AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO

JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO

w WARSZAWIE

ZAMIEJSCOWY WYDZIAŁ WYCHOWANIA FIZYCZNEGO

w BIAŁEJ PODLASKIEJ

MIROSŁAW WIERZBICKI

KOORDYNACYJNE UWARUNKOWANIA EFEKTYWNOŚCI NAUCZANIA STUDENTÓW WYBRANYCH KONKURENCJI LEKKOATLETYCZNYCH

Praca magisterska

Wykonana pod kierunkiem

Dr hab. prof. AWF

Jerzego Sadowskiego

W Katedrze Sportów Indywidualnych

W Zakładzie Lekkiej Atletyki

Biała Podlaska 2005

Nr albumu 3262

SPIS TREŚCI

Wstęp...........................................................................................

1. Problematyka w świetle piśmiennictwa

1. Koordynacyjne zdolności motoryczne w strukturze motoryczności człowieka....

2. Charakterystyka koordynacyjnych zdolności motorycznych................................

3. Koordynacyjne uwarunkowania efektywności nauczania ruchu..........................

4. Cel pracy, hipotezy badawcze.............................................................................

2. Materiał i metody badań

2.1. Materiał badań.........................................................................................................

2.2. Metody badań..........................................................................................................

2.3.Organizacja badań...................................................................................................

3. Wyniki badań

3.1. Poziom koordynacyjnych zdolności studentów i studentek.....................................

3.2. Związek koordynacyjnych zdolności motorycznych z umiejętnościami technicznymi w grupie studentek....................................................................................

3.3. Związek koordynacyjnych zdolności motorycznych z umiejętnościami technicznymi w grupie studentów...................................................................................

4. Dyskusja..............................................................................

5. Wnioski................................................................................

Piśmiennictwo............................................................................

WSTĘP

Sprawność motoryczna dzieci i młodzieży należy do kluczowych zagadnień teorii oraz praktyki wychowania fizycznego i sportu. Cały czas jest też przedmiotem nieustających dyskusji oraz wielu prac naukowo - badawczych.

W dzisiejszych czasach właśnie wyspecjalizowane i wielostronne zdolności stają się coraz bardziej niezbędne w licznych dziedzinach życia człowieka. Wiele współczesnych nam zawodów w dużej mierze wymaga tzw. inteligencji ruchowej, wysokiej jakości i stabilności funkcji analizatorów, dynamicznego bogactwa sprawności koordynacyjnej. Człowiek XXI wieku zmuszony będzie kilkakrotnie zmienić rodzaj wykonywanej pracy zawodowej i w związku z tym opanować za każdym razem zespół nowych umiejętności, także umiejętności ruchowych, opartych głównie na koordynacyjnych możliwościach.

Bardzo ważną rolę koordynacyjnego czynnika odgrywa w zwiększaniu efektywności procesu wychowania fizycznego oraz szkolenia sportowego dzieci i młodzieży. Koordynacyjne zdolności motoryczne warunkują szybkość i jakość uczenia się motorycznego, doskonalenie i stabilizację sportowych umiejętności techniczno - taktycznych oraz ich adekwatne wykorzystanie w stosunku do zaistniałych sytuacji i warunków.

W ostatnich latach spostrzega się coraz większy wzrost zainteresowania tym problemem, o czym świadczą najnowsze osiągnięcia naukowe wielu badaczy z kraju i zagranicy (J. Raczek, E. Mleczko, J. Szopa, S. Żak). Jednak pomimo niezaprzeczalnego postępu w poznaniu koordynacji, to w dalszym ciągu spora część wiedzy posiada hipotetyczny charakter a duża liczba nie opracowanych i tzw. otwartych problemów znajduje się w empirycznym stadium poznania.

W niniejszej pracy podjęto problem koordynacyjnych efektywności nauczania wybranych konkurencji lekkoatletycznych.

 ROZDZIAŁ I

PROBLEM W ŚWIETLE PIŚMIENNICTWA

1. Koordynacja zdolności motorycznych w strukturze motoryczności człowieka.

Istota motoryki ludzkiej jest niezmiernie złożona, ponieważ odnosi się do człowieka i jego właściwości psychofizycznych.

Dawniej badania dotyczące motoryczności obejmowały jedynie sam ruch, jego przebieg, rytm, siły działające i budowę ciała. Obecnie badacze skupiają się na człowieku, sprawcy i wykonawcy ruchu. Istotne jest aby zagadnienia związane z działalnością ruchową powinny być analizowane wszechstronnie i obejmować:

,, struktury morfologiczne, predyspozycje energetyczne i uzdolnienia koordynacyjne, budowę ciała, zdolności wysiłkowe, zdolności zbornościowe, czynności ruchowe oraz inne czynniki”( Z. Czajkowski, 1997). Każdy ruch jest wynikiem współdziałania podłoża biologicznego, w skład którego wchodzą: narząd ruchu, źródła energii i przemiany energetyczne, procesy kierowania ruchami; oraz podłoża psychospołecznego, tj.: celowość działania, motywacja i uczucie. Dlatego też, ,,w pełni uzasadnione wydaje się być wyróżnienie w ruchu jego strony potencjalnej (móc, chcieć, umieć) i efektywnej (przebiegu ruchu i jego skutek)” (J. Raczek, 1993; J. Szopa, E. Mleczko, S. Żak, 2000). Niektórzy badacze (N. Wolański, J. Parizkova, 1976) uważają, że wysoka aktywność ruchowa jest z kolei wypadkową wrodzonych możliwości (predyspozycji) i nabytych umiejętności (efektywności). Wykazują oni w swoich pracach różnorodność wpływów kształtujących poglądy na temat motoryczności ludzkiej, co jest przyczyną trudności w ustaleniu klasyfikacji i uniwersalnych norm ruchu.

W piśmiennictwie przedmiotu spotyka się wiele różnorakich prób porządkowania zagadnień związanych z motorycznością ludzką, począwszy od jej definiowania do strukturyzowania. Według teoretyków wychowania fizycznego (M. Demel, A. Skład, 1986) `'motoryka lub motoryczność ludzka, to pojęcie obejmujące całokształt czynności ruchowych człowieka, inaczej - sferę ruchowej aktywności, słowem to wszystko, co dotyczy poruszania się człowieka w przestrzeni na skutek zmian położenia całego ciała lub poszczególnych jego części względem siebie”.

Zdaniem E. Mleczko (1992) pojęcie motoryczności może być rozumiane jako ciągłe tworzenie i regulacja procesów przemian energetycznych oraz sterowanie przebiegiem wszystkich akcji, pozwalających człowiekowi osiągnąć w sposób wymierny celowe efekty ruchowe. Natomiast J. Raczek (1993) uważa, że pojęcie motoryczności obejmuje ,,całościowy obszar przejawów, uwarunkowań oraz zachowań i potrzeb ruchowych człowieka, tworzy fundamentalną płaszczyznę w obiektywie rzeczywistości kultury fizycznej i badana jest przez wiele dziedzin nauki”.

Wielu badaczy opisując ruch odwołuje się do poglądów Z. Gilewicza (1964), według którego ,,motoryczność obejmuje całokształt możliwości ruchowych człowieka; a na jego podświadome ruchowe zachowanie się lub świadome postępowanie w różnych okolicznościach życia i działania składają się: forma ruchów, ich szczegółowe cechy, treść aktów ruchowych oraz idee, którym służą”. W ocenie poszczególnych czynności ruchowych powinno się brać pod uwagę ich idee, a więc cel i motywy działania. Motywy działalności mogą być zróżnicowane. Wymienia się pośród nich także współzawodnictwo, które pełni ważną rolę w wychowaniu fizycznym i sporcie.

Innym badaczem ruchu jest W. Osiński (2000), który uważa, że `'treść aktu ruchowego oznacza zasadniczy, najważniejszy element danej czynności, który zwykle wskazuje na jej użytkowość. W tym sensie oznacza to popychanie, ściskanie, przenoszenie, chód, bieg, rzut, skok, chwyt, skręt, zwrot, zwis, uderzenie, sterowanie”. Wymienione ,, formy ruchu (techniki) stanowią jego zewnętrzny przejaw, określony przez stosunki czasowo - przestrzenne, będące wyrazem doskonałości procesów koordynacyjnych w układzie nerwowym.(...) zagadnienie formy ruchu wiąże się z opisem danej umiejętności w zakresie :

• Właściwości struktury czasowej (czas trwania, prędkość, przyspieszenie itp.),

• Właściwości struktury przestrzennej (płaszczyzny ruchu i ich zmiany),

• Właściwości dynamicznych (siły wywołujące ruch, zmiany tych sił itp.)”

Cechy ruchu to według Z. Gilewicza i wielu innych, to takie właściwości organizmu, które ujawniają się w postaci siły, szybkości i wytrzymałości. Natomiast G. Schnabl (1987) uważa, że cechy ruchu odzwierciedlają doskonałość procesów koordynacyjnych, a tym samym stopień opanowania czynności ruchowej - efekt zewnętrzny. Z. Czajkowski ,, za niezmiernie ważną właściwość ruchu, przy dobrze opanowanych nawykach czuciowo - ruchowych otwartych (stosowanych jako odpowiedzi ruchowe) uważa gibkość, rozumiana jako zmienność, plastyczność wykonania ruchu w zależności od potrzeby (sytuacji taktycznej). Oznacza to, że wykonanie ruchu opiera się na podstawowym programie ruchowym, ale z zastosowaniem zmiennych wskaźników wykonawczych”.

Dla większości czynności ruchowych wyróżnić można dziewięć typowych cech, przy czym najistotniejsza jest struktura ruchu stanowiąca o specyfice danego typu ruchu poprzez określenie jego istoty i uporządkowania fazowego jego elementów składowych.

Tabela 1. Cechy ruchu i ich podstawowe charakterystyki wg G. Schnabla.

Nazwa cechy	Charakterystyka
Struktura	Przestrzenno - czasowa organizacja ruchu
Rytm	Dynamiczno - czasowe uporządkowanie ruchu
Sprzężenie	Wzajemny stosunek, ich połączenie i sprzężenie
Płynność	Ciągłość przebiegu ruchu
Dokładność	Stopień zgodności między wynikiem a celem
Stałość	Stopień zgodności powtarzanych ruchów
Zakres	Przestrzenna rozległość przebiegu ruchu
Moc	Wielkość wpływu siły w ruchu
Tempo	Częstotliwość wykonywania ruchów

Powyższe właściwości przynależą do motoryczności rozumianej jako pewien zasób ruchowych możliwości osobnika, wyrażających się w zewnętrznie dostrzegalnych formach aktywności ruchowej. Jednakże większość badaczy, mówiąc o motoryczności uwzględnia również pewne mechanizmy wewnątrzustrojowe warunkujące tę aktywność; za cechy ruchu uznają tzw. cechy jakościowe czyli atrybuty przebiegu ruchu (J. Szopa, E. Mleczko, S. Żak, 2000).

Charakterystykę poszczególnych pojęć dotyczących osobniczego podłoża efektów czynności ruchowych można rozpocząć od wyróżnienia i przytoczenia poglądów naukowców z trzech ośrodków akademickich:

• Katowickim (J. Raczek i współpracownicy),

• Poznańskim (W. Osiński),

• Krakowskim (J. Szopa, E. Mleczko, S. Żak).

J. Raczek (1993) w motoryczności człowieka wyodrębnił dwie strony:

1. potencjalną, charakteryzującą wewnętrzne uwarunkowania, utajone możliwości ruchowe,

2. efektywną, przez którą widoczne są zewnętrzne przejawy, realne właściwości ruchu.

Jego zdaniem strona potencjalna określa właściwości procesualne, związane z charakterem fizjologicznych i psychicznych funkcji ustroju. Uzasadnił potrzebę stosowania pojęcia `'zdolności motoryczne”, które uznał za ,,wielowarstwowy i dynamiczny system stosunków i zależności pomiędzy różnymi elementami spójnej całości”(J. Raczek, 1993). Według niego pojęcie zdolności motorycznych obejmuje:

• zdolności kondycyjne (energetyczne) - determinowane przede wszystkim procesami energetyczno - metabolicznymi i motywacyjnymi,

• zdolności koordynacyjne (informacyjne) - determinowane przede wszystkim procesami sterująco - regulacyjnymi i kognitywnymi,

• kompleksowe (hybrydowe) - determinowane czynnikami obu wcześniej wymienionych grup, ale bez wyraźnej dominanty. Na tym poziomie zjawisk i procesów, autor wyodrębnił zdolności specyficzne, czyli ruchowe takie jak czworakowanie, chodzenie, bieganie, skakanie, rzucanie itp. oraz specjalne.

Strona efektywna obejmuje wyłącznie zewnętrzne przejawy ruchu (przebieg i efekt). Przebieg ruchu w czasie i przestrzeni charakteryzowany jest przez właściwości strukturalne, a ostateczny wynik działalności ruchowej (czyli efekt) przez właściwości finalne. Natomiast przejawy i przebieg czynności ruchowej charakteryzują ogólne cechy ruchu, wśród których autor wyróżnił:

• cechy fenograficzne (morfologiczne) - rytm, sprzężenie, płynność, dokładność, stałość i zakres,

• cechy mechaniczne:

• kinematyczne - czasowe, przestrzenne, prędkościowe,

• dynamiczne - masa, siła.

Kategorią nadrzędną, pozwalającą odróżnić jedno działanie od innych jest struktura ruchu. J. Raczek podkreśla, że całokształtu przejawów i uwarunkowań motoryczności człowieka nie można wyjaśnić jedynie w kategoriach zjawiska fizycznego. Ze względu na to, iż ruchy zachodzą przy nieodłącznym udziale procesów psychicznych, należy zamiast sprawności fizycznej używać pojęcia sprawności motorycznej, którą definiuje jako `'stopień uzewnętrznienia poziomu oraz struktury osobniczych uwarunkowań (potencjalnych możliwości) do wykonania ruchowych czynności”(J. Raczek, 1993).

Nieco odmienną koncepcję prezentuje W. Osiński (1990,1991, 2000), choć można zaobserwować pewne podobieństwa. Autor uważa (podobnie jak J. Raczek i J. Szopa), że ,,istnieje wyłącznie dwustopniowy, jakościowo od siebie różny poziom obiektów i właściwości związanych z motorycznością człowieka; są to :

• budowa i funkcjonowanie organizmu (jako podłoże),

• efekty motoryczne (jako przejawy)”(W. Osiński, 2000).

Według W. Osińskiego w obrębie budowy i funkcji organizmu dadzą się wyróżnić pewne predyspozycje motoryczne oraz, że na każdy efekt motoryczny będą się składać i warunkować go określone zdolności motoryczne ogólne jak też zdolności specyficzne (czyli same umiejętności wykonywania danej czynności ruchowej). Przez pojęcie predyspozycji motorycznych W. Osiński rozumie tylko te morfologiczne i fizjologiczne kategorie budowy i funkcji organizmu człowieka, które warunkują efekty motoryczne. Podaje on trzy rodzaje:

• strukturalne,

• energetyczne,

• koordynacyjne.

W jego koncepcji wymienione powyżej predyspozycje stanowią podłoże, które ma wpływ na efekty czyli przejawy motoryczne. Na tym poziomie wyróżnia się zdolności motoryczne (ogólne) i zdolność specyficzną do wykonania danej czynności. ,,Przez zdolności motoryczne ogólne, należy rozumieć pewien konstrukt teoretyczny, określający zespół właściwości uwarunkowanych strukturą ustroju, procesami energetycznymi oraz sterowania i regulacji ruchu, które wprost charakteryzują poziom możliwości efektywnego wykonania względnie ściśle określonego rodzaju czynności ruchowych (W. Osiński, 1990, 2000). Pomiędzy zdolnościami motorycznymi ogólnymi a umiejętnością wykonania określonego ruchu w obrębie poszczególnych typów zdolności motorycznych zachodzą złożone i wielokierunkowe powiązania. Badacz przyjmuje podział ogólnych zdolności motorycznych, rozpowszechniony przez J. Raczka (1986). Z dwóch podstawowych grup, pierwsza obejmuje zdolności kondycyjne - uwarunkowane głównie właściwościami morfofizjologicznymi strukturalnymi (wielkość, masa, proporcje i składnik ciała) oraz właściwościami morfofizjologicznymi energetycznymi; druga - zdolności koordynacyjne - warunkowane przez funkcje sterowania i regulacji ruchu. Uważa ponadto, podobnie jak pozostali badacze z ośrodków akademickich, że nazwa zdolności motoryczne wydaję się być bardziej adekwatna niż wyróżniane przez lata cechy motoryczne. Podkreśla także, iż w praktycznych działaniach motorycznych, wymienione zdolności wzajemnie na siebie nachodzą i uzupełniają się. Różnicuje on pojęcie sprawność fizyczna i motoryczna, z czym nie zgadza się W. Mynarski (2002), który uważa, że sprawność fizyczna jest wymiarem zespołu właściwości (zjawisk) ludzkiej motoryczności, jej charakterystyką na najwyższym poziomie uogólnienia.

Pozostali badacze z ośrodka krakowskiego (J. Szopa i wsp., 2000), lokują sprawność fizyczną (motoryczną), podobnie jak W. Mynarski w strukturze motoryczności, w której wyróżniają również stronę potencjalną i efektywną. Według nich podstawowym pojęciem strony potencjalnej są predyspozycje, które rozumieć należy jako ,,względnie elementarne cechy strukturalne i funkcjonalne organizmu w znaczącym stopniu uwarunkowane genetycznie i możliwe do pomiaru za pomocą specyficznych metod dla nauk podstawowych”(J. Szopa, E. Mleczko, S. Żak, 2000). Ze względu na dominujące podłoże biologiczne autorzy pogrupowali predyspozycje w cztery kompleksy, między którymi zachodzą wzajemne powiązania. W tej koncepcji wyróżniają:

1. predyspozycje morfologiczno - strukturalne; wymienia się tu podstawowe cechy charakteryzujące stan aparatu ruchu oraz te cechy anatomiczne, które maja wpływ na efektywność ruchową człowieka, czyli: wysokość, masa i proporcje ciała, masa mięśniowa, proporcje włókien mięśniowych.

2. predyspozycje energetyczne, odczytywane jako dostarczanie energii niezbędnej dla skurczu mięśnia, odbywającego się podczas różnych procesów biomechanicznych.

3. predyspozycje psychiczne takie jak: temperament, siła woli, odwaga, motywacja, uzdolnienie ruchowe itd.

4. predyspozycje koordynacyjne; ich podział wynika z mechanizmu sterowania ruchami i obejmuje:

• predyspozycje oparte na sprawności ruchowej uruchamiania istniejących już w ośrodkach programów ruchowych (szybkość reakcji, koordynacja receptorowo - ruchowa, szybkość - częstotliwość ruchów, czucie kinestetyczne, różnicowanie i rytmizacja ruchów, równowaga),

• predyspozycje mające znaczenie w procesie tworzenia nowych programów ruchowych, nazywanych uzdolnieniami ruchowymi. Uzdolnienia ruchowe obejmują: szybkość, dokładność, trwałość uczenia się. Są to więc predyspozycje umiejętności, nie mogą więc być utożsamiane z umiejętnościami.

W działaniu ruchowym udział biorą wszystkie predyspozycje, jednak w zależności od typu danego ruchu niektóre z nich są mniej lub bardziej zaangażowane. Z tego względu jako ,,piętro” pośrednie między predyspozycjami (podłożem biologicznym) a efektem motorycznym, w krakowskiej koncepcji struktury motorycznej wymienia się zdolności motoryczne. Dlatego też ,,zdolności motoryczne są to kompleksy predyspozycji zintegrowanych wspólnym, dominującym podłożem biologicznym i ruchowym, ukształtowane przez czynniki genetyczne i środowiskowe oraz pozostające we wzajemnych interakcjach. Wraz z umiejętnościami ruchowymi tworzą potencjalną stronę motoryczności, warunkując stan gotowości organizmu do efektywnego wykonania różnego typu zadań ruchowych”(J. Szopa, E. Mleczko, s. Żak, 2000). Badacze wymieniają cztery typy zdolności, które odróżnia określony, dominujący czynnik związany albo z podłożem biologicznym, albo z rodzajem efektów ruchowych i są to:

• zdolności siłowe czyli możliwości organizmu do pokonania oporu zewnętrznego lub oporu własnego ciała w warunkach statystyki lub ruchu o małej prędkości a znacznej intensywności;

• zdolności szybkościowe, określają możliwości organizmu do przemieszczania się całego ciała lub jego części w przestrzeni w jak najkrótszym czasie;

• zdolności wytrzymałościowe, są to możliwości organizmu w zakresie wykonywania długotrwałej pracy mięśniowej o określonej intensywności bez oznak zmęczenia;

• zdolności koordynacyjne, czyli możliwości organizmu do wykonywania dokładnych i precyzyjnych ruchów w zmieniających się warunkach zewnętrznych.

Umiejętności ruchowe warunkują efektywne wykonanie określonych zadań ruchowych i należą również do potencjalnej strony motoryczności. Umiejętności dzielą się na: elementarne - związane z podstawowymi formami ruchów naturalnych (czworakowanie, chodzenie, bieganie, skakanie, rzucanie, chwytanie, itp.); specjalne - związane np.: ze specyfiką wyczynowego uprawiania sportu.

Stronę efektywną motoryczności wyrażają rezultaty wszelkich działań ruchowych człowieka, a więc stopień przejawienia się strony potencjalnej (zdolności i umiejętności) w konkretnych ruchach. Jest sprawność motoryczna. Jako właściwość osobnicza i specyficzna może być różna. Badając ją można postępować dwojako: albo badać efekty różnych czynności pod kątem np.: wyniku sportowego, albo przez zastosowanie testów oceniających poszczególne zdolności motoryczne w celu określenia potencjału ,,motorycznego osobnika”. Końcowym postulatem zaproponowanej przez J. Szopę, E. Mleczkę, S. Żaka koncepcji struktury motoryczności jest sprawność fizyczna. Pojęcie o szerokim znaczeniu, odnoszące się do ,,całości zdolności i umiejętności człowieka umożliwiających efektywne wykonanie wszelkich zadań motorycznych decydujących o zaradności człowieka w życiu” (J. Szopa, E. Mleczko, S. Żak, 2000).

1.2 Charakterystyka koordynacyjnych zdolności motorycznych.

W teorii i praktyce wychowania fizycznego oraz sportu stosuje się dwóch pojęć: koordynacji ruchowej i zdolności koordynacyjnych. W praktyce tych pojęć używa się zamiennie, ponieważ różnica między nimi jest mało znacząca. Pojęcie zdolności koordynacyjnie podkreśla ich wrodzony charakter natomiast koordynacja ruchowa akcentuje zewnętrzny sposób jej przejawiania się. Nie zaprzecza to jej genetycznego uwarunkowania. Pojęcie koordynacyjne zdolności jest mało precyzyjne, ponieważ może ono też oznaczać tzw. koordynację wewnętrzną człowieka, czyli wewnątrz mięśniową, międzymięśniową, jak też występującą między poszczególnymi układami organizmu, np. układem sercowo - naczyniowym i oddechowym. W związku z tym dla ścisłości pojęciowej winno się je nazywać koordynacyjnymi zdolnościami motorycznymi (J. Raczek, J. Szopa).

Uważa się, że koordynacja ruchowa stanowi zewnętrzny przejaw czynności centralnego układu nerwowego. Jest więc, mocno uwarunkowana genetycznie, a jednocześnie podlega istotnym zmianom pod wpływem otaczającego środowiska. Maksymalny jej rozwój następuje tylko w przypadku, gdy osobnik poddany zostanie racjonalnym, systematycznym i ukierunkowanym zabiegom. Zabiegi te powinny być zlokalizowane we właściwym czasie rozwoju osobniczego. Zakłada się, że między 7 a 12 rokiem życia winna występować narastająca intensyfikacja ich kształtowania. Rozwój koordynacji w późniejszych latach osobnika wymaga więcej czasu i nie zawsze jest tak efektywny.

Jakość ruchów pośrednio świadczy o sprawności centralnego układu nerwowego i jego przejawach. Twierdzi się, że koordynacja ruchowa to zdolność, która integrująca przejawianie się innych zdolności lub też organizator ich współdziałania podczas wykonywania rozmaitych czynności motorycznych. W związku z tym nazywana super cechą (Starosta, 1989) a raczej super zdolnością lub jak niektórzy autorzy to określili cechą fenomenalną (Hirtz, 1989).

Przedstawiciele odmiennych dyscyplin naukowych w różny sposób definiują koordynację ruchową. Przez długi okres czasu utożsamiano ją ze zwinnością. Stosowano definicję N. Zimkina; według, którego Zwinność w działalności ruchowej charakteryzuje zdolność człowieka do wykonywania złożonych w sensie koordynacyjnym aktów ruchowych, zdolność przestawiania się z jednych dokładnie skoordynowanych ruchów na inne i zdolność do szybkiego tworzenia nowych aktów ruchowych odpowiednio do nieoczekiwanie powstających zadań w związku ze zmieniającą się sytuacją. (1955,76) Na podstawie powszechnie stosowanych wówczas definicji uogólniając je W. Farfel uznał przestrzeń, czas i warunki za główne mierniki zwinności. Na potwierdzenie tej teorii w następujący sposób określił zwinność: Ruchy zwinne - to ruchy niezwykle precyzyjne w zakresie swej przestrzennej dokładności, przestrzennego skoordynowania, a wraz z tym dokładnie mieszczące się w określonych, często bardzo wąskich ramach czasowych. Przy czym, dokładność przestrzenna i czasowa oraz harmonia ruchów przejawiają się nie tylko ścisłych standardowych warunkach, ale też w zmiennych. (Farfel, 1960) Mając na uwadze tą definicję, W Farfel podzielił ćwiczenia na trzy stopnie złożoności odpowiadające poziomom koordynacji, gdyż w tak szerokim ujęciu zwinność można utożsamić z koordynacją. Podział ten stanowi przejrzystą klasyfikację ćwiczeń motorycznych według stopnia ich koordynacyjnej złożoności.

Koncepcję swoją W. Farfel zaprezentował przeszło 40 lat temu (1960) i nie spotkała się ona wówczas ze szczególnym zrozumieniem i przez wiele lat była nieznana na arenie międzynarodowej. Popularność uzyskała dopiero po prezentacji jej w postaci trzypiętrowego gmachu z 10 stopniową skalą złożoności ćwiczeń (Starosta, 1986).

Przyjmuje się, iż koordynacja ruchowa stanowi zewnętrzny przejaw czynności centralnego układu nerwowego. W związku z tym jakość ruchów może świadczyć o sprawności tego układu. Do racjonalnych zaliczyć należy ruchy skierowane na osiągnięcie wytyczonego celu. Ich wykonanie możliwe jest dzięki precyzyjnemu sterowaniu układem nerwowym. Prawie każdy ruch wykonywany jest zgodnie z wcześniej przygotowanym programem. Skomplikowane ćwiczenia, angażujące więcej części ciała, wymagają wyższego poziomu koordynacji ruchowej, czyli doskonalszego zgrania ruchów poszczególnych części ciała w czasie i w przestrzeni. Tylko zdrowy człowiek jest w pełni przejawiać się ruchem. Ruchy chorego człowieka są już niedokładne i nieharmonijne. Im poważniejsza choroba, tym gorsza jest ich jakość. Na podstawie jakości ruchów możemy diagnozować stan zdrowia człowieka. Jest to bardzo ważny, ale mało jeszcze wykorzystywany wskaźnik oceny stanu zdrowia. Coraz częściej używa się testy motoryczne dla określenia stopnia uszkodzenia centralnego układu nerwowego (Starosta,1996).

Istnieje wiele prób schematycznego przedstawienia przejawów czy też poprawnej, elementów składowych koordynacji i ich wzajemnej współzależności.

Koordynację ruchową można podzielić na wrodzoną lub nabytą. Wrodzona koordynacja ruchowa może mieć postać ogólnej i szczegółowej. Wysoki poziom ogólnej zapewnia sprawniejszy rozwój szczegółowej. Szczegółowa, zwana specyficzną, może być jednostronna i wielostronna. Podłożem każdej postaci sprawności fizycznej, ogólnej czy specjalnej jest koordynacja wrodzona. Koordynacja ruchowa jest pojęciem bardzo obszernym ujmującym w sobie wiele innych bardziej szczegółowych m. in. zwinność, zręczność.

Jedną z ciekawszych koncepcji była koncepcja W. Zaciorskiego (1970), który cechy podzielił na klasyczne, czyli siła, szybkość, wytrzymałość, i uwzględnił też gibkość, zwinność i inne. W tych ostatnich znalazły się: równowaga, czucie przestrzeni, racjonalne rozluźnienie mięśni. W ten sposób W. Zaciorski z ponad 30 letnim wyprzedzeniem wyróżnił aż 3 podstawowe zdolności koordynacyjne. Z perspektywy tych minionych przeszło 30 lat struktura prezentowana przez W. Zaciorskiego była najbardziej zbliżona do współczesnych koncepcji koordynacji ruchowej.

W późniejszym okresie, w przejawach koordynacji dostrzegano właściwości: strukturalne, dynamiczne, nastawienia psychicznego i inne. Między strukturalnymi uwzględniono fazową strukturę ruchu, a także różne przejawianie się harmonii ruchów. W ramach właściwości dynamicznych znalazły się: rytm ruchu, jego płynność i elastyczność, przenoszenie lub transmisja. Do właściwości nastawienia zaliczono: dokładność ruchów oraz ich przewidywanie. Wśród innych właściwości znalazły się: równowaga, orientacja czasowo - przestrzenna i wyrażenia mięśniowo - stawowe.

Od przeszło 30 lat (Gundlach,1970) ugruntowywał się podział zdolności motorycznych na koordynacyjne (uwarunkowane procesami sterowania i regulacji ruchami) i kondycyjne (zdeterminowanie procesami energetycznymi). W skład zdolności kondycyjnych wchodzą: siła, szybkość, wytrzymałość.

Wszystkie zdolności koordynacyjne występuję w trzech strukturalnie zróżnicowanych zestawach: uczenia się, regulacji ruchami i sterowania oraz adaptacji motorycznej. Z najobszerniejszym zestawem zdolności uczenia się łączą się wszystkie zdolności koordynacyjne, z zestawem sterowania ruchami - przede wszystkim zdolności związane z wykonywaniem ruchów standardowych, natomiast z zestawem adaptacji motorycznej - zdolności określające możliwości dostosowania ruchów do zmieniających się warunków i sytuacji.

Również zdarzały się próby ułożenia zdolności koordynacyjnych według ich hierarchii (Hertz, 1985; Willimczik, Roth, 1983) w układzie zamkniętym i otwartym (Rieder,1987). Interesująca była hierarchia i współzależność pięciu podstawowych zdolności koordynacyjnych zaproponowanych przez P. Hertza (1985) dla potrzeb szkolnej kultury fizycznej, czyli niezbędne w późniejszym życiu każdego człowieka. W niej przejawianie się zdolności do orientacji przestrzennej i kinestetycznego różnicowania ruchu opierało się na informacjach pochodzących z wyrażeń orientacyjno - kinestetycznych towarzyszących sterowaniu ruchem.

Kolejnym rodzajem koordynacji łączy się ze zdolnością do wykonania ruchów w warunkach ograniczonego czasu - koordynacja szybka - i z realizacją bardzo dokładnych ruchów - koordynacja wolna. Według klasyfikacji W. Farfela koordynacja szybka wymagająca wykonania dokładnych ruchów w minimalnych jednostkach czasu występuje na drugim poziomie kondygnacji, a w sytuacji, kiedy tego rodzaju ruchy realizować trzeba w zmiennych warunkach, wówczas w trzecim. Najwyższy poziom koordynacji szybkiej niezbędny jest w ćwiczeniach wykonywanych w zmieniających się warunkach, czyli charakterystycznych dla gier sportowych i sportów walki. W przypadku koordynacji wolnej związana jest ona z dużą dokładnością ruchów i ich wykonywaniem według ściśle określonego wzorca (np. elementy gimnastyki artystycznej).

Koncepcja H. Gundlacha (1970) jak na tamte czasy była kontrowersyjna i wymagała dużej odwagi, aby ją zaprezentować. Jej ważną istotę stanowiło ustawienie na tym samym poziomie zdolności kondycyjnych i koordynacyjnych. Po upływie 25 lat pojawiła się nowa koncepcja bardziej odpowiadająca współczesnej wiedzy o motoryce człowieka. W oparciu o nią powstał schemat, w którym zdolności koordynacyjne znalazły się powyżej kondycyjnych, czyli zajęły należne im wiodące miejsce, a jako wspomagające pojawiły się zdolności kondycyjne i mieszane. Początkowo ideę tą przedstawiono odnośnie gier sportowych (Starosta, 1995), później poszerzono o sporty walki (Starosta, 1998), by na końcu rozpowszechnić ją na wszystkie dyscypliny sportowe (Starosta, 1999, 2000).

Koncepcja ta przyniosła następujące zmiany:

1. w zasadniczy sposób zmieniła dotychczas funkcjonującą koncepcję H. Gundlacha o równorzędnym znaczeniu zdolności kondycyjnych i koordynacyjnych;

2. jako wiodące czy też nadrzędne przyjęła zdolności koordynacyjne przejawiające się w oparciu o zdolności kondycyjne;

3. powiększyła podawaną dotychczas liczbę zdolności koordynacyjnych do jedenastu;

4. wprowadziła nową i trudną do sklasyfikowania grupę mieszanych zdolności motorycznych, czyli takich, w których przejawia się jednocześnie zdolności koordynacyjne lub też 2 - 3 kondygnacji;

5. w ramach nich wyróżniono nową kategorię mieszanych zdolności motorycznych, czyli wytrzymałość koordynacyjną przejawiającą się m. in. w łyżwiarstwie i wrotkarstwie figurowym przy wykonywaniu programów, a także w sportach walki i grach sportowych. W tych dyscyplinach w długim okresie czasu przejawić trzeba rozmaite zdolności koordynacyjne tworzące m. in. dokładność ruchów;

6. do zdolności kondycyjnych zaliczono gibkość przejawiającą się prawie zawsze (gibkość dynamiczna) równolegle i innymi motorycznymi zdolnościami kondycyjnymi. Jednocześnie ma ona wpływ na efektywność ich przejawiania się, wręcz niemożliwe jest np. rozwinięcie wysokiej szybkości lokomocyjnej w biegu na krótkim dystansie czy przez płotki nie przejawiając gibkości stawów biodrowych umożliwiających wykonywanie długich kroków biegowych;

7. wśród mieszanych zdolności motorycznych wymieniono skoczność, która według niektórych autorów jest wypadkową zdolności: siłowych, szybkościowych i koordynacyjnych (Bobbert, Schenau, 1988; Radzińska, Starosta, 2002).

Reasumując wyżej wymienione fakty zrozumiałym staje się, że koncepcja ta wnosi wiele nowych treści i w zasadniczy sposób zmienić może dotychczasowy system szkolenia sportowego. Równie ważne jest to, iż umożliwia zmniejszenie stosowanych obciążeń treningowych zwiększając ich efektywność. Dodatkowo, ułatwia lepsze wykorzystanie potencjału zdolności motorycznych zawodnika, czyli osiągnięcie lepszego rekordu życiowego nie narażając go na nieudane i ryzykowne eksperymenty. Realizacja nowej koncepcji w praktyce nie naraża na utratę zajmowanej dotychczas pozycji przez zawodnika. Wynika z tego, że jest to opłacalny eksperyment o przewidywalnych pozytywnych efektach.

Jak do tej pory zebrano bogatą wiedzę o istocie i charakterze specyficznych zdolności koordynacyjnych. Poniżej przedstawię ich opisową charakterystykę na podstawie opracowań: Raczek (1991), Raczek i Mynarski (1992), Wyżnikiewicz - Kopp (1992), Mynarskiego (1995), Jurasa (1998).

ZDOLNOŚĆ KINESTETYCZNEGO RÓŻNICOWANIA - warunkuje wysoką dokładność i ekonomie wykonania całych ruchów jak i oddzielnych faz cyklu ruchowego. Jej istota polega na przyjęciu i ocenie oraz przetwarzaniu informacji o kątowej pozycji w stawach (komponenty przestrzenne), stanie napięcia zaangażowanych mięśni (komponenty siłowe) oraz prędkości (tempie) ruchów (komponenty czasowe). Jej podstawą jest, zatem precyzyjne postrzeganie parametrów siły czasu w toku czynności motorycznej pod kątem najkorzystniejszego rozwiązania całego zadania ruchowego. To precyzyjne ,,wyczuwanie” pozwala na właściwe dozowanie impulsów sterujących (np. regulowanie napięć i rozluźnień mięśniowych) umożliwiających optymalny przebieg czynności ruchowej, np. dokładne podanie piłki na określoną odległość, utrzymanie odpowiedniego tempa biegu, itp. Także precyzyjne ,,dostrajanie`' ruchów rąk, nóg i głowy (mała motoryka), najczęściej określane pojęciem zręczności czy tez zdolnością rozluźniania mięśni, stanowią szczegółowe odmiany (formy) zdolności różnicowania. Daugs i Blischke (1984) tłumaczą, iż rola analizatora kinestetycznego polega na przetwarzaniu bodźców płynących z proprioreceptorów znajdujących się w mięśniach, więzadłach i stawach na informacje dotyczące ustawienia kątów stawów i położenia kończyn względem siebie oraz tułowia (tzw. zmysł położenia); kierunku i szybkości ruchów kończyn (zmysł ruchu); oporów, które trzeba pokonać lub wytrzymać żeby wykonać ruch lub utrzymać właściwe położenie ciała lub kończyn (zmysł siły). Wyżnikiewicz - Kopp (1992) podkreśla, że wyrobienie tych ,,zmysłów'' umożliwia m.in. wykonywanie ruchów sportowych niewidomym. Różnicowanie kinestetyczne posiada specyficzny charakter w każdej dyscyplinie sportu. Wyspecjalizowane wrażenia i spostrzeżenia w treningu sportowym nazywane są ,,czuciem'', np. czasu - w biegach, kolarstwie, pływaniu; lodu - saneczkarstwie, łyżwiarstwie; piłki - w grach sportowych; śniegu - w narciarstwie; przyrządów - w gimnastyce; broni - w szermierce; wody - w pływaniu itp. Wynika z tego, że zdolność do różnicowania przestrzennych siłowych i czasowych parametrów całych ruchów lub ich części posiada swoisty charakter i rozwija się specyficznie w zależności od dyscypliny sportu. Kryteriami oceny omawianej zdolności są przede wszystkim: dokładność (precyzja) i ekonomia działania ruchowego.

ZDOLNOŚĆ ORIENTACJI CZASOWO PRZESTRZENNEJ determinuje ona możliwości człowieka w zakresie dokładnej oceny położenia ciała i jego zmian w stosunku do punktu odniesienia (pola działania lub poruszającego się obiektu) oraz realizowania ruchu w żądanym kierunku. Zdolność ta łączy w sobie percepcję i działanie motoryczne a jaskrawym przykładem jej uzewnętrzniania się jest np.. w gimnastyce, skokach do wody i łyżwiarstwie figurowym. Orientacja w przestrzeni nierozerwalnie łączy się także z postrzeganiem czasowych parametrów ruchu i ich zmian. Poziom i rozwój opisywanej zdolności zależy od szybkości oceny i kontroli przestrzennych warunków działania, która dokonuje się na podstawie współdziałania wielu analizatorów, głównie wzrokowego i słuchowego. W sporcie zdolność ta bywa określana jako ,,czucie dystansu'' czy zdolność ,, wypełnienia przestrzeni''. W jednych dyscyplinach orientacja przejawiać się może w odniesieniu do stałych warunków, w innych z kolei w stosunku do poruszających się obiektów ( np. partner, piłka). Wśród kryteriów oceny tej zdolności wymienić należy oprócz ekonomi i precyzji także szybkość, celowość a także aktualność czasową.

ZDOLNOŚĆ ZACHOWANIA RÓWNOWAGI czyli pozycji w różnych położeniach ciała w czasie wykonywania ruchów ma ważne życiowo znaczenie gdyż nawet stosunkowo proste ruchy wymagają zachowania statyki ciała. Umożliwia ona utrzymanie zrównoważonej pozycji ciała (równowaga statyczna) oraz zachowanie lub odzyskanie tego stanu (równowaga dynamiczna) w czasie czynności ruchowej, albo bezpośrednio po jej wykonaniu. Równowaga uzewnętrznia się w sposób zróżnicowany i specyficzny. W jednym przypadku trzeba ją zachować w pozycjach statycznych (stójki na rękach lub jednej nodze w gimnastyce) - mówimy w tym przypadku o równowadze statycznej. W innych sytuacjach zachowujemy równowagę w trakcie ruchów (ćwiczenia na równoważni, jazda na łyżwach) - podczas tych ćwiczeń mówimy o równowadze dynamicznej. Trzecia forma poczucia równowagi to żonglowanie (balansowanie) przedmiotami lub na przedmiotach. U podstaw tej zdolności leżą informacje pochodzące z analizatorów dotykowych, kinestetycznych (czucia głębokiego), optycznych i przedsionkowego (westybularnego). W równowadze statycznej lub w czasie bardzo powolnych ruchów główną rolę spełnia analizator kinestetyczny, natomiast utrzymanie postawy ciała w pionie w szybkich ruchach warunkuje analizator przedsionkowy (funkcje błędnika), nazywamy również zmysłem równowagi. Głównymi kryteriami poziomu tej zdolności są precyzja, szybkość, celowość i pomysłowość rozwiązań ruchowych zapewniających utrzymanie równowagi bądź jej odzyskanie.

ZDOLNOŚĆ RYTMIZACJI RUCHÓW , która pozwala na uchwycenie, zapamiętanie, odtworzenie i realizowanie określonej czasowo - dynamicznej struktury ruchów cyklicznych i acyklicznych. Przejawia się w dostosowaniu ruchów do podanego rytmu zewnętrznego lub przyjęciu celowego rytmu własnego (wewnętrznego). Uchwycenie i odtworzenie rytmu w ruchach cyklicznych jest znacznie łatwiejsze niż w ruchach acyklicznych gdyż ich czasowo - dynamiczna struktura powtarza się wielokrotnie, co sprzyja procesowi opanowywania rytmu ruchu. Zdolność rytmizacji uzewnętrznia się w możliwościach: uchwycenia i utrzymania proporcji czasowych między fazami ruchu niezależnie czy jest on wykonywany wolno, czy szybko; dostosowania form ruchu (skrętu, obrotu, skłonu, przysiadu, wyskoku) do narzuconego rytmu zewnętrznego; inicjowania indywidualnych zmian rytmu (np. zmiany rytmu biegu, gry, tańca itp.), (Wyżnikiewicz - Kopp 1992). W praktyce sportowej przez wyczucie rytmu rozumie się zdolność dokładnego odtwarzania zadanego rytmu i odpowiedniego jego korygowania w zależności od zmieniających się warunków. Poziom rozwoju tej zdolności zależy od jakości procesów przetwarzania informacji akustycznych i wizualnych, decyduje o efektywności motorycznej w takich dyscyplinach sportu jak: łyżwiarstwo figurowe, gimnastyka sportowa i artystyczna, wioślarstwo, kajakarstwo. W innych sportach istotne są także wrażenia kinestetyczne i dotykowe, np. w jeździe figurowej parami, w zapasach i judo. Kryteriami oceny zdolności rytmizacji są: precyzja i powtarzalność odtwarzania rytmu narzuconego zewnętrznego oraz celowość i pomysłowość wyboru rytmu własnego (wewnętrznego).

ZDOLNOŚĆ SZYBKIEJ REAKCJI MOTORYCZNEJ jest znacząca dla efektywności pracy zawodowej i wielu działań ruchowych w sporcie (gry sportowe, sporty walki, sprinty lekkoatletyczne i pływackie, strzelectwo). Wysoki poziom ważny jest również w życiu codziennym (np. prowadzenie samochodu, poruszanie się w ruchu ulicznym, obsługa komputera). Zdolność szybkiej reakcji pozwala na szybkie zainicjowanie i wykonanie celowego, krótkotrwałego działania ruchowego na określony sygnał, w którym zaangażowane może być całe ciało lub jego części. Reakcja przy tym powinna następować w najstosowniejszym momencie i z szybkością adekwatną do zadania. O jej poziomie świadczy czas, jaki upływa od momentu zadziałania sygnału do zakończenia ściśle określonego ruchu. Jest on sumą utajonego czasu reakcji (składnik sensoryczny) oraz szybkości akcji mięśni (składnik motoryczny). W praktyce spotykamy różne formy szybkiej reakcji. Reagowanie na pojedyncze sygnały dokładnym przebiegiem ruchu określa się jako reakcję prosta (np. start do biegu, w pływaniu). Odpowiedzią na pojedynczy sygnał może być także reakcja z wyboru związana z szybkim rozpoznaniem sygnału, jego oceną oraz wyborem jednego z wielu możliwych rozwiązań. Kiedy działanie sportowe wykonywane jest w złożonej sytuacji wymagającej szybkiego reagowania na większą liczbę sygnałów - mamy do czynienia z reakcją różnicowa lub kompleksową reakcją motoryczną. Powstają one najczęściej w grach sportowych, np. w piłce nożnej sygnałem może być odległość od bramki, pozycja i zachowanie partnerów i przeciwników oraz położenie piłki. Właściwa ocena sygnałów umożliwia szybką reakcję i optymalne działanie motoryczne. W czynnościach sportowych wymagających szybkiej reakcji dominująca rola przypada przetwarzaniu informacji pochodzących z różnych analizatorów : - optycznych - najczęściej w grach zespołowych i sportach walki (ruchy partnera, przeciwnika, przyboru), - akustycznych - w sportach wymagających reakcji na sygnały startowe (strzał, gwizdek, sygnał trenera), którym powinno towarzyszyć szybkie zainicjowanie określonego ruchu, - kinestetycznych i dotykowych , w sportach walki (np. judo, zapasy), w których siła oddziaływania przeciwnika stanowi informację do szybkiego zainicjowania ataku lub przejścia do aktywnej obrony. W przypadku zdolności szybkiej reakcji kryteriami oceny jej poziomu są: szybkość wykonania czynności ruchowe, adekwatność działania w stosunku do zamierzonego celu i sytuacji, aktualność czasowa.

ZDOLNOŚĆ SPRZĘŻENIA RUCHÓW - możliwość człowieka w tym zakresie wyznacza zdolność łączenia (sprzężenia) ruchów, która zapewnia celową organizację ruchów części ciała, prowadząc do integracji czasowych, przestrzennych i dynamicznych parametrów ruchu i podporządkowania ich zadaniu realizowanemu przez całe ciało. Czynnik czasowy sprzężenia ruchów uwidacznia się w jednoczesnym lub następczym udziale ruchów częściowych w przebiegu całej czynności (np. w przewrocie w tył przez stanie na rękach w pierwszej fazie występuje jednoczesne opuszczenie ramion oraz ugięcie nóg, natomiast w drugiej następuje ułożenie rąk na podłożu z równoczesnym wyprostem w biodrach). Czynnik przestrzenny decyduje , że każdy następny ruch częściowy może rozpocząć się wtedy, kiedy ciało znajduje się w określonej pozycji (np. wyprost w stawach biodrowych w opisywanym wcześniej przewrocie może nastąpić dopiero wtedy gdy, środek ciężkości ciała znajduje się nad płaszczyzną podparcia). Udział siły w przebiegu ruchu musi być tak wyważony, by możliwe było optymalne uzewnętrznienie się parametrów przestrzenno - czasowych (np. wyprost ramion w omawianym ćwiczeniu musi być tak dozowany, by doszło do możliwie szybkiego osiągnięcia pionowej pozycji ciała w staniu na rękach). Głównymi kryteriami oceny tej zdolności powinny być; precyzja, ekonomia i celowość działania ruchowego.

ZDOLNOŚĆ DOSTOSOWANIA MOTORYCZNEGO jest ona kompleksem właściwości osobniczych, które pozwalają ma wdrożenie optymalnego programu działań ruchowych oraz jego zmienianie i przedstawianie w przypadku dostrzeżenia lub przewidywania zmiany sytuacji. Zmiany te mogą być lub mniej oczekiwane lub mogą wystąpić nagle i zupełnie nieoczekiwanie. Zmiany nieznaczne (względnie oczekiwane) wymagają jedynie dostosowania (korekty) czasowo - przestrzenno - siłowych parametrów struktury ruchu, przy zachowaniu planowanego i realizowanego programu działania (np. zmiany długości kroku w biegu przełajowym w zależności od różnicowania terenu, rodzaju podłoża). Zmiany znaczne mogą natomiast doprowadzić do przerwania czynności oraz wdrożenia zupełnie nowego programu działania (np. przeciwnik może zakłócić realizację działań zawodnika w ataku w sposób nie pozwalający na ich skuteczną kontynuację; nieudana ewolucja u gimnastyka wymaga nieraz włączenia zupełnie innego elementu do układu ćwiczeń). W tym drugim przypadku używa się też określenia zdolność przestawienia (przebudowy) ruchów. Stąd w innym ujęciu zdolność dostosowania (przebudowy) określa się jako możliwość szybkiego opanowania form ruchów lub przejścia od jednych do innych odpowiednio do zmieniających się warunków zewnętrznych. U podstaw tej zdolności leżą przede wszystkim procesy przyswajania i przetwarzania informacji optycznych, często tez akustycznych, dotykowych oraz kinestetycznych. Jest ona w znacznym stopniu zależna od nastawienia na działanie, dokładnego i szybkiego postrzegania i antycypowania zmian sytuacji oraz posiadanych doświadczeń ruchowych. Jej bazowym kryterium jest kreatywność działania, uzewnętrzniająca się w pomysłowości doboru rozwiązań ruchowych oraz w powtarzalności (stałości) struktury ruchu w zmiennych warunkach jego wykonania.

ZDOLNOŚĆ WYSOKIEJ CZĘSTOTLIWOŚCI RUCHÓW - częstotliwość ruchów (maksymalne tempo) najczęściej rozpatruje się jako jedną z podstawowych form uzewnętrzniania się zdolności szybkościowych człowieka. Możliwość wykonania ruchów z maksymalną częstotliwością zależy od sprawności ośrodków nerwowych zawiadujących antagonistycznymi grupami mięśniowymi, prowadzącymi do szybkiego przechodzenia ze stanu pobudzenia w stan hamowania i odwrotnie, czyli od ruchliwości procesów nerwowych (Sozański, Witczak 1981). Zdolność ta bazuje więc prawdopodobnie głównie na funkcjach centralnego układu nerwowego, co sugeruje w przewadze jej koordynacyjny charakter (Raczek, Mynarski 1992). Podobnie wydaje się rozumować J. Szopa (1992), który mówi o ,,wyraźnym podłożu koordynacyjnym'' częstotliwości ruchów. Zdolność wysokiej częstotliwości wyznacza możliwości wykonania maksymalnej liczby ruchów całym ciałem lub wybrana jego częścią, bez ograniczenia czasowego. Zdolność ta warunkuje efektywność w takich dyscyplinach jak: biegi sprinterskie, pływanie i kolarstwo krótkodystansowe. Odgrywa też dużą rolę w zabezpieczaniu sukcesu sportowego w grach zespołowych, wschodnich sztukach walki i innych. Zasadniczym kryterium oceny częstotliwości ruchów jest szybkość i precyzja ich wykonania.

Koordynacyjne zdolności motoryczne (KZM) postrzegane są jako zintegrowane właściwości psychomotoryczne zdeterminowane w dominujący sposób funkcjami centralnego układu nerwowego. Definiuje się jako względnie utrwalone i uogólnione formy przebiegu psychofizycznych procesów regulacji ruchowej (Raczek 1998). Odzwierciedlają one złożone stosunki zachodzące pomiędzy procesami neuro - psychicznymi, umożliwiającymi skuteczne sterowanie i regulację ruchowych czynności człowieka. Procesy sterowania i regulacji przebiegają u wszystkich ludzi wg. podobnych zasad, co nie oznacza, że dokonują się u każdego osobnika z tą samą prędkością, dokładnością, zróżnicowaniem, ruchliwością itp. Te zmienne właściwości procesów sterowania i regulacji decydują o poziomie zdolności koordynacyjnych ( Ljach 1989, Wyżnikiewicz - Kopp 1992). KZM określają więc zróżnicowane operacje ( procesy) informacyjne (percepcyjne, mnemoniczne, kognitywne, efektoryczne) oraz formy przebiegu procesów sterujących i regulujących te operacje (prędkość, precyzja, labilność, zróżnicowanie, ekonomiczność i inne). W toku aktywności ruchowej człowieka dochodzi do względnego utrwalania się indywidualnych form przebiegu procesów regulacyjnych. Zachodzące w tym systemie zmiany funkcjonalne prowadza do uogólnienia i transferu w/w form przebiegu, a co za tym idzie - do rozwoju koordynacyjnych zdolności motorycznych - czyli funkcjonalnych uwarunkowań dla realizacji całej klasy czynności ruchowych o wspólnych wymaganiach koordynacyjnych. Istota KZM leży zatem w uogólnieniu i utrwaleniu określonych form przebiegów regulacyjnych. Ich odmiany zaś wyznaczone są zróżnicowanymi operacjami w procesie organizacji informacji oraz zróżnicowaniem form przebiegu procesów sterujących tymi operacjami (Hirtz 1985, Raczek 1998).

Ujmując istotę zdolności koordynacyjnych J. Szopa , 1998 - stwierdza, że określają one możliwości organizmu w zakresie wykonywania dokładnych i precyzyjnych ruchów w zmieniających się warunkach zewnętrznych (zmiany płaszczyzn, kierunku i osi ruchu). Zdaniem tego badacza , podstawowym czynnikiem integrującym ten typ zdolności jest ich biologiczne podłoże: funkcje CUN i narządów zmysłów a szczególnie zdolność neuronów do zapamiętywania informacji i ich odtwarzania w procesie sterowania ruchami. Koordynacyjne zdolności jako czynnościowe przesłanki warunkujące jakość przebiegu wykonywanego ruchu, wyznaczają w znacznym stopniu szybkość i dokładność motorycznego uczenia się, doskonalenie i stabilizację umiejętności ruchowych oraz ich adekwatne wykorzystywanie w stosunku do zaistniałych sytuacji i warunków.

Klasyfikacja KZM nadal stanowi problem otwarty. Dotychczas rozpatrywano w tym obszarze motoryczności najczęściej jedną właściwość - zwinność (koordynację ruchową).określenie to ze względu na swoją ogólnikowość nie odpowiada potrzebom poznawczym ani praktycznym, związanym z kształtowaniem koordynacyjnych możliwości człowieka. Z punktu widzenia praktyki wychowania fizycznego i sportu bardzo istotne są próby zmierzające do uproszczeń klasyfikacyjnych i tworzenia przejrzystych struktur taksonomicznych. W tym aspekcie można wyróżnić koncepcje wyodrębniające jako podstawowe i determinujące motoryczną efektywność, następujące specyficzne zdolności koordynacyjne:

• różnicowanie kinestetyczne,

• równowagę ruchów, szybkość reagowania,

• dostosowanie i przestawienie motoryczne,

• orientacje czasowo - przestrzenną,

• sprzężenie ruchów,

• rytmizację ruchów,

• częstotliwość ruchów.

Wymienione zdolności występują w różnych powiązaniach strukturalnych, w obrębie trzech kompleksów: motorycznego uczenia się ; sterowania i regulacji ruchem;

Zdolność sterowania ruchem: zdolność sprzężenie ruchów, zdolność różnicowania ruchów, zdolność równowagi, zdolność orientacji. Zdolność adaptacji motorycznej: zdolność rytmizacji ruchów, zdolność reakcji, zdolność dostosowania. Zdolność uczenia się ruchu: zdolność sprzężenie ruchów, zdolność różnicowania ruchów, zdolność równowagi, zdolność orientacji, zdolność rytmizacji ruchów, zdolność reakcji, zdolność dostosowania. Powyższa koncepcja stanowi przejrzyste podstawy dla praktycznej działalności pozwalając łatwo przyporządkować odpowiednim zdolnościom środki oraz metody stymulacji i kontroli.

Osiągnięcia poznawcze oraz praktyczne, jak też wykorzystanie określonych sposobów postępowania w analizie problematyki KZM umożliwiają dalsze uproszczenia taksonomiczne, uwzględniając kilkuczłonowy układ tzw. kompetencji koordynacyjnych tj. podstawowych kompleksów koordynacyjnych zdolności.

Tabela 2. Podstawowe kompleksy zdolności koordynacyjno - trójdzielność koordynacyjnych kompetencji ( Hirtz 1994).

PARAMETRY	ZDOLNOŚCI
		DOKŁADNA REGULACJA RUCHU	KOORDYNACJI W OGRANICZONYM CZASIE	DOSTOSOWANIA I PRZESTAWIENIA MOTORYCZNEGO
Sposób wykonania ruchu	Dokładnie	Dokładnie i szybko	Dokładnie, szybko i zmiennie
Charakter koordynacji	Ciągłe porównywanie wartości faktycznej z pożądaną	Generalizowane programy motoryczne	Programowa zmienność i przestawienie
Dominujący obszar mózgowia	Zwoje postawy	Móżdżek	Kora motoryczna
Diagnostyka	Testy poziomu	Testy szybkości	Testy kompleksowe
Metodyka	Wysoka dokładność, zadania (celu), wzrost dokładności	Wysokie tempo, zadanie czasu, ograniczenie czasu	Wysoka zmienność, przeciwdziałanie, wzrost kompleksowości
Formy (rodzaje) czynności/dyscypliny sportu	Wytrzymałościowe	Siłowo -szybkościowe	Gry oraz sporty walki

Analiza wyników badań wskazuje, że możliwości koordynacyjne jednostki wyznaczają: dokładność przestrzenna, czas oraz zmienność warunków i sytuacji wykonania czynności ruchowej. Biorąc pod uwagę powyższe kryteria można wyznaczyć 3 poziomy wymogów koordynacyjnych o zróżnicowanym stopniu złożoności, odpowiadające podziałowi dokonanemu przez Farfela (1960). Modyfikacji tej koncepcji dokonali Raczek, Mynarski (1992) wyodrębniając cztery poziomy:

I POZIOM - charakteryzują zdolności do sterowania i regulacji przestrzenną

dokładnością prostych, znanych i kierowanych czynności ruchowych

wykonywanych w standardowych warunkach bez ograniczenia

czasowego i przy zapewnieniu ciągłości sprzężenia zwrotnego

(dokładność); zdolność do precyzyjnej regulacji,

II POZIOM - wyznaczają zdolności do sterowania i regulacji przestrzenną

dokładnością krótkotrwałych i szybkich czynności ruchowych w

standardowych warunkach (dokładność + szybkość); zdolność do

koordynacji w ograniczonym zakresie;

III POZIOM - określają zdolności do dokładnego i powolnego sterowania i regulacji

przebiegu nieznanych czynności ruchowych w zmienionych warunkach

(dokładność + zmienność),

IV POZIOM - określają zdolności do precyzyjnego sterowania i regulacji przebiegu

nieznanych, szybkich czynności w zmiennych warunkach i sytuacjach

(dokładność + szybkość + zmienność); zdolność do adekwatnego

dostosowania i przestawienia motorycznego.

1. Koordynacyjne uwarunkowania efektywności nauczania ruchu.

Współczesny sport charakteryzuje się poszukiwaniem nowych dróg i rezerw doskonalenia techniczno - taktycznego mistrzostwa oraz podniesienia na wyższy poziom osiągnięć młodych i zaawansowanych sportowców. W ostatnich piętnastu latach stwierdzono, iż jednym z istotnych kierunków rozwoju oraz wykorzystania rezerw jest kształtowanie i podnoszenie poziomu koordynacyjnych zdolności motorycznych (Raczek 1991, Starosta 1993). Na podstawie badań stwierdzono, iż planowy i odpowiednio akcentowany rozwój zdolności koordynacyjnych u młodych sportowców różnych dyscyplin przez okres od kilku miesięcy do kilku lat może wpłynąć w istotny sposób na podwyższenie poziomu ich techniczno - taktycznych umiejętności oraz efektywności w sporcie (Starosta, Grabska 1986, Szczepanik 1993). W praktyce nauczania techniki ruchu utarło się przekonanie o większej efektywności całościowej metody nauczania. Metoda ta jest skuteczniejsza przy nauczaniu ćwiczeń mało złożonych koordynacyjnie, natomiast ćwiczeń trudnych nauczać trzeba metodą częściową, która wymaga dzielenia ćwiczenia na części, noszące nazwę ćwiczeń przygotowawczych.

W doskonaleniu techniki można wyróżnić kilka etapów stopniowo zmierzających do uzyskania ostatecznego celu całego procesu, jakim jest opanowanie optymalnej techniki. Opanowanie ćwiczenia zaczyna się od nauczania jego techniki elementarnej, tj. odtworzenia podstawowej struktury ruchu (Starosta 1987). Celem drugiego etapu jest tzw. technika standardowa, którą opisuje się w podręcznikach, przedstawiając jej zewnętrzne przejawy. Opis słowny w połączeniu z rysunkami stanowi instrukcję wykonania ruchów. W technice indywidualnej, będącej celem kolejnego etapu, należy uwzględnić charakterystyczne cechy konkretnego zawodnika. Musi być ona wynikiem analizy różnorodnych jego właściwości : rozwoju fizycznego, struktury ciała, cech motorycznych i psychicznych. Występuje ona w sporcie wyczynowym, natomiast technika standardowa łączy się raczej z tzw. sportem masowym i rekreacją. Ważną formę techniki indywidualnej stanowi technika mistrzowska, będąca twórczą syntezą szczegółowych dociekań nad kształtowaniem indywidualnej techniki mistrza. Każdy z wymienionych etapów zapewnić ma nową, wyższą jakość techniki (Czabański 1983, Jaczynowski, Starosta 1976). W zależności od uzdolnień ruchowych różny jest czas przechodzenia od etapu do etapu. Dla mniej zdolnych, doskonalenie techniki może zakończyć się już na etapie techniki standardowej.

W ostatnich latach główna uwaga badaczy zajmujących się efektywnością treningu sportowego zawodników zwrócona była na doskonalenie sprzętu i urządzeń sportowych, odnowy biopsychicznej, odżywiania i wspomagania farmakologicznego. Znacznie mniej czasu poświęcono ulepszeniu tzw. warsztatu trenerskiego, a szczególnie nauczaniu i doskonaleniu techniki ruchów. Mało jest dyscyplin sporu, w których technika nie odgrywałaby znaczącej roli. Szczególnie ważna jest ona w indywidualnych dyscyplinach sportu, w których występuje ogromne zróżnicowanie stawianych pod tym względem wymagań, a wraz z tym poziomu koordynacji.

Wysoki poziom koordynacji ruchowej stanowi podstawę osiągania sukcesów w wielu dyscyplinach sportowych. Znaczenie koordynacji wzrasta w dyscyplinach złożonych technicznie, a szczególnie tych charakteryzujących się dużą zmiennością warunków. Niektórzy utożsamiają technikę sportową z koordynacją. Nie posiada to poważniejszego uzasadnienia, gdyż ta ostatnia jest tylko podstawą genetyczną(właściwością systemu nerwowego) ułatwiającą opanowanie techniki. Wyższy poziom koordynacji umożliwia dokładniejsze opanowanie techniki ruchu, ale tylko w przypadku zastosowania odpowiedniego systemu nauczania (często wieloletniego). W tym ujęciu koordynacja jest właściwością czy predyspozycją, a technika - umiejętnością. W trakcie badań zaawansowanych zawodników kajakarstwa, gimnastyki artystycznej i łyżwiarstwa figurowego ustalono m.in., że poziom wybranego elementu koordynacji zmieniał się w różnych okresach treningu (Starosta 1987). U czołowych kajakarzy obserwowano wzrost poziomu koordynacji w okresie startowym. Zawodniczki gimnastyki artystycznej charakteryzował różny poziom koordynacji, zależny od posiadanej klasy sportowej. Jako wzorzec (model) nauczania i doskonalenia techniki ruchu może być wykorzystany już wcześniej trójpoziomowy schemat, opracowany przez Farfiela. Wzorzec ten znany jest trenerom, ale nie zawsze jest właściwie interpretowany. Jego wykorzystanie w nauczaniu jest bardzo istotna gdyż najpierw uczymy dokładnego wykonania ćwiczenia a po jego uzyskaniu przechodzimy do wykonania ćwiczenia, utrudniając je coraz większa szybkością ruchu. Jeśli się to uda, wtedy wprowadzamy dokładne i szybkie wykonanie ćwiczenia w zmiennych warunkach. W razie zakłóceń ruchu na jednym poziomie, powracamy do doskonalenia ćwiczenia na niższym poziomie koordynacji. Według W. Ljacha (1995) jednym z ważniejszych zadań metodyki kształtowania KZM u zawodników gier zespołowych i różnych dyscyplin sportowych jest sukcesywne opanowanie nowych ogólnych i specjalnych ćwiczeń umiejętności i stworzenia na ich bazie bardziej złożonych form koordynacji. W miarę opanowania tych elementów należy zwiększyć dokładność oraz szybkość ich wykonania, następnie dążyć do najbardziej ekonomicznego i celowego działania w zmiennych warunkach walki sportowej. Po opanowaniu różnych umiejętności w oparciu o przygotowawcze i doskonalące ćwiczenia koordynacyjne w względnie standardowych warunkach, należy przejść do stosowania ich w warunkach zmiennych, aby nie dopuścić do powstania,,bariery koordynacyjnej''.

Jednym z czynników decydujących osiąganiu wysokich wyników jest jakość techniki ruchu, która według niektórych teoretyków wiąże się z poziomem zdolności koordynacyjnych. Np. Starosta (1985) uważa, że ich poziom, szczególnie w zakresie różnicowania ruchów, pozwala na opanowanie coraz trudniejszych zadań. Według Raczka (1989) efektywność sportowych umiejętności wyznacza zdolność uczenia się motorycznego, która wiąże ściśle wszystkie zdolności koordynacyjne, nie stanowiąc jednak prostej sumy elementów, lecz funkcjonalny układ o zróżnicowanych powiązaniach strukturalnych, wyznaczonych specyfiką nauczanej czynności sportowej. Z kolei Czabański (1989) sądzi, iż zdolności kondycyjne (wytrzymałość, siła, szybkość) stanowią potencjał ruchowy, natomiast koordynacyjne pozwalają ujawniać się tym potencjalnym możliwościom w konkretnym działaniu sportowym.

Do nielicznych prób empirycznego zbadania powyższych tez należy eksperyment Zimmermanna (1984), który dowiódł, że podniesienie poziomu zdolności koordynacyjnych bezpośrednio wpływa na techniczne przygotowanie 15 i 16- letnich zawodników piłki ręcznej. Inne badania Raczka (1989) pozwoliły stwierdzić ścisłą zależność między przyrostem niektórych zdolności i efektami nauczania umiejętności ruchowych z zakresu szkoły podstawowej. Powyższe dane wskazują na potrzebę stymulowania koordynacji ruchowej. Do unikalnych natomiast należą prace, badające skuteczność treningu działającego w sposób bezpośredni na określony element koordynacji ruchowej. Jedynie eksperymenty Raczka i Zimmermanna wykazały, iż istnieją możliwości podnoszenia poziomu poszczególnych zdolności koordynacyjnych poprzez stosowanie ćwiczeń ukierunkowanych.

Inne badania przeprowadził nad szybkością uczenia się techniki ruchu w siatkówce Szczepanik (1993). Wyniki jego badań wskazały, że możliwe jest zwiększenie wskaźników zdolności koordynacyjnych. W szczególności możliwe jest skracanie czasu reakcji na drodze stymulacji motorycznej. Fakt ten zgodny jest z wynikami badań przeprowadzonych przez Szopę i Śrutowskiego (1989) oraz Sakowicza (1991), w których zaznaczył się wzrost różnic między grupami sportowymi a populacją w czasie badań. Wyższa dynamika rozwoju czasu reakcji w grupie wskazuje na możliwość jej podnoszenia na drodze ukierunkowanej stymulacji motorycznej, tzn. za pomocą systematycznego stosowania odpowiednich ćwiczeń. Szybszemu tempu rozwoju większości zdolności koordynacyjnych w grupach badanych przez Szczepanika towarzyszą szybsze postępy w testach badających technikę siatkarską, wprowadzonych po 6 miesiącach trwania badań. Wynika z tego, że różnica w poziomie opanowania techniki pomiędzy grupami podczas badania jest efektem usprawnienia koordynacyjnego. Badani siatkarze wykazywali zwiększoną aktywność ruchową co wpłynęło na szybsze tempo rozwoju czasu reakcji, orientacji przestrzennej i częstotliwości ruchów. Najwyższą podatność na stosowany trening koordynacyjny w pomiarach równowagi, orientacji przestrzennej i czasu reakcji. Rozwój tych cech powinien być stymulowany przede wszystkim w okresie szkolenia podstawowego.

W przypadku badań sportów gimnastycznych uwzględniano rozmaite zdolności koordynacyjne. Przeważnie w badaniach tych wykorzystywano metody analityczne, czyli oceniano jedną lub więcej zdolności koordynacyjnych w sposób wyizolowany. Tymczasem w działalności sportowej przejawiają się one w sposób syntetyczny, a więc jednocześnie kilka zdolności w kompozycji. W swoich badaniach W. Starosta i Fostaiak (1986) wykorzystując test koordynacji (Starosta,1978) własnego pomysłu dokonali badań równocześnie oceniając kilka zdolności. Posługując się tym testem badaniom poddano 63 zawodniczki gimnastyki akrobatycznej różnego poziomu zaawansowania. Wyniki badań przekrojowych świadczą o stosunkowo niskim poziomie koordynacji ruchowej uprawiających gimnastykę artystyczną i akrobatyczną w porównaniu do zawodników innych dyscyplin, a nawet nieuprawiających sportu. Badania ciągłe zawodniczek ujawniły interesującą tendencję, a mianowicie, stałego wzrostu poziomu koordynacji ruchowej w rocznym cyklu treningowym u zawodniczek niższych klas sportowych, a jednocześnie brak zmian u gimnastyczek klasy I i mistrzowskiej.

Ciekawie przedstawiają się również wyniki badań prowadzonych pod kierunkiem P. Hirtza (1981-1992). Wykazano w nich, że przy nauczaniu nowych złożonych koordynacyjnie elementów (w gimnastyce, lekkiej atletyce, grach sportowych), uczniowie eksperymentalnych klas IV - VI w tym samym czasie (przy dokładnie określonej liczbie powtórzeń) osiągnęli średnio lepsze rezultaty w nauczaniu tych elementów, niż rówieśnicy a nawet starsi uczniowie grup kontrolnych. Już po pierwszych powtórzeniach ćwiczeń badani w eksperymentalnych klasach otrzymywali oceny za technikę o 20 - 30 % wyższe niż w grupie kontrolnej. Wykazuje to, że intensywne i wielostronne koordynacyjne usprawnienie zdobyte w młodszych klasach wyraźnie wpływa na podwyższenie jakości nauczania ruchów.

Bora (2000) w swojej pracy przedstawił wyniki badań dotyczące wpływu usprawnienia koordynacyjnego na nauczanie techniki w skoku wzwyż. W celu zbadania przedstawionych problemów dokonano pomiarów podstawowych predyspozycji koordynacyjnych oraz przeprowadzono zawody w skoku wzwyż, podczas których oceniano oprócz wyników końcowych również technikę poszczególnych skoków.

Stwierdzono znaczne zwiększenie poziomu predyspozycji koordynacyjnych w badanych grupach. Natomiast nie zauważono istotnych różnic międzygrupowych. Badani z grupy eksperymentalnej uzyskali zdecydowanie lepsze wyniki w skoku wzwyż techniką flop oraz wyższy poziom analizowanych elementów technicznych.

Jednymi z nielicznych, którzy zajmowali się badaniami koordynacji wśród studentów są Kuba oraz Kamiński (1998). Badali oni sprawność gimnastyczną studentek, a ich zdolności koordynacyjne. Dowiedli, że zidentyfikowanie poszczególnych zdolności koordynacyjnych w gimnastyce ich diagnozowanie i kształtowanie ma ogromne znaczenie w rozpoznawaniu uzdolnień, szkoleniu młodzieży i osiąganiu sukcesów w tej dyscyplinie sportu. A analiza wyników pozwoliła wyodrębnić zdolności determinujące sprawność gimnastyczną.

Raczek (1990) stwierdził, że akcentowane usprawnienie koordynacyjne realizowane w procesie treningu sportowego młodocianych zawodników grup eksperymentalnych wywarło bezpośredni pozytywny wpływ na przebieg przygotowania technicznego, prowadząc do szybszego i lepszego opanowania techniki. Przyczyniło się także do wyższej jej stabilności, a więc do skuteczniejszego wykorzystania opanowanych umiejętności technicznych w zmiennych sytuacjach i warunkach walki sportowej. Wykazano bardzo wyraźne różnice w poziomie opanowania techniki pomiędzy grupami eksperymentalnymi a kontrolnymi. Główne podłoże tego stanu rzeczy autor upatruje w zróżnicowanym poziomie sprawności w koordynacyjnym obszarze motoryki. Spostrzeżenia te potwierdzają następujące fakty: najlepsze efekty uzyskali zawodnicy o najwyższym poziomie sprawności koordynacyjnych; występowanie błędów technicznych głównie w elementach stawiających najwyższe wymagania koordynacyjne; brak istotnych różnic w poziomie oraz w postępie sprawności koordynacyjnej między grupą eksperymentalną a kontrolną.

Z prezentowanego materiału wynika, że efektywność nauczania i doskonalenia ruchu zależy od wielu uwarunkowań, zarówno obiektywnych jak też subiektywnych. W tych drugich mieści się zestaw metod i środków wykorzystanych przez trenera. Znajomość i umiejętność ich użycia w znacznym stopniu może podnieść skuteczność nauczania, wpływając na wyniki osiągane w sporcie.

1.4. Cele i pytania badawcze.

Celem pracy była ocena poziomu koordynacyjnych zdolności motorycznych i ich związek z efektywnością nauczania wybranych konkurencji lekkoatletycznych.

Postawiono następujące pytania badawcze:

1. Jaki jest poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych studentek III-go roku ZWWF w Białej Podlaskiej?

2. Jaki jest poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych studentów III-go roku ZWWF w Białej Podlaskiej?

3. Jakie są różnice w poziomie koordynacyjnych zdolności motorycznych studentów i studentek?

4. Jaki jest związek koordynacyjnych zdolności motorycznych studentek z efektywnością nauczania rzutu oszczepem i skoku wzwyż techniką flop?

5. Jaki jest związek koordynacyjnych zdolności motorycznych studentów z efektywnością nauczania rzutu oszczepem i skoku wzwyż techniką flop?

6. Które koordynacyjne zdolności motoryczne wykazują największy związek z efektywnością nauczania rzutu oszczepem i skoku wzwyż techniką flop?

ROZDZIAŁ II

MATERIAŁ I METODY BADAŃ

2.1.Materiał badań.

W badaniach stanowili studenci (n=30) i studentki (n=30) III-go roku studiów 4,5 letnich wychowania fizycznego w ZWWF w Białej Podlaskiej. Żadna badana osoba nie uprawiała wyczynowo sportu.

2.2. Metody badań.

Zastosowaną metodą badawczą był eksperyment pedagogiczny. Jest to metoda naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości polegająca na wywołaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem(Zaczyński 1968). W eksperymencie zastosowano technikę obserwacji, polegającą na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń.

Ocenę poziomu KZM przeprowadzono stosując testy mierzące: zdolność kinestetycznego różnicowania, orientacji w przestrzeni, szybkiej reakcji, zachowania równowagi dynamicznej i statycznej, rytmizacji, sprzężenia ruchów, dostosowania ruchów i wysokiej częstotliwości ruchów.

Badani uczestniczyli programowych zajęciach III roku studiów. Obejmowały one między innymi następujące przedmioty - dyscypliny sportowe:

piłka ręczna (26 godzin);

lekka atletyka (26 godzin);

piłka nożna (26 godzin).

Zajęcia z lekkiej atletyki obejmowały 26 godzin dydaktycznych realizowanych w ciągu 8 tygodni. Program obejmował naukę skoku wzwyż techniką flop oraz rzut oszczepem. Nauczanie realizowano w ciągu 22 godzin dydaktycznych w/g metodyki opisanej w literaturze (Żukowski 1997, Zaporożanow 1997).

Przed i po eksperymencie przeprowadzono ocenę techniki wykonania skoku wzwyż i rzutu oszczepem oraz koordynacyjnych zdolności motorycznych. Oceną techniki w skali 1-5 przeprowadziło trzech ekspertów, którzy dokonali oceny głównych składowych techniki skoku wzwyż: rozbieg (bieg po łuku, rytm, ułożenie ciała), odbicie (postawienie nogi, wymach kolana), lot (wyjście w górę, wypchnięcie bioder, zabranie nóg), lądowanie (ułożenie ciała względem poprzeczki).

Pod uwagę był brany również najlepszy wynik osiągnięty podczas typowego konkursu skoku wzwyż (tak jak na prawdziwych zawodach)

oraz rzutu oszczepem: bieg z oszczepem (rytm biegu, trzymanie i ułożenie oszczepu), krok skrzyżny i odwodzenie oszczepu (rytm kroku skrzyżnego, przemieszczenie oszczepu, rotacja barków, płynność ruchów), pozycja wyrzutna (ustawienie nóg, bioder, barków i oszczepu względem kierunku wyrzutu), wyrzut (przeniesienie oszczepu, kąt wyrzutu, kolejność ruchów: biodro, barki, ręka).

Zgodność opinii ekspertów potwierdza wysoka wartość współczynnika (r=0,901).

O poziomie zdolności kinestetycznego różnicowania wnioskowano na podstawie wyników skoku w dal z miejsca na 50% maksymalnych możliwości.

Sprzęt i pomoce: ścieżka filcowa, taśma miernicza.

Opis wykonania testu: testowany skacze trzykrotnie w dal z miejsca na filc starając się za każdy razem uzyskać jak maksymalny wynik. Najlepszy z nich zapisuje się i informuje się badanego o uzyskanym rezultacie. Następnie poleca się testowanemu wykonanie skoku w dal z zamkniętymi oczami z użyciem połowy siły odbicia. Uzyskany wynik przekazuje się badanemu z równoczesną informacją o różnicy w stosunku do wzorca, którym jest połowa wyniku maksymalnego. Po tej informacji jeszcze dwukrotnie skacze, ale już bez informacji zwrotnej, a lepszy z uzyskanych wyników jest miarą wyczucia siły.

Wynik: procent błędu w różnicowaniu siły obliczamy według wzoru:

różnica między wzorcem, a wynikiem uzyskanym × 100/50% maksymalnego wyniku.

Do oceny zdolności orientacji przestrzennej zastosowano próbę marszu do celu.

Sprzęt i pomoce: kolorowa taśma klejąca, opaska na oczy, taśma miernicza.

Opis wykonania testu: w odległości 5 m od linii startu rysuje się okrąg o średnicy 1 m, jego środek zaznacza się krzyżykiem dobrze widocznym na tle podłoża. Badany stojąc przed linią ocenia dokładnie wzrokowo odległość do centrum okręgu następnie zakłada mu się opaskę na oczy polecając by wolnym krokiem starał się dotrzeć do środka okręgu, zatrzymał się i podniósł rękę w górę. Mierzy się w centymetrach odległość od punktu między stopami badanego do centrum okręgu. Próbę wykonuje się pięciokrotnie.

Wynik: średni rezultat z pięciu prób w centymetrach.

O wyniku zdolności szybkiej reakcji decydowała próba chwytu pałeczki Ditricha.

Sprzęt i pomoce: pałeczka o średnicy 1,5 cm i długości 50 cm ze skalą centymetrową, krzesło z oparciem.

Opis wykonania testu: badany siada okrakiem na krześle zwrócony twarzą do jego oparcia kładąc na nim przedramię połowie długości, cztery palce dłoni są zwarte i wyprostowane, a kciuk odwiedziony. Testujący trzymając pałeczkę za jej górny koniec, dolny ustawia równo z dolną krawędzią ułożonej pionowo dłoni w odległości 1 cm od jej wewnętrznej powierzchni. Po upływie około 2-4 sekund badający zwalnia uchwyt pałeczki, a testowany reaguje na jej ruch chwytając ją jak najszybciej przez zaciśnięcie dłoni. Na skali umieszczonej na pałeczce odczytuje się o ile centymetrów opadła przed zaciśnięciem dłoni.

Wynik: z pięciu przeprowadzonych prób odrzuca się dwa skrajne wyniki, z pozostałych oblicza się średnią arytmetyczną.

Do oceny zdolności zachowania równowagi posłużył test Flaminga.

Sprzęt i pomoce: stoper, drewniana belka o wymiarach: długość 50 cm, wysokość 4 cm, szerokość 3 cm.

Opis wykonania testu: badany stawia dowolną stopę wzdłuż belki, chwyta z tyłu za stopę nogę wolną ugiętą w kolanie. Drugą ręką wspiera się na ramieniu testującego. Stoper włącza się kiedy testowany puści ramię prowadzącego, wyłącza zaś kiedy utraci równowagę puszczając stopę nogi wolnej lub dotknie podłogi dowolną częścią ciała.

Wynik: liczba prób potrzebna do utrzymania równowagi w opisanej pozycji łącznie przez 1 minutę.

Rytmiczne bębnienie kończynami górnymi i dolnymi posłużyło do oceny poziomu zdolności rytmizacji.

Sprzęt i pomoce: stoper.

Opis wykonania testu: badany ustawia się w rogu pomieszczenia tak, by całymi dłońmi, wyprostowanych w przód ramion dotykać przyległych do narożnika ścian. Na komendę „start” powtarza w ciągu 20 sekund najszybciej jak potrafi, opanowany wcześniej następujący cykl ruchów:

1.Stopa lewej nogi 2 razy uderza w ścianę z lewej strony narożnika.

2.Prawa dłoń raz uderza w ścianę po prawej stronie narożnika.

3.Lewa dłoń 2 razy uderza w ścianę z lewej strony.

4.Stpoa prawej nogi raz uderza w ścianę z prawej strony.

Wynik: liczba dobrze wykonanych cykli w ciągu 20 sekund.

Poziom zdolności sprzężenia ruchów został określony w próbie przekładania laski gimnastycznej.

Sprzęt i pomoce: laska gimnastyczna, stoper.

Opis wykonania testu: badany przyjmuje postawę zasadniczą trzymając laskę gimnastyczną w opuszczonych rękach rozstawiając dłonie na szerokość barków. Na sygnał prowadzącego przekracza laskę na przemiennie 5 razy prawą i 5 razy lewa nogą .

Wynik: czas wykonania próby z dokładnością do 0,1 sekund.

Zdolność dostosowania ruchów była oceniana na podstawie wyników z próby skoku w dal z miejsca w przód i w tył.

Sprzęt i pomoce: ścieżka filcowa, taśma miernicza.

Opis wykonania testu: badany wykonuje trzy skoki w dal z miejsca w przód na maksymalną odległość. Następnie trzykrotnie skacze z miejsca w tył, także najdalej jak potrafi. Do obliczeń wykorzystuje się najlepsze wyniki w skokach w przód i w tył z dokładnością do 1 cm.

Wynik: wskaźnikiem zdolności dostosowania jest wyrażona w centymetrach różnica między wynikami skoków w przód i w tył.

O poziomie wysokiej częstotliwości ruchów wywnioskowano na podstawie próby tappingu płaskiego.

Sprzęt i pomoce: stoper, stół na blacie którego namalowane są dwa krążki o średnicy 20 cm oddalone od siebie o 80 cm (odległość miedzy ich brzegami wynosi 60 cm), pomiędzy nimi umieszczony jest prostokąt o wymiarach 10×20 cm .

Sposób wykonania testu: badany kładzie dłoń ręki mniej sprawnej na prostokącie, dłoń ręki sprawniejszej układa skrzyżnie na przeciwległym do niej krążku. Po sygnałach „gotów” „start”, przestawia rękę sprawniejszą z krążka na krążek tak szybko jak to jest możliwe. Wykonuje 25 takich ruchów, łącznie 50 tknięć krążków. Testujący liczy dotknięcia na jednym krążku i przerywa próbę komendą „stop”. Próbę wykonuje się dwukrotnie.

Wynik: lepszy czas wykonania 25 dotknięć jednego krążka z dokładnością do 0,1 sekundy.

Zebrany materiał badawczy opracowano wykonując podstawowe charakterystyki statystyki opisowej: średnia arytmetyczna (x),odchylenie standardowe (S), wskaźnik zmienności (V%). O współzależności pomiędzy wybranymi koordynacyjnymi zdolnościami motorycznymi oraz techniką skoku wzwyż i rzutu oszczepem wnioskowano na podstawie współczynnika korelacji Persona.

2.3.Organizacja badań.

Badania odbyły się w trzech terminach 26.11.-30.11.04r. , 09.12.04r. oraz 14.12.04r. Zostały przeprowadzone na obiektach ZWWF w Białej Podlaskiej poza zajęciami programowymi z lekkiej atletyki. Prowadzący badania przed każdą próbą demonstrował poprawne wykonanie zadania. Grupy badanych przystępowały do badań w odzieży sportowej.

TERMINARZ BADAŃ

1. