytania - dopełnią wszystkiego. Taka postawa zgodna jest z oczekiwaniami wobec człowieka renesansu. Utwory Reja mają wymiar dydaktyczny. Człowiek, jego zdaniem, mądry życiowo, praktycznie wykorzystujący posiadaną wiedzę, dobry ziemianin w czasie pokoju, będzie dobrym obywatelem, patriotą, kiedy zaistnieje taka potrzeba.

W utworze tym znalazła także odbicie renesansowa wizja świata i człowieka, bowiem propaguje on radość życia, renesansowy optymizm. Świat jest tu pełen ładu i harmonii. Wszystko znajduje swoje miejsce, swój czas i swoje przeznaczenie. Człowiek jest integralna częścią rzeczywistości, nie narusza jej harmonijnego kształtu, gdyż podporządkowany rytmowi przyrody, biologii, norm moralnych, akceptuje je i rozumie ich istotę.

Rej nie był typowym humanistą, nie spełniał kryteriów, by zyskać miano: „poeta doctus”. Jednak swoją postawą i tematyką łączy się z epoką renesansu. Pisze w języku narodowym i jest z tego dumny. Stara się zaproponować wzorzec osobowy na miarę oczekiwań współczesnych mu czasów. Jego utwory świadczą o tym, że jak przystało na pisarza epoki renesansu nawiązuje on do myśli filozoficznej antyku. Okazuje się być duchowym spadkobiercą Seneki i Cycerona. Głosi kult starożytnej cnoty, nawiązuje do refleksji Epikura, nakazującej czerpać z życia przyjemność i nie bać się śmierci.

Rej uprawiał także gatunki literackie reprezentowane w antyku; to dialog satyryczny, fraszki, rozprawy. Typowa dla renesansu jest także tematyka utworów odzwierciedlająca niepokoje religijne, światopoglądowe, społeczne. Warunki te spełnia Rozprawa między trzema osobami.... Rozprawa... utrzymana jest w duchu reformacji walczącej o nowy kształt instytucji kościelnej. Krytykuje relacje zależności między poszczególnymi stanami. Postawa Reja powodowała ostrą krytykę przeciwników politycznych. Biskup Wereszczyński w traktacie przeciwko pijaństwu nakreślił karykaturalny wizerunek Reja, jako prostaka nie stroniącego od alkoholu i jadła.

Figliki - podobnie jak fraszki są to drobne utwory wierszowane. W zwięzłej i krótkiej formie, często prześmiewczej autor kreśli sylwetki znanych mu, wybitnych osób. Wychwytuje ich wady, słabostki. Język utworów bywa niekiedy rubaszny, a nawet wulgarny. Jednak nazwa figliki, którą proponował Rej, nie przyjęła się.

13. Źródła filozofii kultury i sztuki renesansowej.

Renesans zafascynowany był antykiem. Filozofia, sztuka, gatunki literackie tworzone w epoce renesansu swój początek, swoją inspiracje brały z poprzednich epok. Renesansowy humanizm w początkowym okresie nawiązywał do poglądów Epikura (341 - 270 p.n.e.), który za największe dobro uznawał brak cierpienia, przyjemność duchową i intelektualną. Kierowało to humanistów w stronę zainteresowań doczesnych, zwracało ich uwagę na świat, na wspaniałe dzieło Boga - naturę, pozwalającą żyć zgodnie z jej nakazami. Wczesny humanizm, zafascynowany światem, nie chętny był jeszcze stoicyzmowi, który postulował ascetyzm życiowy, obojętność względem wzruszeń, nie uleganie namiętnościom. Humaniści, nawiązując do filozofii antycznej, nie głosili na ogół bezwzględnego uwielbienia na „pogaństwa”, nie krytykowali też jawnie religii chrześcijańskiej. Szukali bowiem płaszczyzny porozumienia w duchu irenistycznym, nie chętnego konfliktom społecznym czy wyznaniowym.

Sztuka poetycka zawdzięczała najwięcej Arystotelesowi, którego Poetykę studiowano w oryginale i wydawano w wersjach greckich, a także łacińskich. Tworzone przez humanistów poetyki renesansowe przejęły za Arystotelesem pojęcie tak zwanych naturalnych uzdolnień twórczych których uprawa wymagała pracy, dobrego rzemiosła poetyckiego i związanej z tym znajomości reguł. Uczony poeta (poeta doctus) naśladował zatem niedoścignione wzory antyczne. Liczne wskazówki ówczesnych poetyk dotyczyły spaw stylu, rodzajów i gatunków literackich, sposobów pisania. Przestrzeganie ich jest widoczne w utworach literackich lirycznych (odach, pieśniach, elegiach, trenach), epickich (z najwyżej cenionym eposem), dramatycznych (tragediach, komediach humanistycznych). Występowały także gatunki nie potwierdzone autorytetem antyku - moralitety, misteria, romanse, kazania. Także tematyka utworów często inspirowana była antykiem - tłumaczenia pieśni Horacego, nawiązanie do filozofii epikurejskiej i stoickiej (Jan Kochanowski - Miło szaleć, póki czas ku temu), przywołanie postaci mitologicznych (Jan Kochanowski Pieśń o dobrej sławie, fraszka O miłości).

Słońce, łagodny klimat i błękitne niebo Włoch zawsze skłaniały artystów ku spokojowi i harmonii niż ku gwałtownej i dramatycznej ekspresji. Kiedy na początku piętnastego wieku we Włoszech powstały pierwsze działa architektury renesansowej, artyści włoscy z ulgą przyjęli koniec gotyku w swoim kraju. Głoszono odrodzenie architektury po wiekach „barbarzyństwa”, które już w szesnastym wieku opanowało prawie cała Europę. Zaczęto budować kolumny - ich proporcje i dekoracje wzorowano na zabytkach antycznych. Zgodnie z zaleceniami starożytnych dachy musiały być płaskie. Także na dziełach antyczny wzorowano portale. Formą charakterystyczną dla renesansu stała się kopuła, najczęściej budowana na okrągłej podstawie, zwanej bębnem - wzorem była tu kopuła staro rzymskiej świątyni wszystkich bogów - Panteonu.

Podobnie było i w przypadku malarstwa i rzeźby. Sztuka renesansu odzwierciedlała idee epoki. Znamionowała ją harmonia formy, spokój, statyczność, jasność konstrukcyjna, piękno osiągane poprzez zastosowanie określonych miar i proporcji, wzorowanych na antycznych. Tematyka i motywy mitologiczne współistniały z chrześcijańskimi.

14. Związek kultury odrodzenia z antykiem.

Związki te dotyczyły wielu zjawisk życia intelektualnego i artystycznego:

1. opanowanie klasycznych języków (greki i łaciny) - było to warunkiem uzyskania statusu człowieka wykształconego, humanisty;

2. przyjęcie gatunków literackich - z literatury antycznej, np. Odprawa... Jana Kochanowskiego. Zgodnie z antyczną zasadą decorum (stosowność stylu wobec tematu) w rodzaju dramatycznym najwyżej ceniona była tragedia. Odprawa... jest udaną próbą stworzenia polskiej tragedii humanistycznej; respektuje podstawowe założenia gatunku starożytnego. Kochanowskiemu spośród trzech tragików greckich (Sofokles, Ajschylos, Eurypides), najbliższa jest twórczość Eurypidesa. Dotyczy to między innymi filozofii, że wszystko jest dziełem ludzi. Fatum (przekleństwo, wina przodków, wola bogów) nie ma żadnego znaczenia dla rozwoju akcji.

3. tradycja antyczna wzbogaci również tematykę literatury renesansowej, otwierając przed nią mitologię Greków i Rzymian, historię starożytną oraz liczne motywy artystyczne wykorzystane i przedstawione w dziełach, np. motyw trojański zawdzięcza Odprawa... Homerowi, Senece i greckim tragikom. W Pieśniach wielokrotnie odwołuje się Kochanowski zarówno do mitologii (aluzje do Orfeusza, Eurydyki, Fortuny), jak i motywów horacjańskich. Niektóre utwory - to tłumaczenia i parafrazy różnych pieśni Horacego.

4. antyczno - filozoficzne odwołania występują w Trenach do greckiego filozofa - Heraklita z Efezu i greckiego twórcy utworów żałobnych Symonidesa z Keos (Tren I), do Prozerpiny - nieugiętej królowej krainy śmierci (Tren II), do Niobe - nieszczęśliwej matki, którą bogowie ukarali śmiercią dzieci (Tren III).

5. są to liczne dyskusje z filozofią Seneki, Cycerona i Horacego (m.in. Tren IX).

Związki odrodzenia z tradycją antyczną wyraziły się także w sferze filozoficzno - światopoglądowej dotyczącej zwłaszcza koncepcji człowieka, a więc antropologii filozoficznej.

• Średniowieczu bliska była tradycja augustyńska, ujmująca egzystencję ludzką w kategoriach eschatologicznych (rzeczy, spraw, pojęć ostatecznych).

