I. CZĘŚĆ OGÓLNA PRAWA CYWILNEGO

1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRAWA CYWILNEGO I JEGO DZIAŁY

Pojęcie prawa cywilnego przychodzi z pewną trudnością. Nie określono ściśle jego zakresu. W Kodeksie Cywilnym na samym wstępie podkreślono, że kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi (art.1), jednakże nie znamy jeszcze pojęcia i zakresu „stosunków cywilnoprawnych”. Odkrycie charakterystyki stosunków cywilnoprawnych wymaga już analitycznej przenikliwości.

Kodeks nie zawiera wyczerpującej regulacji stosunków cywilnoprawnych. Spotykamy bowiem jeszcze rozległy zespół dalszych normatywnych źródeł prawa cywilnego. Możemy zatem stwierdzić, iż niezbędny jest głębszy wysiłek intelektualny w celu poznania i objaśnienia pojęcia i zakresu prawa cywilnego.

W istocie, codziennie uczestniczymy w licznych stosunkach regulowanych normami prawa cywilnego, nie uświadamiając sobie nawet tego faktu- do czasu ewentualnego sporu.

Z art.1 Kodeksu Cywilnego wynika, że prawo cywilne obejmuje swą regulacją stosunki między osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Nie obejmuje stosunków między organami państwa a obywatelami (i osobami prawnymi). Z materii KC oraz licznych dalszych aktów normatywnych wynika, że prawo cywilne obejmuje swą regulacją stosunki majątkowe i niemajątkowe. Przeważa unormowanie stosunków majątkowych. Jako przykład można wskazać regulację dotyczącą praw rzeczowych, zobowiązań , dziedziczenia. Niejednokrotnie przeplata się jednoczesna regulacja stosunków majątkowych i niemajątkowych, jak w wypadku praw na dobrach niematerialnych.

Z regulacją stosunków majątkowych spotykamy się także w prawie publicznym - szczególnie w prawie finansowym.

Rozstrzygające znaczenie ma zastosowana w prawie cywilnym metoda regulacji stosunków społecznych. Charakteryzuje się ona uhonorowaniem zasady autonomii stron (niekiedy mówi się o równorzędności stron). Autonomia stron oznacza brak władczego podporządkowania w stosunku między nimi. Najdobitniej autonomia stron stosunku cywilnoprawnego przejawia się w postaci zasady swobody umów. Podmioty prawa cywilnego swobodnie decydują o zawarciu umowy, o wyborze kontrahenta, o treści umowy oraz o jej formie. Charakterystyczne w prawie cywilnym jest również powierzenie funkcji rozstrzygania sporów sądom powszechnym. Do rzadkości należą przypadki powołania innego właściwego organu.

Reasumując, prawo cywilne określamy jako gałąź prawa obejmującą zespół przepisów regulujących stosunki majątkowe oraz niemajątkowe między osobami fizycznymi i osobami prawnymi na zasadzie równorzędności podmiotów.

Po wstępnych rozważaniach należy przedstawić systematykę prawa cywilnego - działy prawa cywilnego:

Przede wszystkim należy wyróżnić część ogólną, uregulowaną w Księdze Pierwszej KC. Obejmuje ona wyjęte przed nawias zasady ogólne, wspólne dla pozostałych działów prawa cywilnego z uwzględnieniem działów uregulowanych poza Kodeksem cywilnym. Prawo rzeczowe zawarte w Księdze drugiej KC (i przepisach odrębnych) - obejmuje regulację prawa własności i innych praw rzeczowych. W szczegółach dotyczy zaś treści, nabycia i utraty oraz ochrony praw rzeczowych (i posiadania). Najobszerniejszy dział prawa cywilnego stanowi prawo zobowiązań zawarte w Księdze trzeciej KC - obejmuje ono regulację dotyczącą wymiany dóbr i świadczenia usług. W części ogólnej prawa zobowiązań zawarto przepisy na temat wszelkich stosunków zobowiązaniowych, w części szczególnej zaś znajdujemy regulację poszczególnych, różnorodnych umów zobowiązujących do świadczenia. W Księdze czwartej KC zawarto prawo spadkowe - uregulowano tu zasady dziedziczenia spadku w wyniku śmierci osoby fizycznej, w szczególności tryb powołania do dziedziczenia i dalsze skutki. Zgadnie z zasadą jawności prawa cywilnego również prawo rodzinne jest zaliczane do działów prawa cywilnego. Uregulowane zostało natomiast w odrębnym KRO. Obejmuje ono materię małżeństwa, pokrewieństwa, opieki i kurateli. Do działów prawa cywilnego zalicza się także regulacje prawa na dobrach niematerialnych - używając inne nazwy - prawa własności intelektualnej Regulacja pozakodeksowa obejmuje problematykę prawa autorskiego i prawa własności przemysłowej. Specjalny dział praw cywilnego obejmuje prawo handlowe - które jest uregulowane w odrębnym KSH. Zawarto tam obszerną regulację spółek osobowych oraz spółek kapitałowych.

2. STOSUNEK CYWILNOPRAWNY I JEGO STRUKTURA

Przez stosunki cywilnoprawne należy rozumieć grupę stosunków prawnych określonych normami prawa cywilnego. Stosunki prawne są odbiciem stosunków społecznych, które wyróżnia fakt poddania ich regulacji prawnej. Stosunek prawny oznacza więc uregulowaną normatywnie więź o charakterze powinnościowym zachodzącą między uznawanymi podmiotami prawa, które mają wynikające z normy prawnej uprawnienia i obowiązki. Normy prawa cywilnego regulują potencjalne stosunki prawne. Konkretne stosunki prawne są wynikiem określonych zdarzeń prawnych.

W praktyce stosowania prawa niezbędne jest oczywiście ustalenie elementów konkretnego stosunku prawnego. Wystarczy objaśnić modelową strukturę potencjalnych stosunków prawnych.

Źródła stosunku cywilnoprawnego

W terminologii prawa cywilnego fakty, z którymi ustawa łączy skutek w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego, nazywamy zdarzeniami cywilnoprawnymi. Źródło stosunku cywilnoprawnego stanowią różnorodne zdarzenia cywilnoprawne. Podstawową grupę zdarzeń cywilnoprawnych stanowią czynności prawne. Spore znaczenie mają także orzeczenia sądów i akty administracyjne.

Elementy stosunku cywilnoprawnego

Podmioty - każdy stosunek prawny ma swoją złożona strukturę. W stosunku cywilnoprawnym należy wyróżnić jego podmioty, przedmiot oraz treść stosunku obejmującą uprawnienia i obowiązki podmiotów. Podmioty stanowią strony stosunku cywilnoprawnego. Wg KC są nimi osoby fizyczne i osoby prawne. Osoba fizyczna jest jurydycznym synonimem człowieka. Osoby prawne to jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawna. Uznanie podmiotowości osób fizycznych i osób prawnych oznacza przyznanie im zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych. Zdolność prawna oznacza zdolność aby być podmiotem praw i obowiązków wynikających ze stosunków cywilnoprawnych. Zdolności do czynności prawnych jest zdolnością do nabywania prawa i zaciągania zobowiązań za pomocą czynności prawnych.

Przedmiot - przedmiotem stosunku cywilnoprawnego jest określone zachowanie się stron, stosownie do wynikających ze stosunku cywilnoprawnego uprawnień oraz obowiązków. Częstokroć określone normą prawa zgodne z treścią konkretnego stosunku cywilnoprawnego zachowanie stron dotyczy pewnych obiektów- różnej zresztą natury, np. dotyczy rzeczy, dóbr niematerialnych, praw majątkowych itp.

Treść - na treść składają się uprawnienia i obowiązki. Uprawnienia pojmujemy jako możliwość określonego zachowania się, obowiązek zaś oznacza powinność nakazanego zachowania się. Zbiorczą kategorię nadrzędną łączącą zespół uprawnień strony stosunku cywilnoprawnego stanowi prawo podmiotowe.

3. ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE I ICH PODSTAWOWE RODZAJE

Fakty, z zaistnieniem których dyspozycja norm prawa cywilnego wiąże jakikolwiek skutek, w szczególności powstanie, zmianę lub ustanie stosunku cywilnoprawnego, będziemy określali mianem zdarzeń cywilnoprawnych. Chodzi zatem o zjawiska realne, choć wywołujące odmienne w swym charakterze skutki w obrębie prawa cywilnego. Ukończenie 13 lub 18 lat pozwala wszak człowiekowi osiągnąć szerszy niż dotąd zakres zdolności do czynności prawnych. Zawarcie umowy sprzedaży doprowadzi do powstania między jej stronami więzi normatywnej. Niekiedy sytuacja będzie bardzie złożona. Jedno zdarzenie prawne będzie wywoływać konsekwencje w obrębie różnych gałęzi prawa. Uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia jest niewątpliwie zdarzeniem cywilnoprawnym, powodującym choćby konieczność pokrycia kosztów leczenia, czy też umożliwiającym podniesienie żądania o zapłatę odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia za dokonaną krzywdę.

Klasyfikacja zdarzeń cywilnoprawnych

Zdarzenia cywilnoprawne podzielone są na 2 podstawowe grupy: działania oraz zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu. Działania są uzależnione od woli człowieka, zdarzenia nie.

W grupie zadań możemy wyróżnić dwojakiego rodzaju zachowania się podmiotów. Jedne będą zmierzać bezpośrednio i celowo do wywołania z góry założonych skutków prawnych, w innych - zwanych czynami - wystąpienie tych skutków jest niezamierzone.

Na czynności zmierzające bezpośrednio do wywołania określonych następstw prawnych składają się co najmniej zachowania trojakiego rodzaju:

a) oświadczenia woli- np. złożenie kontrahentowi oferty zawarcia konkretnej umowy,

b) konstytutywne orzeczenia sądowe, a więc takie, które statuują nowy stan prawny,

c) decyzje administracyjne, które wywołują skutki cywilnoprawne.

Działania określone mianem czynów dzieli się na czyny bezprawne i zgodne z prawem. Do tej pierwszej kategorii zaliczyć trzeba czyny niedozwolone, ponadto wszystkie przypadki naruszenia zakazów statuowanych przepisami prawa cywilnego. Czyny zgodne z prawem obejmują różnorodne zachowania, regulowane wieloma przepisami. Składać się na nie będą przejawy woli (podobne do oświadczeń woli), zawiadomienia i czynności faktyczne.

4. ZDOLNOŚĆ PRAWNA OSOBY FIZYCZNEJ - POJĘCIE, POCZĄTEK I KONIEC

Podmiotowość cywilnoprawna jest cechą normatywną. KC wyróżnia 2 rodzaje podmiotów: osoby fizyczne i osoby prawne. Takie rozwiązanie prawne oznacza, że wymienionym osobom mogą przysługiwać prawa i obowiązki cywilnoprawne. Właśnie zdolność do tego, by być podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego nazywana jest zdolnością prawną.

Osobami fizycznymi w rozumieniu KC są ludzie. Człowiekowi przysługuje zdolność prawna, która kwalifikuje go jako podmiot praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Przymiot zdolności prawnej nie powoduje, że człowiek niejako automatycznie ma prawa i obowiązki, lecz oznacza możliwość stania się podmiotem praw i obowiązków w drodze różnych zdarzeń cywilnoprawnych np. dziedziczenia, czynności prawnej - umowy, czynu niedozwolonego.

Początek zdolności prawnej

Jest nim chwila urodzenia się człowieka - art.8 KC - a więc moment oddzielenia od ciała matki. Niezbędną przesłanką nabycia zdolności prawnej jest, by dziecko urodziło się żywe. Zdolność prawną nabędzie też noworodek niezdolny do życia, który urodził się żywy, lecz żył krócej niż 24 godziny. Przyjście na świat dziecka nieżywego spowoduje brak zdolności prawnej po jego stronie. Ponieważ ustalenie faktu żywych narodzin człowieka może niekiedy nastręczać trudności, wprowadzono domniemanie prawne, wg którego ustawa przyjmuje, iż dziecko przyszło na świat żywe.

Fakt urodzenia stwierdza się aktem urodzenia - sporządzonym przez USC. Dokument ten stanowi dowód urodzenia.

