Dział IV

Uczestnicy Procesu Karnego

Rozdział I

Pojęcie Uczestnika Procesu Karnego

Przez uczestnika procesu karnego rozumie się podmiot, który bierze udział w procesie karnym w roli, jaką wyznacza mu prawo karne procesowe. Z tego określenia wynika, że uczestnikiem procesu karnego jest tylko taki podmiot, którego rola w procesie karnym jest określona, to znaczy, że prawo nakłada na ten podmiot określone obowiązki lub przyznaje oznaczone uprawnienia. Takim podmiotem jest organ procesowy (sąd, prokurator, Policja itp.), oskarżony, świadek. Z reguły te podmioty swym zachowaniem wpływają na bieg procesu karnego.

Spośród uczestników procesu karnego wyróżnia się powszechnie następujące kategorie: 1) organy procesowe, 2) strony procesowe, 3) przedstawiciele procesowi stron, 4) rzecznicy interesu społecznego, 5) pomocnicy procesowi, 6) osobowe źródła dowodowe, 7) pozostali uczestnicy procesowi.

Rozdział II

Organy prowadzące proces karny

§ 1. Uwagi wstępne

Organem procesowym jest organ państwowy, któremu z mocy przepisów powierzono występowanie w procesie karnym w wyznaczonej roli. Można je podzielić na organy kierujące procesem i organy współdziałające. Organ kierujący procesem jest organem prowadzącym proces na określonym jego etapie (dokonuje czynności procesowych i wydaje wiążące decyzje procesowe). Organem współdziałającym jest organ państwowy, który występując w procesie, współdziała z organem kierującym procesem. W poszczególnych stadiach procesowych możemy wyróżnić:

1. w postępowaniu przygotowawczym:

- organy prowadzące śledztwo lub dochodzenie

- organy nadzoru (prokurator)

2) w postępowaniu rozpoznawczym (głównym):

- organem kierującym procesem jest sąd; poza posiedzeniami i rozprawą - prezes sądu

- organem współdziałającym jest oskarżyciel publiczny

3) w postępowaniu wykonawczym w charakterze organu procesowego występują podmioty wymienione w art. 2 KKW

Charakter organu, który kieruje procesem, ma istotne znaczenie (czy korzysta z niezawisłości czy nie). Regułą jest, że postępowanie rozpoznawcze prowadzi sąd, natomiast co do postępowania przygotowawczego możliwe są dwa rozwiązania:

1) organem prowadzącym proces jest organ ścigania karnego (pozasądowy):

- ma pełną autonomię uprawnień

- sąd lub sędzia śledczy ma w mniejszym lub większym stopniu uprawnienia do dokonywania czynności procesowych,

2) organem prowadzącym proces jest sędzia (śledczy, dochodźczy).

§ 2. Organy prowadzące postępowanie przygotowawcze

1. Ogólna charakterystyka

Wśród organów prowadzących postępowanie przygotowawcze coraz większe znaczenie uzyskuje Policja (prowadzi dochodzenie, w znacznym zakresie samodzielnie śledztwo). Prokurator w postępowaniu przygotowawczym jest organem mogącym prowadzić lub prowadzącym śledztwo lub dochodzenie (lub nadzoruje w zakresie w jakim sam nie prowadzi), a w postępowaniu sądowym występuje jako oskarżyciel publiczny.

2. Prokurator

Według obowiązującego stanu prawnego Prokuratura podlega Ministrowi Sprawiedliwości, który sprawuje funkcję Prokuratora Generalnego. Prokuraturę stanowią: Prokurator Generalny oraz podlegli mu prokuratorzy powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury. Zadaniem jest strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw. Prokuratura zbudowana jest na następujących zasadach (zasady organizacyjne): 1) jednolitości (wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury w Polsce stanowią jedną organizacyjną całość), 2) centralizmu (wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury podlegają jednemu naczelnemu organowi - Prokuratorowi Generalnemu), 3) hierarchicznego podporządkowania (jednostki organizacyjne prokuratury podlegają Prokuratorowi Generalnemu nie wprost, lecz za pośrednictwem jednostek organizacyjnych wyższego szczebla), 4) jednoosobowego kierownictwa (całością organów prokuratury, jak i każdą jej jednostką, kieruje zawsze jedna osoba), 5) niezależności (prokuratorzy w sprawowaniu swych funkcji są niezależni od terenowych organów administracji państwowej i samorządowej).

Problem ingerencji władzy wykonawczej (Prokurator Generalny = Minister Sprawiedliwości) w zakres ścigania przestępstw.

Prokurator przy wykonywaniu czynności określonych w ustawie, jest niezależny. Jest jednak obowiązany wykonywać zarządzenia, wytyczne i polecenia przełożonego prokuratora. Jeżeli polecenie dotyczy treści czynności w postępowaniu, prokurator może zażądać doręczenia mu polecenia na piśmie. Takie polecenia jest jednak wiążące.

Oprócz zasad organizacyjnych wyróżnia się następujące zasady działania prokuratury:

1. zasada legalizmu

2. zasada bezstronności

3. zasada działania z urzędu

4. zasada współpracy z innymi organami publicznymi i samorządowymi, organizacjami spółdzielczymi i społecznymi (obowiązek utrzymania z tymi podmiotami ścisłego kontaktu, szczególnie z organami gmin, Policji, kontroli państwowej,społeczeństwem)

5. zasada substytucji (prokurator wyższego rzędu może zlecić czynności prokuratorowi podwładnemu)

6. zasada dewolucji (każdy prokurator wyższego rzędu ma prawo przejąć do osobistego wykonania każdą czynność,która wg przepisów należy do prokuratora niższego rzędu)

7. zasada indyferencji (dla skuteczności czynności procesowych nie ma znaczenia, który z prokuratorów jej dokonuje)

8. zasada jednoosobowego dokonywania czynności (każda czynność prokuratorska jest dokonywana jednoosobowo)

Zasada dewolucji ma charakter bezwzględny. Inaczej jest z zasadami substytucji i indyferencji, które doznają pewnych ograniczeń, a mianowicie:

1. niektóre czynności procesowe wymagają, aby były spełniane przez prokuratora odpowiedniego stopnia służbowego (np. uprawnienie Prokuratora Generalnego do nadzwyczajnego wznowienia umorzonego postępowania przygotowawczego)

2. uprawnienia asesora p.o. prokuratora (Prokurator Generalny powierzył im na czas oznaczony nie dłuższy niż 2 lata pełnienie czynności prokuratorskich) są zawężone (taki asesor ma uprawnienia prokuratora z wyjątkiem: 1) udziału w postępowaniu przed sądem apelacyjnym i okręgowym, 2) sporządzania środków zaskarżenia i wniosków do Sądu Najwyższego oraz występowania przed tym sądem.

3. Policja i inne organy ścigania karnego

Terenowymi organami Policji są: 1) komendanci wojewódzcy Policji, 2) komendanci powiatowi (miejscy) Policji, 3) komendanci komisariatów Policji.

Policja w celu rozpoznania, zapobiegania i wykrywania przestępstw i wykroczeń wykonuje czynności dochodzeniowo-śledcze, operacyjno-rozpoznawcze oraz administracyjno-porządkowe. Uprawnienia Policji str. 151 podręcznik.

W razie niepodporządkowania się wydanym na podstawie prawa poleceniom organów Policji lub jej funkcjonariuszy, policjanci mogą zastosować następujące środki przymusu bezpośr.:

1) fizyczne, techniczne i chemiczne środki służące do obezwładniania bądź konwojowania osób oraz zatrzymywania pojazdów,

2) pałki służbowe,

3) wodne środki obezwładniające,

4) psy i konie służbowe,

5) pociski niepenetracyjne, miotane z broni palnej.

Gdy wymienione wyżej środki przymusu bezpośredniego okażą się niewystarczające lub ich użycie, ze względu na okoliczności danego zdarzenia, nie jest możliwe, policjant ma prawo użycia broni palnej wyłącznie w celach określonych w art.17 ust. 1 u. Policji.

Policja prowadzi postępowanie przygotowawcze w zakresie przewidzianym w ustawie, może wykonywać niektóre czynności pomocnicze w postępowaniu sądowym, jak również w sprawach o wykroczenia może wystąpić jako oskarżyciel publiczny.

Czynności operacyjno-rozpoznawcze podejmowane przez Policję w celu zapobieżenia, wykrycia, ustalenia sprawców, a także uzyskania i utrwalenia dowodów przestępstw umyślnych ściganych z oskarżenia publicznego, wymienionych w art. 19 u. Pol., gdy inne środki okazały się bezskuteczne albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub nieprzydatne, sąd okręgowy w drodze postanowienia może zarządzić kontrolę operacyjną (na pisemny wniosek Kom Głów Pol [odpowiednio komendanta wojewódzkiego Policji] po uzyskaniu pisemnej zgody Prokuratora Generalnego [odpowiednio właściwego miejscowo prokuratora]), która prowadzona jest niejawnie i polega na: 1) kontrolowaniu treści korespondencji, 2) kontrolowaniu zawartości przesyłek, 3) stosowaniu środków technicznych, umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie, a w szczególności treści rozmów telefonicznych i innych informacji przekazywanych za pomocą sieć telekomunikacyjnych. Kontrola może być zarządzona na okres nie dłuższy niż 3 miesiące (możliwość przedłużenia na kolejne 3 miesiące, a w uzasadnionych przypadkach na czas oznaczony poza te okresy).