• Twórcy renesansu zaś podjęli refleksję nad doczesnymi wartościami życia człowieka. Powoływano się tu na filozofów od Heraklita z Efezu, poprzez Platona, Arystotelesa, stoików, epikurejczyków i cyników po filozofów rzymskich: Senekę, Cycerona i Marka Aureliusza. Odwołania do filozofów starożytnych kształtują w pełni renesansową pochwałę wartości i piękna życia ludzkiego;

• Sama idea humanizmu: antropocentryzm i harmonia zaczerpnięta jest z filozoficznych założeń antyku, który eksponował człowieka, pozwalał mu na bardzo ludzki kontakt z bogami (waśnie, konflikty), zupełnie odmienne niż to miało miejsce w średniowieczu;

• Odżyły postacie starożytnej mitologii: Muzy mieszkające „na wielkim Parnasie” (Kochanowski Ku Muzom), Dafnis (Szymonowic), Proteus (Kochanowski Do gór i lasów), Andrzej Frycz - Modrzewski w swojej wizji państwa i reform odwoływał się do filozofów Platona i Cecerona.

15. Tragizm i tragedia - wyjaśnienie pojęć.

Tragizm - cecha dzieła literackiego, charakterystyczna dla tragedii. W wyniku jej istnienia bohater musi dokonać wyboru pomiędzy dwiema równorzędnymi racjami. I jakakolwiek będzie to decyzja - nie rozwiąże ona problemów. Każdy z wyborów będzie złym wyborem, przyniesie złe skutki. Kategoria ta ukształtowana została w antyku i przypisana tragedii greckiej (wybór Antygony).

W dramacie obowiązywały cztery podstawowe zasady:

• Zasada trzech jedności - miejsca, czasu i akcji. Jedność miejsca polegała na umiejscowieniu akcji tylko w jednym miejscu, jedność czasu ograniczała czas trwania tragedii do jednej doby, zaś jedność akcji zmniejszała treść dramatu tylko do jednego, głównego wątku.

• Zasada decorum - dotyczyła odpowiedniości stylów, tragedii przypisany był styl „wysoki”, podniosły, komedii - „niski”, lekki, rubaszny. Reguła decorum określała poza tym typ postaci, jakie mogły występować w teatrze - w tragedii postacie „wysokiego” stanu, szlachetnie urodzone; w komedii postacie o rodowodzie plebejskim.

• Zasada nie przedstawiania bezpośrednio scen krwawych - o drastycznych wydarzeniach po prostu opowiadano w dialogu

• Zasada niezmienności charakteru postaci - bohaterowie tragedii antycznej nie podlegają transformacjom, nie popadają w skrajne stany emocjonalne.

Tragedia - gatunek dramatu wywodzący się ze starożytności, przedstawia konflikt jednostki wybitnej, dążącej do wzniosłego celu z przeważającymi przeciwnościami, które prowadzą do katastrofy. Klęska bohatera budzi trwogę i litość, co według klasycznej teorii sprowadza stan oczyszczenia wywołany przez tragizm. Kompozycja tragedii klasycznej była ściśle ograniczona regułami, które rozluźniały się w dalszym rozwoju tego gatunku. Słowo tragedia powstało z połączenia greckich słów: tragos - kozioł i ode - pieśń. Oznacza ono pieśń kozłów. Tragedia powstała w starożytnej Grecji z religijnych obrzędów na cześć Dionizosa, boga wina, urodzaju, winnej latorośli. W czasie tego święta wieśniacy przebierali się w skóry zwierzęce, bo tak wyobrażali sobie towarzystwo Dionizosa - jako Syllenów oraz jako satyrów, na Peloponezie, z koźlimi kopytami i rogami. Tak przebrani odprawiali uroczyste obrzędy na cześć boga, połączone z tańcem kultowym i śpiewaniem pieśni lirycznych związanych z samym bogiem - były to dytyramby. Na czele chóru stał koryfeusz, intonujący i rozpoczynający śpiew. Chóry Dionizosa nazywano chórami koźlimi - stąd nazwa gatunku - tragedia.

Za twórcę starożytnej tragedii uważa się poetę ludowego Tespisa z Attyki, który żył w VI wieku p.n.e. Wprowadził on do chórów koźlich pierwszego aktora, prowadzącego dialog z chórem. Aktor ten mógł zmieniać kostium, maskę, występował w różnych rolach. W 534 roku p.n.e. zdobył pierwsza nagrodę za jedną ze swoich sztuk. Horacy pisał: „Tespis woził swoje sztuki na wozach”. Tespis ćwiczył swój chór i z tym chórem jeździł od miasta do miasta, gdzie wystawiał swoje sztuki.

Kolejny etap rozwoju tragedii greckiej ma miejsce w V wieku p.n.e. za czasów Peryklesa. Zwany jest „złotym wiekiem kultury greckiej”. Tworzą wtedy:

• Ajschylos - ojciec tragedii greckiej. Wprowadza on drugiego aktora, co stworzyło możliwość konfliktu między tymi aktorami i stało się początkiem dramaturgii.

• Sofokles - wprowadza trzeciego aktora, poszerzając tym samym możliwości komponowania akcji. I tak tragedia grecka w postaci trzech aktorów i chóru pozostaje już niezmieniona.

Początkowo chór odgrywał wiodącą rolę, uczestniczył w akcji, niekiedy relacjonował ją w formie narracji - stąd charakter chóralny tragedii greckiej. Oprócz słowa ważny też był ruch sceniczny, taniec, śpiew chóralny. Od czasów Sofoklesa rola chóru została ograniczona. Na czoło tragedii wysunęli się aktorzy. Chór przestał uczestniczyć w akcji, zaczął komentować wydarzenia, oceniał je z punktu widzenia moralnego i etycznego. Zmniejszyła się rola członków chóru: w pierwszych tragediach było to 50 osób, Sofokles zaś ustalił ją na 15.

Najbardziej znanymi twórcami dramatów są:

• Ajschylos - Błagalnice, Persowie, Prometeusz w okowach

• Sofokles - Antygona, Elektra, Król Edyp

• Arystofanes - Mury, Ptaki

• Eurypides - Eledrea, Ifigenia w Aulidzie

Tragedia antyczna składała się z kilku części, których kolejności ściśle przestrzegano. Były to:

• prolog - w którym następowało przedstawienie treści, głównego tematu, wygłaszany przez bóstwo lub jednego z bohaterów

• parodos - pieśń śpiewana przez chór wchodzący na scenę

• epeisodion - kwestie aktorów

• stasimon - pieśń chóru (epeisodiony i stasimony wykonywano na zmianę)

• exodos - pieśń chóru schodzącego z orkiestry

Początkowo sam autor był wykonawcą głównej roli. Tradycja została złamana przez Sofoklesa, któremu słaby głos nie pozwalał na występy na scenie. Aktorzy nosili specjalne kostiumy, składające się z kilku warstw oraz obuwie na bardzo grubej podeszwie - koturny, i wysokie przybranie głowy. Uzupełnieniem stroju aktora była maska - tragiczna, komediowa, męska, kobieca, dostosowana do wieku i stanu.

16. Odwołania do kultury antycznej w literaturze wybranej epoki.

Niemal we wszystkich epokach nawiązuje się do epoki antycznej. Tak jest i w literaturze współczesnej.

• Motyw ikaryjski - wywodzi się z mitu o Dedalu i Ikarze.

Stanisław Grochowiak - Ikar - poeta prezentuje dwie przeciwne filozofie: świat piękna, wielkich wzlotów i zamierzeń symbolizowanych przez Ikara i jego klęskę. Postawę Ikara przeciwstawia się zwykłemu codziennemu trudowi i cierpieniu ludzkości symbolizowanemu przez kobietę, która: „nad balią napręża kark...”. Autor nawiązuje do jednego z obrazów Brugela, na którym nie bez przyczyny na pierwszym planie przedstawiony jest wół, na drugim zaś Ikar. Jest to jak gdyby hierarchiczne przedstawienie dwóch przeciwstawnych postaw. Niezależnie od tego jakiej postawie hołduje autor, problem Ikara wybija się jednak na pierwszy plan. To przede wszystkim jemu poeta poświęca swój utwór, czego dowodzi treść i tytuł.

Jarosław Iwaszkiewicz - Ikar - opowiadanie z okresu okupacji. Inspiracją do jego napisania był obraz Brugela. Wrażenia i refleksje, jakich doznał pisarz w zetknięciu z dziełem malarza flamandzkiego , zawarte są w początkowych słowach tekstu. Symbolicznemu w swej wymowie „Upadkowi Ikara” nadaje Jarosław Iwaszkiewicz konkretne cechy polskiej rzeczywistości okupacyjnej. Polski Ikar to Michaś, biedny chłopiec, brutalnie zabrany przez Niemców z ulicy na oczach obojętnego, zaabsorbowanego własnymi sprawami tłumu. Ideą utworu jest stwierdzenie powtarzalności losów ludzkich, powtarzanie się „motywu Ikara” w biegu spraw człowieczych, a także samotność człowieka wśród ludzi.