Koniec zdolności prawnej (śmierć)

Zdolność prawna osoby fizycznej trwa przez całe życie człowieka i kończy się wraz z jego śmiercią. Ze śmiercią jako zdarzeniem cywilnoprawnym ustawodawca wiąże wygaśnięcie praw i obowiązków niemajątkowych oraz przejście praw i obowiązków majątkowych na spadkobierców wg zasad prawa spadkowego. Ze względu na doniosłość skutków prawnych związanych ze śmiercią znaczenia nabiera oznaczenie chwili śmierci człowieka. Za taką chwilę uznaje się tzw. śmierć mózgową, polegającą na trwałym i nieodwracalnym ustaniu funkcji pnia mózgu. Dokumentem stwierdzającym dowód śmierci jest akt zgonu - sporządzany na podstawie wystawionej przez lekarza karty zgonu. Według chwili śmierci ocenia się ustanie małżeństwa, wygaśnięcie praw i obowiązków osobistych zmarłego, zakres spadku, krąg spadkobierców. Art. 32 KC definiuje domniemanie równoczesności śmierci osób, które utraciły życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa.

Stwierdzenie zgonu

Nie można wykluczyć wypadków, w których śmierć człowieka jest niemożliwa. Dla takich sytuacji przewidziano szczególny tryb postępowania sądowego o stwierdzenie zgonu. W postępowaniu stwierdzającym zgon sąd oznacza ściśle chwilę śmierci, stosownie do wyników postępowania. Postępowanie sądu ma charakter deklaratoryjny - stwierdza fakt śmierci. Orzeczenie sądu rejonowego stanowi podstawę do sporządzenia aktu zgonu przez urząd stanu cywilnego.

Uznanie za zmarłego

Odrębny tryb postępowania sądowego stosuje się w razie zaginięcia człowieka, o którym nie wiadomo, czy żyje, czy zmarł. Brak dostatecznych informacji, określających, czy dana osoba żyje, powoduje stan niepewności nie tylko dla najbliższych, lecz także w sferze stosunków prawnych zaginionego. Zaistnieniu negatywnych skutków długotrwałego stanu niepewności służy instytucja uznania za zmarłego. Przesłankami sądowego uznania za zmarłego są:

a) zaginięcie osoby,

b) upływ określonego przez ustawodawcę czasu.

Obie przesłanki muszą wystąpić łącznie.

Uznanie za zmarłego jest możliwe wobec osoby, która zaginęła, a od końca roku kalendarzowego, w którym zgodnie z istniejącymi wiadomościami jeszcze żyła, upłynęło 10 lat. Gdyby jednak w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat 70, wówczas termin ten skraca się do 5 lat. Uznanie za zmarłego jest niedopuszczalne przed końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby 23 lata.

O uznaniu za zmarłego orzeka sąd rejonowy postanowieniem wydanym po przeprowadzeniu postępowania przewidzianego w art. 526 i nast. KPC. Postanowienie o uznaniu za zmarłego ma charakter konstytutywny. Z wydaniem orzeczenia wiąże się istotne domniemanie, iż zaginiony zmarł w chwili oznaczonej w postanowieniu o uznaniu za zmarłego. Z tego z kolei wyprowadza się drugie domniemanie, że zaginiony żył do chwili określonej w orzeczeniu.

W zakresie stosunków małżeńskich przepis KRO wprowadził domniemanie, iż małżeństwo ustało z chwilą, która w orzeczeniu o uznaniu małżonka za zmarłego została oznaczona jako chwila jego śmierci.

Wniosek o uchylenie postanowienia orzekającego uznanie za zmarłego może zgłosić każdy zainteresowany. Orzeczenie takie może również uchylić sąd z urzędu. Jeżeli osoba uznana za zmarłą zjawi się osobiście w sądzie i wykaże swoją tożsamość, wówczas sąd niezwłocznie i bez dalszego postępowania uchyli postanowienie orzekające uznanie za zmarłego.

5. ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH OSÓB FIZYCZNYCH - POJĘCIE I ZAKRESY (WRAZ Z OKOLICZNOŚCIAMI WPŁYWAJĄCYMI NA ZAKRES TEJ ZDOLNOŚCI)

Każdy człowiek od chwili urodzenia do chwili śmierci ma zdolność prawną. Nie wyjaśnia to jeszcze, w jaki sposób staje się on podmiotem konkretnych praw i obowiązków. Prawa i obowiązki może nabywać m. in. na mocy ustawy, wskutek wydania orzeczenia sądowego, w rezultacie wydania aktu administracyjnego. Najważniejszym instrumentem prowadzącym do nabywania praw i obowiązków cywilnoprawnych są jednak własne działania podmiotu, zmierzające do osiągnięcia zamierzonego skutku prawnego. Wśród tych działań pierwszoplanową rolę odgrywają czynności prawne, w szczególności umowy.

Właśnie możliwość nabywania tych praw i zaciągania zobowiązań w drodze czynności prawnych dokonywanych przez podmiot nazywana jest zdolnością do czynności prawnych.

Dokonywanie przez osobę czynności prawnej, wymaga od działającego podmiotu znacznego rozeznania, świadomości, wiedzy i do pewnego stopnia doświadczenia życiowego. Ustawodawca uzależnił kwalifikację zdolności do czynności prawnych od wieku oraz od ubezwłasnowolnienia osoby. Z punktu widzenia tych kryteriów daje się wyróżnić w KC 3 sytuacje:

1) brak zdolności do czynności prawnych,

2) ograniczoną zdolność do czynności prawnych,

3) pełną zdolność do czynności prawnych.

Brak zdolności do czynności prawnych

Wiek - zdolności do czynności prawnych nie mają osoby, które nie ukończyły lat 13.

Ubezwłasnowolnienie całkowite - osoba, która ukończyła lat 13, może nie być zdolna, by pokierować swoim postępowaniem. Przyczyny takiego stanu rzeczy tkwić mogą w sferze psychicznej człowieka i wynikać z choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii. Przy spełnieniu wymienionych przesłanek osoba taka może być ubezwłasnowolniona całkowicie, czyli pozbawiona zdolności do czynności prawnych. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekuna chyba, że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską. O ubezwłasnowolnieniu orzekają sądy okręgowe w trybie szczególnego postępowania. Wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć:

 małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona,

 jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo,

 jej przedstawiciel ustawowy.

Jeżeli ustaną przyczyny, dla których orzeczono ubezwłasnowolnienie, sąd uchyla ubezwłasnowolnienie, przy czym orzeczenie takie może nastąpić także z urzędu.

Skutki - czynności prawne dokonywane przy takiej osobie dotknięte są sankcją nieważności bezwzględnej. Wyjątek uczyniono względem czynności prawnych należących do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (np. codzienne zakupy w sklepie, zawarcie umowy przewozu tramwajem - wówczas czynność prawna staje się ważna z chwilą jej wykonania).

Ograniczona zdolność do czynności prawnych

Wiek - ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły lat 13, a nie ukończyły lat 18 lub też - będąc małoletnimi- nie zawarły związku małżeńskiego.

Ubezwłasnowolnienie częściowe - obok małoletnich, którzy ukończyli 13 lat, ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby ubezwłasnowolnione częściowo oraz osoby, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego. Przesłankami ubezwłasnowolnienia częściowego są:

1) choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania osoby,

2) stan osoby nie uzasadniający ubezwłasnowolnienia całkowitego,

3) potrzeba pomocy do prowadzenia spraw tej osoby.

Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu częściowym wydaje sąd okręgowy po przeprowadzeniu postępowania. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratora. Uchylenie ubezwłasnowolnienia częściowego przywraca pełną zdolność do czynności prawnych, kuratela zaś ustaje z mocy prawa.

Skutki - osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych znajduje się w złożonej sytuacji, gdy chodzi o możliwość dokonywania przez nią czynności prawnych. KC pozwala wyróżnić 3 zakresy czynności prawnych, w których ustawodawca odmiennie traktuje taką osobę:

1) pierwszy zakres obejmuje czynności prawne, do dokonania których wymagana jest pełna zdolność do czynności prawnych i odwołanie testamentu. Czynność prawna z tego zakresu dokonana przez osobę o ograniczone zdolności do czynności prawnych będzie więc nieważna,

2) w drugim zakresie znajdują się czynności prawne przedsiębrane przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, do ważności których potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Mieszczą się tu czynności, przez które wskazana osoba zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem. Jeżeli osoba ta dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność taka jest nieważna. Zawarcie umowy przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez zgody przedstawiciela ustawowego nie czyni takiej czynności samą przez się nieważną, albowiem ważność umowy zależy od potwierdzenia jej przez tegoż przedstawiciela. Do czasu potwierdzenia umowy przez przedstawiciela ustawowego istnieje stan niepewności prawnej. Aby usunąć wątpliwości co do skutków dokonanej czynności prawnej, kontrahent osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych może wyznaczyć przedstawicielowi ustawowemu odpowiedni termin na potwierdzenie umowy. Odmowa potwierdzenia umowy przez przedstawiciela ustawowego, jak też bezskuteczny upływ terminu do potwierdzenia powoduje nieważność czynności prawnej od samego początku,

3) trzeci zakres tworzą czynności prawne, które ograniczony w zdolności do czynności prawnych może podejmować samodzielnie, a więc bez zgody swego przedstawiciela ustawowego. W tym zakresie osoba taka traktowana jest na równi z posiadającym pełną zdolność do czynności prawnych. Do tego zakresu należą m. in.:

a) umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego np. codzienne zakupy,

b) rozporządzanie swoim zarobkiem,

c) czynności prawne dotyczące przedmiotów majątkowych oddanych osobie ograniczonej w zdolności do czynności prawnych do swobodnego użytku,

d) umowa o pracę - może zawrzeć ja osoba ograniczona do czynności prawnych bez zgody przedstawiciela ustawowego.

Pełna zdolność do czynności prawnych

Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności - tj. ukończenia lat 18 albo wcześniej, wskutek zawarcia małżeństwa przez małoletniego. Przymiot ten osoba zachowuje aż do śmierci, chyba że zostanie ubezwłasnowolniona częściowo lub całkowicie. Pełna zdolność do czynności prawnych umożliwia samodzielne dokonywanie wszelkich czynności prawnych z zakresu prawa cywilnego.

6. PRZEDSTAWICIELSTWO A PEŁNOMOCNICTWO (PROKURA)

Dokonywanie czynności prawnych przez podmiot prawa cywilnego jest najważniejszym sposobem wchodzenia w stosunki cywilnoprawne, nabywania praw i zaciągania zobowiązań. Posłużenie się czynnością prawną bywa niejednokrotnie niemożliwe lub znacznie utrudnione bądź dlatego, że osoba nie ma zdolności do czynności prawnych, bądź ze względu na realną przeszkodę.

Przedstawicielstwo

Cywilnoprawną instytucją służącą dokonywaniu czynności prawnych w imieniu innego podmiotu, gdy ten nie może lub nie chce działać sam, jest przedstawicielstwo.

Najogólniej mówiąc, polega ono na dokonaniu przez 1 osobę (przedstawiciela) w imieniu innej osoby (reprezentowanego) czynności prawnej (złożeniu lub przyjęciu oświadczenia woli), przy czym czynność ta, jeżeli mieści się w granicach upoważnienia przedstawiciela do działania w imieniu reprezentowanego, wywołuje skutki prawne bezpośrednio dla reprezentowanego. Czynności prawnej dokonuje przedstawiciel. On więc składa lub przyjmuje oświadczenie woli. Przedstawiciel działa w imieniu reprezentowanego - tzn., że powinien on ujawnić, wskazać osobę, na rzecz której dokonuje czynności prawnej Musi on mieć odpowiednie umocowanie do działania i dokonywać czynności prawnych w granicach tego umocowania. Czynność prawna przedstawiciela wywołuje bezpośredni skutek w sferze prawnej reprezentowanego, co oznacza, że podmiotem nabytych praw lub zaciągniętych zobowiązań staje się wprost osoba reprezentowana. Warunkiem niezbędnym skutecznego przedstawiciela jest zdolność przedstawiciela do reprezentowania, wyrażająca się w zdolności do czynności prawnych. Za pośrednictwem przedstawiciela można dokonać w zasadzie każdej czynności prawnej, chyba, że ustawa stanowi inaczej lub właściwość samej czynności prawnej stoi temu na przeszkodzie. Przedstawiciel nie może sporządzić ani odwołać testamentu.