W przypadkach niecierpiących zwłoki, organy wnioskujące za zgodą właściwego prokuratora mogą zarządzić kontrolę operacyjną (jednocześnie wystąpić do właściwego sądu okręgowego o wydanie właściwego postanowienia. Brak postanowienia w ciągu 5 dni skutkuje wstrzymaniem kontroli i protokolarnym zniszczeniem materiału z niej uzyskanego).

W sprawach o przestępstwa z art. 19 ust. 1 u. Pol. w celu sprawdzenia uzyskanych wcześniej informacji o przestępstwie Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego prokuratora okręgowego może zarządzić na okresy j.w. czynności operacyjno-rozpoznawcze polegające na dokonywaniu w sposób niejawny nabycia, zbycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących z przestępstwa, ulegających przepadkowi, albo których wytwarzanie, posiadanie, przewożenie lub którymi obrót jest zabroniony, a także przejęciu lub wręczeniu korzyści majątkowej. W razie uzyskania dowodów pozwalających na wszczęcie lub mających znaczenie dla toczącego się postępowania karnego Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol przekazuje prokuratorowi wojewódzkiemu wszystkie zebrane podczas tych czynności materiały. Jeżeli zgromadzony materiał nie zawiera tego typu dowodów, podlega przechowaniu przez okres 2 miesięcy a następnie zniszczeniu

W celu udokumentowania przestępstw z art. 19 ust. 1 u. Pol. Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol może zarządzić niejawne nadzorowanie wytwarzania, przemieszczania, przechowywania i obrotu przedmiotami przestępstwa (jeśli nie będzie to stanowić zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego). Jeżeli zgromadzony materiał nie zawiera tego typu dowodów, podlega przechowaniu przez okres 2 miesięcy a następnie zniszczeniu

Policja może także uzyskiwać, gromadzić i sprawdzać, przechowywać i przetwarzać informacje o obywatelach, w tym także tajne i poufne oraz dane o osobach podejrzanych.

Uprawnienia Policji w ramach procesu karnego przysługują także:

1. organom Straży Granicznej

2. organom Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego

3. innym organom przewidzianym w przepisach szczególnych (np. finansowym organom postępowania przygotowawczego, Żandarmerii Wojskowej).

§ 3. Sądy

1. Uwagi wstępne

W postępowaniu głównym organami rozstrzygającymi są sądy. Cztery kategorie sądów: 1) sądy powszechne (rejonowe, okręgowe, apelacyjne), 2) sądy administracyjne, 3) sądy wojskowe, 4) Sąd Najwyższy

2. Sądy powszechne

Sądy rejonowe - dla jednej lub większej liczby gmin w granicach tego samego województwa. W gminie może działać więcej niż jeden sąd rejonowy. Sąd okręgowy dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów rejonowych. Sąd apelacyjny - dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów okręgowych.

Sprawy podlegające sądom są z reguły rozstrzygane przez sądy powszechne.

Sądy rejonowe - ze reguły są sądami I instancji (oprócz tego np. udzielają pomocy sądowej na żądanie innych sądów lub organów). Sądy okręgowe - zarówno I jak i II instancji (w stosunku do orzeczeń sądów rejonowych). Sądy apelacyjne - II instancji od orzeczeń i zarządzeń sądu okręgowego w ramach I instancji.

1. Sądy wojskowe

Są sądami szczególnymi. Istnieją sądy garnizonowe i sądy okręgowe.

2. Sąd Najwyższy

1. Organizacja Sądu Najwyższego

Dzieli się na izby: 1) Cywilną, 2) Karną, 3) Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, 4) Wojskową.

Na czele Pierwszy Prezes (kadencja - 6 lat) powoływany przez Prezydenta RP.

Pracami każdej z izb kieruje jeden z prezesów. W SN czynne jest Biuro Studiów i Analiz.

2. Środki nadzoru Sądu Najwyższego nad orzecznictwem sądowym

1. Ogólna charakterystyka

Nadzór SN dotyczy wyłącznie orzekania. Jego celem jest zapewnienie merytorycznej słuszności, zgodności z prawem i jednolitości orzecznictwa sądów i innych organów poddanych kontroli SN (dokonuje wykładni przepisów prawa).

Najczęściej spotykane podziały środków nadzoru SN:

1. instancyjne i pozainstancyjne

2. korygujące i profilaktyczne

3. konkretne (stosowane w konkretnej toczącej się sprawie) i ogólne

Do środków nadzoru pozainstancyjnego należą:

1. kasacja

2. wniosek o rozstrzygnięcie rozbieżności co do wykładni prawa

3. przekazanie do rozstrzygnięcia zagadnień związanych z konkretną sprawą, wymagających zasadniczej wykładni ustawy

4. wznowienie postępowania zakończonego przed SN lub przed sądem apelacyjnym.

2. Udzielenie wykładni przez Sąd Najwyższy

Można zaliczyć do pozainstancyjnych środków nadzoru sprawowanego przez SN.

W ramach udzielania wykładni przez SN można wyróżnić:

a) wykładnie udzielaną w konkretnej sprawie

b) wykładnię o charakterze abstrakcyjnym, nie związaną z konkretną sprawą

Ad. a)

Art. 441 KPK - sąd odwoławczy może przekazać SN zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni do rozstrzygnięcia, odraczając rozpoznanie sprawy

Art. 59 u. SN - jeżeli SN, rozpoznając kasację lun inny środek odwoławczy, poweźmie poważne wątpliwości co do wykładni prawa, może odroczyć rozpoznanie sprawy i przedstawić zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów tego sądu.

Ad. b)

Jeżeli w orzecznictwie sądów powszechnych, sądów wojskowych lub SN ujawnią się rozbieżności w wykładni prawa, może być zgłoszony wniosek o ich rozstrzygnięcie SN w składzie 7 sędziów lub innym odpowiednim składzie (z wnioskiem może wystąpić Pierwszy Prezes SN, RPO, Prokurator Generalny). Jeżeli skład SN uzna, że przedstawione zagadnienie prawne wymaga wyjaśnienia, a rozbieżność - rozstrzygnięcia podejmuje uchwałę, w przeciwnym razie odmawia jej podjęcia lub umarza postępowanie.

Jeżeli skład 7 sędziów uzna, że znaczenie dla praktyki sądowej lub powaga występujących wątpliwości to uzasadniają przedstawia zagadnienie składowi izby, natomiast izba - składowi dwóch lub więcej izb, lub pełnemu składowi SN. Postanowienie o przedstawieniu zagadnienia prawnego, wniosek o podjęcie uchwały oraz uchwała SN wymagają pisemnego uzasadnienia. Uchwały pełnego składu SN, składu połączonych izb oraz składu całej izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc zasad prawnych. Skład 7 sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej. Odstąpienie od niej [zasady prawnej] wymaga rozstrzygnięcia przez pełny skład izby.

3. Samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego

Sąd poza obowiązującymi przepisami, nie jest związany ani rozstrzygnięciem innego organu lub sądu co do faktów podlegających jego ustaleniom, ani opinią innego organu lub sądu co do wykładni stosowanego prawa i jego konsekwencji.

Art. 8 § 1 KPK „Sąd karny rozstrzyga samodzielnie wszelkie zagadnienia faktyczne i prawne i nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu lub innego organu”.

Ogólna reguła samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego doznaje ograniczeń wynikających z przepisów, które przewidują wyłom od tej reguły. Przede wszystkim art. 8 § 2 KPK - „Prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny są jednak wiążące.” Dotyczy on problemu prejudycjalności, kiedy rozstrzygnięcie innego sądu jest wiążące dla sądu rozstrzygającego sprawę karną. Można tutaj wyodrębnić 2 takie sytuacje:

1. w których treść orzeczenia w sprawie karnej zależy od rozstrzygnięcia określonej kwestii przez inny organ. KPK nie przewiduje, art. 193 Konstytucji - chodzi o orzeczenie TK.

2. w których orzeczenie wcześniej wydane przez sąd lub inny organ w sprawie jest wiążące dla sądu karnego.

Związanie sądu karnego orzeczeniami sądu administracyjnego - jeżeli wojewódzki sąd administracyjny uwzględnia skargę na bezczynność organów, wydaje wyrok uznający uprawnienie lub obowiązek, wynikający z prawa. W takim zakresie może on być wiążący dla sądu karnego, jeżeli kształtuje prawo lub stosunek prawny.

Ograniczenia samodzielności sądu karnego wynikają także ze szczególnych sytuacji, w których sąd karny nie może samodzielnie ustalać określonych okoliczności faktycznych, które zostały już rozstrzygnięte prawomocnym orzeczeniem sądu karnego.

Odrębne ograniczenia samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego wynikają również z uchwał SN zawierających zasadniczą wykładnię ustawy oraz z orzeczenia sądu instancyjnie przełożonego.

1. w razie wydania uchwały przez SN w konkretnej sprawie, w związku z przedstawieniem zagadnienia prawnego budzącego wątpliwości, która jest w danej sprawie wiążąca (art. 441 § 3 KPK)

2. przy ponownym rozpoznaniu sprawy sąd wiążą nie tylko wskazania co do dalszego postępowania, ale również zapatrywania prawne sądu odwoławczego (art. 442 § 3)

3. Właściwość sądu

1. Uwagi wstępne

Jest ustalana na podstawie kryteriów decydujących o kompetencji sądu do rozpoznania sprawy. W ramach właściwości można wyodrębnić:

1. właściwość ogólną (rzeczową, miejscową, funkcjonalną)

2. właściwość szczególną, przełamującą z mocy szczególnego uregulowania ogólne kryteria właściwości; do tej grupy można zaliczyć właściwość z łączności spraw oraz właściwość z przekazania sprawy.