Ernest Bryll - Wciąż o Ikarach głoszą - występujący tu motyw mitologiczny stanowi fabułę symboliczną o wyrazistym aspekcie moralnym,. Ikar, mimo ostrzeżeń Dedala, wzbił się porwany pięknem lotu ku słońcu, które stopiło wosk zlepiający pióra skrzydeł. Stało się to przyczyną tragedii. Ikar utoną w morzu. Poniósł klęskę; a jednak Wciąż o Ikarach głoszą - bo Ikar to symbol młodości, młodzieńczej fantazji, brawury, spontaniczności. I choć doświadczenie, rozwaga Dedala są cechami koniecznymi do egzystencji człowieka, to bez Ikarów życie byłoby bezbarwne., pozbawione radości, uniesień. Zabrakłoby inspiracji do zgłębiania tajemnic świata, a jednak mit ten interpretowany jest przede wszystkim jako dramat Ikara, który ponosi klęskę przy próbie pokonania własnych możliwości. Autor wskazuje również na to, że nie cała ludzkość podziela postawę Ikara i w codziennym życiu „odwraca się od podniebnych dramatów”. Nie wszyscy bowiem uważają, że „gapić trzeba nam się w Ikary... a swoje ucapić...”. Są to dwie różne filozofie wyrażone w tym utworze wzajemnie sobie przeciwstawne i w równej mierze prawdziwe.

Tadeusz Różewicz - Prawa i obowiązki - zarówno obraz Piotra Brugela, jak i wiersz Tadeusza Różewicza nawiązują do mitu o Ikarze. Obraz jest malarską wizją tragedii Ikara, natomiast dla Różewicza jest to punkt wyjścia do rozwiązań o prawach i obowiązkach człowieka. Życie ludzkie to połączenie praw i obowiązków, które określają nasze miejsce w rzeczywistości. Stosunek do tych pojęć świadczy o nas, wystawia nam określone świadectwo. Podmiot liryczny wobec tragedii Ikara zajmuje dwa odmienne stanowiska: emocjonalne i racjonalne. Emocjonalne: Ikar działa na wyobraźnię swoją tragedią, wzlotem; uosabia szlachetne porywy, fantazje. Jest to przywilej, prawo młodości; brak tolerancji, wobec tych, którzy się zajmują swoimi sprawami, którzy wykonują swoje powinności. Racjonalne: zrozumienie, uświadomienie sobie, że życie człowieka składa się z praw i obowiązków.

• Motyw Niobe - Niobe, córka Tantala, powiła Amfionowi (królowi Teb) siedmiu synów i siedem córek. Szczycąc się swym licznym potomstwem obraziła Latonę, matkę Apolla i Artemidy. Od ich strzał Niobe utraciła wszystkie dzieci. Matka, która straciła wszystkie swoje dzieci, potężna królowa dniami i nocami rozpaczała do póki bogowie nie zamienili jej w kamień. Lecz i wtedy jeszcze cierpiała. Z kamienie płynęły łzy... Niobe - stała się symbolem wiecznego cierpienia ludzkiego, cierpienia nie zasłużonego, spowodowanego igraszką bogów., obojętnością losu. Niobe - matce czternaściorga dzieci, Niobe - skamieniałej z bólu;

Konstanty Ildefons Gałczyński (Niobe). Złożył on hołd przed ludzkim cierpieniem, nad bolejącą matką. Pieśń o cierpieniu, o bólu Niobe kończy się akcentami radości. Niobe to jest „krwią okupiony pokój”.

• Motyw Nike - (bogini zwycięstwa, córka Tantala Pallasa i bogini Styks). Powstało wiele pomników oddających jej cześć.

Zbigniew Herbert - Nike, która się waha - Nike obserwując ziemskie życie, w sytuacji kiedy ludzkości zagraża kolejna wojna, waha się przed podjęciem decyzji. Nie wie, czy ma prawo ingerowania w losy ludzkie. Nike nie jest tu zwykłą boginią. Przedstawiona jest jako postać posiadająca ludzkie cechy. Na chwilę przestaje być dumną, bezuczuciową boginią.

#R17

17. Odwołując się do konkretnych przekładów omów rodzaje i gatunki uprawiane w literaturze XVI wieku.

W polskiej literaturze XVI wieku występowały rodzaje i gatunki przejęte zarówno z antyku (pieśni, treny, fraszki, sielanki, dialog, tragedia, traktat), jak i ze średniowiecza (sonet, misterium, kazania, kronika, psalm).

Gatunki liryki:

• pieśni, fraszki, poematy satyryczne, treny, psalmy - twórczość Jana Kochanowskiego;

• sielanki - Szymon Szymonowic;

• elegie - łacińska twórczość Klemensa Janickiego;

• sonety - Mikołaj Sęp - Szarzyński, łacińskie sonety Jana Kochanowskiego;

• figliki - Mikołaj Rej.

Gatunki epickie:

• proza polityczna (Stanisław Orzechowski, Andrzej Frycz - Modrzewski);

• kroniki historyczne (Marcin Kromer, Maciej z Miechowa);

• proza parenetyczna (wychowawcza) - twórczość Mikołaja Reja, Piotra Skargi.

Dramat:

• próbę stworzenia polskiej tragedii, wzorowanej na utworach antycznych podjął Jan Kochanowski (Odprawa posłów greckich)

W Odprawie... jako tragedii Kochanowski zachował wiele cech tego gatunku antycznego, np. zasadę trzech jedności, ale wprowadza także własne innowacje - choćby niekonwencjonalność tytułu i inne ujęcie konfliktu tragicznego. Nie ma tu głównego bohatera naznaczonego piętnem tragizmu, który musiałby dokonać wyboru pomiędzy dwoma równorzędnymi racjami. Trudno w ogóle w utworze określić głównego bohatera, nie ma go również w tytule.

Sonet - utwór poetycki o ścisłych rygorach stroficznych: 14 wersów (2 zwrotki, opisowe, po 4 wersy i 2 zwrotki, refleksyjne, po 3 wersy). Forma sonetu ukształtowała się dopiero w XIII wieku we Włoszech. U nas piesze je Mikołaj Sęp - Szarzyński (według wzoru francuskiego).

Kazania - stały się rodzajem publicystyki religijnej, a także politycznej. Gatunek wywodzi się ze średniowiecza (Kazania świętokrzyskie, Kazania gnieźnieńskie). W XVI wieku pisał je Piotr Skarga.

18. Renesansowe modele życia i wzorce osobowe.

Maksyma Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce” stawiała człowieka w centrum uwagi. Humanistów interesowało życie duchowe i psychiczne człowieka, ale także jego miejsce w społeczeństwie, w kościele i w państwie. Wsparte to było również filozofią epikurejską i stoicką. Epikur za największe dobro uważał brak cierpienia, przyjemność duchową i intelektualną; chwalono aktywność społeczną, cnotę, wewnętrzny rozwój jednostki. W związku z powyższym prądem umysłowym kreowano idealnego człowieka.

W renesansie powstały dwie zasadnicze koncepcje życia: ziemiańska i dworska.

Autorem preferującym pierwszą z nich był Mikołaj Rej. W Żywocie człowieka poczciwego propaguje pewien wzór osobowy, wzorzec postępowania, pokazuje jak powinno wyglądać życie szlachcica. Od najmłodszych lat powinien się on uczyć moralności oraz zasad religii. Rej zaleca łączenie nauki z zabawą, sprzeciwia się zbyt rygorystycznemu i surowemu wychowaniu, nie docenia natomiast roli nauki i wykształcenia, nauki dzieli na trudne, ale nieprzydatne oraz praktyczne, zaleca natomiast zagraniczne wojaże, w celu poznania obcych obyczajów, wysyła szlachciców na dwory magnackie, aby zdobyć ogładę towarzyską o dokonali wyboru zawodu spośród: służby dworskiej, rycerskiej, godności poselskiej, urzędu publicznego lub życia ziemiańskiego, chwaląc przede wszystkim to ostatnie. Według Reja szlachectwo to nie tylko kwestia posiadania herbu, szlachcicem jest się dzięki odpowiedniej postawie. Szlachcic - ziemianin osiada na wsi, żeni się, z równą sobie pod względem społecznym i majątkowym, dziewczyną, czas wypełniają mu zajęcia gospodarskie i sąsiedzkie, obowiązki w polu i ogrodzie, polowanie, łowienie ryb, wieczory spędzane przy kominku w otoczeniu rodziny i przyjaciół.

