RYNEK PRACY

Producenci w swej działalności posługują się różnymi czynnikami produkcji: kapitałem i pracą.

Kapitał występuje w różnych formach. Tutaj rozpatrywany jest kapitał w formie rzeczowej. Praca może występować w formie pracy najemnej oraz własnej pracy przedsiębiorcy.

Przedmiot analiz: zależność między płacą realną, popytem na pracę najemną ze strony przedsiębiorców i podażą pracy.

A. KRZYWA PRODUKTU CAŁKOWITEGO A KRZYWE PRZECIĘTNEJ I KRAŃCOWEJ PRODUKCYJNOŚCI PRACY

Założenie: zasób kapitału produkcyjnego jest stały, natomiast zatrudnienie pracowników w tym zasobie jest zmienne. Zwiększając stopniowo liczbę zatrudnionych (L) produkcja całkowita (Q) do punktu (a) rośnie więcej niż proporcjonalnie w stosunku do czynnika zmiennego (L). W punkcie (c) produkcja osiąga swoje maksimum.

Przeciętna produkcyjność pracy (pp) jest mierzona wielkością produkcji na jednego zatrudnionego (Q/L), zaś krańcowa produkcyjność pracy (pm) jest mierzona przyrostem produkcji w stosunku do przyrostu zatrudnionych (ΔQ/ΔL)

Do punktu b, wyznaczonego styczną wyprowadzoną z początku układu osi współrzędnych, przeciętna produkcyjność pracy rośnie, ale w tempie coraz wolniejszym i w punkcie b osiąga swój najwyższy poziom. Od punktu b do punktu c produkcyjność przeciętna spada, gdyż produkcja rośnie wolniej niż zatrudnienie. W punkcie c' produkcyjność pracy osiąga swój przeciętny poziom w warunkach pełnego wykorzystania zdolności produkcyjnych przedsiębiorstwa i dalej mogłaby spadać, gdyby przedsiębiorca nadal zwiększał zatrudnienie (działanie nieracjonalne).

Krańcowa produkcyjność pracy rośnie tylko do punktu a, kiedy produkcja rośnie więcej niż proporcjonalnie w stosunku do wzrostu zatrudnienia. W punkcie przegięcia krzywej produktu całkowitego (a) produkcyjność krańcowa osiąga swój najwyższy poziom.

Odcinek krzywej produktu pomiędzy punktami a i c charakteryzuje się działaniem prawa malejącej produkcyjności krańcowej czynnika zmiennego (L) przy założeniu, że pozostałe czynniki produkcji są stałe. Realny odcinek krzywej produktu całkowitego znajduje się jednak pomiędzy punktami b i c. W tym obszarze dokonuje się wyborów optymalnych rozmiarów produkcji.

B. WYBÓR NAJBARDZIEJ EFEKTYWNEJ KOMBINACJI CZYNNIKÓW WYTWÓRCZYCH

Można przyjąć, że przy stojących do dyspozycji czynnikach produkcji (kapitał [M], praca [L]) można wytworzyć określoną liczbę (Q) produkcji.

Obszar możliwych kombinacji tych czynników produkcji jest przedstawiany w postaci izokwanty, zwanej inaczej krzywą jednakowego produktu.

Ruch wzdłuż izokwanty oznacza przyrost jednego i spadek drugiego czynnika produkcji przy zachowaniu takiej samej wielkości produkcji.

STOSUNEK, ZGODNIE Z KTÓRYM MOŻNA ZASTĄPIĆ JEDEN CZYNNIK PRODUKCJI INNYM, ABY WIELKOŚĆ PRODUKCJI NIE ULEGŁA ZMIANIE, NAZYWA SIĘ KRAŃCOWĄ STOPĄ SUBSTYTUCJI:

K_SS= - ΔM/ΔL

Kształt izokwanty wskazuje, że mamy do czynienia z zjawiskiem malejącej krańcowej stopy substytucji. Oznacza to, że w miarę zastępowania czynnika kapitału przez coraz większą część czynnika pracy zmniejsza się ilość kapitału, którą można zastąpić przez każdą dodatkową jednostkę pracy.