Od przedstawiciela należy odróżnić zastępcę pośredniego. Dokonuje on czynności prawnej, lecz działa on we własnym imieniu, choć na rachunek innej osoby. Przykładem zastępcy pośredniego jest komisant - na podstawie umowy komisu zobowiązuje się za wynagrodzeniem w zakresie działalności swojego przedsiębiorstwa do kupna lub sprzedaży rzeczy ruchomych na rachunek dającego zlecenie, czyli klienta, lecz w imieniu własnym. Nie jest przedstawicielem posłaniec, który nie składa samodzielnego oświadczenia woli, a jedynie przenosi przygotowane już oświadczenie innej osoby do określonego adresata. Należy odróżniać przedstawiciela od organu osoby prawnej - jest on samodzielnym podmiotem, gdyż znajduje się w strukturze osoby prawnej. Nie jest przedstawicielem w podanym wcześniej znaczeniu prowadząc cudze sprawy bez zlecenia - działa on podobnie jak pełnomocnik, tzn. w cudzym imieniu i na cudzy rachunek, jednakże nie dysponuje wyraźnym umocowaniem.

Rodzaje przedstawicielstwa

W zależności od źródła umocowania przedstawiciela wyróżniamy 2 rodzaje przedstawicielstwa, tj. przedstawicielstwo ustawowe i pełnomocnictwo. Jeżeli umocowanie do działania w cudzym imieniu wynika z oświadczenia woli reprezentowanego (mocodawcy), mamy wówczas do czynienia z pełnomocnictwem.

Gdy źródłem umocowania jest inne zdarzenie cywilnoprawne, w szczególności ustawa lub wydane na jej podstawie orzeczenie, powstaje stosunek przedstawiciela ustawowego.

Źródłem umocowania pełnomocnika jest oświadczenie woli, czynność prawna mocodawcy, określająca także zakres umocowania pełnomocnika. Od reprezentowanego zależy więc, czy i w jakim zakresie będzie mógł działać w jego imieniu pełnomocnik. Należy zauważyć, że można udzielać pełnomocnictwa bez zawiązywania między stronami jakiegokolwiek stosunku podstawowego lub ustanowić pełnomocnictwo na bazie takiego stosunku prawnego.

Pełnomocnictwo

1) Udzielenie pełnomocnictwa

Przedstawicielstwo, w którym źródłem umocowania przedstawiciela do działania w imieniu reprezentowanego jest oświadczenie woli reprezentowanego, nazwane zostało pełnomocnictwem.. Przedstawiciela określono mianem pełnomocnika, reprezentowanego - mocodawcą, oświadczenie woli - pełnomocnictwem. W polskim prawie udzielenie pełnomocnictwa jest jednostronną czynnością prawną o charakterze upoważniającym, gdyż kreuje ona po stronie jej adresata kompetencje do podejmowania czynności ze skutkiem prawnym bezpośrednio dla udzielającego upoważnienia. Oświadczenie woli powinno być złożone pełnomocnikowi, nie jest natomiast wymagane przyjęcie przez niego pełnomocnictwa. Przesłanką udzielenia pełnomocnictwa jest posiadanie przez mocodawcę zdolności do czynności prawnej wymaganej dla danej czynności, która ma być podjęta przez pełnomocnika. Pełnomocnik musi się legitymować co najmniej ograniczoną zdolnością do czynności prawnych.

2) Rodzaje pełnomocnictwa

Ze względu na zakres udzielanego pełnomocnictwa można wyróżnić:

a) pełnomocnictwo ogólne - przepis poprzestaje na czynnościach zwykłego zarządu, przez które rozumie się najogólniej zwykłe, codzienne czynności zarządu majątkiem, zmierzające do utrzymania majątku i jego składników w stanie niepogorszonym, mające na celu normalne korzystnie z tego majątku, zgodnie z jego przeznaczeniem

b) pełnomocnictwo rodzajowe - określa daną kategorię czynności prawnych, które mogą być dokonywane przez pełnomocnika (np. pełnomocnictwo do zawierania umów o pracę w imieniu spółki, do zawierania umów najmu lub dzierżawy nieruchomości),

c) pełnomocnictwo szczególne - przepis szczególny może jednak przewidywać obowiązek udzielenia pełnomocnictwa szczególnego do podjęcia tylko indywidualnie oznaczonej czynności prawnej, np. zawarcia umowy sprzedaży konkretnej nieruchomości.

Rodzajem pełnomocnictwa ogólnego jest PROKURA - upoważniająca prokurenta nie tylko do czynności zwykłego zarządu, ale do wszystkich czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem jakiegokolwiek przedsiębiorstwa zarobkowego. Osobnego umocowania potrzebuje prokurent do zbycia przedsiębiorstwa, jego wydzierżawienia i ustanowienia na nim użytkowania oraz do zbywania i obciążania nieruchomości. Udzielenie i wygaśnięcie prokury przedsiębiorca powinien zgłosić do rejestru przedsiębiorców.

7. OSOBY PRAWNE (POJĘCIE I PODSTAWOWE RODZAJE)

Osobą prawna jest wyodrębniona strukturalnie i majątkowo oraz mająca własne organy, powstała w celu realizacji określonych zadań gospodarczych lub społecznych jednostka organizacyjna, której ustawodawca nadał kwalifikację podmiotowości cywilnoprawnej.

Istotne cechy osoby prawnej:

a) wyodrębnienie organizacyjne, polegające na istnieniu osobnej, samodzielnej i zorganizowanej jednostki,

b) wyodrębnienie majątkowe, przejawiające się wydzieleniem pewnej masy majątkowej przysługującej samodzielnej jednostce; majątek ten służyć ma wykonywaniu zadań tej jednostki oraz odpowiedzialności za jej zobowiązania,

c) określenie osoby lub osób, które będąc organami mają przejawiać wolę jednostki organizacyjnej,

d) istnienie przepisu szczególnego przyznającego jednostce organizacyjnej osobowość prawną.

Rodzaje osób prawnych

1) Skarb państwa i państwowe osoby prawne

Podstawowym kryterium służącym do wyróżnienia Skarbu Państwa i państwowych jednostek osób prawnych jest majątek tych podmiotów - źródło jego pochodzenia. Można powiedzieć, że mienie państwowe zostało podzielone między skarb Państwa a państwowe osoby prawne. Te ostatnie zostają wyposażone w części mienia państwowego już w momencie powstania. Państwowe osoby prawne uzyskują samodzielne prawa do części mienia pochodzącego z funduszu państwowego, a także do majątku nabytego samodzielnie przez taką osobę.

Pozostała część mienia państwowego znajduje się w dyspozycji różnych państwowych jednostek organizacyjnych (np. urzędy centralne, naczelne, wojewódzkie, komendy policji, urzędy oraz izby skarbowe), które nie mają osobowości prawnej - tzn. nie mogą samodzielnie występować w stosunkach cywilnoprawnych i nabywać dla siebie praw i obowiązków. Te właśnie jednostki ujęto w zbiorczym określeniu Skarb Państwa. Państwowymi osobami prawnymi są w szczególności przedsiębiorstwa państwowe, jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, NBP, banki państwowe, fundacje, których jedynym fundatorem jest SP, Polska Akademia Nauk, państwowe szkoły wyższe, Agencja Prywatyzacji.

2) Jednostki samorządu terytorialnego

Jednostki samorządu terytorialnego ujęte są w Konstytucji RP - z gminą jako jednostką podstawową, obok której występują powiat i województwo. Istotną cechą jednostek samorządu terytorialnego jest ich osobowość prawna, a także wyodrębnienie majątkowe - jako, że jednostkom tym przysługują prawo własności i inne prawa majątkowe. Do zakresu działania tych jednostek należy wykonywanie zadań publicznych służących zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej. Realizacja zadań przypisanych jednostkom samorządu terytorialnego następuje za pośrednictwem ich organów stanowiących i wykonawczych. Samodzielność jednostek samorządu terytorialnego jest ponadto chroniona sądownie.

a) Gmina, będąc podstawową jednostką samorządu terytorialnego, wykonuje zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność przy czym realizację tych zadań umożliwia wyposażenie gminy w osobowość prawną,

b) Powiat wyposażony w osobowość prawną wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Konsekwencją osobowości prawnej jest wyodrębnienie w strukturze powiatu jego organów (rady i zarządu) oraz wyposażenie tej jednostki w mienie.

c) Województwo jest regionalną wspólnotą samorządową - samorząd województwa wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność oraz dysponuje mieniem wojewódzkim. W strukturze województwa wyodrębnia się jego organy - sejmik i zarząd województwa. Również w odniesieniu do województwa ustawa ustrojowa kreuje zasadę ochrony autonomii podmiotowej tej jednostki samorządu terytorialnego, przewidując sądową ochronę samodzielności województwa.

3) Korporacje fundacje

Podział na osoby typu korporacyjnego i fundacyjnego oparty jest przede wszystkim na kryterium substratu tworzącego daną jednostkę organizacyjną. Substratem korporacji są ludzie, a substratem fundacji - wyodrębniona masa majątkowa. Korporacje stanowi zbiorowość osób związanych z osobą prawną stosunkiem członkostwa i realizujących wspólny im cel gospodarczy lub inny. Z działalności fundacji korzystają natomiast osoby nie będące członkami tej osoby prawnej. Liczba członków korporacji jest możliwa do określenia, fundacja służy nieokreślonej liczbie osób. Zadania i cele korporacji określane są przez jej członków, w wypadku fundacji- rozstrzyga wola jej kreatora. Majątek korporacji tworzony jest w znacznej mierze przez jej członków, fundację w majątek wyposaża jej fundator.

8. TZW. UŁOMNE OSOBY PRAWNE (POJĘCIE I PRZYKŁADY)

W stosunkach cywilnoprawnych występują niejednokrotnie jednostki organizacyjne, stanowiące pewne wyodrębnione i samodzielne struktury, którym jednak żaden przepis nie przyznał osobowości prawnej, np. spółki jawne, partnerskie, komandytowe, oraz wspólnoty mieszkaniowe. Daje się zauważyć, że wiele z nich wykazuje cechy analogiczne do osób prawnych. Ustawodawca w stosunku do niektórych struktur postanowił „we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywanym” to już był to krok do personifikacji takiej jednostki. Wskazane okoliczności, a także realne funkcjonowanie takich jednostek w stosunkach cywilnoprawnych dały asumpt do posługiwania się konstrukcją ułomnej osoby prawnej. Konstrukcja tzw. ułomnych osób prawnych wzrusza przewidziany podział podmiotów na osoby fizyczne oraz osoby prawne - wywołując problem czy do takich struktur należałoby stosować odpowiednio unormowania dotyczące osób prawnych, czy też konsekwentnie przyjmować, iż podmiotami praw i obowiązków są osoby fizyczne i prawne tworzące taką jednostkę? Opowiedzenie się wyłącznie za drugą możliwością mogłoby się spotkać z zarzutem nieuzasadnionego pomijania norm prawnych, które wybranym jednostkom organizacyjnym przypisują pewną odrębność przejawiającą się zdolnością prawną oraz zdolnością sądową. Przynajmniej w stosunku do jednostek organizacyjnych wyposażonych w zdolność prawną i sądową należałoby stosować w drodze analogii normy odnoszące się do osób prawnych.

9. KONSUMENT A PRZEDSIĘBIORCA

1) Konsument

Pod wpływem raczej dominującego pierwotnie poglądu w nauce polskiej ustawodawca polski nowelizując w 2000 r. przepisy o wzorcach umowy postanowił w art. 384 KC, że „za konsumenta uważa się osobę, która zawiera umowę z przedsiębiorcą w celu bezpośrednio nie związanym z działalnością gospodarczą”. Za konsumenta uważało się nie tylko osobę fizyczną, ale także osobę prawną spełniającą wspomniane przesłanki.

Człowiek może występować w różnych rolach społecznych. W zależności od podjętej przez niego roli różne są oczekiwania i oceny społeczne co do jego zachowania. Na tym tle rozumieć należy dalsze człony definicyjne „konsumenta” określone w art. 22¹ KC. W myśl tego przepisu, za konsumenta uważa się osobę fizyczną (a więc człowieka) tylko w przypadkach, gdy dokonuje czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową. Każda osoba fizyczna nie tylko ma potencjalną właściwość wystąpienia w roli konsumenta, ale rzeczywiście rolę tę realizuje. Chodzi tu najpierw o rolę realizowaną w postaci czynności prawnej. W podstawowej mierze czynności te mają charakter umowny, a więc dwustronnych czynności prawnych. Ograniczenie definicji konsumenta tylko do udziału osoby fizycznej w umowach mogłoby wywołać wątpliwości, czy występuje ona w roli konsumenta dokonując jednostronnej czynności prawnej jakoś tylko związanej ze stosunkiem umownym. Owa czynność prawna osoby fizycznej nie jest bezpośrednio związana z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.