Sąd jest z urzędu zobowiązany do zbadania swej właściwości. W razie stwierdzenia swej niewłaściwości, sąd (postanowieniem na które przysługuje zażalenie) uznaje się za niewłaściwy i przekazuje sprawę sądowi właściwemu lub innemu organowi.

Z powodu naruszenia właściwości sądu okręgowego przez sąd rejonowy (właść. Rzeczowa) orzeczenie jest bezwzględnie uchylane. W przypadku stwierdzenia niewłaściwości miejscowej na rozprawie, sąd może uznać się za niewłaściwy i przekazać sprawę tylko wówczas, gdy powstanie konieczność odroczenia rozprawy z innego powodu.

2. Właściwość rzeczowa

Pozwala na ustalenie sądu, który ma rozpoznać sprawę w I instancji. W sądach powszechnych jest to ustalenie, czy w I instancji sprawę ma rozpoznać sąd niższego rzędu - sąd rejonowy, czy też sąd okręgowy.

Obowiązujące przepisy ustalają regułę, że sąd rejonowy orzeka w I instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem tych, które z mocy ustawy przekazane zostały do właściwości innego sądu (sądu okręgowego).

W ramach właściwości rzeczowej sądu okręgowego można wyróżnić: właściwośc stałą i właściwość ruchomą. Właściwość stała obejmuje kategorie przestępstw wyraźnie w ustawie wyliczone (art. 25 § 1 KPK):

1) zbrodnie przewidziane w KK oraz w ustawach szczególnych

2) występki określone w KK wyliczone w art. 25 § 1 pkt 2 KPK

3) występki, które z mocy przepisu szczególnego należą do właściwości sądu okręgowego

Właściwość rzeczową ruchomą przewiduje art. 25 § 2 KPK, wg którego sąd apelacyjny, na wniosek sądu rejonowego, może przekazać do rozpoznania sądowi okręgowemu, jako sądowi pierwszej instancji, sprawę o każde przestępstwo, ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy.

3. Właściwość miejscowa

Podstawowym kryterium dla określenia tej właściwości jest miejsce popełnienia przestępstwa. Sąd w którego okręgu popełniono przestępstwo. Gdzie sprawca działał lub zaniechał działania do którego był zobowiązany, albo gdzie nastąpił skutek stanowiący znamię czynu zabronionego lub wg zamiaru sprawcy miał nastąpić.

Każdy z tych składników ma równą wartość. W przypadku kolizji (np. działanie Wrocław, skutek Katowice) o właściwości decyduje reguła wyprzedzenia, tzn. właściwy sąd w okręgu którego najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze. Na statku - właściwy sąd macierzystego portu statku.

Jeśli nie można ustalić podstawowego kryterium, stosuje się kryteria pomocnicze. Właściwy jest sąd, w okręgu którego:

1. ujawniono przestępstwo,

2. ujęto oskarżonego,

3. oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo przebywał

- w przypadku kolizji - reguła wyprzedzenia.

Jeśli na podstawie tego kryterium również nie da się ustalić właściwego miejscowo sądu, sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście miasta st. Warszawy (32 § 3).

4. Właściwość funkcjonalna

Obejmuje zakres czynności należących do kompetencji sądu.

Tak więc, właściwość funkcjonalna sądu rejonowego obejmuje np.:

- orzekanie w I instancji

- rozpatrywanie zażaleń na niektóre postanowienia prokuratora

- udzielanie pomocy sądowej

Do właściwości funkcjonalnej sądu okręgowego w szczególności należą:

- orzekanie w I instancji

- orzekanie w II instancji w sprawach, które w I instancji rozpoznają SR

- orzekanie o odszkodowaniu za niesłuszne ukaranie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie

- orzekanie o wznowieniu, jeżeli dotyczy postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu rejonowego

- inne czynności określone w ustawie

Do właściwości funkcjonalnej sądu apelacyjnego należą:

- rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń i zarządzeń wydanych w I instancji w sądzie okręgowym

- orzekanie w innych sprawach, np. o wznowieniu postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem sądu okręgowego

5. Właściwość z łączności spraw

Stanowi postać właściwości szczególnej ze względu na złożoność sprawy (forum connexitatis causarum). Właściwość z łączności spraw występuje w sprawach złożonych, kiedy w jednej sprawie rozpoznaje się kilka czynów (np. łączność podmiotowa, przedmiotowa).

Łączność podmiotowa występuje wówczas, gdy w jednej sprawie rozpoznaje się kilka przestępstw tej samej osoby (wówczas całą sprawę rozpoznaje jeden sąd - reguła wyprzedzenia [gdy sądy są tego samego rzędu], lub sąd wyższego rzędu).

W przypadku łączności przedmiotowej, gdy istnieją związki rzeczowe między poszczególnymi przestępstwami, np. przestępstwa sprawcy głównego, podżegacza i pomocnika, całą sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla sprawcy głównego.

W razie wystąpienia łączności podmiotowo-przedmiotowej sprawę rozpoznaje się na podstawie kryteriów określonych w art. 34 § 1 i art. 33 KPK (art. 34 § 2 KPK).

Art. 33.

§ 1. Jeżeli tę samą osobę oskarżono o kilka przestępstw, a sprawy należą do właściwości różnych sądów tego samego rzędu, właściwy jest sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze.

§ 2. Jeżeli sprawy należą do właściwości sądów różnego rzędu, sprawę rozpoznaje sąd wyższego rzędu.

Art. 34. 

§ 1. Sąd właściwy dla sprawców przestępstw jest również właściwy dla pomocników, podżegaczy oraz innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy, jeżeli postępowanie przeciwko nim toczy się jednocześnie.

§ 2. Sprawy osób wymienionych w § 1 powinny był połączone we wspólnym postępowaniu; przepis art. 33 stosuje się odpowiednio.

Właściwość z łączności spraw ma charakter obligatoryjny (dla połączenia spraw nie jest wymagane wydanie postanowienia). Wyłączenie pojedynczej sprawy i jej odrębne rozpoznanie wymaga wydania postanowienia.

6. Właściwość z przekazania sprawy

Właściwość z przekazania sprawy (z delegacji) stanowi wyjątek od właściwości miejscowej. Możliwość przekazania sprawy innemu sądowi równorzędnemu w stosunku do sądu właściwego miejscowo. Obowiązujące przepisy przewidują 4 takie sytuacje:

1. art. 36 KPK - większość osób które należy wezwać na rozprawę, zamieszkuje z dala od sądu właściwego, a blisko sądu, któremu sprawa ma być przekazana (sąd właściwy może zwrócić się do sądu nad nim przełożonego o przekazanie sprawy temu drugiemu równorzędnemu sądowi). Postanowienie o przekazaniu jest wiążące.

2. Art. 37 KPK - upoważnienie dla SN do przekazania sprawy do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu w stosunku do właściwego w sprawie, jeżeli tego wymaga dobro wymiaru sprawiedliwości. (z inicjatywą występuje właściwy sąd)

3. Art. 43 KPK - dotyczy skutków wyłączenia sędziów danego sądu. Sąd wyższego rzędu wyłączając ostatniego nie wyłączonego sędziego właściwego w sprawie sądu, przekazuje sprawę sądowi równorzędnemu

4. Art. 11a przep. wprowadz. KPK - jeśli rozpoznanie sprawy w sądzie miejscowo właściwym nie jest możliwe w terminie zabezpieczającym uniknięcie przedawnienia karalności, sąd apelacyjny na wniosek właściwego sądu może przekazać taką sprawę innemu sądowi równorzędnemu.

7. Spory o właściwość

Mogą zachodzić wyłącznie między sądami równorzędnymi. Może być pozytywny lub negatywny. Spór o właściwość powstaje w skutek przekazania sprawy przez jeden sąd drugiemu równorzędnemu sądowi. Ten sąd, któremu sprawę przekazano, może ją rozpoznać lub wszcząć spór, jeżeli ustali, że nie jest właściwy do jej rozpoznania. Spór rozpoznaje sąd przełożony nad wszczynającym spór, a jego orzeczenie jest ostateczne. W czasie sporu każdy z sądów powinien przedsiębrać czynności niecierpiące zwłoki.

3. Składy orzekające sądu

W sądzie rejonowym na rozprawie orzeka skład trzyosobowy (1S+2Ł), chyba że ustawa przewiduje wyjątki od tej reguły. W tym sądzie sprawa może być rozpoznana na rozprawie w składzie 3 sędziów (postanowieniem sądu ze względu na szczególną zawiłość).

Sprawę rozpoznaje się w składzie jednoosobowym:

1. w postępowaniu uproszczonym (prezes SR może zarządzić 1S+2Ł)

2. w sprawach z oskarżenia prywatnego(1S+2Ł gdy dotyczy przestępstwa zniesławienia)

Na posiedzeniach sąd rejonowy orzeka w składzie 1 sędziego, chyba że ustawa nie stanowi inaczej.

Sąd okręgowy orzekający w I instancji występuje na rozprawie w składzie:

1. 1 sędziego i 2 ławników

2. 3 sędziów zawodowych (postanowieniem sądu ze względu na szczególną zawiłość)

3. 2 sędziów i 3 ławników (w sprawach o przestępstwa zagrożone karą dożywotniego...)