Przykład:

Przyjmijmy, że przeciętna płaca pracownika wynosi 1.200 jednostek, zaś przeciętna cena maszyny wynosi 1.600 jednostek. Ogólny zasób środków finansowych przedsiębiorcy wynosi 96.000 jednostek.

Kombinacje czynników pracy i kapitału kształtują się następująco:

(~)

liczba maszyn	60	50	40	30	20	10	0
liczba pracowników	0	13	27	40	53	67	80

Krzywa jednakowego produktu (izokwanta) pokazuje, jakie kombinacje metod wytwarzania są niezbędne, aby wytworzyć tę samą wielkość produkcji.

Krzywa jednakowego nakładu (AB) pokazuje, jakie kombinacje metod wytwarzania są możliwe do zastosowania po uwzględnieniu relacji cen czynników wytwórczych oraz wysokości zasobów finansowych, którymi dysponuje przedsiębiorca.

Punktem optimum jest ten, który znajduje się na najwyżej usytuowanej izokwancie. Jest to punkt styczności krzywej jednakowego nakładu i izokwanty (e). Występuje w nim optymalna, czyli najlepsza z możliwych kombinacji czynników wytwórczych:

K_SS = C_L/C_K = ΔM/ΔL

gdzie:

C_L - cena czynnika pracy;

C_K - cena czynnika kapitału;

ΔM - przyrost czynnika kapitału;

ΔL - przyrost czynnika pracy

ścieżka ekspansji producenta

substytucja czynników produkcji pod wpływem zmian cen

C. MECHANIZM KSZTAŁTOWANIA POPYTU NA PRACĘ I PODAŻY PRACY W WARUNKACH WOLNEJ KONKURENCJI

Popyt na pracę ze strony przedsiębiorców i podaż pracy ze strony pracowników są funkcją poziomu płacy realnej.

Płaca realna to płaca nominalna (pieniężna) podzielona przez przeciętny poziom cen nabywanych dóbr i usług konsumpcyjnych.

Popyt na pracę nie ma charakteru bezpośredniego - jest to popyt pochodny wynikający z popytu na wytworzoną produkcję.

• Wczesna ekonomia neoklasyczna:

interpretowanie punktu widzenia pracownika oferującego podaż pracy w kategoriach przykrości pracy i przyjemności spędzania czasu wolnego.

• Ekonomia współczesna (głównego nurtu):

praca ludzka może być źródłem satysfakcji i spełnienia wielu istotnych wartości, jej brak staje się często przyczyną degradacji społecznej i moralnej człowieka.

LUDZIE ZDECYDOWANIE CZĘŚCIEJ STAJĄ PRZED INNYM WYBOREM: MIĘDZY ZWIĘKSZONYM WYSIŁKIEM PRACY I PODEJMOWANIEM GODZIN NADLICZBOWYCH ORAZ WYŻSZYM DOCHODEM UMOŻLIWIAJĄCYM LEPSZE ZASPOKOJENIE ASPIRACJI BYTOWYCH PRACOWNIKA I CZŁONKÓW JEGO RODZINY A POŻYTECZNYM WYKORZYSTANIEM CZASU WOLNEGO.

Stan zatrudnienia zarówno w przedsiębiorstwie, jak i w całej gospodarce zależy od popytu na pracę.

Pracodawca porównuje płacę z efektem pracy mierzonym krańcowym produktem pracy.

Liczba pracowników	Suma wytworzonych produktów	Przyrost produktów	Cena jednostkowa produktu	Krańcowa produkcyjność pracy
0	1	2	3	2 x 3
1	10	10	1 000	10 000
2	24	14	1 000	14 000
3	36	12	1 000	12 000
4	42	6	1 000	6 000
5	46	4	1 000	4 000

W miarę wzrostu zatrudnienia rośnie suma wytworzonego produktu, ale przyrosty produkcji stopniowo są coraz mniejsze. Mamy więc do czynienia z prawem malejącej produkcyjności pracy w statycznych warunkach produkcji.

Założenie: zasób kapitału nie ulega zmianie (jest stały)

Liczba pracowników	Suma wytworzonych produktów	Przyrost produktów	Cena jednostkowa produktu	Krańcowa produkcyjność pracy
0	1	2	3	2 x 3
1	10	10	1 000	10 000
2	24	14	1 000	14 000
3	36	12	1 000	12 000
4	42	6	1 000	6 000
5	46	4	1 000	4 000

Przy założeniu, że płaca realna pracownika wynosi 6.000 jednostek opłaca się zatrudniać 4 pracowników.