Definicja konsumenta określona w art. 22¹ KC odnosi się tylko do stosunków cywilnoprawnych - do stosunków prywatnoprawnych, ponieważ tak daleko sięga zakres zastosowania KC. Jest oczywiście dopuszczalne, że przepisy szczególne dla pewnej klasy stosunków prywatnoprawnych mogą odmiennie uregulować pojęcie konsumenta, wyłączając tym samym zastosowanie reguły ogólnej art. 22¹ KC. W/ w art. Zawiera tylko definicję pojęcia konsumenta, nie wyznacza konsekwencji prawnych z tym związanych. Wskazują ją szczególne instytucje prawne dotyczące konsumenta.

2) Przedsiębiorca

Art. 43¹KC zawiera następującą definicję przedsiębiorcy: „przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 33¹§1, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową”. Wcześniej KC nie zawierał definicji przedsiębiorcy. Pojawiała się ona w innych ustawach, spośród których najszersze zastosowanie miało Prawo działalności gospodarczej - art. 2 definiuje pojęcie przedsiębiorcy. Obie wspomniane ustawy przyjmują, że przedsiębiorcą może być osoba fizyczna i osoba prawna. Natomiast różnica pojawia się w odniesieniu do 3 rodzaju podmiotów prawa cywilnego. W myśl art. 43¹KC przedsiębiorcą może być każda jednostka organizacyjna, której ustawa przyznała zdolność prawną. Ważną zarazem wskazówkę uzupełniającą zawiera przepis prawa działalności gospodarczej, że za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej a nie samą spółkę, która nie jest objęta zakresem pojęcia jednostki organizacyjnej obdarzonej zdolnością prawną. Obie definicje wskazują na prowadzenie działalności gospodarczej i to we własnym imieniu. Różnice pojawiają się gdy weźmie się pod uwagę określone w tej ustawie znaczenie owego zwrotu. Przepis pr. dział. gosp. sens pojęcia działalności gospodarczej zawęża do wskazanego katalogu - wytwórcza, handlowa, budowlana, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i eksploatacja zasobów naturalnych. Zwrot „działalność gospodarcza” użyty został w art. 43¹KC bez wspomnianych dookreśleń i ograniczeń, a zatem obejmuje wszelkiego rodzaju aktywność gospodarczą. Prawo dział. gosp. wymienia 3 cechy charakteryzujące działalność gospodarczą: zarobkowość, działalność w sposób zorganizowany i ciągły. Takiego ograniczenia nie zawiera formuła KC dopuszczając także działalność gospodarczą nie nastawioną na osiąganie zysku.

Prawo dział. gosp. dokonuje ograniczenia - iż przedsiębiorca może podjąć działalność gospodarczą po uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców. Ograniczenia takiego nie przewiduje KC. Prawo dział. gosp. nie rozstrzyga kwestii, czy zakresem pojęcia przedsiębiorcy są osoby wykonujące wolne zawody. Odmienne stanowisko w tym względzie wyraża KC uznając za przedsiębiorcę podmiot prowadzący w imieniu własnym działalność zawodową.

10. DOBRA OSOBISTE PODMIOTÓW PRAWA CYWILNEGO I ICH OCHRONA

Przymiotem każdej osoby fizycznej są jej dobra osobiste podlegające ochronie prawnej przewidzianej w różnych gałęziach prawa. Dobra osobiste nie zostały zdefiniowane w Konstytucji, ani w KC. Konstytucja wskazuje w szczególności na godność człowieka, jego wolność, życie, nietykalność osobistą i wolność osobistą. KC zawiera przykładowy katalog dóbr osobistych człowieka: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji. Można powiedzieć, że dobra osobiste to pewne indywidualne wartości świata uczuć, stanu życia psychicznego człowieka. Dobra te mają charakter niemajątkowy i są ściśle związane z osoba człowieka z jednostką. Do ochrony dóbr osobistych człowieka w prawie cywilnym służą tzw. prawa podmiotowe osobiste.

W aktualnym stanie prawnym można opowiedzieć się za wielkością praw osobistych, przyjmując, że każdemu z podlegających ochronie dóbr osobistych odpowiada właściwe prawo podmiotowe. Prawom podmiotowym osobistym przypisuje się szczególne cechy. Przede wszystkim są to prawa niemajątkowe - ich przedmiotem są dobra niematerialne - są to prawa niezbywalne i niedziedziczne. Prawa osobiste mają charakter praw podmiotowych bezwzględnych. Oznacza to, że skuteczne są one wobec wszystkich. Uprawniony może więc żądać od każdego funkcjonującego w systemie prawnym podmiotu nienaruszania sfery jego dóbr osobistych.

Przesłanki ochrony dób osobistych

Omawiając przesłanki i środki cywilnoprawnej ochrony dóbr osobistych nie można zapominać, że ochrona ta jest zagadnieniem interdyscyplinarnym, gdyż instrumenty służące temu celowi znajdują się nie tylko w prawie cywilnym, lecz także w prawie karnym, administracyjnym, autorskim, prawie własności przemysłowej, prawie prasowym. Uruchomienie mechanizmów ochrony przewidzianej w KC zależne jest od łącznego wystąpienia 2 przesłanek: 1) podjęcia działania zagrażającego dobrom osobistym lub naruszającego takie dobra, 2) bezprawności zachowania się sprawcy zagrożenia lub naruszenia.

Środki ochrony dóbr osobistych

Cywilnoprawne środki ochrony dóbr osobistych można najogólniej podzielić na niemajątkowe i majątkowe. Pierwsze z nich skoncentrowane zostały przede wszystkim w art. 24 §1 KC, drugie zaś znajdują się głównie w zakresie unormowań odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych. Oprócz tych środków należy mieć na uwadze możliwość wystąpienia z roszczeniem o ustalenie istnienia stosunku prawnego lub prawa, a także zastosowanie przez pokrzywdzonego pomocy własnej przybierającej postać obrony koniecznej oraz stanu wyższej konieczności.

Niemajątkowa ochrona dóbr osobistych - w wypadku zagrożenia dóbr osobistych ustawodawca przyznaje osobie, której dobra zostały zagrożone cudzym zachowaniem, roszczenie o zaniechanie takiego działania skierowane przeciwko osobie stwarzającej stan zagrożenia. Naruszenie dóbr osobistych kreuje po stronie osoby pokrzywdzonej roszczenie o usunięcie skutków naruszenia. Osoba, której dobro osobiste zostało naruszone, może żądać od sprawcy naruszenia, aby dopełnił on czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia. Ustawodawca wskazuje np., że usunięcie skutków naruszenia może polegać na złożeniu oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Treść oświadczenia i jego forma zależne są od rodzaju dobra osobistego oraz skutków i rozmiaru dokonanego naruszenia. Oświadczenia takie występują najczęściej w wypadkach naruszenia czci, nietykalności cielesnej, sfery życia prywatnego. Treścią tych oświadczeń może być przeproszenie pokrzywdzonego, sprostowanie błędnych informacji, odwołanie krzywdzących zarzutów, wyrażenie ubolewania. Celem złożenia takiego oświadczenia jest usunięcie skutków naruszenia, jego forma musi odpowiadać temu celowi. Złożenie oświadczenia jest tylko jedną z możliwych czynności zmierzających do usunięcia skutków naruszenia. Cel ten można osiągnąć także przez np. usunięcie z książki odpowiednich fragmentów, wycięcie pewnych scen z filmu, wydanie nowej opinii o pracowniku zmianę napisu na nagrobku.

Majątkowa ochrona dóbr osobistych - ten czyje dobro osobiste zostaje bezprawnie naruszone, może żądać na zasadach przewidzianych w KC:

a) zadośćuczynienia pieniężnego,

b) zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Według art. 448 KC, w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu czyje dobro zostało naruszone, odpowiednią sumę jako zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę. Krzywda rozumiana tutaj jako ogół cierpień moralnych i fizycznych doznanych wskutek naruszenia dóbr osobistych nie może być wyrównana według reguł odnoszących się do szkody majątkowej. Zadośćuczynienie pieniężne nie służy bowiem jakiemuś przeliczaniu krzywdy na pieniądze. Świadczenie pieniężne może złagodzić przynajmniej pewne skutki wyrządzonej krzywdy i umożliwi zaspokojenie niektórych chociażby potrzeb pokrzywdzonego. Pokrzywdzony może z różnych względów uznać dochodzenie zadośćuczynienia pieniężnego dla siebie za niewłaściwe. Może żądać zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez niego cel społeczny.

Wskazane przez niego roszczenia nie są uwarunkowane powstaniem uszczerbku majątkowego w dobrach pokrzywdzonego. Gdyby jednak wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia.

Powództwo o ustalenie

Dla pokrzywdzonego cudzym działaniem źródłem dostatecznej satysfakcji może być nieraz wyrok sądowy stwierdzający jedynie fakt naruszenia dóbr osobistych i wskazujący osobę, która się tego dopuściła.

11. POJĘCIE RZECZY, JEJ CZĘŚCI SKŁADOWEJ I PRZYNALEŻNOŚCI

POJĘCIE RZECZY

Według kodeksu cywilnego rzeczami są tylko przedmioty materialne (art.45KC). Spośród nich zaś rzeczami w rozumieniu naszego prawa cywilnego są materialne części przyrody w stanie pierwotnym lub przetworzonym, na tyle wyodrębnione (w sposób naturalny lub sztuczny), że w stosunkach społeczno-gospodarczych mogą być traktowane jako dobra samoistne.

Nie będą zatem rzeczami w podanym znaczeniu złoża minerałów znajdujące się w ziemi, woda, powietrze, dzikie zwierzęta żyjące na wolności. Dopiero np. wydobyty węgiel, woda ujęta w beczce, gaz skondensowany w butli czy upolowane zwierzę stają się przedmiotami na tyle wyodrębnionymi z przyrody wskutek działań człowieka, że w stosunkach cywilnoprawnych mogą być traktowane jako dobra samoistne.

Nie są rzeczami wg kodeksowego określenia dobra niematerialne, w szczególności zaś różne postacie energii, dobra osobiste, dzieła literackie, artystyczne, naukowe, wynalazki, wzory użytkowe.

Mimo materialnego charakteru pewne przedmioty mogą być wyłączone z obrotu cywilnoprawnego przede wszystkim ze względów moralnych. Dlatego też rzeczami w techniczno-prawnym znaczeniu nie są zwłoki człowieka, a także odłączone od ciała narządy, tkanki, komórki.

Odrębnego traktowania wymagają również zwierzęta. Chociaż należą one do kategorii rzeczy, to jednak normy prawne odnoszące się do tych przedmiotów powinny być stosowane do zwierząt, ze szczególnym uwzględnieniem natury zwierzęcia jako istoty żywej.

CZĘŚCI SKŁADOWE RZECZY

Art. 47 §2 KC Częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego. O częściach składowych można mówić tylko w stosunku do rzeczy złożonych.

Z takiego określenia wyprowadzić można wniosek, że część składowa, będąc elementem większej całości, pozostaje z całością rzeczy w związku fizycznym i funkcjonalnym.

Związek fizyczny polega na tym, że część składowa jest trwale związana z rzeczą złożoną, co powoduje iż nie może być ona oddzielona od rzeczy bez istotnego przekształcenia całości lub przedmiotu odłączonego.

Związek funkcjonalny części składowej z całością rzeczy przejawia się w tym, że rzecz złożona bez tego elementu nie mogłaby spełniać przypisanej funkcji.

Części składowe bywają zarówno elementami nieruchomości, jak i rzeczy ruchomych.