Ten sam sąd na posiedzeniu orzeka w składzie 3 sędziów zawodowych, z wyjątkami przewidzianymi w ustawie.

W II instancji rozstrzyga sprawy w składzie 3 sędziów zawodowych, jeśli ustawa nie stanowi inaczej (np. może w składzie jednego sędziego [po zarządzeniu prezesa SO], jeśli sprawa w I instancji była rozpoznana w postępowaniu uproszczonym w składzie jednoosobowym)

Sąd apelacyjny orzeka w składzie:

1. 3 sędziów zawodowych

2. 5 sędziów (apelacja od wyroku 25 lat albo dożywotniego pozbawienia wolności)

Pewne odmienne unormowania dotyczące składu SR i SO:

1. sąd I instancji, uwzględniając zażalenie, przychyla się w całości do żądań skarżącego i orzeka w tym przedmiocie w tym samym składzie imiennym, w którym wydał zaskarżone postanowienie

2. rozpoznanie prośby o ułaskawienie w takim samym składzie, w jakim wyrokował (jeśli orzekał w jednoosobowym to 1S [w miarę możliwości ten, który brał udział w wydaniu wyroku] + 2Ł)

W SN podstawowym składem orzekającym na rozprawie i na posiedzeniu jest 3 sędziów zawodowych, oprócz:

1) skład 7 sędziów:

- wniesienie kasacji od orzeczenia SN (chyba że orzeczenie wydane w składzie 1 osobowym)

- rozpoznanie kwestii przekazanych przez zwykły skład składowi powiększonemu

- wniosek o rozstrzygnięcie rozbieżności w wykładni zgłoszony przez PPSN, RPO, PG

2) SN skład całej izby, izb połączonych lub pełny skład:

- wymaga tego znaczenie zagadnienia dla praktyki lub powaga występujących wątpliwości

- potrzeby odstąpienia od zasady prawnej wpisanej do księgi zasad prawnych

3) skład jednoosobowy - np. w sytuacjach określonych w art. 534 § 1 KPK - „Jeżeli ustawa nie wymaga wydania wyroku, Sąd Najwyższy orzeka jednoosobowo, chyba że Prezes Sądu Najwyższego zarządzi rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów.”

§ 4. Wyłączenie organu prowadzącego proces karny

Potrzeba zachowania obiektywizmu, bezstronności. Możliwość wyłączenia imiennie oznaczonego sędziego, ale nie całego sądu w sposób globalny.

Przepisy przewidują:

1. wyłączenie sędziego z mocy prawa (iudex inhabilis)

2. wyłączenie sędziego na wniosek (iudex suspectus)

Wyłączenie sędziego z mocy prawa następuje tylko w wypadkach taksatywnie wyliczonych w Art. 40. § 1. Sędzia jest z mocy prawa wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli:

1) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,

2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,

3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,

4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,

5) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,

6) ⁽¹⁴⁾ brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,

7) ⁽¹⁵⁾ brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone,

8) ⁽¹⁶⁾ (uchylony),

9) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,

10) ⁽¹⁷⁾ prowadził mediację.

§ 2. Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.

§ 3. Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w trybie kasacji, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji.

Przyczyny te nie mogą być uzupełniane w drodze wykładni.

Sędzia ulega wyłączeniu na wniosek, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość, co do jego bezstronności w danej sprawie.

Wyłączenie sędziego następuje:

- na żądanie sędziego

- z urzędu

- na wniosek strony.

Wyłączenie z mocy prawa- sędzia ulega wyłączeniu przez złożenie na piśmie oświadczenia do akt, stwierdzającego istnienie okoliczności wyłączającej go od prowadzenia sprawy z mocy prawa (nie jest konieczna decyzja sądu).

Gdy strona składa wniosek o wyłączenie (przyczyny z art. 40KPK), sędzia może złożyć oświadczenie potwierdzające istnienie przyczyny (gdy nie złoży lub złoży nie potwierdzające przyczyny wniosek rozstrzyga sąd orzekający w danej sprawie [bez udziału danego sędziego])

Sąd może z urzędu powziąć wiadomość co do przyczyny z art. 40 KPK (postępowanie odpowiednio j.w.).

O wyłączeniu na podstawie art. 41 KPK może zadecydować tylko sąd [bez danego sędziego] postanowieniem (nie przysługuje na nie zażalenie). Oświadczenie sędziego nie wyłącza go z mocy prawa (nawet jeśli potwierdza wątpliwości).

Wniosek o wyłączenie na podstawie art. 41 KPK powinien być złożony przed rozpoczęciem przewodu sądowego, złożony później pozostawia się bez rozpoznania (chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się stronie wiadoma po rozpoczęci przewodu sądowego).

Niewyłączenie sędziego mimo istnienia przyczyn z art. 40 KPK jest bezwzględną przyczyną uchylenia orzeczenia. Niewyłączenie mimo istnienia przyczyn z art. 41 § 1 może stanowić przyczynę odwoławczą.

Art. 40 § 1 pkt 1-4,6 i 10 oraz art. 41 i 42 KPK mają odpowiednie zastosowanie do prokuratora (o wyłączeniu rozstrzyga prokurator bezpośrednio przełożony lub nadzorujący postępowanie), innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz do innych oskarżycieli publicznych.

§ 5. Sygnalizacja uchybień

Organy procesowe w ramach zadań profilaktycznych sygnalizują spostrzeżone w procesie karnym poważne uchybienia w czynnościach instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej. O uchybieniach takich sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator zawiadamia organ powołany do nadzoru nad daną jednostką organizacyjną, a w razie potrzeby organ kontroli. Organ zawiadamiający może żądać nadesłania w wyznaczonym terminie wyjaśnień i podania środków podjętych w celu zapobieżenia takim uchybieniom w przyszłości. W razie nieudzielenia wyjaśnień w wyznaczonym terminie, na kierownika organu zobowiązanego do wyjaśnień może być nałożona (postanowieniem - przysługuje na nie zażalenie) kara pieniężna w wysokości do 3000 zł.

§ 6. Krajowa Rada Sądownictwa

Wg art. 186 ust. 1 Konstytucji KRS stoi na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Do najważniejszych zadań należy rozpatrywanie i ocenianie ocenionych przez zgromadzenie sędziów na stanowiska sędziów SN, sądów administracyjnych, sądów powszechnych i sądów wojskowych, oraz przedstawienie wniosków o ich powołanie Prezydentowi RP. KRS ma w pierwszym rzędzie zabezpieczyć niezawisłość sędziowską.

Kadencja trwa 4 lata. W skład wchodzą: Pierwszy Prezes SN, Prezes NSA i Minister Sprawiedliwości, osoba wskazana przez Prezydenta RP, dwóch członków wybranych spośród sędziów SN, jednego przez ogólne zgromadzenie NSA oraz 12 sędziów sądów powszechnych i sądów wojskowych, 4 posłów do sejmu i 2 senatorów, wybranych przez odpowiednie izby.

§ 7. Ponadpaństwowe organy wymiaru sprawiedliwości.

1. Uwagi wstępne

Mechanizmy kontroli przestrzegania Międzynarodowych Paktów praw obywatelskich i politycznych oraz Konwencji Europejskiej o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności przewidują obie ratyfikowane umowy. Możliwość uruchomienia kontroli przestrzegania tych umów udostępniono obywatelom polskim.

Możliwe jest wniesienie skargi przez państwo-stronę lub skargi indywidualnej (po wyczerpaniu środków odwoławczych, w 6 miesięcy od ostatniej czynności).

2. Organy Konwencji Europejskiej

Organami są:

- Europejski Trybunał Praw Człowieka (organ stały)

- Komitet Ministrów Rady Europejskiej

Do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka mogą być kierowane:

- skargi indywidualne osób, organizacji pozarządowych lub grupy jednostek, które uważają, że są ofiarami naruszenia postanowień Konwencji Europejskiej lub protokołów dodatkowych przez organ państwa-strony Konwencji lub protokołu

- skargi państwowe państw-stron w przypadku naruszenia postanowień Konwencji Europejskiej lub protokołu dodatkowego przez inne państwo-stronę tej Konwencji

O dopuszczalności postępowania inaugurującego postępowanie przed Trybunałem decydują następujące kryteria:

- ratione materiae, skarga dotyczy naruszenia praw przewidzianych w konwencji lub protokołach dodatkowych

- ratione loci, państwo odpowiada za naruszenia Konwencji Europejskiej, jeśli nastąpiły na jego terenie lub przez jego funkcjonariuszy na terytorium innego państwa

- ratione temporis, czynności, które miały miejsce po ratyfikacji Konwencji

Sprawy kierowane do Trybunału - rozpatrywane przez 3-osobowe komitety.

1. Komitet Praw Człowieka

Kompetencja i zasady funkcjonowania w Międzynarodowym Pakcie praw obywatelskich i politycznych.

W pierwszym etapie bada się dopuszczalność skargi. W drugim merytoryczne rozstrzygnięcie, kończące się sformułowaniem poglądu w kwestii naruszenia postanowień Paktu. Sankcja - opublikowanie poglądu w oficjalnych dokumentach ONZ.

Rozdział III

Strony procesowe

§ 1. Pojęcie, rodzaje i cechy stron procesowych

1. Pojęcie i rodzaje stron procesowych

Stronami są podmioty stosunku sporności w procesie, mające interes prawny w korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu. Strona występuje we własnym imieniu lub działa przez swego przedstawiciela. Można wyróżnić stronę czynną i bierną. Czynną jest podmiot występujący z określonym żądaniem (np. oskarżyciel, powód cywilny). Bierną jest podmiot przeciwko któremu jest skierowane żądanie, przeciwko komu toczy się proces (oskarżony).