GRANICĘ OPŁACALNOŚCI RACJONALNEGO ZATRUDNIENIA WYZNACZA RÓWNOŚĆ PŁACY REALNEJ Z PRODUKCYJNOŚCIĄ KRAŃCOWĄ.

Krzywa produkcyjności pracy jest równocześnie krzywą popytu na pracę.

Krzywa popytu na pracę jest malejącą funkcją płacy realnej ze względu na malejącą produkcyjność krańcową.

Oznacza to, że przy wysokiej płacy W2 popyt na pracę L2 jest mały, zaś przy niskiej płacy W3 popyt na pracę wzrośnie do L3.

Funkcja popytu na pracę pokazuje, że dla każdego poziomu płacy realnej przedsiębiorstwo wybierze taki poziom zatrudnienia, przy którym krańcowy produkt pracy będzie się równał płacy realnej.

Krzywa podaży pracy jest rosnącą funkcją płacy realnej.

Przy niskiej płacy W3 podaż pracy wyniesie zaledwie L2, zaś przy wysokiej płacy W2 podaż pracy wzrośnie do L3.

Zatem przy poziomie płacy W2 występuje nadwyżka podaży pracy L3 nad popytem na pracę L2.

Na poziomie płacy W3 występuje niedobór pracowników, gdyż popyt na pracę L3 znacznie przewyższa podaż pracy L2.

Nadwyżka podaż pracy nad popytem na pracę przy płacy W2 będzie wpływała na obniżenie płacy realnej do poziomu W1, zaś niedobór pracowników w stosunku do popytu na pracę będzie podbijał płace do poziomu W1. W pierwszym przypadku, przy płacy realnej W2 równej produkcyjności krańcowej, przedsiębiorcy zatrudnią tylko L2, zaś pracownicy chcieliby uzyskać pracę w rozmiarach L3. W drugim przypadku, przy płacy realnej W3 równej produkcyjności krańcowej, przedsiębiorcy mogliby zatrudnić pracowników w wielkości L3, pracownicy jednak byliby gotowi podjąć pracę tylko w rozmiarach L2.

D. CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE POZIOM I ZRÓŻNICOWANIE PŁAC

Ekonomiści nazywają cały zasób kwalifikacji społeczeństwa kapitałem ludzkim. Inwestowanie w kapitał ludzki jest w długim okresie czasu przedsięwzięciem bardzo opłacalnym. Sprzyja to bowiem podnoszeniu produkcyjności pracy i tym samym wzrostowi płac realnych.

Motywacja do podjęcia pracy i zatrudniania pracownika wynika - między innymi - z następujących przyczyn:

• czynniki materialne, dające pracownikowi poczucie bogactwa, bezpieczeństwa materialnego i powodzenia;

• akceptacja przez grupę i ułożenie dobrych stosunków międzyludzkich;

• samorealizacja zorientowana na indywidualny rozwój zawodowy, samodzielność w pracy, jej osiągnięcia, poczucie sprawności, dążenie do wiedzy i umiejętności, możliwości wpływania na otoczenie, itp.

Nowoczesne teorie płac nie kwestionują związku stawki płac z krańcową produkcyjnością pracy, ale podkreślają dodatkowy wpływ układu sił konkurencyjnych działających na rynku pracy oraz wpływ instytucji państwowych na wysokość, proporcje i dynamikę wzrostu płac pieniężnych. Wychodzą one z założenia, że istnieje bilateralny monopol zarówno po stronie pracodawców jak i pracowników i o wysokości płac decyduje procedura negocjacyjna między instytucjami reprezentującymi ich interesy.