Częściami składowymi rzeczy nie są:

a) obiekty nie związane trwale z gruntem np. trybuna postawiona na czas defilady,

b) przedmioty połączone z rzeczą tylko dla przemijającego użytku np. wstawienie do samochodu silnika zamiennego na czas naprawy uszkodzonego,

c) nieruchomości budynkowe - jeżeli na mocy szczególnego przepisu stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności,

d) nieruchomości lokalowe, stanowiące odrębny od budynku i gruntu przedmiot własności,

e) drzewa i inne rośliny, gdy ustawa przewiduje, że są one odrębnymi rzeczami ruchomymi,

f) urządzenia służące do doprowadzania i odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz inne narzędzia podobne do nich, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu.

Część składowa nie może być odrębnym przedmiotem prawa własności oraz innych praw rzeczowych natomiast może być przedmiotem stosunków zobowiązanych np. najem niewyodrębnionego prawnie lokalu.

Części składowe nieruchomości są zasadniczo objęte hipoteką również po ich odłączeniu, dopóki pozostają na nieruchomości.

PRZYNALEŻNOŚCI

Przynależnościami są rzeczy ruchome potrzebne do korzystania z innej rzeczy (rzeczy głównej) zgodnie z jej przeznaczeniem, jeżeli pozostaną z nią w faktycznym związku odpowiadającym temu celowi .Np. przynależnością maszyny do pisania, jako rzeczy głównej, jest jej walizka.

Elementy charakteryzujące przynależność:

 przynależność jest samoistną rzeczą odrębną od rzeczy głównej,

 przynależnością może być wyłącznie rzecz ruchoma, rzeczą gł. zaś zarówno ruchomość jak i nieruchomość,

 własność rzeczy gł. i rzeczy przynależnej musi przysługiwać tej samej osobie,

 przynależność musi być potrzebna do korzystania z rzeczy gł. zgodnie z jej przeznaczeniem. Rzecz przynależna ma w stosunku do rzeczy gł. charakter pomocniczy, spełnia funkcję służebną, jako że umożliwia, ułatwia korzystanie z rzeczy gł.

 przynależność i rzecz gł. choć są odrębnymi rzeczami, pozostawać muszą ze sobą w faktycznym związku, mającym na celu właściwe korzystanie z rzeczy gł. zgodnie z jej przeznaczeniem. Przemijające pozbawienie rzeczy przynależnej jej faktycznego związku z rzeczą gł. nie niweczy przymiotu przynależności.

Czynność prawna mająca za przedmiot rzecz gł. odnosi skutek także względem przynależności, chyba że co innego wynika z treści czynności albo przepisów szczególnych np. umowa przenosząca własność rzeczy gł. obejmuje swym skutkiem także rzeczy przynależne, choćby o nich nie wspomniano w treści umowy.

Hipoteka obejmuje nieruchomości wraz z jej przynależnościami i utrzymuje się na niej jako na całości aż do zupełnego wygaśnięcia wierzytelności, która ją zabezpiecza. Egzekucja dotycząca nieruchomości jako rzeczy gł. obejmuje także przynależności.

12. NIERUCHOMOŚCI, A RZECZY RUCHOME

Nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.

Przedmioty materialne nie objęte zakresem tego unormowania będą rzeczami ruchomymi.

Wyłączenie nieruchomości dotyczy zasada superficies solo cedit według której - to co zostało trwale z gruntem związane, staje się częścią składową tego gruntu, a tym samym własnością właściciela gruntu. Dopiero wyraźny przepis może uczynić wyłom w tej regule np. art. 235 na mocy którego budynki wniesione na gruncie stanowiącym własność Skarbu Państwa lub gminy przez wieczystego użytkownika są jego własnością. Stanowią one odrębną od gruntu nieruchomość budynkową. Czy też budynki wzniesione przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną na użytkowanym przez nią gruncie SP stanowią własność spółdzielni. art. 272 §2.

Części budynków, a mianowicie samodzielne lokale mieszkalne oraz lokale o innym przeznaczeniu, będą samoistnymi nieruchomościami gdy ustanowiona zostanie odrębna własność lokali. Wyodrębnione w ten sposób części budynków mają charakter nieruchomości lokalnych.

Nieruchomościami gruntowymi są części powierzchni ziemi, stanowiące odrębny przedmiot własności, wraz ze wszystkim co jest z gruntem trwale związane (budynki inne urządzenia, drzewa i inne rośliny). Własność gruntu rozciąga się na przestrzeń nad i pod jego powierzchnią, jednakże tylko w granicach określonych przez społeczno-gospodarcze przeznaczenie gruntu.

Nieruchomość rolna (stanowi szczególną postać nieruchomości gruntowej) jest lub może być wykorzystana do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej, rybnej.

W katalogu praw rzeczowych istnieją takie, których przedmiotem mogą być tylko nieruchomości (użytkowanie wieczyste, służebności, wszystkie rodzaje spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, hipoteka) oraz prawa dotyczące wyłącznie rzeczy ruchomych (zastaw). Własność oraz prawo użytkowania, które mogą mieć za przedmiot oba rodzaje rzeczy.

Zobowiązania odnoszące się jedynie do nieruchomości (dożywocie) lub wyłącznie do ruchomości (np. pożyczka, użyczenie). Umowy mające zastosowanie do jednych i drugich rzeczy (np. sprzedaż, darowizna, dzierżawa)zawierają szczególne regulacje gdy przedmiotem świadczenia jest nieruchomość.

Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości, a także umowa przenosząca jej własność powinny być pod rygorem nieważności zawarte w formie aktu notarialnego.

Niedopuszczalne jest przeniesienie własności nieruchomości pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.

13. POŻYTKI I ICH RODZAJE

POŻYTKI to przychody z rzeczy lub praw. Wyróżniamy:

1) Pożytki rzeczy - przychody, jakie rzecz przynosi w toku jej normalnej zgodnej z przeznaczeniem eksploatacji lub w skutek uczynienia tej rzeczy przedmiotem stosunku prawnego:

a) Pożytki naturalne rzeczy - jej płody np. zebrane zboża i inne odłączone od niej części składowe np. żwir, jeśli według zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód rzeczy,

b) Pożytki cywilne rzeczy - dochody, które rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego np. czynsz najmu.

2) Pożytki prawa - dochody, które prawo to przynosi zgodnie ze swym społeczno-gospodarczym przeznaczeniem. Takimi pożytkami są w szczególności: odsetki należne dającemu pożyczkę z tytułu wierzytelności pieniężnej wynikającej z odpłatnej umowy pożyczki, dochody uzyskiwane przez użytkownika prawa lub dzierżawcę prawa, czynsze podnajmu lub poddzierżawy, dochody osiągane z wykonywania praw autorskich, uzyskane opłaty licencyjne i sublicencyjne.

Przepisy prawa rzeczowego i prawa zobowiązań wskazują podmioty uprawnione do pobierania pożytków: właściciela, współwłaścicieli, właściciela gruntu na który opadły owoce z drzewa lub krzewu rosnącego na gruncie sąsiednim, samoistnego posiadacza w dobrej wierze, użytkownika, dzierżawcy.

Własność pożytków naturalnych rzeczy nabywa się przez ich odłączenie od rzeczy. Pożytki naturalne przypadają uprawnionemu te z nich, które zostały odłączone od rzeczy w czasie trwania uprawnienia.

Pożytki cywilne (zarówno rzeczy i praw) należą się zaś uprawnionemu w stosunku do czasu trwania uprawnienia. Pożytki cywilne nabywa się dopiero z chwilą ich wydania np. zapłata czynszu.

Jeżeli uprawniony do pobierania pożytków poczynił nakłady w celu uzyskania pożytków, które przypadły innej osobie, należy mu od niej wynagrodzenie za te nakłady przy czym wynagrodzenie to nie może przewyższać wartości pożytków.

14. PRZEDAWNIENIE - PRZEDMIOT, TERMINY I SKUTKI

Przedawnienie oznacza upływ zastrzeżonego przez ustawodawcę terminu wraz ze związanym z tym skutkiem w postaci możliwości uchylenia się od zaspokojenia roszczenia.

(Art. 117) Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu. Ustawodawca reguluje długość terminu przedawnienia oraz skutek upływu terminu. Po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne.

Przedawnieniu ulegają wyłącznie roszczenia majątkowe. Nie przedawniają się zaś roszczenia o charakterze niemajątkowym np. roszczenia służące ochronie dóbr osobistych. Ustawodawca czasami rezygnuje z konstrukcji przedawnienia, jednakże w to miejsce zastrzega surowszy termin zawity.

Skutek przedawnienia

Roszczenie przedawnione nie wygasa przybiera natomiast postać roszczenia niezupełnego (naturalnego). Brak bowiem skutecznej egzekucji. Roszczenie istnieje, nie można go wszakże dochodzić i wyegzekwować, jeżeli zobowiązany skorzystał z zarzutu przedawnienia. Możliwe jest dobrowolne zaspokojenie przedawnionego roszczenia. Nie można wówczas żądać zwrotu świadczenia - jako świadczenia nienależnego - jeżeli zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu.

Terminy przedawnienia

1) Długość terminu - termin przedawnienia określa ustawodawca przepisami bezwzględnie obowiązującymi. Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną. Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej termin przedawnienia wynosi 10 lat, a dla roszczeń o świadczenie okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej 3 lata.

Przez świadczenie okresowe można rozumieć świadczenia spełniane w pewnych regularnych odstępach czasu np. co miesiąc przeważnie w formie pieniężnej, w ramach określonego ciągłego stosunku prawnego np. stosunek najmu. Przykładem świadczeń okresowych jest czynsz najmu.

2) Obliczanie terminu - bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia w którym roszczenie stało się wymagalne. Jednakże jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie art. 120 §2. w szczególności dotyczy to wezwania do spełniania świadczenia. Bieg przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w którym ten przeciwko komu roszczenie przysługuje, nie zastosował się do treści roszczenia art. 120 §2. Przedawnienie następuje po upływie terminu zastrzeżonego przez ustawodawcę.

3) Zawieszenie biegu przedawnienia - ustawodawca wprowadził instytucję zawieszenia biegu przedawnienia, udzielając tym samym uprawnionemu ochrony przed ujemnym skutkiem upływu terminu przedawnienia. (Art. 121) Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się a rozpoczęty ulega zawieszeniu:

 co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom - przez czas trwania władzy rodzicielskiej,

 co do roszczeń, które przysługują osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę - przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli,

 co do roszczeń które przysługują jednemu małżonkowi przeciwko drugiemu - przez czas trwania małżeństwa,

 co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznania spraw danego rodzaju - przez czas trwania przeszkody.

Jeżeli nie rozpoczął się jeszcze bieg terminu przedawnienia a już występuje któraś ze wskazanych przeszkód przesunięty zostaje początek terminu. Bieg terminu przedawnienia rozpocznie się po ustaniu przeszkody lub następuje zawieszenie rozpoczętego biegu przedawnienia czyli okresowe powstrzymanie biegu przedawnienia - na czas trwania przeszkody. Po ustąpieniu przeszkody przedawnienie biegnie dalej z uwzględnieniem terminu jaki upłynął przed zawieszeniem.

4) Wstrzymanie zakończenia biegu przedawnienia - przedawnienie względem osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych nie może się skończyć wcześniej niż z upływem 2 lat od ustanowienia dla niej przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczyny jego ustanowienia (art. 122 §1). Podobną zasadę stosuje się odpowiednio do biegu przedawnienia przeciwko osobie, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia.

5) Przerwanie biegu przedawnienia (art. 124) po każdym przerwaniu przedawnienia biegnie ono na nowo. Jednakże w razie przerwania przedawnienia przez czynność w postępowaniu przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym przedawnienie nie biegnie na nowo dopóki postępowanie nie zostanie zakończone. Bieg przedawnienia przerywa się przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia (art. 123 §1). Bieg przedawnienia przerywa się przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje.

6) Terminy zawite (perkluzja) - w przeciwieństwie do przedawnienia terminy zawite mogą dotyczyć wszelkich odmian prawa podmiotowego. Dotyczą więc praw podmiotowych bezpośrednich, uprawnień kształtujących a także wyjątkowo roszczeń. Terminy zawite ustawodawca zastrzega wyłącznie przepisami o charakterze bezwzględnie obowiązującymi. Zawsze na skutek upływu terminu zawitego określone uprawnienie wygasa. Według tego skutku odróżniamy w treści normy prawnej terminy zawite od terminów przedawnienia. Ilekroć ustawodawca zastrzega że z upływem określonego terminu prawo wygasa mamy do czynienia z terminem zawitym natomiast termin przedawnienia sygnalizuje słowami (roszczenie przedawnia się). Upływ terminu zawitego uwzględnia się z urzędu. Wobec terminów zawitych zasadniczo nie stosuje się zawieszenia i przerwania biegu terminu.