Jak Kochanowski w Pieśni świętojańskiej o Sobótce radzi cieszyć się życiem pamiętając, aby „Chwytać dzień” (Horacy - „Carpe diem”), bowiem wszystko szybko się kończy. Powtarza się tu, podobnie jak u Reja, renesansowa koncepcja ziemiańskiej szczęśliwości. Poeta gardzi życiem dworskim, godnością i bogactwem, nad przekłada proste, spokojne, ciche życie na wsi. Według poety tam nikt nie jest narażony na uszczerbek moralny i może żyć uczciwie oraz zyskać szczęście poprzez kontakt z przyrodą. Bohaterki Pieśni opiewają święto po pracy, chwalą taniec, pieśni miłosne - proste ludzkie sprawy. We fraszkach Kochanowski prezentuje wartości, jakie w życiu ceni najbardziej: przyjaźń, dworski kult kobiety, pracę pisarską. We fraszce Do gór i lasów prezentuje życiorys, który niejako realizuje plan zaproponowany przez Reja. Fraszka O żywocie ludzkim oraz Sen przypominają o przemijaniu ludzkiego życia i ziemskich wartości.

Przeciwstawna do tego obrazu jest koncepcja życia prezentowana przez Łukasza Górnickiego w utworze Dworzanin polski. Jest to spolszczony, dostosowany do realiów na dworach w Polsce, przekład IL Cortegiano Baltazara Castiglione. Zgodnie z tytułem Górnicki opisuje ideał polskiego dworzanina - człowieka: wykształconego, znającego się na muzyce, tańcu, malarstwie, rzemiośle rycerskim, śmiejącego się z dowcipów pana, potrafiącego rozmawiać zarówno z wojskowym, jak i chłopem bądź plebanem.

19. Tragedia grecka a Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego.

Dramat antyczny	Odprawa posłów greckich
Jedność miejsca, akcji i czasu	Jedność miejsca, akcji i czasu. Autor pierwszy próbował przeszczepić na grunt polski tragedię antyczną, przestrzegał antycznych zasad.
Ograniczona liczba aktorów (najwięcej trzech). Brak scen zbiorowych.	Ograniczona liczba aktorów. Obrady sejmu relacjonuje Helenie, wysłany przez Aleksandra, poseł - autor bowiem unika scen zbiorowych.
Występują aktorzy i chór, czyli epeisodia. Przeplatają się ze stasimonami.	Poprawnie zbudowana tragedia klasyczna. Tekst jest podzielony na wystąpienia aktorów i chóru. Chór pełni rolę taką, jak w dramacie antycznym: zapowiada, komentuje, uzupełnia wypowiedzi aktorów i stwarza nastrój.
Styl utworu podniosły, uroczysty. Występuje stychomytia: dialog dwu postaci złożony z jednowersowych replik.	Styl podniosły, uroczysty, zawierający przysłowia i sentencje, których szczególne nagromadzenie występuje w dialogu między Antenorem a Aleksandrem.
Poszczególne wersy mają określona liczbę akcentowanych zgłosek w zależności od rodzaju użytych tam stop.	Wersy III pieśni chóru zawierają określoną liczbę zgłosek akcentowanych i nieakcentowanych. Jest to nawiązanie do wzorów antycznych.
Akcja postępowała stopniowo, do nieuchronnego, tragicznego końca.	Wypowiedzi nie służą potęgowaniu napięcia, bo na wstępie dowiadujemy się, jaką odpowiedź otrzymali posłowie.
O tragizmie postaci decydował fakt, że wybór, jakiego musiał dokonać, zawsze był tragiczny.	W Odprawie posłów greckich można było uniknąć tragedii. Posłowie mogli oddać Helenę mężowi i wtedy nie doszłoby do wojny. Wybrali jednak drogę z tragicznymi następstwami, bo Troja zostanie zburzona. Czyli tu istniała możliwość wyboru.
Bohaterowie tragedii uwikłani byli w sytuacje bez wyjścia.	Bohaterowie nie byli uwikłani w sytuacje bez wyjścia. Mieli wyjście, aby uniknąć katastrofy. W Odprawie... nikt nie ginie, ale zapowiedziana tragedia nastąpi. Będzie jeszcze większa, bo zginie Troja (proroctwo Kassandry).
O losach antycznych decydowali bogowie lub przeznaczenie (fatum Antygony).	W tragedii Kochanowskiego sami dyskutują i podejmują decyzje. „Troja” musi zginąć, bo zgubę szykuje jej własne społeczeństwo. To przekupni posłowie głosowali za pozostawieniem Heleny, nie kierowali się troską o bezpieczeństwo kraju

#R20

20. Mikołaja Sępa - Szarzyńskiego spór z renesansem.

Sęp różni się zdecydowanie od klasycznej fazy odrodzenia, reprezentowanej przez Kochanowskiego, i zarazem tak przewyższa swoich następców, że nie może być uważany za epigona renesansu, ani za prekursora baroku. Już nie renesansowy, choć z renesansu się począł, i jeszcze nie barokowy, choć przez barok wchłonięty i pojęty, Mikołaj Szarzyński najlepiej tłumaczy się na tle pokrewnych zjawisk historii sztuki zwanych manierystycznymi.

Najbardziej istotne cechy jego twórczości mieszczą się właśnie w pojęciu manieryzmu. Wymieńmy je: wirtuozeria osiągana na materiale renesansowym, antynaiwność i antyspontaniczność, hermetyzm, dążenie do autonomicznej gry znaczeń, która wzmaga funkcję ekspresywną kosztem oglądu świata, pobożność indywidualna i egotyczna, bliska mistycyzmowi.

Manieryzm - termin przyjął się przede wszystkim w historii sztuki i okazał się wygodny dla opisu pewnych właściwości przechodzenia od renesansu do baroku. Była to sztuka zbuntowana przeciw ideałom harmonii, symetrii i decorum XIV wieku. Istotną właściwością tej fazy było nie tyle naśladowanie natury, ile naśladowanie mistrzów i doprowadzenie ich technik do wirtuozerii. Sztuka nie naśladuje natury, to znaczy nie usiłuje nadać jej obrazu; naśladuje raczej wytwórcze zdolności natury, próbuje jej dorównać w akcie kreacyjnym. Świat staje się ekspresywną projekcją duszy artysty, hermetyczną wizją wirtuoza. Piękno widzialne jest tylko etapem do osiągnięcia nieśmiertelnego piękna - odbicia Boga.

Sztuka manieryzmu wiąże się z kryzysem złudzeń klasycyzmu renesansowego i jest często sztuką religijną, choć nie doktrynalną. Jeśli manieryzm można wiązać z kontrreformacją, to raczej z jej wczesną fazą, pełną niepokoju, rozdarcia, wątpliwości, z fazą, w której Kościół nie miał jeszcze sprecyzowanej polityki kulturalnej.

21. Tragizm Antygony, a tragizm Hamleta.

Antygona i Hamlet znajdują się w sytuacji niezwykłej, wręcz tragicznej. Mają wykonać zadanie, które właściwie przerasta ich możliwości. Jednak wykonanie zadania jest ich obowiązkiem.

Antygona - każdy z dokonanych przez nią wyborów, będzie złym wyborem, skończy się dla niej tragicznie. Jeśli wypełni prawo boskie, poniesie konsekwencje ze strony panującego władcy. Jeśli podporządkuje się jego rozkazowi, ocali własne życie, ale nie zazna spokoju sumienia obciążona balastem winy za sprzeniewierzenie się religii, targana niepokojem, że duszę jej ukochanego brata nękają surowi nieprzejednani bogowie. To jest najważniejszą przyczyną tragizmu Antygony. Uwikłanie bohaterki w sytuację tragiczną, która nie ma pomyślnego rozwiązania, ukazuje jednocześnie uzależnienie ludzkiego życia od fatum, od wyroków z góry, wyznaczających człowiekowi jego los. Antygona dokona wyboru zgodnego z własnym sumieniem, pochowa zwłoki Polinejkesa i poniesie z tego powodu konsekwencje. Jest na to zdecydowana. W ten sposób uznała wyższość prawa boskiego nad ustawowym. Uznała, że ocena czynów człowieka, nawet tych niegodnych, jest sprawą bogów, a nie człowieka. Uważała, że prawo ziemskie, pisane - nie może naruszać odwiecznych praw religii. Taka postawa prowadzi do jej śmierci i unieszczęśliwia dwie kochające ją osoby, Ismenę i Haimona.

Hamlet - ponura prawda, którą usłyszał z ust ducha, opowieść o morderstwie dokonanym przez Klaudiusza na ojcu (wlanie trucizny do ucha podczas snu w ogrodzie) przekazana mu została z obowiązkiem dokonania zemsty. Ale prawdę tę znał tylko on, później także Horacy. Nie znali jej poddani, dwór i świat. Ukaranie zabójcy, pozbawienie go życia, byłoby w tej sytuacji uważane za zamach stanu, za chęć zdobycia tronu. Hamlet miał jeszcze inny dylemat, czy nie padł ofiarą złych duchów, które przyjmując ludzką postać, nie prowadzą go do zbrodni. Dla zyskania na czasie przybiera maskę obłąkania. Jego poczynania, dziwne zachowanie, rodzi niepokój w Klaudiuszu i budzi litość matki. Odegrana scena zabójstwa Gonzagi przed królem, spowodowała, że zdradził się on przez niezwykłe zmieszanie na widok ukazanej mu jego własnej zbrodni. Hamlet miał teraz pewność, ale to wcale nie ułatwiało mu zadania. Dopiero scena pojedynku zdemaskowała króla. Laertes wyznał publicznie przed śmiercią, że ostrze szpady było zatrute (na polecenie króla). Królowa, wypiwszy truciznę z pucharu, również wskazała na króla jako truciciela. Przed śmiercią Hamlet poprosił Horacego, aby wyjawił potomnym motywy jego czynu, by zrozumieli, że działał nie z pobudek egoistycznych, lecz z moralnego obowiązku wobec ojca.