Przez strony zastępcze należy rozumieć podmioty, które na podstawie upoważnienia ustawowego wykonują uprawnienia procesowe pokrzywdzonego przed zawiązaniem procesu karnego (np. w przypadku śmierci pokrzywdzonego przed rozpoczęciem procesu karnego - małżonek).

O stronie nowej mówi się, gdy w miejsce zmarłego pokrzywdzonego, w czasie trwania procesu (występującego jako oskarżyciel posiłkowy, prywatny, powód cywilny) wstępują osoby najbliższe.

Do stron szczególnych należy zaliczyć:

1. interwenienta - podmiot, który nie będąc podejrzanym lub oskarżonym w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, zgłosił w tym postępowaniu roszczenie do przedmiotów podlegających przepadkowi

2. osobę zbiorową w ramach odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.

Podmiotem zbiorowym w jest osoba prawna lub jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego albo związek takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca nie będący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków oraz organów państwowych i samorządu terytorialnego. Podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej.

Obowiązujące przepisy prawa karnego i prawa karnego skarbowego przewidują odpowiedzialność posiłkową i podmioty odpowiedzialności posiłkowej.

Przepisy dotyczące odpowiedzialności posiłkowej:

1. art. 53 § 40 KKS - podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej jest to osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, którą organ prowadzący postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe wezwał w tym charakterze. Pociągnięcie podmiotu do odpowiedzialności posiłkowej następuje w formie postanowienia, od tego czasu staje się on stroną.

2. w prawie karnym osoba odpowiedzialna posiłkowo jest podmiotem, co do którego prokurator wnosi (do sądu) o zobowiązanie go do zwrotu Skarbowi Państwa uzyskanej z przestępstwa oskarżonego korzyści majątkowej. Od czasu złożenia przez prokuratora wniosku staje się podmiotem procesowym (nie stroną). Może ona uczestniczyć w rozprawie, może być przesłuchana w charakterze świadka (może odmówić składania zeznań), składać wnioski dowodowe, ma prawo zadawania pytań, zabrać głos po zamknięciu przewodu sądowego, składać wniosek o uzasadnienie wyroku i wnosić apelację.

Art. 52 KK przewiduje odpowiedzialność posiłkową za cudze zachowanie, jako odpowiedzialność posiłkową w sytuacji:

- gdy nastąpi skazanie za przestępstwo przynoszące korzyść majątkową podmiotowi wymienionemu w art. 52 kk

- popełnione przez sprawcę działającego w imieniu podmiotu, który uzyskał korzyść majątkową.

W procesie karnym można mówić o współuczestnictwie, kiedy w tej samej roli procesowej po stronie czynnej (współuczestnictwo oskarżycieli prywatnych) lub stronie biernej (kilku oskarżonych) występuje kilka osób.

2. Zdolność procesowa

Zdolnością procesową nazywamy uprawnienie do stania się stroną stosunku spornego, a więc stania się stroną procesową (chodzi o ogólne uprawnienie, nie związane z konkretnym procesem). Podmiot mający zdolność procesową może jednocześnie posiadać zdolność do podejmowania czynności, lub jej nie posiadać (np. małoletni) (działa przedstawiciel ustawowy).

Zdolność procesową czynną posiadają osoby fizyczne bez względu na wiek, osoby prawne, a także instytucje państwowe lub społeczne, choćby nie miały osobowości prawnej.

Zdolność procesową bierną mają osoby fizyczne, które ukończyły 13 lat. Jeśli chodzi o zdolność procesową bierną osób prawnych, jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, taka zdolność zachodzi w takim zakresie, w jakim występuje odpowiedzialność tych podmiotów:

1. w ramach odpowiedzialności posiłkowej

2. w ramach ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.

3. Legitymacja procesowa

Legitymację procesową stanowi tytuł prawny do wystąpienia w konkretnym procesie w oznaczonej roli procesowej (np. w charakterze oskarżyciela publicznego). Nie jest równoznaczna ze zdolnością do podejmowania działań w procesie. Uprawnienie do wystąpienia w roli oskarżyciela prywatnego, powoda cywilnego i oskarżyciela posiłkowego ma pokrzywdzony.

Legitymacja różni się od zdolności tym, że tytuł prawny do wystąpienia w roli strony procesowej, wiąże się z oznaczonym procesem karnym.

§ 2. Pojęcie i rodzaje oskarżycieli

Oskarżycielem jest tylko taki podmiot procesowy, który występuje do sądu z żądaniem ukarania oznaczonej osoby za popełnienie określonego czynu karalnego i żądanie to w toku procesu popiera, albo popiera oskarżenie wniesione przez inny podmiot.

Ze względu na kryterium podmiotowe, oskarżycielem może być:

1. organ państwowy (prokurator, organ administracji)

2. czynnik społeczny (np. oskarżyciel społeczny)

3. pokrzywdzony (oskarżyciel prywatny lub posiłkowy)

4. każdy obywatel ze względu na osobiste pokrzywdzenie (actio popularis), Polski proces takiej możliwości nie przewiduje

Kryterium jest również stanowisko jakie oskarżyciel zajmuje w procesie. Przez oskarżyciela głównego zwykle rozumie się oskarżyciela typowego dla danego trybu ścigania przestępstw. Do drugorzędnych można zaliczyć oskarżyciela posiłkowego.

KPA przewiduje 3 kategorie oskarżycieli: 1) publicznego, 2) prywatnego, 3) posiłkowego.

§ 3. Oskarżyciel publiczny

Oskarżycielem publicznym jest organ państwa. Jest stroną o szczególnym charakterze - występuje jako rzecznik państwa. Działając w procesie, spełnia funkcję państwa, co zakłada, że jego interesem nadrzędnym jest interes społeczny. Oskarżycielem publicznym głównym, w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego, jest prokurator. Oskarżycielem publicznym mogą być także inne organy państwowe, jako inni oskarżyciele publiczni:

1. działający zamiast prokuratora,

2. występujący zamiast lub obok prokuratora.

Zasadniczym oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator. Nadrzędność prokuratora jako oskarżyciela publicznego można przedstawić w kilku punktach:

1. jego działalność w roli oskarżyciela publicznego jest regułą (kompetencje innych oskarżycieli publicznym muszą być wyraźnie w ustawie wymienione)

2. uprawniony do występowania w charakterze oskarżyciela publicznego we wszystkich sprawach (inni tylko w sprawach o przestępstwa, które w drodze szczególnych przepisów zostały im powierzone)

3. swym działaniem z reguły wypiera z procesu inne organy uprawnione do występowania w roli oskarżyciela publicznego.

Prokurator może włączyć się do postępowania w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego.

Uprawnienia asesora p.o. prokuratora są ograniczone (nie może brać udziału w postępowaniu przed sądem apelacyjnym i okręgowym; dokonywać jakichkolwiek czynności przed SN).

Organami występującymi jako oskarżyciele publiczni, którzy mogą działać zamiast prokuratora są:

1. organy Inspekcji Handlowej,

2. organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej

3. urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej,

4. Prezes Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty.

Organy uprawnione na mocy odrębnych przepisów do występowania jako oskarżyciele publiczni działający zamiast prokuratora:

1. Straż Leśna, gdy przedmiotem przestępstwa jest drewno z lasu będącego własnością Skarbu Państwa

2. dyrektorzy, funkcjonariusze parków narodowych oraz inni wymienieni funkcjonariusze, gdy przedmiotem przestępstwa jest drewno z parku narodowego

3. Strażnicy Służby Łowieckiej (przestępstwa wymienione w ustawie Prawo Łowieckie)

Występują one zamiast prokuratora, jednakże prokurator usuwa ich z postępowania w takim zakresie, w jakim sam podejmuje czynności.

Do grupy organów, które uzyskały uprawnienia oskarżycieli publicznych, zaliczamy te, które mogą brać udział w postępowania sądowym zamiast lub obok prokuratora (wymienione w kks)(np. urzędy celne, urzędy skarbowe, inspektor skarbowy, Straż Graniczna, Policja, ABW)

W wypadku wstąpienia prokuratora do postępowania po wniesieniu aktu oskarżenia przez wyżej wymienione organy, nie tracą one uprawnień oskarżycielskich.

Oskarżycieli publicznych obowiązuje dyrektywa bezstronności (art. 4 KPK, art. 8 u. prok.).

W bezpośrednim związku z dyrektywą, nakazującą oskarżycielowi publicznemu zachowanie bezstronności w procesie, pozostaje instytucja wyłączenia go z procesu (art. 47 KPK).

Niestawiennictwo prokuratora, gdy jego udział jest obowiązkowy, powoduje, że rozprawa nie może się odbyć. KPK przewiduje możliwość odstąpienia oskarżyciela publicznego od oskarżenia (obowiązek prokuratora odstąpienia gdy wyniki postępowania sądowego nie potwierdzają zarzutów, natomiast w czasie przewodu sądowego, w wypadku braku wystarczających dowodów - wniosek o uniewinnienie oskarżonego).

§ 4. Pokrzywdzony

art. 49 § 1 KPK - pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przestępstwem. Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej (art. 49 § 2 KPK). Za pokrzywdzonego uważa się również zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.