15. POJĘCIE CZYNNOŚCI PRAWNYCH I ICH PODSTAWOWE RODZAJE (CZYNNOŚCI JEDNOSTRONNE I DWUSTRONNE, CZYNNOŚCI KONSENSUALNE I REALNE, CZYNNOŚCI ZOBOWIĄZUJĄCE, ROZPORZĄDZAJĄCE I PRZYSPORZENIA)

Czynność prawna musi zawierać co najmniej jedno oświadczenie woli, czyli taki przejaw woli, z którego wynika w sposób dostateczny zamiar wywołania skutków w obrębie prawa cywilnego szczególnie w postaci doprowadzenia do powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego.

Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone lecz również te, które wynikają z zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów (przepisów).

Za oświadczenie woli uznać można tylko taki przejaw, który spełniać będzie następujące wymogi: jest dokonany w celu rzeczywistego osiągnięcia zamierzonych następstw cywilnoprawnych, bez przymusu fizycznego oraz w sposób na tyle zrozumiały, aby co najmniej przy zastosowaniu procesu wykładni ustalić sens oświadczenia. (Oświadczenie woli jest skutkiem czynnego zachowania się podmiotu składającego).

Czynności jednostronne i dwustronne (umowy) - czynności prawne rozróżniane są ze względu na udział stron w ich kreowaniu. Do skutecznego powstania czynności jednostronnej wystarczy oświadczenie woli jednego tylko podmiotu np. testament. Skuteczność umowy uzależniona jest z kolei od złożenia zgodnych oświadczeń przez wszystkie zawierające ją podmioty. Zwykle określa się umowy jako czynności dwustronne jednak umowa spółki cywilnej jawi się jako wielostronna. Może być zawarta przez większą liczbę wspólników.

Czynności konsensualne i realne - jeżeli do skuteczności czynności prawnej wystarcza złożenie samych tylko oświadczeń woli, czynność jest konsensualna. Jeśli zaś potrzebne jest dodatkowo wydanie rzeczy - realna.

Czynności zobowiązujące, rozporządzające - bezpośrednim skutkiem czynności zobowiązujących jest wyłącznie powstanie zobowiązania do spełnienia w przyszłości pewnego świadczenia. Obowiązek tej treści może obciążać tylko jedną stronę lub obie. Natychmiastowym skutkiem czynności rozporządzającej jest z kolei przeniesienie, obciążenie, ograniczenie lub zniesienie istniejącego już prawa majątkowego. Oba rodzaje czynności prowadzą w konsekwencji do tego samego skutku. Odróżnia je jednak chwila, w której dochodzi do przeniesienia, obciążenia lub zniesienia prawa. (o ile w przypadku czynności rozporządzających wspomniany skutek wystąpi dokładnie w momencie ich dokonania o tyle przy posłużeniu się instrumentem klasycznej czynności zobowiązującej - w chwili spełnienia świadczenia a więc dopiero w momencie wykonania ciążącej na dłużniku powinności).

Przysporzenia - ten typ czynności prawnych wyróżniamy biorąc pod uwagę korzystny dla jednego podmiotu skutek majątkowy (postacie nabycia prawa lub zwolnienia z obowiązku) jaki odnosi on na podstawie czynności prawnej dokonanej przez inny podmiot. Do przysporzenia po stronie adresata oświadczenia woli prowadzą najczęściej zobowiązania lub rozporządzenia podmiotu składającego to oświadczenie. Dla konstrukcji przysporzenia obojętne jest przy tym czy korzyść uzyskana jest pod tytułem darmym czy też w zamian za inne świadczenie(czynność odpłatna). Jeśli roszczenie - przysporzenie uzyskane przez jedną stronę jest ekwiwalentem wzajemnego roszczenia drugiej strony, umowa ma charakter wzajemny.

16. ELEMENTY (SKŁADNIKI) TREŚCI CZYNNOŚCI PRAWNYCH - POJĘCIE WARUNKU I TERMINU

Postanowienia przedmiotowo istotne są to elementy konieczne dla danego typu czynności prawnej ponieważ charakteryzują one istotę tej czynności odróżniając ją od czynności innego rodzaju. Muszą być zatem objęte treścią oświadczenia woli. Bez nich bowiem określona czynność do dokonania której strona zmierza nie może w ogóle dojść do skutku. Postanowienia te określa sam ustawodawca, regulując podstawowy mechanizm działania danej czynności.

Postanowienia podmiotowo istotne - oprócz elementów koniecznych, wszystkie inne składniki objęte treścią konkretnie analizowanego, złożonego oświadczenia określamy mianem podmiotowo istotnych. To że z nich skorzystano świadczy bowiem, iż dla podmiotu składającego oświadczenia są one istotne. Użycie tych składników treściowych zależy wyłącznie od woli stron. Brak tego typu postanowień nie spowoduje żadnych negatywnych następstw z punktu widzenia skuteczności oświadczenia, zuboży jednak treść czynności. Typowymi przykładami tej grupy elementów są warunek i termin. Mogą być one zastosowane w treści każdej niemal czynności prawnej.

Elementy nieistotne - takie składniki, które strony mogą ale nie muszą wykorzystać w treści czynności prawnej nazywane są nieistotnymi. Jeżeli strony wskażą jednoznacznie w umowie np. czas i miejsce spełnienia świadczenia, postanowienia te określimy mianem podmiotowo istotnych. Jeżeli natomiast nie przesądzą tych kwestii w zawartym kontrakcie, automatyczne zastosowania znajdą zasady przyjęte w tym zakresie, uzupełniając treść złożonych oświadczeń o dodatkowe elementy nieistotne dla samych zainteresowanych.

Pojęcie warunku - zgodnie z art. 89 powstanie lub ustanie skutków czynności prawnej można uzależniać od zdarzenia przyszłego i niepewnego, przy czym sam ustawodawca określił ewentualną klauzulę tej treści mianem warunku. Obie charakterystyczne cechy warunku (przyszłość zdarzenia i niepewność jego wystąpienia) muszą występować łącznie. Warunek uzależnia skuteczność czynności prawnej od zdarzenia, którego zaistnienie nie jest pewne w momencie dokonania takiego zastrzeżenia. Ustawodawca wyłącza niekiedy możliwość stosowania warunku bądź to w formie wyraźnego zakazu ustawowego bądź też wtedy gdy jego zastrzeżenie pozostawałoby w sprzeczności z właściwością konkretnej czynności prawnej.

(Jeżeli czynność ma wywołać skutki dopiero po zaistnieniu zdarzenia przyszłego i niepewnego, warunek jest zawieszający. Jeżeli po wystąpieniu takiego zdarzenia czynność ma przestać wywoływać skutki warunek trzeba uznać za rozwiązujący. Warunek niemożliwy do spełnienia w chwili jego zastrzeżenia przeciwny ustawie lub zasadą współżycia społecznego spowoduje nieważność czynności prawnej, w ramach której został zastosowany gdy jest zawieszający lub w drodze fikcji uznany będzie za nie zastrzeżony jeśli ma charakter rozwiązujący. Art. 91 stanowi warunkowo uprawniony może wykonywać wszelkie czynności które zmierzają do zachowania jego prawa. Granice tego uprawnienia zostały przede wszystkim zakreślone w art. 93 w postaci przyjętych tam fikcji ziszczenia się lub nieziszczenia się warunku. Kryterium oceny stanowią w tym przypadku zasady współżycia społecznego. Jeśli bowiem w sposób sprzeczny z tymi zasadami strona której zależy na nieziszczeniu się warunku, przeszkodzi w tym, nastąpią mimo to skutki takie jakby warunek się ziścił. Przepis §2 określa odwrotną regułę).

Pojęcie terminu - ograniczenie w czasie skuteczności czynności prawnej określa się mianem terminu. Można dzielić terminy na początkowe i końcowe. Jeśli skutki czynności mają dopiero powstać w oznaczonym terminie, mamy do czynienia z terminem początkowym, względem którego znajdą odpowiednie zastosowanie przepisy o warunku zawieszającym. Jeżeli natomiast skutki danej czynności mają ustać w oznaczonym terminie, termin jest końcowy, a stosujemy w tej sytuacji odpowiednio przepisy o warunku rozwiązującym.

17. FORMA CZYNNOŚCI PRAWNYCH - POJĘCIE, RODZAJE ORAZ SKUTKI JEJ NIEZACHOWANIA

Pod pojęciem formy rozumie się przede wszystkim sposób przejawienia na zewnątrz woli podmiotu.

1) Zwykła forma pisemna jest najczęściej spotykanym w przepisach wymogiem dokonania czynności prawnych. Do jej zachowania wymaga się jedynie złożenia przez podmiot własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść jego własnego oświadczenia woli. Do zawarcia w tej formie umowy wystarczy wymiana dokumentów obejmujących treść oświadczeń woli, z których każdy jest podpisany przez jedną ze stron, lub dokumentów, z których każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany.

Pracodawca nie precyzuje na ogół techniki, w jakiej powinna być stwierdzona treść dokumentu. Zainteresowani mogą wykorzystać dowolny sposób utrwalenia swojego przejawu woli na piśmie. Wyjątkiem spotykamy się w przypadku testamentu pisemnego, który musi być sporządzony w całości pismem ręcznym. Podpis za to powinien być dokonany zawsze własnoręcznie.

Równoważne formie pisemnej jest również oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu. Nie wszyscy są w stanie zawsze sprostać powyższym wymaganiom. Osoba nie mogąca pisać ale potrafiąca czytać ma dwie możliwości. Osoba ta czyni na dokumencie tuszowy odcisk palca, a obok tego odcisku inna osoba wypisze imię i nazwisko składającego oświadczenie i umieści swój podpis. Drugi sposób polega na podpisaniu dokumentu przez osobę trzecią, z poświadczeniem tego podpisu przez notariusza albo przez przewodniczącego zarządu którejkolwiek z jednostek samorządu terytorialnego, z jednoczesnym dokonaniem adnotacji, że potwierdzony podpis został złożony na życzenie nie mogącego pisać, ale mogącego czytać. Jeśli natomiast oświadczenie woli ma złożyć na piśmie osoba nie mogąca czytać, może to zrobić wyłącznie w formie aktu notarialnego.

2) Kwalifikowane formy pisemne - w niektórych uregulowaniach obostrzono odnoszące się do oświadczeń woli składanych na piśmie. Muszą one przybrać kwalifikowaną postać np. sporządzenie aktu notarialnego, umowa zawarta na piśmie z datą pewną, czy urzędowego poświadczenia podpisów.

Pismo ma datę pewną w następujących sytuacjach:

 w wypadku urzędowego stwierdzenia daty przez notariusza,

 przy stwierdzeniu dokonania czynności w jakimkolwiek innym dokumencie urzędowym od daty wystawienia tego dokumentu,

 w przypadku uczynienia na dokumencie prywatnym, obejmującym czynność jakiejkolwiek wzmianki przez organ państwowy, organ jednostki samorządu terytorialnego albo notariusza - od daty wzmianki,

 w wypadku śmierci którejkolwiek z osób podpisanych na dokumencie - od daty śmierci tej osoby.

3) Oświadczenia składane przed właściwym organem - szczególne wymagania odnoszące się do sposobu składania oświadczeń woli nie ograniczają się wyłącznie do formy pisemnej. Ustawodawca nakazuje nie kiedy dokonanie czynności prawnej ustnie, lecz przed właściwym organem. Dotyczy to oświadczeń jednostronnych i czynności dwustronnych. Fakt oraz treść złożonego w ten sposób oświadczenia odnotowuje się z reguły w protokole. W niektórych przypadkach znajduje to odzwierciedlenie w treści specjalnego aktu urzędowego.

Skutki niezachowania szczególnej formy

Określona forma może być zastrzeżona pod rygorem nieważności. Wyrażenie woli w inny sposób pociągnie zatem za sobą nieważność całej czynności prawnej. (Art. 73 §1) Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej formę pisemną, czynność dokonana bez zachowania zastrzeżonej formy jest nie ważna tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje rygor nieważności. §2 jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej inną formę szczególną, czynność dokonana bez zachowania tej formy jest nie ważna; .nie dotyczy to jednak wypadków gdy zachowanie formy szczególnej jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej.