22. Filozofia człowieka w sonetach Mikołaja Sępa - Szarzyńskiego.

Mikołaj Sęp - Szarzyński postrzega człowieka jako istotę rozdartą między sacrum (obszarem świętości) a profanum (obszarem grzechu). Człowiek jest słaby, niezdecydowany i pełen lęków. Szczególnie jaskrawo widać to w sonecie IV (O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem). Ludzkie życie zostało tu przedstawione jako bezustanna walka o zbawienie. Podmiot liryczny jest zmuszony do walki, wbrew swojej naturze, z wspieranym przez moce piekielne szatanem, określanym w utworze jako „Srogi ciemności Hetman”. Jednak nie tylko szatan odwodzi człowieka od Boga. Siłom zła pomagają ziemskie pokusy („świata łakome marności”), czyli wszelkiego rodzaju dobra materialne, rozkosze życia doczesnego. Nie dość na tym, przeszkodą na drodze dla zbawienia jest również ludzkie ciało, którym powodują ziemskie żądze i potrzeby, określane przez poetę jako „zbiegłe lubości”. Walka jest więc bardzo nierówna, podmiot liryczny stwierdza, że w „tak straszliwym boju” tylko obecność Boga może przechylić szalę na korzyść człowieka, ukazanego jako istota „wątła, niebaczna, rozdwojona w sobie”. Jedynie pomoc Boga może zapewnić człowiekowi zbawienie, czyli zwycięstwo w nierównej walce.

Dopełnieniem tych rozważań jest sonet V - O nietrwałej miłości rzeczy świata tego. Już sam tytuł sugeruje nawiązanie do starotestamentowej Księgi Koheleta i jej przesłania: „Marność nad marnościami i wszystko to marność”. W Księdze tej Kaznodzieja poucza, że życie jednostki ludzkiej na ziemi jest szybko przemijającą chwilką, a wszystkie dobra proponowane nam przez świat są nietrwałe i pozorne. Podobnie jest w sonecie Sępa, podmiot liryczny zwraca w nim uwagę na znikomość i przemijalność wszystkiego, co materialne. Ludzie w swym życiu powinni koncentrować się raczej na wartościach duchowych, dobra materialne nie przynoszą bowiem szczęścia, nie są w stanie zaspokoić potrzeb duszy. Człowiek powinien w swoim życiu kierować się miłością, jednak nie można miłością nazywać pożądania ani dążenia do zaspokojenia swoich żądz. Ziemskie dobra, sprawy materialne mogą co najwyżej zaspokoić potrzeby ciała, nigdy jednak duszy, która zawsze będzie nienasycona. I choć („I nie miłować ciężko, i miłować nędzna pociecha”), to od miłości nie sposób uciec. Jedyną prawdziwą i wieczną miłością jest Bóg, cel ludzkiego życia i ludzkich dokonań.

23. Publicystyka renesansowa (Modrzewski, Orzechowski, Skarga).

Publicystyka próbuje zawsze oddziaływać na opinię publiczną, kształtować jej poglądy. Jak każdy rodzaj piśmiennictwa odznacza się wykorzystywaniem różnych gatunków, form wypowiedzi, stylów.

Renesans sprzyjał rozwojowi publicystyki między innymi dzięki upowszechnieniu się książki drukowanej. W XVI wieku, mimo że Polska była u szczytu potęgi gospodarczej i politycznej, zaistniała konieczność odwołania się do dydaktycznej funkcji publicystki. Powodem były dwa szczególnie niepokojące zjawiska: złota wolność szlachecka przenosząca się na coraz szersze sfery funkcjonowania państwa oraz niepokoje religijne powstałe w wyniku ukształtowania się w okresie po reformacji różnych odłamów religijnych. Wówczas działali w Rzeczypospolitej wybitni publicyści: Jan Ostroróg, Andrzej Frycz - Modrzewski, Stanisław Orzechowski i Piotr Skarga. Byli ludźmi wszechstronnie wykształconymi, światłymi, dobrymi obserwatorami rzeczywistości. Posługiwali się najczęściej formą traktatu, czyli rozprawy lub wypowiedzią retoryczną, jak mowa, kazanie.

Andrzej Frycz - Modrzewski („ojciec polskiej myśli demokratycznej”). W swojej publicystyce zaproponował szeroki zakres reform. Twierdził, że „próżne są prawa, gdzie nie masz dobrych obyczajów”. Poszukuje nowej, optymalnej dla Rzeczypospolitej formuły państwa, które spełniałoby oczekiwania wszystkich obywateli. Rozwiązania znajduje w pismach starożytnych myślicieli - klasyków teorii państwa takich, jak Platon czy Cyceron. Sięga również do Biblii, do dzieł współczesnych mu filozofów, między innymi Erazma z Rotterdamu. W efekcie w dziele O poprawie Rzeczypospolitej proponuje własną wizję Rzeczypospolitej, która spełniałaby następujące warunki:

• stanowiłaby państwo przestrzegające zasady równości wszystkich obywateli wobec prawa sądowego bez względu na ich przynależność stanową. Nie dopuszczał różnych kar za „mężobójstwo”, porusza to także w traktacie Łaski, albo o karze za mężobójstwo;

• wzorem państwa winna być - monarchia elekcyjna. Rzeczypospolita byłaby scentralizowaną monarchią opartą na silnej władzy królewskiej wspieranej przez grupę wykształconych, sprawnie działających urzędników. Ich obecność miała ustrzec przed skrajnie absolutystycznym systemem rządów i gwarantować utrzymanie równowagi społecznej, chroniąc szlachtę przed magnaterią, mieszczan i chłopów przed szlachtą, plebs miejski przed patrycjatem;

• Modrzewski był przeciwnikiem koncepcji państwa teokratycznego, nie uznawał prymatu Kościoła, chciał go podporządkować władzy świeckiej. Preferował tolerancję religijną; Kościół narodowy obejmujący wszystkie wyznania chrześcijańskie, posługujący się w liturgii językiem polskim;

• Rzeczypospolita rozwiązywałaby wszelkie konflikty międzynarodowe na drodze pokojowych negocjacji, czyli wyznawała ideę irenizmu (współczesnego pacyfizmu). Modrzewski potępiał wojny „niesprawiedliwe” służące grabieży; uznawał wojny obronne;

• byłaby państwem dbającym o wykształcenie obywateli, o poziom nauczania, o kształtowanie postaw obywatelskich, o przygotowanie młodzieży do sprawowania działalności publicznej. Koszty nauczania miałby ponieść Kościół, przede wszystkim bogate klasztory;

• wartością powinny stać się dobre obyczaje, zapewniające życie w tolerancji, wzajemnym szacunku, miłości, zgodnie z nauką Chrystusa.

Stanisław Orzechowski - (1513 - 1566); po krótkiej nauce w Akademii Krakowskiej studiował kilkanaście lat za granicą (w Wiedniu, Wittenberdze, Padwie, Bolonii i w Rzymie). Do kraju wrócił w 1541 roku. Był zwolennikiem reform w Kościele, zwłaszcza zniesienia celibatu. W 1543 roku drukuje dwie łacińskie broszurki - Turcyki poświęcone zagadnieniom udziału Polski w antytureckiej kampanii. Inne rozprawy dotyczyły wierności poddanego do króla Zygmunta Augusta. Znaczące pisma polityczne powstały w okresie dwóch ważnych sejmów egzekucyjnych: piotrkowskiego (1562 / 63) i warszawskiego (1563). Są to: Rozmowa albo Dialog egzekucjej Polskiej Korony. Główny bohater wypowiada się tu jako zdecydowany konserwatysta, przeciwnik zmian, zwolennik teokratycznej koncepcji państwa, w którym władza świecka winna być podporządkowana Kościołowi. Egzekucję pojmuje nie jako formę ustroju, a jako przywrócenie dawnych praw.