Dla legitymacji pokrzywdzonego nie jest konieczne stanowcze ustalenie bezpośredniego zagrożenia lub naruszenia. Wystarczy, że to naruszenie lub zagrożenie ma charakter hipotetyczny, to znaczy możliwy w świetle twierdzeń wskazanego, lub istniejącego materiału dowodowego. Czy rzeczywiście miało miejsce przestępstwo ustala sąd w prawomocnym wyroku.

Jeżeli pokrzywdzonych jest więcej z powodu tego samego czynu, każdy z nich korzysta samodzielnie z uprawnień przysługujących pokrzywdzonemu. Jeżeli jeden pokrzywdzony wniesie i popiera oskarżenie prywatne, inny pokrzywdzony tym samym czynem może, aż do rozpoczęcia przewodu na rozprawie głównej, przyłączyć się do toczącego się postępowania.

Możliwe jest łączenie roli pokrzywdzonego i świadka. Natomiast nie może występować w roli biegłego.

W stadium postępowania przygotowawczego poszkodowany jest stroną.

W postępowaniu przed sądem możliwe są dwie odrębne pozycje procesowe pokrzywdzonego.

W pierwszej uzyskuje prawa strony wówczas, kiedy wystąpi w jednej z 3 ról procesowych (oskarżyciela prywatnego, oskarżyciela posiłkowego lub powoda cywilnego). W przeciwnym wypadku nie jest stroną procesową ale uzyskuje pewne uprawnienia (np. może złożyć wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku warunkowo umarzającego postępowanie wydanego poza rozprawą).

Pokrzywdzony może sam wykonywać uprawnienia jeżeli posiada zdolność do czynności procesowych (w przeciwnym razie wykonuje je przedstawiciel ustawowy).

Możliwe jest również wykonywanie praw pokrzywdzonego przez inny podmiot:

- organ instytucji kontroli państwowej, które w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania karnego

- w razie śmierci pokrzywdzonego, jego małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo oraz osoba przysposobiona i przysposabiająca

- osoba pod której pieczą pozostaje nieporadny (np. ze wzgl. na wiek) pokrzywdzony

§ 5. Oskarżyciel posiłkowy

W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony ma możliwość działania jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego:

- obok oskarżyciela publicznego, który wniósł oskarżenie (oskarżyciel posiłkowy uboczny), do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej - pokrzywdzony uprawniony do złożenia oświadczenia że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego

- zamiast oskarżyciela publicznego, gdy nie wniósł on aktu oskarżenia (oskarżyciel posiłkowy subsydiarny)

Jeżeli oskarżyciel publiczny odstąpi w toku procesu od oskarżenia, to nie pozbawia to uprawnień oskarżyciela posiłkowego. Inaczej gdy prokurator odmawia wszczęcia lub umarza postępowanie przygotowawcze. KPK przyjął koncepcję skargi subsydiarnej. Pokrzywdzony może zaskarżyć zażaleniem decyzję o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego do prokuratora nadrzędnego, który postanowieniem przychyla się do zażalenia, bądź nie przychyli się i przesyła je do sądu. Sąd zaskarżone postanowienie utrzymuje w mocy lub je uchyla, wskazując okoliczności, które należy wyjaśnić lub czynności które należy przeprowadzić. W przypadku gdy prokurator w dalszym ciągu nie dopatruje się podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, wydaje postanowienie (podlegające zaskarżeniu do prokuratora nadrzędnego) o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego. Gdy prokurator nadrzędny utrzymuje je w mocy pokrzywdzony może wnieść akt oskarżenia (powinien być o tym pouczony) w terminie miesiąca od otrzymania zawiadomienia o nieuwzględnieniu zażalenia. Taki akt oskarżenia powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata (w przypadku instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej także przez radcę prawnego).

Sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych występujących w sprawie dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Oskarżyciel posiłkowy, który nie bierze udziału w postępowaniu z powodu ograniczenia przez sąd liczby oskarżycieli posiłkowych, może przedstawić sądowi na piśmie swoje stanowisko w terminie 7 dni od daty doręczenia postanowienia.

Oskarżycielowi posiłkowemu przysługuje prawo do udziału w postępowaniu w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego w charakterze strony. Oskarżyciel posiłkowy nie może dokonywać czynności na korzyść oskarżonego. Działający w procesie karnym oskarżyciel posiłkowy może odstąpić od oskarżenia (nieodwracalne). Jeśli w takim postępowaniu nie brał udziału oskarżyciel publiczny, sąd zawiadamia prokuratora, który może przystąpić do oskarżenia w terminie 14 dni.Jeśli nie przystąpi postępowanie umarza się.

W postępowaniu zainicjowanym skargą subsydiarną pokrzywdzonego może brać udział prokurator (jednak nie może ograniczać praw oskarżyciela posiłkowego).

Śmierć oskarżyciela posiłkowego nie tamuje biegu procesu. Nowe strony mogą przystąpić do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego w każdym etapie toczącego się procesu. Jeśli zmarły samodzielnie popierał oskarżenie, postępowanie zawiesza się, a osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego. Jeśli tego nie zrobią w ciągu 3 miesięcy od dnia śmierci sąd umarza postępowanie.

§ 6. Oskarżyciel prywatny

Oskarżycielem prywatnym jest pokrzywdzony, który wniósł i popiera oskarżenie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego. Podmiotem występującym w stronie czynnej w postępowaniu w sprawach z oskarżenia prywatnego jest oskarżyciel prywatny. Oskarżycielem prywatnym może być pokrzywdzony, a więc osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Poszkodowany staje się oskarżycielem prywatnym na skutek wniesienia skargi prywatnej. Jeżeli jest więcej pokrzywdzonych, to pozostali pokrzywdzeni mogą tym samym czynem aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do toczącego się postępowania.

W wyjątkowych sytuacjach przestępstwo prywatnoskargowe może być ścigane z urzędu tzn. bez inicjatywy pokrzywdzonego, a mianowicie w wypadkach:

- ingerencji prokuratora w ramach art. 60 KPK

- postępowania z nieletnimi

- postępowania karnego w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych.

W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego możliwa jest ingerencja prokuratora, która może przybrać postać:

- wszczęcia postępowania (gdy pokrzywdzony nie wniósł skargi prywatnej)

- wstąpienia do postępowania już wszczętego (oskarż prywatny → oskarż posiłkowy)

Skutkiem ingerencji jest to, że odtąd postępowanie co do przestępstwa toczy się z urzędu. W razie stwierdzenia w toku procesu braku interesu społecznego prokurator odstępuje od oskarżenia.

§ 7. Powód cywilny

Jest stroną czynną w zakresie dochodzonego roszczenia cywilnego w procesie karnym. Omówienie w dziale VIII podręcznika.

§ 8. Oskarżony

Oskarżony zajmuje w procesie pozycję centralną jako osoba, która jest zagrożona karą kryminalną w związku z zarzutem popełnienia przestępstwa. KPK - w znaczeniu ścisłym oskarżonym jest osoba, przeciwko której wniesiono akt oskarżenia do sądu, a także osoba, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. W znaczeniu szerszym nazwą „oskarżony” obejmuje się także podejrzanego. Za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego. KPK używa także nazwy osoba podejrzana, obejmując nią osobę, co do której istnieje uzasadnione podejrzenie, że popełniła przestępstwo (nie przedstawiono jeszcze zarzutów) i tego określenia nie należy mylić z nazwą podejrzany.

Uprawnienia oskarżonego mieszczą się w ramach prawa do obrony, w którego zakresie można wyodrębnić:

- osobiste uprawnienia oskarżonego do obrony,

- prawo do posiadania obrońcy, tzn. osoby zawodowo przygotowanej, która ma bronić interesów oskarżonego w procesie.

Osobiste uprawnienia składają się z dwóch członów:

- z uprawnień stron, z których także korzysta oskarżony

- z uprawnień, które przysługują wyłącznie oskarżonemu

Uprawnienia stron można sprowadzić do:

- inicjatywy dowodowej

- uczestniczenia w czynnościach procesowych oraz stawiania pytań

- składania oświadczeń procesowych

- zaskarżania decyzji procesowych

- posiadania przedstawiciela

Na rozprawie głównej obecność oskarżonego jest obowiązkowa, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej (np. w postępowaniu uproszczonym). Jeżeli obecność oskarżonego jest obowiązkowa powinien on być wezwany na rozprawę i pozostawać do dyspozycji sądu, a taka rozprawa bez obecności oskarżonego nie może się odbyć(można go zatrzymać i przymusowo doprowadzić)

Uregulowania pozwalające na odbycie rozprawy bez obecności oskarżonego:

1. jeżeli oskarżony wprawi się w stan niezdolności do udziału w rozprawie lub posiedzeniu (przed wydaniem postanowienia sąd ma obowiązek zapoznać się ze świadectwem lekarza który taki stan niezdolności stwierdził lub przesłuchać go w charakterze biegłego)

2. jeżeli oskarżony powiadomiony o terminie rozprawy oświadczy, że nie weźmie w niej udziału lub uniemożliwia doprowadzenie go na rozprawę albo zawiadomiony o niej osobiście nie stawia się na rozprawę bez usprawiedliwienia

3. rozprawa może się odbyć także podczas nieobecności oskarżonego w postępowaniu uproszczonym, jeżeli istnieją warunki do wydania wyroku zaocznego

Uprawnienie przysługujące wyłącznie oskarżonemu - prawo do składania wyjaśnień. Składane są ustnie (wyjątkowo pisemnie). Nie jest zobowiązany do mówienia prawdy.

Przed pierwszym przesłuchaniem należy podejrzanego pouczyć: 1) o uprawnieniach do (składania wyjaśnień; odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania; składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia; korzystania z pomocy obrońcy; do końcowego zaznajomienia z aktami postępowania; żądania, aby przesłuchano go z udziałem ustanowionego obrońcy), 2) o obowiązkach i konsekwencjach (braku obowiązku dowodzenia swej niewinności; braku obowiązku dostarczenia dowodów na swoją niekorzyść, powinien jednak poddać się zabiegom określonym w art. 74 § 2 KPK; obowiązku stawiennictwa na wezwanie organów procesowych; zawiadomienia organu prowadzącego postępowanie o każdej zmianie miejsca swego zamieszkania lub pobytu trwającej dłużej niż 7 dni; obowiązku wskazania adresu dla doręczeń w kraju; konsekwencjach zmiany adresu).

Spośród licznych uprawnień w toku procesu, które przysługują wyłącznie oskarżonemu na podstawie przepisów KPK, należy ponadto zwrócić uwagę na następujące:

1. podejrzany ma prawo żądać, aby mu doręczono postanowienie o przedstawieniu zarzutów z uzasadnieniem; o prawie takiego żądania należy go pouczyć

2. podejrzany i jego obrońca mogą wnosić, aby prowadzący śledztwo powiadomił ich o terminie końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania, pouczając ich o prawie uprzedniego przejrzenia akt w terminie odpowiednim do wagi i zawiłości sprawy, określonym przez organ procesowy. O uprawnieniu podejrzany powinien być pouczony na piśmie.

3. w czasie rozprawy głównej oskarżony uzyskuje pewne przywileje, np. ma prawo ostatniego głosu

4. oskarżony ma prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim

Wśród uprawnień oskarżonego duże znaczenie ma tzw. Obrona formalna (prawo do posiadania obrońcy) (nie może mieć więcej niż 3 jednocześnie w jednym procesie).

Obrona może być nieobowiązkowa lub obowiązkowa. Obrońca z wyboru lub z urzędu (jeżeli obrona jest obowiązkowa, a oskarżony nie ma obrońcy; albo nie jest on w stanie ponieść kosztów obrony).

Jeżeli oskarżony jest tymczasowo aresztowany, może on porozumiewać się ze swym obrońcą podczas nieobecności innych osób oraz korespondencyjnie (uprawnienie to może ulec zawężeniu [tylko do 14 dni po dokonaniu tymczasowego aresztowania], np. przez obecność prokuratora przy porozumiewaniu się, lub kontrolę korespondencji).

Oskarżony jest zobowiązany poddać się badaniom lekarskim i oględzinom.

Art. 74. § 1. Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść.

§ 2. ⁽²⁵⁾ Oskarżony jest jednak obowiązany poddać się:

1) oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom,

2) badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; w szczególności oskarżony jest obowiązany przy zachowaniu tych warunków poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu, z zastrzeżeniem pkt 3,

3) pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób.

W stosunku do osoby podejrzanej można dokonać czynności wymienionych w art. 74 § 2 pkt 1, a także przy zachowaniu wymagań określonych w art. 74 § 2 pkt2, pobrać krew, włosy lub wydzieliny organizmu (art. 74 § 3).

W stosunku do oskarżonego mogą być stosowane środki przymusu procesowego, a zwłaszcza środki zapobiegawcze, w tym także tymczasowe aresztowanie.

Organ prowadzący postępowanie w razie potrzeby może zarządzić przeprowadzenie wywiadu środowiskowego przez zawodowego kuratora sądowego. Przeprowadzenie wywiadu jest obowiązkowe w następujących sytuacjach:

1. w sprawach o zbrodnie

2. w stosunku do oskarżonego, który w chwili czynu nie ukończył 21 roku życia, jeżeli zarzucono mu popełnienie umyślnego występku przeciwko życiu

Osoby które udzielały informacji kurator ujawnia tylko na żądanie sądu lub prokuratora. Mogą one być przesłuchane w charakterze świadka (również osoba przeprowadzająca wywiad).

W nowym KPK oskarżony uzyskał uprawnienie do:

a) inicjowania skazania i wymierzenia mu określonej kary lub środka karnego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego

b) inicjowania lub uczestniczenia w postępowaniu mediacyjnym

c) współdziałania w zakresie warunkowego umorzenia postępowania

d) wyrażania zgody na skazanie go bez przeprowadzania rozprawy

Rozdział IV

Przedstawiciele procesowi stron

§ 1. Uwagi wstępne

Strony mogą działać same lub przez przedstawicieli. W przypadku gdy nie posiadają zdolności do czynności w procesie wyłącznie przez przedstawicieli. Istota przedstawicielstwa polega na podejmowaniu czynności w cudzym imieniu na rzecz osoby reprezentowanej. Przedstawiciel wyraża swą wolę w imieniu reprezentowanego, ze skutkiem dla tego ostatniego. Obrońca może działać tylko na korzyść oskarżonego.

Umocowanie przedstawiciela może płynąć:

- z ustawy

- z ustanowienia przez:

a) mocodawcę (udzielenie upoważnienia)

b) organ procesowy (pełnomocnik i obrońca z urzędu)

Dwie grupy przedstawicieli:

- przedstawiciel ustawowy

- obrońca i pełnomocnik stron

§ 2. Przedstawiciel ustawowy

Przedstawiciel ustawowy może działać po stronie czynnej i biernej.

Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego działa zamiast niego, podczas gdy przedstawiciel ustawowy oskarżonego obok oskarżonego, na jego rzecz.

Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego może występować wówczas, gdy pokrzywdzony nie może działać osobiście, gdyż jego działanie wyklucza ustawa, lub jest to z natury rzeczy niemożliwe (np. jest osobą prawną).

Ustawa nie dopuszcza osobistego działania pokrzywdzonego, kiedy jest on małoletni, tzn. kiedy nie ukończył 18 lat, lub jest ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo. W takiej sytuacji uprawnienia pokrzywdzonego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje.

O tym kto należy do kategorii ustawowych przedstawicieli decyduje prawo cywilne.

Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego może dokonać wszelkich czynności procesowych w miejsce pokrzywdzonego ze skutkiem prawnym dla tego ostatniego. Ustawowego przedstawiciela po stronie biernej może posiadać oskarżony, gdy jest nieletnim, który nie ukończył 17 lat, lub jest ubezwłasnowolniony. Ustawowy przedstawiciel może podejmować obok oskarżonego, wyłącznie na jego korzyść wszelkie czynności procesowe.

§ 3. Obrońca

Zadaniem jest niesienie fachowej pomocy oskarżonemu. Prawo karne procesowe przewiduje wyłącznie obronę adwokacką. W procesie karnym oskarżony musi mieć obrońcę w wypadku obrony obligatoryjnej.

Prawo procesowe określa stany, w których istnieje obowiązek posiadania obrońcy przez oskarżonego w procesie karnym:

1. oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:

1. jest nieletni

2. jest głuchy, niemy lub niewidomy

3. zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności

1. oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne, ze względu na okoliczności utrudniające obronę

2. oskarżony musi mieć także obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem I instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności

3. w postępowaniu karnym przeciwko żołnierzowi odbywającemu zasadniczą służbę wojskową albo pełniącemu służbę w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego, w sprawach o przestępstwa podlegające orzecznictwu sądów wojskowych, udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy przed wszystkimi sądami wojskowymi. Przeciwko innemu oskarżonemu udział obrońcy jest obowiązkowy w sytuacji określonej w art. 654 § 1 pkt 2 KPK (art. 671 § 2 KPK)

Naruszenie przepisów o obronie obowiązkowej stanowi bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia. W pozostałych wypadkach obrona jest nieobowiązkowa.

Obrona z urzędu ma miejsce, gdy:

- obrona jest obowiązkowa, a oskarżony nie wybrał sobie obrońcy

- oskarżony nie mający obrońcy z wyboru żąda, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie bez uszczerbku dla koniecznego utrzymania siebie i rodziny ponieść kosztów obrony.

Obrońcę z urzędu wyznacza prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy.

Obrona z urzędu ma charakter akcesoryjny, tzn. że wyznaczenie obrońcy z urzędu jest możliwe tylko wtedy, gdy oskarżony nie ma obrońcy z wyboru.

Zawiązanie stosunku obrończego w wypadku obrony z urzędu, następuje w drodze zarządzenia prezesa sądu. W wypadku obrony z wyboru zawiązuje się stosunek obrończy poprzez udzielenie przez oskarżonego adwokatowi upoważnienia do obrony.

Art. 378. ⁽²³⁸⁾ § 1. Jeżeli w sprawie, w której oskarżony musi mieć obrońcę i korzysta z obrony z wyboru, obrońca lub oskarżony wypowiada stosunek obrończy, sąd zakreśla oskarżonemu odpowiedni termin do powołania nowego obrońcy, a po bezskutecznym upływie tego terminu prezes sądu lub sąd wyznacza obrońcę z urzędu. W razie potrzeby rozprawę przerywa się lub odracza.

§ 2. W sprawie, w której oskarżony korzysta z obrońcy z urzędu, sąd na uzasadniony wniosek obrońcy lub oskarżonego zwalnia obrońcę z jego obowiązków i wyznacza oskarżonemu innego obrońcę z urzędu.

§ 3. Wyznaczając nowego obrońcę, sąd jednocześnie podejmuje decyzję, czy dotychczasowy obrońca może bez uszczerbku dla prawa oskarżonego do obrony pełnić swe obowiązki do czasu podjęcia obrony przez nowego obrońcę.