Zwykła forma pisemna przewidziana w ustawie bez określenia skutków jej niezachowania, zastrzeżona jest tylko dla celów dowodowych. Oznacza to, że ewentualne dokonanie czynności ustnie lub poprzez czynności konkludentne nie spowoduje co prawda nieważności takiej czynności, utrudni jednak dowodzenie - przy pomocy zeznań świadków lub przesłuchania stron - samego faktu dokonania, bez czego nie można będzie dochodzić skutecznie uprawnień wynikających z tej czynności. Sąd może dopuścić wspomniane dowody jedynie w trzech sytuacjach - wtedy gdy obie strony wyrażą na to zgodę albo jeśli fakt dokonania czynności został uprawdopodobniony pisemnie lub gdy sam sąd uzna to za konieczne zważywszy szczególne okoliczności sprawy.

(W przypadku małżeństwa z naruszeniem, ustawodawca przewiduje skutek w postaci nieistnienia małżeństwa)

Forma szczególna przewidywana przez same strony czynności prawnej może być formą pod rygorem nieważności lub tylko dla celów dowodowych. Art.76 jeżeli strony zastrzegły w umowie, że określona czynność prawna między nimi powinna być dokonana w szczególnej formie, czynność ta dochodzi do skutku tylko przy zachowaniu zastrzeżonej formy. Jednakże gdy strony zastrzegły dokonanie czynności w formie pisemnej, nie określając skutków nie zachowania formy poczytuje się w razie wątpliwości, że była ona zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych.

18. SPOSOBY (TRYBY) ZAWIERANIA UMÓW

ROKOWANIA określane są też mianem pertraktacji lub negocjacji. Istota rokowań tkwi w tym, że obie strony uczestniczą aktywnie w ustalaniu finalnej treści umowy. Umowa zostania jednak zawarta dopiero wtedy, gdy strony osiągną porozumienie odnośnie do wszystkich postanowień, które były przedmiotem rokowań. Rokowania mogą się ograniczyć wyłącznie do tzw. elementów przedmiotowo istotnych, a więc tych, bez ustalenia których umowa określonego rodzaju nie może w ogóle dojść do skutku. W wypadku jednak podjęcia pertraktacji także co do innych postanowień, również i one muszą zostać uzgodnione. Uzgodnienie może przybrać dwojaką postać. W powszechnym rozumieniu chodzi głównie o pozytywne przesądzenie treści wszystkich zagadnień objętych negocjacjami. Jeśli jednak w zakresie niektórych kwestii strony nie są w stanie osiągnąć konsensusu, mogą dokonać uzgodnienia negatywnego, tzn. definitywnie zrezygnować z objęcia tego postanowienia treścią umowy. Będzie to w konsekwencji oznaczać jej przyjęcie wyłącznie w zakresie pozostałych uzgodnionych elementów. W wypadku pozostawienia którejkolwiek kwestii w zawieszeniu umowa nie zostaje jeszcze zawarta. W związku z rokowaniami coraz większego znaczenia nabiera list intencyjny - dokument, w którym strony przystępujące do rokowań zakreślają ich szerokie ramy i cele do osiągnięcia których dążą. Stanowi on swoistego rodzaju dowód rokowań.

OFERTOWY TRYB ZAWIERANIA UMÓW - oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy stanowi ofertę, jeżeli określa istotne postanowienia tej umowy (przedmiotowo istotne postanowienia). Propozycje zawarcia umowy, w której nie określono wszystkich przedmiotowo istotnych elementów należy traktować jedynie jako zaproszenie do rokowań , a nie ofertę. Podobną funkcję pełnią w zasadzie skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje. Ofertę można złożyć konkretnemu podmiotowi. Zdarza się jednak i tak, że jest ona kierowana do bliżej niesprecyzowanego kręgu adresatów.

STAN ZWIĄZANIA OFERENTA ZŁOŻONĄ OFERTĄ

Składający ofertę (oferent) jest nią związany od momentu jej złożenia. W okresie związania niedopuszczalne jest cofnięcie oferty. Druga strona zwana oblatem uzyskuje podmiotowe prawo kształtujące. Wyłącznie od jej woli zależy przyjęcie oferty lub jej odrzucenie. Gdyby takie cofnięcie jednak nastąpiło, oferent byłby zobowiązany do pokrycia szkód wyrządzonych w ten sposób oblatowi. Czas związania oferenta ofertą jest różny. Oferent może jednoznacznie sam oznaczyć termin w ciągu którego oczekuje odpowiedzi. Termin nie musi być przy tym sprecyzowany konkretną datą. W przypadku braku oznaczenia terminu, oferta złożona w obecności adresata lub za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się z nim, przestaje wiązać, jeśli nie została przyjęta nie zwłocznie. Złożona w inny sposób wiąże do czasu, w którym oferent mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź wysłaną bez nieuzasadnionego opóźnienia. Może się zdarzyć, że odpowiedź oblata dojdzie do oferenta z opóźnieniem. Jedynie wówczas, gdy z jej treści wynika lub z okoliczności wynika, że została ona wysłana w czasie właściwym, umowa może i tak dojść do skutku. Skutek ten zostaje wyłączony tylko wtedy, gdy oferent niezwłocznie zawiadomi drugą stronę, iż w związku z opóźnieniem odpowiedzi poczytuje umowę za niezawartą.

Przyjęcie oferty z jednoczesnym dokonaniem jej zmiany lub uzupełniania poczytywane jest za nową ofertę. We wskazanej sytuacji następuje zatem zmiana ról potencjalnych kontrahentów (dotychczasowy oblat staje się oferentem i odwrotnie).

ZAWARCIE UMOWY

Oblat może przyjąć wyraźnie lub w sposób dorozumiały, bez dokonania jakichkolwiek zmian lub uzupełnień treści. Umowa zostaje zawarta w chwili otrzymania przez składającego ofertę odpowiedzi o jej przyjęciu albo w momencie przystąpienia przez oblata do wykonania umowy. Strony mogą same sprecyzować inny moment zawarcia umowy. W przypadku istnienia wymogu zawarcia umowy w określonej formie szczególnej i to pod rygorem nieważności, który nie został zachowany w odniesieniu do świadczenia co najmniej jednej ze stron, umowa dojdzie do skutku dopiero po usunięciu braku, tzn. po złożeniu obu świadczeń w nakazanej formie. Konsekwencją osiągniętego przez strony porozumienia, przejawem którego jest odpowiedź o przyjęciu oferty będzie wówczas wyłącznie powstanie między nimi pewnej odmiany przedwstępnego stosunku zobowiązanego, w ramach którego obie strony uzyskują wobec siebie roszczenia o zawarcie stanowczej już i niewadliwej z punktu widzenia formy umowy. Jednoznacznie odrzucona oferta przerywa stan związania oferenta umożliwiając mu tym samym złożenie oferty innym podmiotom o identycznej lub zmienionej treści.

PRZETRG (pyt. 19)

19. PRZETARG W UJĘCIU K.C.

Umowa może być zawarta w drodze przetargu ustnego (aukcja) lub pisemnego. W przetargu ustnym następuje faza licytacji, kiedy to jednocześnie zgromadzeni uczestnicy zgłaszają kolejne postąpienia. Gdy zgłaszanie propozycji zawarcia umowy (ofert) następuje na piśmie mamy do czynienia z przetargiem pisemnym. Z innych możliwych klasyfikacji przetargów trzeba wymienić m.in.: o przetargach nieograniczonych (uczestniczyć w nich może w zasadzie każdy podmiot), ograniczonych ( ogłoszone warunki uczestnictwa spełnić może tylko pewien krąg zainteresowanych), zamkniętych (oferta uczestnictwa kierowana jest imiennie). Przetarg fakultatywny i obligatoryjny.

PROCEDURA PRZETARGOWA

Wszczęcie postępowania

Postępowanie przetargowe sensu stricto inicjuje organizator stosownym ogłoszeniem. Ogłoszenie powinno określać co najmniej czas, miejsce, przedmiot oraz warunki przetargu. W wypadku braku któregokolwiek z tych elementów nie można byłoby uznać że postępowanie przetargowe zostało wszczęte. Czas i miejsce przetargu organizator jest zmuszony określić precyzyjnie, z podaniem daty, godziny, i adresu obiektu, w którym dokonywane będą poszczególne czynności. Oznaczenie przedmiotu zależy przede wszystkim od celu do osiągnięcia którego zmierza organizator. Wśród warunków najistotniejszego znaczenia nabiera informacji o typie przetargu. W wielu wypadkach dużą rolę odgrywa także postanowienie o wadium. Wadium -najczęściej w postaci świadczenia pieniężnego ustalonego poprzez wskazanie stopy procentowej od pewnej wartości-jest barierą ekonomiczną, zapewniającą wiarygodność złożonych ofert. Zabezpieczenia również- z punktu organizatora- zawarcie umowy. Wadium porównuje się najczęściej do zadatku i do kary pieniężnej. Jeżeli uczestnik którego oferta została wybrana uchyla się od zawarcia kontraktu, organizator zachowuje wadium, albo może dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia. We wszystkich pozostałych przypadkach wadium podlegałoby zwrotowi z tym że jeśli to organizator nie zamierza zawrzeć umowy mimo dokonanego wyboru oferty, uczestnikowi który wygrał może żądać zapłaty podwójnego wadium albo naprawienia szkody, jaką poniósł przez to że liczył na zawarcie kontraktu.

Przebieg przetargu

Poszczególne czynności przetargu ustnego

Przetarg ustny rozpoczyna jego wywołanie które obejmuje informacje o otwarciu licytacji określenie jej przedmiotu i ceny wywoławczej a wreszcie zaproszenie do zgłaszania kolejnych postąpień chodzi tu o złożenie korzystniejszej oferty. Licytacja wkracza w końcową fazę z chwilą ustania postąpień (brak kolejnej korzystniejszej oferty). Prowadzący uprzedza wtedy uczestników że po trzecim wywołaniu najwyższej zgłoszonej dotychczas ceny dalsze postąpienia nie zostaną już przyjęte. Bezskuteczne trzecie wywołanie powoduje zamknięcie przetargu ustnego po czym następuje wskazanie podmiotu który wygrał przetarg. Zazwyczaj sporządza się jeszcze szczegółowy protokół z przebiegu przetargu, co stanowi jego finalną czynność.

Faza przetargu pisemnego

Ten typ przetargu obejmuje w zasadzie trzy etapy. Pierwszy to okres przeznaczony na składanie pisemnych ofert, odpowiadających warunkom określonym w ogłoszeniu o przetargu. Po upływie zakreślonego na ten cel terminu przetarg wchodzi w drugą fazę. Powołana komisja w toku jawnego posiedzenia weryfikuje formalną poprawność złożonych ofert i kwalifikuje do ostatniego etapu. Komisja dokonuje wyboru najkorzystniejszej dla organizatora oferty. Decyzja komisji o wyborze znajduje odzwierciedlenie w protokole a wszyscy uczestnicy zakwalifikowani do ostatniego etapu powinny być niezwłocznie zawiadomieni o jego końcowym wyniku. W kodeksie jest mowa o dwóch formach zawiadomienia - są to pisma lub ogólne ogłoszenie.

Chwila zawarcia umowy w drodze przetargu

Zawarcie umowy w drodze przetargu ustnego następuje z chwilą wybrania oferty. Natomiast w ramach regulacji przetargu pisemnego chodzi o moment otrzymania przez zwycięzcę takiego przetargu zawiadomienia o jego wyniku lub o chwilę opublikowania w tej kwestii stosownego ogłoszenia w sposób umożliwiający zwycięzcy zapoznanie się z jego treścią. W wypadku konieczności zachowania przez strony szczególnej formy pod rygorem nieważności lub w sytuacji gdy zawiadomienie o wyborze którejś z ofert złoży osoba nie mająca formalnego umocowania do zawarcia umowy w imieniu organizatora, zakończenie postępowania przetargowego spowoduje jedynie powstanie wspomnianego już przedwstępnego stosunku zobowiązanego, z którego wynikają dla obu stron roszczenia o zawarcie umowy stanowczej.