Mimo tego konserwatyzmu stać Orzechowskiego na rozumną krytykę ustrojowych nieprawidłowości i wtedy wypowiedzi Papieżnika czy Gospodarza są nacechowane pewną troską o dobro „pospólne”. Bardziej jednak niepokoi Orzechowskiego dążenie do zmian, do reform, a uchwały sejmów egzekucyjnych budzą tak wielkie obawy, że zatroskany pisarz mówi z patosem: „Byś serce moje rozkroił, nie najdziesz w nim nic innego, jedno to słowo „zginiemy”. Zapowiedzią tego są, w ocenie autora, nowinki religijne i religijna tolerancja, podziwiana wtedy w Europie, dążenie do sekularyzacji państwa, żądanie zwrotu królewszczyzn, które przecież zostały rozdane za zasługi dla ojczyzny i bez takich nagród trudno oczekiwać od obywateli poświęcenia. Jest to forma definiowania pojęcia patriotyzmu, do czego wróci i sformułuje Piotr Skarga w kazaniu o miłości ojczyzny.

Piotr Skarga - jako duchowny wypowiadał się w nieco innej formie publicystycznej. Były to kazania. W tym celu napisał cykl Kazań sejmowych, które miały być wygłaszane w sejmie i poprzeć między innymi politykę Zygmunta III Wazy. Król miał zamiar ukrócić swobodę i prywatę szlachty. Był również przeciwnikiem reformacji, zwalczał „heretyków”. Kazania nigdy nie zostały wygłoszone, gdyż sejm, na którym miał je wygłosić, został zerwany. Kazania nie odegrały więc większej roli w życiu politycznym.

Jak dowiedli badacze, 8 kazań, wydanych jako dodatek do Kazań na niedziele i święta stanowi traktat polityczny, projekt naprawy Rzeczypospolitej w duchu kontrreformacji. Ideałem Skargi jest państwo katolickie, łączące politykę i chrześcijańską moralność. Przeszkodą do realizacji takiej wizji państwa jest Sześć polskich chorób:

• chciwość i związana z nią prywata; egoizm - przekładanie spraw osobistych nad dobro i potrzeby kraju - jest to grzech głównie magnaterii;

• niezgoda - musi kończyć się niewolą, bo słaby kraj bez „jednego języka, jednego króla, jednej ojczyzny”;

• utrata wiary - wyrazem tego jest popularność „wyznań niekatolickich”; zwolennikom reformacji Skarga ofiarował nietolerancję, lecz nawrócenie;

• osłabienie władzy królewskiej - rządy skłóconego sejmu są nieudolne, prowadzą do ogólnej anarchii;

• prawodawstwo - stwarza możliwość do manipulacji w zakresie sądownictwa, daje szlachcie poczucie „złotej wolności”, krzywdzi chłopa;

• brak miłości chrześcijańskiej: ideał etyczny Skargi to „naśladowanie Chrystusa”. Porzucenie chrześcijańskich wartości prowadzi do upadku państwa i społeczeństwa. Wzorem biblijnych proroków: Jeremiasza, Ezechiela, Izajasza - Skarga przepowiada katastrofę Rzeczypospolitej. Nawiązuje to do stylu Starego Testamentu.

Silne poczucie misji i żarliwość religijna Skargi zawarta w jego pismach sprawiły, że porównywano go biblijnego proroka przemawiającego w imieniu Boga. W Kazaniach sejmowych pisał: „Ten najmilszy okręt ojczyzny naszej wszystkich nas niesie, wszystko w nim mamy, co mamy. Gdy się z okrętem źle dzieje, gdy dziur jego nie zatkamy, gdy wody z niego nie wylewamy, gdy się o zatrzymanie jego nie staramy, gdy dla bezpieczności jego wszystkim, co w domu jest nie pogardzamy: zatonie i z nim my sami poginiemy”.

#R24

24. Wielkie osobowości sztuki renesansu.

Leonardo da Vinci (1452 - 1519)

Włoski malarz, teoretyk sztuki, rzeźbiarz, architekt, uczony i myśliciel epoki renesansu; wszechstronny i genialny artysta. Dużo przebywał we Florencji i w Mediolanie pod opieką Medyceuszy. Pod koniec życia wyjechał do Francji na zaproszenie Franciszka I. Jego dzieła to między innymi: Pokłon trzech króli i Św. Hieronim - oba nieukończone. Leonardo uważał, że jeżeli w umyśle powstała już idea dzieła, to nie trzeba go kończyć.

Leonarda jako malarza interesował głównie naturalny wygląd rzeczy, ruch, ekspresja, światłocień, perspektywa linearna. W jego twórczości doniosłą rolę odgrywał rysunek służący do ustalenia poszczególnych etapów pracy artysty, której ostateczny cel był praartystyczny, badawczy (gdy wynik badań zarysował się ostatecznie, dzieło już go nie interesowało).

Leonardo studiował optykę i mechanikę (wtedy właśnie powstała główna część traktatu o malarstwie). Był ogarnięty pasją poznawczą, jego dzieła były efektem poznania, a nie zbiorem symboli.

Leonardo opracował wiele projektów znacznie wyprzedzających jego epokę: śmigłowca, spadochronu, opancerzonych wozów bojowych, łodzi podwodnej, prasy dźwigniowej, walcarki, szlifierki, zaworów pomp. Niestety nie wywarło to wpływu na rozwój techniki, gdyż nie opublikował swoich prac. Do jednych z nielicznych projektów, które ujrzały światło dzienne, były projekty dźwigów.

Michał Anioł (Michelangelo Buonarroti) - 1475 - 1564

Rzeźbiarz, malarz, architekt i poeta, jeden z najznakomitszych artystów epoki renesansu. Nauki początkowe pobierał we Florencji. Już we wczesnych jego pracach objawiła się jego wielka indywidualność. Zaznaczyły się też wpływy antyku i Donatella (Madonna przy schodach, Walka centaurów z Lapitami, Bachus - płaskorzeźba). Jego najsłynniejsze rzeźby odznaczają się (charakterystycznymi także dla dzieł malarskich) cechami określonymi przez współczesnych jako „boskość” (Pieta Watykańska w Bazylice św. Piotra w Rzymie) i „ogromna siła dramatyczna” (Dawid - posąg).

Twórczość Michała Anioła wyrasta ponad konwencje mu współczesnych, a cechuje ją: monumentalizm, ekspresja i niepokój, które zapowiadają barok. Utwory poetyckie powstały w większości pod koniec życia.

Rafael Santi (1483 - 1520)

Włoski malarz i architekt, najwybitniejszy twórca tzw. dojrzałego renesansu; uczeń Perugina. Stworzył serię Madonn oraz portrety księcia Urbino. Został mianowany konserwatorem starożytnych zabytków Rzymu. Projektował kościoły (w Rzymie), był m.in. kierownikiem budowy Bazyliki św. Piotra, a także pałace, kaplice i wille.

Głównymi dziełami malarskimi są: freski w apartamentach papieskich w Pałacu Watykańskim - wprowadził nimi ornamentykę zwaną groteską. Stworzył też liczne obrazy sztalugowe o tematyce religijnej (Zaślubiny Marii, Złożenie do grobu), a także słynne obrazy Madonn, w których dążył do stworzenia idealnego typu postaci kobiecej (Madonna de Gromduca, Madonna Sykstyńska). Malował też portrety - Leon X z kardynałami.

Dla Kaplicy Sykstyńskiej stworzył styl pełen harmonii, spokoju i powagi. Jego dzieła cechuje doskonałość formy i kompozycji. W późniejszych pracach (Przemienienie na Górze Tabor) wprowadził ujęcia już manierystyczne, które rozwijają jego uczniowie. Twórczość Rafaela wywarła ogromny wpływ na sztukę europejską, stając się jedną z podstaw.

25. Grecka filozofia życia i jej obecność w kulturze renesansu.

Problemami filozoficznymi zajmowano się w Akademii Krakowskiej już w XV wieku. interpretowano wówczas dzieła Platona, Arystotelesa, Cycerona, Seneki, św. Augustyna, św. Tomasza z Akwinu.

Jeszcze większe zapotrzebowanie na myśl filozoficzną zrodziło się w okresie renesansu. Dotyczyło to myśli w zakresie przyrody, państwa, wychowania i filozofii praktycznej. Znacznie rozwinął się epikureizm, stoicyzm, platonizm i arystotelizm.

Filozofia państwa pojawiła się w dziełach Jana Ostroroga, Piotra Skargi, Stanisława Orzechowskiego i Andrzeja Frycza - Modrzewskiego. Modrzewski najpełniej korzysta z dzieł Platona, Arystotelesa, Cycerona.

Filozofia praktyczna znalazła odbicie szczególnie w dziełach Reja i Kochanowskiego.

Wiele uwagi poświęcił wychowaniu Rej pisząc Wizerunek własny człowieka poczciwego. Bohater odbywa drogę do kolejnych filozofów, skąd czerpie wskazówki, jak żyć. Każdy z filozofów przedstawia mu własną teorię życia praktycznego. I tak między innymi Epikur jedynie w doczesnych rozkoszach widział cel życia.

Epikureizm nakazuje człowiekowi wierzyć świadectwu zmysłów, cieszyć się życiem i korzystać z jego radości. „Dobro to przyjemność - czyli brak bólu” według wyznawców tego nurtu. Epikurejczycy odrzucają wiarę w siły pozaziemskie, głoszą pochwałę życia na ziemi. Są oni rozważni - jeśli wyrzeczenie się uciech ma być zarazem ucieczką przed bólem - godzą się na to. Chcą wieść uporządkowane życie, w zgodzie z naturą, wśród przyjaciół.

Kochanowski również upowszechnia te poglądy filozoficzne, ale z niektórymi polemizuje, zwłaszcza ze stoikami.

W III wieku p.n.e. Zenon z Kition utworzył materialistyczny nurt filozoficzny - stoicyzm. Według filozofów tego nurtu, człowiek, aby osiągnąć szczęście musi zachować równowagę duchową, powagę, spokój i trzeźwość umysłu. Rządzić człowiekiem powinien „rozum, nie namiętności”. Stoik to ktoś, kto nie poddaje się emocjom, żyje zgodnie z naturą, wyrzeka się dóbr przemijających, w zamian za co osiąga szczęście.

Kochanowski cenił bardzo Sokratesa i widział w nim wzór mędrca, poświęcającego się głoszeniu prawdy etycznej tak bardzo potrzebnej każdemu człowiekowi. Potwierdzają to słowa:

„Życie me do żadnego z praw się nie nagina,

Od mojej chęci każda zależy godzina.

Więc albo Sokratesa pochłaniam rozmowy,

Gdzie duch się uczy własne porzucać narowy”.

(elegia XIII i XV ks. III).

W okresie młodzieńczym poeta hołdował teorii filozofów stoickich, co potwierdzają pieśni: Nie wierz Fortunie, co siedzisz wysoko; Nie porzucaj nadzieje; Chcemy sobie być radzi; Serce roście patrzą na te czasy.

Jednak po doświadczeniach losu, kiedy zmarły córeczki poety, przestrzega przed zbytnim zaufaniem do świeckich systemów filozoficznych. Radzi z nich korzystać, ale z dużą ostrożnością i rozwagą.

#R26

26. Poetyki klasyczne (Arystoteles, Horacy) i ich wpływ na renesansowe koncepcje sztuki.

Kultura renesansu nawiązała do tradycji antycznej, ale zarazem nobilitowała języki narodowe. Problemem języka i ogólnym zasadom twórczości literackiej poświęcono wiele rozpraw. Poglądy na temat literatury i sztuki bazowały na poglądach Arystotelesa i Horacego. Najbardziej cenione było klasyczne piękno, oparte na poczuciu harmonii i naśladowaniu natury. Od poetów wymagano znajomości reguł tworzenia, pozwalających osiągnąć doskonałość, doceniano jednak natchnienie.

Ideał stylistyczny epoki opierał się na czystości i jasności języka. Nawiązano do tradycji retoryki antycznej, zwłaszcza do Cycerona. Wielu twórców nadal tworzyło w klasycznej łacinie, zarazem rozwijały się języki narodowe. Najwybitniejsze dzieła literatury renesansowej powstały właśnie w językach narodowych:

• Dante Alighieri - Boska komedia - słynne dzieło umieszcza się na pograniczu średniowiecza i renesansu - zawiera cechy obu epok, powstało w 1307 we Włoszech. Bohater - Dante - Człowiek wędruje po 9 kręgach piekła, 9 piętrach czyśćca, 9 niebach Raju. Po piekle i czyśćcu oprowadza go Wergiliusz, w niebie przewodnikiem jest jego ukochana Beatrycze. Z cech średniowiecznych - filozofia teocentryczna (Bóg jest najwyższym szczęściem u szczytu kręgów niebiańskich), zamiłowanie do magii liczb, alegoryczna wymowa postaci, wizja wędrówki człowieka po świecie. Natomiast renesansowe są: krytyka współczesności, jaką zawarł w dziele Dante, indywidualność jego uczuć, fakt, że głównym bohaterem jest tu człowiek, świat jest harmonijny, odwołania do antyku; dzieło napisane zostało po włosku.

• Francesco Petrarka - Sonety do Laury - (350 wierszy). Słynne miłosne sonety, które nie tylko Laurę czynią głównym tematem, co samą miłość, analizę tego uczucia.

• Giovanni Boccaccio - Dekameron - zbiór 100 nowel opowiadanych w ciągu 10 dni przez towarzystwo kryjące się w willi podmiejskiej przed szalejącą zarazą. Dekameron przedstawia prawdziwie renesansowy światopogląd: nowele chwalą spryt i przebiegłość bohaterów, obfitują we frywolne sceny miłosne.

• Francis Rabelais - Gargantua i Pantagruel - opowieść o olbrzymach, która jest przede wszystkim wizja świata prezentowaną w konwencji ludowej kultury świeckiej, wizją „świata na opak” według zasad karnawału. Taka wizja poprzez śmiech obnaża rzeczywistość, ośmiesza i krytykuje, odwraca oficjalną hierarchię, pełno w niej rubasznego humoru. Wartością jest mądrość i dobroć.

• Ludovico Ariosto - Orland szalony - epos rycerski; wielki kunszt poetycki; dzieło o walkach Karola Wielkiego z Saracenami, wiele przygód miłosnych, humor.

• Torquato Tasso - Jerozolima wyzwolona - poemat epicki (20 pieśni, rodzaj eposu rycerskiego). Zasadniczym wątkiem są dzieje pierwszej krucjaty do Jerozolimy. W akcję bohaterską wplecione są wątki miłosne. Jest to głównie utwór o ludzkim cierpieniu (zwycięzców i pokonanych).

• Niccolo Machiavelli - Książę - traktat polityczny - książę postępuje w sposób bezwzględny, ale jego celem jest dobro państwa i społeczeństwa. Dzisiaj terminu „makiawelizm” używa się do określenia przebiegłości politycznej, a także postępowania pozbawionego wszelkich skrupułów moralnych.

• Piotr Ronsard - Przemowy - dzieła patriotyczne (nawoływał do zaprzestania bratobójczych walk katolików i protestantów); przywódca grupy poetyckiej Plejada. Poeci tej grupy zwalczali literacką retorykę, walczyli o spontaniczność poezji. Język francuski pragnęli wznieść na wyżyny sztuki, wzbogacić go. Ronsard był autorem pełnych wdzięku ód i sonetów.

• William Szekspir - Makbet, Hamlet, Romeo i Julia i wiele innych dzieł - tragedii i komedii. Autor podejmuje tematy ponadczasowe i dotyczące człowieka, jego uczuć i psychiki, nawet jeśli temat sztuki jest historyczny. Głównymi motywami są: miłość, zazdrość, władza, zbrodnia, kara, jaką ponosi złoczyńca.

• Andrzej Frycz - Modrzewski - znakomity publicysta, chluba polskiego i europejskiego odrodzenia. Jako humanista pisał w języku polskim, ale i łacińskim, który nadal pełni funkcję języka międzynarodowego. Najwybitniejszym jego dziełem był traktat O poprawie Rzeczypospolitej.

• Mikołaj Rej - pisarz, polityk, poseł na sejm, działacz ruchu reformacyjnego, początkowo jako zwolennik luteranizmu, potem - kalwinizmu.

• Piotr Skarga - ksiądz, kaznodzieja, patriota, polityk. Występował przeciwko uchwaleniu edyktu tolerancyjnego dla innowierców. Był nadwornym kaznodzieją królewskim, zasłynął jako autor Kazań sejmowych.

Renesans to także okres powstawania nowej filozofii, wiek odkryć geograficznych, i wynalezienia druku.

• Erazm z Rotterdamu - myśliciel holenderski, miłośnik myśli klasycznej, nie interesował się sztuką, głosił irenizm, czyli pochwałę zgody, pokoju, a potępienie kłótni, waśni i wojen, autor Pochwały głupoty.

• Jan Gutenberg - Niemiec, wynalazca druku.

• Krzysztof Kolumb - genueńczyk, który w 1492 roku odkrył Amerykę.

• Mikołaj Kopernik - polski astronom, zrewolucjonizował dotychczasową wiedzę na temat budowy wszechświata, autor dzieła O obrotach ciał niebieskich.

Dekameron:

1. „Trzy pierścienie”:

Historia, która zdarzyła się pewnemu żydowi, ukazuje „jak rozum wybawić nas może z obierzy”.

Salladyn - król roztrwonił swój majątek (np.: na wojny), a ponieważ potrzebował pieniędzy pożyczył je od bogatego żyda (skąpca). Salladyn postanowił zabrać mu pieniądze, lecz by wyglądało to na pozór słuszności. Lecz żyd kapnął się od razu. I na pytania, która z trzech wiar jest najlepsza opowiedział mu historię o trzech pierścieniach (jeden był prawdziwy). Gdy król zobaczył jak mądry żyd wymigał się od odpowiedzi zapytał go po prostu o pożyczkę, potem dług swój spłacił nawet w nadmiarze i żyda za przyjaciela uważał.