Państwo z reguły ogranicza się do ustalania parametrów minimalnych wynagrodzeń, np.:

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw, włącznie z wypłatami z zysku, w trzecim kwartale 2003 r. wyniosło 2341,58 zł. Podstawa prawna

Podana wysokość przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia służy do określenia dolnej granicy podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie zdrowotne osób spełniających warunki do objęcia ubezpieczeniem społecznym lub ubezpieczeniem społecznym rolników, które są osobami prowadzącymi działalność pozarolniczą lub osobami z nimi współpracującymi

Polska ustawowa płaca minimalna była w styczniu 2003 roku o połowę niższa od najniższej w Unii Europejskiej płacy minimalnej w Portugalii, ale była porównywalna z takimi płacami w Czechach i na Węgrzech. Wynika to z danych opublikowanych przez unijne biuro statystyczne Eurostat. Polska ustawowa płaca minimalna sięgała na początku tego roku 201 euro, portugalska 416, czeska 199, a węgierska 216 euro. Spośród 9 państw członkowskich UE, które mają ustawową płacę minimalną (nie ma jej w Austrii, Danii, Finlandii, Niemczech, Szwecji i we Włoszech), najwyższa przysługuje w Luksemburgu - 1369 euro, a powyżej 1000 euro jest jeszcze w Holandii, Belgii, Francji, Wielkiej Brytanii i Irlandii. Spośród krajów przystępujących do Unii na wyższą od Portugalczyków płacę minimalną mogą liczyć Słoweńcy (451 euro) i Maltańczycy (535). Jedynym krajem kandydującym bez ustawowej płacy minimalnej jest Cypr. Prócz Portugalii najniższe w Unii płace minimalne mają Hiszpania (526) i Grecja (605). Niższe od Polski płace minimalne mają Bułgaria i Rumunia (najniższe spośród krajów kandydujących do Unii i członkowskich - odpowiednio 56 i 73 euro) oraz trzy kraje bałtyckie, a także Słowacja, Turcja i Czechy. Po przeliczeniu tych płac na umowne jednostki siły nabywczej, to znaczy po uwzględnieniu różnic cenowych, polska płaca minimalna wzrasta do 351 umownych euro, ale turecka i czeska jeszcze wyraźniej - odpowiednio do 378 i 389 umownych euro. Przeliczenie na jednostki siły nabywczej powoduje spłaszczenie różnic między płacami w Polsce i innych krajach kandydujących a tymi w obecnych krajach członkowskich, choć nadal są znaczne (polska jest półtora raz niższa od portugalskiej i niecałe cztery razy niższa od luksemburskiej). Dla porównania w Stanach Zjednoczonych płaca minimalna wynosiła na początku tego roku równowartość 877 euro. (PAP/Interia.pl, GraK)

MATERIAŁY ILUSTRACYJNE

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie
w gospodarce narodowej w złotych w latach 1970-2002

ROK	WYSOKOŚĆ WYNAGRODZENIA
1970	2 235
1971	2 358
1972	2 509
1973	2 798
1974	3 185
1975	3 913
1976	4 281
1977	4 596
1978	4 887
1979	5 327
1980	6 040
1981	7 689
1982	11 631
1983	14 475
1984	16 838
1985	20 005
1986	24 095
1987	29 184
1988	53 090
1989	206 758
1990	1 029 637
1991	1 770 000
1992	2 935 000
1993	3 995 000
1994	5 328,000
1995	* 702,62
1996	* 873,00
1997	* 1 061,93
1998	* 1 239,49
1999	* 1 706,74
2000	* 1 923,81
2001	* 2 061,85
2002	* 2 133,21

UWAGA:

1. Dane za lata 1950-1991 obejmują wynagrodzenia netto, od 1992 obejmują wynagrodzenia brutto, natomiast od 1999 r. są ubruttowione.
   2. Powyższe wynagrodzenia w tej postaci zostały opublikowane jako podstawa wymiaru rent i emerytur.
   3. Kwoty od 1978-1994 r. są podane w starych złotych
   * kwota po denominacji (od 1995 r.)

Najniższe wynagrodzenie pracowników

za okres	wartość
od 1.04.1996	350 zł
od 1.07.1996	370 zł
od 1.01.1997	391 zł
od 1.02. 1997	406 zł
od 1.01.1997	450 zł
od 1.02 1998	500 zł
od 1.01.1999	650 zł
od 1.11.1999	670 zł
od 1.03.2000	700 zł
od 1.01.2001	760 zł
od 1.01.2003 (minimalne)	800 zł

10

maximum

pp (Q/L)

granica wzrostu pm

(ΔQ/ΔL)

wybór

optymalnej

wielkości

produkcji

---