Unieważnienie umowy zawartej w drodze przetargu

Stworzono stronom umowy oraz dającemu zlecenie możliwość żądania unieważnienia umowy zawartej w drodze przetargu jeżeli druga strona lub działająca z nią w porozumieniu osoba trzecia sprzecznie z prawem lub zasadami współżycia społecznego wpłynęła na wynik przetargu. O unieważnieniu umowy na tej podstawie orzeka sąd. Uprawnienie powyższe wygasa z upływem miesiąca od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o istnieniu przyczyny unieważnienia nie później jednak niż z upływem roku od dnia zawarcia umowy. Nie można również wykluczać z góry stosowania sankcji bezwzględnej nieważności gdyby umowa została zawarta w konsekwencji przetargu przeprowadzonego z naruszeniem bezwzględnie obowiązujących przepisów szczególnych co pociągnęłoby za sobą nieważność samego przetargu. Wskutek unieważnienia umowy zawartej z zastosowaniem, procedury przetargowej upadają wszystkie skutki tej umowy tak jakby w ogóle jej nie zawarto.

20. WADY OŚWIADCZEŃ WOLI (BRAK ŚWIADOMOŚCI LUB SWOBODY, POZORNOŚĆ, BŁĄD GROŻBA)

Czynności prawne mogą być dotknięte różnego rodzaju wadliwościami. Jedynie te nieprawidłowości zaistniałe w toku całego procesu składnia oświadczenia woli, które ustawodawca uznał za tak doniosłe, że powiązał z nimi daleko posunięte konsekwencje włącznie z unicestwieniem oświadczenia określane są mianem wad oświadczenia woli.

1) Brak świadomości lub swobody polega na złożeniu oświadczenia woli w sytuacji, kiedy patologiczny stan psychiczny podmiotu istniejący w momencie podejmowania decyzji lub wyrażania przez niego woli wyłączał świadomość lub swobodę postępowania tego podmiotu. Ustawodawca wymienił przykładowo chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy oraz przemijające nawet zaburzenia czynności psychicznych. Do tych ostatnich powszechnie zalicza się działanie pod wpływem alkoholu, narkotyków oraz środków farmakologicznych. Każde oświadczenie woli złożone w przedstawionych okolicznościach jest nieważne. Omawiana wada wykazuje pewne podobieństwa z poznaną już instytucją ubezwłasnowolnienia. Efektem ubezwłasnowolnienia jest wszak pozbawienie lub ograniczenie zdolności osoby fizycznej do czynności prawnych. Odwrotnie osoba cierpiąca na chorobę psychiczną ale nie ubezwłasnowolniona może dokonywać skutecznej czynności prawnej o ile złożyła swoje oświadczenie w przebłysku świadomości.

2) Pozorność - ta wada może zaistnieć tylko przy współdziałaniu obu stron czynności prawnej. Polega bowiem na złożeniu oświadczenia woli drugiej stronie, za jej zgodą, wyłącznie dla pozoru. Pozorność zachodzi zarówno wtedy, gdy strony nie chcą aby czynność prawna wywołała jakiekolwiek skutki prawne, jak i wówczas, kiedy w rzeczywistości dokonują czynności innego typu niż to wynika ze złożonych oświadczeń. Czynność pozorna jest zawsze nieważna niezależnie od tego, który z przedstawionych wariantów pozorności wykorzystały strony. Ważność ewentualnej czynności ukrytej ocenia się natomiast na podstawie przepisów dotyczących tej czynność. Okaże się ona zatem w pełni skuteczna jeśli zostanie dokonana zgodnie z tymi przepisami. Pozorność stwarza niebezpieczeństwo dla samego podmiotu, który dokonuje takiej czynności. Osoba trzecia może bowiem nabyć skutecznie prawo w oparciu o czynność dokonaną na podstawie czynności pozornej o ile spełni dwa warunki legitymować - się będzie dobrą wiarą i dokona czynności odpłatnej.

3) Błąd - przyczyną występowania tej wady jest mylne wyobrażenie podmiotu składającego oświadczenie woli o rzeczywistości. Stan ten może z kolei wynikać z różnych źródeł. Podstawową przesłanką, której spełnienie umożliwi uznanie błędu za prawnie doniosły jest bowiem to, iż musi on dotyczyć treści czynności prawnej. Okoliczności nie związane w żaden sposób z treścią dokonanej czynności są normatywnie obojętne. Za błąd prawnie doniosły w powyższym znaczeniu będzie z pewnością uchodzić tzw. pomyłka polegająca na rozbieżności między podjętym aktem woli a jego przejawem. Obojętne jest przy tym czy to strona zniekształciła sama treść własnego oświadczenia czy też dokonała tego osoba użyta do jego przesłania. Aby można się skutecznie na błąd powołać powinien być on również istotny. Wymóg ten będzie spełniony w sytuacji uzasadniającej przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie znał stan rzeczywisty (subiektywna istotność) i sprawę oceniał rozsądnie (obiektywna istotność) nie złożyłby oświadczenia tej treści. Jeżeli oświadczenie było złożone konkretnemu adresatowi na błąd można się powołać wykazując dodatkowo, iż błąd wywołała druga strona lub też, że druga strona wiedziała o błędzie albo mogła go z łatwością zauważyć w konkretnych okolicznościach danego przypadku. Wykazanie tej przesłanki jest z kolei zbędne w przypadku czynności prawnej dokonanej po tytułem darmym. Wymienione przesłanki (błąd w obrębie treści czynności prawnej, jego istotność oraz wspomniane okoliczności obciążające adresata oświadczenia woli) muszą być w zasadzie spełnione łącznie, chyba że mamy do czynienia ze wspomnianymi wyjątkami.

4) Groźba - z groźbą mamy do czynienia w sytuacji oświadczenia złożonego co prawda w pełni świadomie (tym różni od wady) lecz pod wpływem przymusu psychicznego. Oświadczenie określonej treści zostaje wymuszone poprzez stworzenie stanu obawy, iż w przypadku odmowy jego złożenia wystąpią poważne konsekwencje natury osobistej lub majątkowej. W sytuacji skutecznego zastosowania fizycznych środków przymusu co doprowadziło w konsekwencji do wymuszonego przejawu woli można mieć wątpliwości, czy mamy do czynienia z omawianą wadą, czy też w ogóle doszło do złożenia oświadczenia. Przeważać będzie drugi z wymienionych poglądów. Grożącym może być zarówno druga strona czynności prawnej, jak i osoba trzecia. Groźba musi być jednak bezprawna i poważna. Pierwsza przesłanka spełniona jest zarówno wtedy gdy do wymuszenia oświadczenia woli używa się środka przez prawo zabronionego jak i w wypadku użycia środka dopuszczonego co prawda przez prawo, lecz nie w celu do którego wykorzystuje go grożący. Wada groźby stwarza również -tak jak i błąd - jedynie możliwość uchylenia się od skutków złożonego pod jej wpływem oświadczenia woli.

21. SANKCJE WADLIWYCH CZYNNOŚCI PRAWNYCH (NIEWAŻNOŚĆ, WZRUSZALNOŚĆ, BEZSKUTECZNOŚĆ ZAWIESZONA, BEZSKUTECZNOŚĆ WZGLĘDNA)

Ustawodawca przewidział różnorodne negatywne skutki na wypadek dokonania czynności prawnych w sposób niezgodny z przepisami. Są one kategoriami normatywnymi w tym znaczeniu, jakiego typu wadliwościom przyporządkować takie, a nie inne negatywne następstwa. Chodzi przy tym o nieprawidłowości różnego typu. Zważywszy na odmienny mechanizm ich działania, wyróżnia się tradycyjnie następujące sankcje:

1) bezwzględna nieważność czynności prawnych,

2) wzruszalność czynności prawnych,

3) bezskuteczność zawieszona czynności prawnych,

4) bezskuteczność względna czynności prawnych.

ad 1) Nieważność - czynność dotknięta tą sankcją określana czasem jako bezwzględna, nie wywołuje w ogóle założonych skutków prawnych a konsekwencja wynika z samego prawa. Na nieważność może powołać się każdy podmiot, nie tylko strony czynności, a organ orzekający powinien ja brać pod uwagę z urzędu (przypadki niektórych wad oświadczeń woli, brak świadomości lub swobody, pozorność) w wypadku dokonania czynności prawnej przez osobę, która nie posiada w ogóle zdolności do czynności prawnej, czy też czynności prawnej zdziałanej z przekroczeniem granic określonych w art. 58 KC.

W ściśle określonych sytuacjach prawodawca dopuszcza do konwalidacji (uzdrowienia) czynności dotkniętych sankcją nieważności, czynność pierwotnie nieważna uzyskuje w efekcie skuteczność i to z mocą wsteczną.

Od konwalidacji należy odróżnić konwersję - która polega na przyjęciu, że nieważna czynność prawna danego typu może być uznana za ważną czynność innego rodzaju, o ile spełnia warunki przewidziane dla tej drugiej czynności.

ad 2) Wzruszalność (względna nieważność) w przypadku zastosowania tej sankcji, dokonane czynności prawne są skuteczne. Prawodawca przewidział możliwość uchylenia lub zmiany pierwotnych skutków, jeśli strona uprawniona wykorzysta - w przewidzianym terminie - przyznanie jej w tym celu różnej treści uprawnienia. Uprawnienia te przyjmują niekiedy postać: prawa podmiotowego kształtującego, bo od woli zainteresowanego zależy jego realizacja.

W przypadku błędu lub groźby do uchylenia się od skutków dokonanej pod ich wpływem czynności wystarcza - złożenie kontrahentowi czynności stosownego oświadczenia na piśmie, w terminie roku od wykrycia błędu lub ustania stanu obawy ( art. 88 KC).

Wyjątkowo (art.1019 KC) - uchylenie się od skutków prawnych musi nastąpić przed sądem, który zatwierdza oświadczenie złożone w tym przedmiocie.

W innych przypadkach legislator przewiduje jedynie możliwość żądania przez uprawnionego stosownej ingerencji sądu, może ona polegać na zmianie treści łączącego strony stosunku lub na unieważnieniu czynności prawnej.

Z chwilą terminowego wykorzystania wskazanych uprawnień następuje zmiana treści łączącego strony stosunku cywilnoprawnego lub unieważnienie czynności prawnej ze skutkiem wstecznym.

Sankcja wzruszalności uruchamiana jest wyłącznie na wniosek (a nie z urzędu) i to tylko tych osób, którym przyznano w tym zakresie uprawnienie.

ad 3) Bezskuteczność zawieszona - dotyczy w zasadzie wyłącznie umów, do skuteczności których prawo wymaga dodatkowo zgody osoby trzeciej a zgody tej brak. Jednostronne czynności prawne dokonane bez wymaganej zgody są bezwzględnie nieważne (art.19 KC).

Umowy zawarte bez wymaganej zgody są określane mianem czynności niezupełnych (kulejących). Dotknięte rozważaną sankcją nie wywołują one na początku skutków prawnych do czasu ich ewentualnego potwierdzenia przez osobę, której zgoda jest potrzebna.(art.63, 103 KC). Są zatem bezskuteczne, wiążą strony aż do upływu terminu wyznaczonego do potwierdzenia - potwierdzenie umowy uruchomi z mocą wsteczna wynikające z tej czynności skutki. Do tego czasu wspomniany stan bezskuteczności ulega zawieszeniu. Do ważności samej czynności prawnej wymagana jest szczególna forma.

ad 4) Bezskuteczność względna - istota tej sankcji polega na możliwości żądania uznania czynności ważnej za bezskuteczną w stosunku do określonych podmiotów z zachowaniem jej skuteczności wobec innych.(art.59 KC). Uznanie czynności ważnej za bezskuteczną w stosunku do określonych podmiotów - zakłada on możliwość żądania uznania przez sąd za bezskuteczną umowy, której wykonanie czyniłoby całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej. Umowa miałaby być uznana za bezskuteczną wyłącznie w stosunku do owej osoby trzeciej, wiążąc nadal strony tej umowy.

W przypadku praktycznego wykorzystania omawianej sankcji nie można oczywiście wykluczyć ewentualnych rozliczeń miedzy nabywcą a zbywcą. Podstawa prawna oraz zasadność roszczeń tego typu zależeć będą od oceny całokształtu okoliczności konkretnego wypadku. A sankcja względnej bezskuteczności działa niekiedy z mocy samego prawa.

---