2. „Sokół”:

Pewien młody człowiek zakochał się w najpiękniejszej damie we Florencji. Wyprawiał dla niej cuda (zawody, uczty), lecz ona na niego nie zważała. Zbiedniał, przeniósł się na wieś. Pozostał mu tylko marna chatka i okazały sokół. Tak się stało, że mąż pięknej damy zmarł (czyniąc ją i jej synka bogatymi). Mama Giovanina wyjechała na wakacje z chłopcem niedaleko domu Federiga. Synek zaprzyjaźnił się z Federigiem (bo lubił sokoła), i zapałał chęcią posiadania ptaka. Ponieważ zmogła go choroba matka wybrała się prosić Federiga o sokoła. Lecz ten chcąc ją ugościć zrobił z niego obiad. Dama po śmierci syna, wychodzi za mąż za Federiga i czyni go bogatym człowiekiem.

3. „Jednonogi żuraw”:

Chichibio, kucharz pana Currada dostał polecenie, aby na kolację przyrządzić złapanego żurawia. Kiedy go gotował jego ukochanej zachciało się udka i nieszczęsny kucharz uległ temu pragnieniu. Podając ptaka z jedną nogą rozzłościł pana. Tłumaczył się, że żurawie mają tylko jedną nogę. Pan, aby nie kłócić się przy gościu umówił się, że rano to rozstrzygną. Tak też się stało. Rano wyjechali, kucharz był przerażony. Na szczęście zauważył stadko żurawi stojących (jak to jest zazwyczaj) na jednej nodze. Lecz pan nie dając się zwieść, krzyknął na nie, a te wysuwając drugą nogę uciekły. Kucharz wytłumaczył się, że wczoraj pan tak nie krzyknął i dlatego ptak miał jedną nogę. Więc bystrze ratując się zmienił gniew pana w wesołość i uniknął w ten sposób kary.

27. Periodyzacja renesansu, pochodzenie i znaczenie nazwy.

• Periodyzacja historycznoliteracka jest postępowaniem arbitralnym i ma cel przede wszystkim porządkujący. Nie uda nam się odnaleźć takiej daty, którą by było uznać za początek renesansu. Z dwu co najmniej powodów. Pierwszy- renesans dojrzewał w procesie ewolucji. Drugi powód - to fakt, że ideologia i mentalność średniowieczna oraz ideologia i mentalność renesansowa koegzystowały (w sposób nieraz pokojowy, nieraz konfliktowy) przez cały prawie wiek XVI.

Najwygodniejszym i najbardziej bezpiecznym rozwiązaniem problemów periodyzacji byłoby przyjęcie terminologii stosowanej w historiografii sztuki i literatury włoskiej, a mianowicie oznaczenie okresów za pomocą nazw stuleci: quattrocento to tyle co wiek XV, czyli lata czterechsetne, cinquecento - wiek XVI, seicento - wiek XVII, itd. Terminologia ta jest tak neutralna, że pozwala uchylić wątpliwości, jakie nastręcza klasyfikowanie twórców i zjawisk wedle ich ideowej i stylowej przynależności, posiada jednak te dość poważną wadę, że milcząco zakłada występowanie zmian i przełomów na granicy stuleci.

Renesansem nazywamy epokę w dziejach kultury trwającą we Włoszech od XIV wieku do początku XVI wieku, a w krajach północnej Europy od końca XV wieku po koniec XVI. Renesans jest rezultatem skomplikowanego procesu historycznego, na który złożyły się takie czynniki, jak kryzys papiestwa, rozluźnienie więzi scalających papiesko - cesarską Europę, szybki rozwój miast, powstawanie - po okresie rozbicia feudalnego - zjednoczonych państw (np. Hiszpania, Francja, Polska, Szwajcaria) lub dążenie do zjednoczenia narodowego (Włochy).

W kulturze renesansu ogromną rolę odegrało odrodzenie i przyswojenie kultury antycznej. Udział antyku był raczej skutkiem ogólnych procesów społeczno - politycznych, a nie ich przyczyną.

Renesans jest nazwą epoki, w której dochodziły do głosu różne prądy umysłowe i religijne. wśród nich dwa najważniejsze - to humanizm i reformacja.

Periodyzację opieramy tu przede wszystkim na faktach historyczno - literackich, szukając następnie ich korelacji z dziejami społeczno - politycznymi. Związek wydarzeń politycznych z literaturą jest niewątpliwy, ale nie zawsze bezpośredni. Czas, w jakim literatura udziela odpowiedzi na pytania stawiane przez życie społeczne, jest funkcją gatunku. Gatunki publicystyczne i okolicznościowe szybko reagują na impulsy z zewnątrz. Innych gatunków nie da się przyporządkować faktom pozaartystycznym. Możemy przyjąć następujący podział renesansu w Polsce:

Okres I: prerenesans. Obejmuje druga połowę XV wieku i sięga drugiej dekady XVI wieku. jest okres, w którym kulturę humanistyczną reprezentują przybysze (Kallimach, Celtis) i nieliczne jednostki z działalnością przybyszów związane (Grzegorz z Sanoka).

Okres II. Literatura humanistyczna tego okresu to przede wszystkim poezja w języku łacińskim: Paweł z Krosna, Jan z Wiślicy, Mikołaj Hussowczyk, Andrzej Krzycki, Jan Dandyszek i najbardziej dojrzała osobowość twórcza - Klemens Janicki. Literatura w języku polskim, w znacznej części przekładowa, kontynuuje tradycje gatunków nieregularnych (nie arystotelesowskich), zarazem jednak wyraża niepokój lat poprzedzających rozkwit reformacji (Biernat z Lublina, Jan z Koszyczek, anonimowy autor przekładu Sowizdrzała). Koniec tego okresu możemy wyznaczyć dość dokładnie: rok 1543, rok śmierci Janickiego, śmierci Kopernika. W tymże roku wychodzi pierwsza mowa De poena homicidii Frycza i Krótka rozprawa Reja. Okres ten w przybliżeniu pokrywa się z latami panowania Zygmunta I Starego (1506 - 1548), z rozwojem budownictwa renesansowego w Polsce (Wawel), z okresem względnego spokoju wewnętrznego poprzedzającego gwałtowny potem wybuch ruchów reformacyjnych.

Okres III. To szczytowy rozkwit literatury, otwarty rokiem 1543, zamknięty datą śmierci Kochanowskiego, 1584. W dziejach społeczno - politycznych czas ten rozpada się na dwa odcinki, których granicą są tzw. sejmy egzekucyjne 1562/1563 i 1563/1564. W okresie 1543-1584 mieści się niemal cała, z wyjątkiem utworów wczesnych, twórczość Reja, cała twórczość Modrzewskiego, Kochanowskiego i Szarzyńskiego. Poezja humanistyczna, przedtem łacińska, staje się teraz dwujęzyczna. Zostaje ustalony model wiersza polskiego, obowiązujący nie na jedno stulecie. Daty 1543 i 1584 są ostre i wyraźne. Nie jest przypadkiem czy zbiegiem okoliczności ukazanie się tylu istotnych dzieł w 1543r. Datę śmierci Kochanowskiego możemy uznać za fakt graniczny także i z tej racji, że w świadomości współczesnych odejście wielkiego poety odczute zostało jako omen schyłku.

Okres IV. Schyłek renesansu. Brak wyraźnej daty końcowej, ponieważ renesans jako odrębny styl nie tyle wygasa, ile podlega swoistej reinterpretacji. Wiele z tego, co było odkryciem i osiągnięciem renesansu, pozostaje częścią składową kultury artystycznej i światopoglądu aż do dzisiaj. Wiele reguł estetycznych wtedy ustanowionych zrewiduje dopiero romantyzm: można by nawet dopuścić myśl, że wraz z renesansem zaczyna się w kulturze europejskiej wielka formacja, której kolejnymi etapami są renesans, barok i oświecenie.

Nasilenie tych trzech faz było w rozmaitych krajach Europy różne; w Polsce faza baroku była szczególnie silna, nie ma więc potrzeby przesuwać nadto granicy renesansu, aby zaanektować epokę następną. Barok wyrósł z renesansu, ale jest epoką samoistną. To, że trudno wskazać ostrą cezurę miedzy tymi epokami, nie jest skutkiem nieprecyzyjności naszego widzenia, lecz pokrewieństwa całej formacji i rzeczywiście ewolucyjnego charakteru zmian zachodzących podówczas w kulturze. U schyłku wieku XVI nie zdarzyło się nic nagłego - stopniowo zmieniały się światopoglądy i gusty. Szybkość tych zmian da się zmierzyć jedynie życiem pokolenia. Po roku 1584, po śmierci Kochanowskiego, renesans utrwala się jako typ kultury, ale już nie proponuje rozwiązań nowatorskich. Najwyraźniejszym przykładem tego utrwalenia jest twórczość Szymonowica. Rok 1629, rok jego śmierci, jest ostatnią możliwą datą epoki.

---