Udzielenie upoważnienia (obrona z wyboru), jak i wyznaczenie obrońcy z urzędu, odnosi się do całego postępowania, jeżeli umocowanie do obrony nie przewiduje wyraźnych ograniczeń.

Obowiązek dokonywania czynności przez obrońcę z urzędu, został ograniczony do czasu prawomocnego zakończenia postępowania.

Art. 84

§ 2. ⁽³⁵⁾ Wyznaczenie obrońcy z urzędu nakłada na obrońcę obowiązek podejmowania czynności procesowych do prawomocnego zakończenia postępowania. Jeżeli jednak czynności należy dokonać poza siedzibą lub miejscem zamieszkania obrońcy z urzędu, prezes sądu, przed którym ma być dokonana czynność, a w postępowaniu przygotowawczym prezes sądu rejonowego miejsca czynności, na uzasadniony wniosek dotychczasowego obrońcy wyznacza dla dokonania tej czynności innego obrońcę spośród miejscowych adwokatów.

§ 3. ⁽³⁶⁾ Obrońca wyznaczony z urzędu w postępowaniu kasacyjnym lub w postępowaniu o wznowienie postępowania powinien sporządzić i podpisać kasację lub wniosek o wznowienie postępowania albo poinformować na piśmie sąd, że nie stwierdził podstaw do wniesienia kasacji lub wniosku o wznowienie postępowania.

Możliwa jest obrona ze strony adwokata kilki oskarżonych, byleby ich interesy nie pozostawały w sprzeczności. Stwierdzając sprzeczność sąd zakreśla termin do ustanowienia innych obrońców (np. wzajemne pomawianie się oskarżonych).

Udział w czynnościach obrońcy nie wyłącza osobistego działania oskarżonego.

Zaniedbywanie obowiązków ze strony obrońcy nie może przynieść szkody oskarżonemu.

Obrońca oskarżonego jest zobowiązany zachować w tajemnicy wszystko czego dowiedział się w związku z udzieleniem pomocy prawnej.

Obrońca-adwokat korzysta także z immunitetu adwokackiego, zapewniającego mu w zakresie wykonywania zawodu korzystanie z wolności słowa i pisma.

W ściśle określonych wypadkach ustawa przewiduje tzw. Przymus adwokacki, tzn. wymaga aby czynność spełniona została przez adwokata (np. apelacja od wyroku sądu okręgowego, która nie pochodzi od prokuratora powinna być sporządzona i podpisana przez adwokata).

§ 4. Pełnomocnik

Z pomocy pełnomocnika może korzystać strona inna niż oskarżony (oskarżony nie może), oraz osoba nie będąca stroną, jeżeli tego wymagają jej interesy w toczącym się postępowaniu. Pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny.

Pełnomocnik różni się od obrońcy:

1. z jego pomocy korzystają podmioty działające po stronie czynnej

2. jest związany „instrukcją mocodawcy”

3. nie jest ograniczony do działania wyłącznie na korzyść

4. może w ramach umocowania powziąć i wyrazić wolę, która jest uważana za wolę mocodawcy

Osoba uprawniona może posiadać nie więcej niż 3 pełnomocników. Udział pełnomocnika w postępowaniu nie wyłącza osobistego udziału w nim mocodawcy.

W kwestiach nie uregulowanych przepisami w KPK dotyczących pełnomocnika stosuje się KPC.

Pełnomocnictwo procesowe obejmuje według art. 91 KPC umocowanie z samego prawa do:

1. wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych, skargi o wznowienie postępowania, skargi apelacyjnej, kasacyjnej i postępowania wywołanego ich wniesieniem

2. wszelkich czynności dotyczących zabezpieczeń i egzekucji

3. udzielania dalszego pełnomocnictwa procesowego adwokatowi lub radcy prawnemu

4. zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa, jeżeli czynności te nie zostały wyłączone w udzielonym pełnomocnictwie

5. odbioru kosztów procesu od strony przeciwnej

Rozdział V

Rzecznicy interesu społecznego

§ 1. Uwagi wstępne

Grupa ta nie może być zaliczona do stron procesowych ani do ich przedstawicieli. Ich zadaniem jest obrona interesu społecznego, interesu ogółu. Tylko istnienie takiego interesu stwarza legitymację do działania w procesie. Niekiedy ich działanie w interesie społecznym może przynosić korzyści jednej ze stron procesowych. Występując jako funkcjonariusz państwowy, rzecznik interesu społecznego działa w imieniu tego organu państwowego, w imieniu państwa. Jeżeli jest delegatem organizacji społecznej, występuje w jej imieniu. Działając w procesie uzyskuje najczęściej uprawnienia strony procesowej. Wśród rzeczników interesu społecznego najważniejszą pozycję zajmuje przedstawiciel społeczny, prokurator w procesie adhezyjnym i Rzecznik Praw Obywatelskich.

§ 2. Przedstawiciel społeczny

Może działać dopiero w postępowaniu przed sądem. Przedstawiciel organizacji społecznej może zgłosić swój udział w postępowaniu sądowym w I instancji do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego. Może to uczynić wtedy, gdy zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka.

Zgłaszając udział w postępowaniu karnym, organizacja społeczna wskazuje osobę przedstawiciela, który ma ją reprezentować. Powinien on przedstawić odpowiednie pisemne upoważnienie. O dopuszczeniu lub niedopuszczeniu do udziału w postępowaniu decyduje sąd, kierując się interesem wymiaru sprawiedliwości. Przedstawiciel społeczny może się wycofać z procesu (jest to dla sądu wiążące).

Przedstawiciel organizacji społecznej na rozprawie może: wypowiadać się, zgłaszać wnioski na piśmie, jest uprawniony do zaskarżania zapadłych w procesie orzeczeń.

§ 3. Prokurator w procesie adhezyjnym

W ramach tego procesu prokurator może działać w nurcie dotyczącym odpowiedzialności cywilnej za popełnione przestępstwo. Może w terminie przewidzianym dla wytoczenia powództwa cywilnego wnieść pozew cywilny na rzecz pokrzywdzonych lub stron zastępczych albo popierać wytoczone przez te osoby powództwo. Działa w tym przypadku na korzyść wymienionych wyżej osób.

§ 4. Rzecznik Praw Obywatelskich

RPO po zbadaniu sprawy mając określone uprawnienia związane z procesem karnym, może:

1. żądać wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu (przyjmuje się że prokurator nie jest tym żądaniem związany)

2. żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu - na prawach przysługujących prokuratorowi

3. wnieść kasację

RPO w związku z rozpatrywanymi sprawami może również występować:

1. do właściwych organów z wnioskiem o podjęcie inicjatywy ustawodawczej

2. z wnioskiem do SN o podjęcie uchwały mającej na celu rozstrzygnięcie rozbieżności w wykładni prawa

Rozdział VI

Pomocnicy procesowi

Wydaje się, że terminem „pomocnicy procesowi” należy objąć osoby, które swym działaniem pomagają organom w przeprowadzeniu lub utrwaleniu przebiegu czynności procesowych (np. tłumacz, protokolant).

Organ procesowy powołuje tłumacza, jeżeli zajdzie potrzeba przesłuchania:

- głuchego lub niemego, a nie wystarcza porozumienie się z nim za pomocą pisma

- osoby nie władającej językiem polskim.

Należy także powołać tłumacza, gdy zajdzie potrzeba przełożenia na język polski pisma, sporządzonego w języku obcym, lub odwrotnie albo zapoznania oskarżonego z treścią przeprowadzonego dowodu.

Protokolantem rozprawy może być aplikant lub pracownik sekretariatu. Protokół z rozprawy może być spisany przez asesora, jeżeli nie należy on do składu sądzącego. Protokół z rozprawy podpisują przewodniczący i protokolant.

Obowiązujący KPK wprowadził uczestnika procesu, poprzednio nie znanego w procesie karnym, a mianowicie specjalistę, który może być powołany, gdy konieczne jest wykonanie czynności technicznych. Może on wziąć udział w oględzinach, eksperymencie, ekspertyzie, zatrzymaniu rzeczy lub przeszukaniu. Może nim być funkcjonariusz organów procesowych albo inna osoba (składa przyrzeczenie - treść art. 205 § 2 KPK).

Specjalistą nie mogą być te same osoby, które nie mogą być biegłymi. Do specjalistów mają odpowiednie zastosowanie przepisy dotyczące biegłych, z wyraźnymi wyłączeniami.

Rozdział VII

Osobowe źródła dowodowe

Do tej grupy zaliczamy uczestników procesu karnego dostarczających środków dowodowych (świadków, biegłych). Nie są oni stronami. Ich prawa to: prawo zaskarżenia decyzji o zastosowaniu środka przymusu, prawo zwrotu kosztów związanych ze stawiennictwem (świadek), prawo do odpowiedniego wynagrodzenia (biegły).

Rozdział VIII

Pozostali uczestnicy procesowi

KPK przyznaje osobom nie będącym stronami szereg uprawnień. Np. uregulowania zamieszczone w odniesieniu do osoby nie będącej stroną

Art. 87. § 2. Osoba nie będąca stroną może ustanowić pełnomocnika, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu.

Art. 302. § 1. Osobom nie będącym stronami przysługuje zażalenie na postanowienia i zarządzenia naruszające ich prawa.

§ 2. Stronom oraz osobom nie będącym stronami służy zażalenie na czynności inne niż postanowienia i zarządzenia naruszające ich prawa.

1

---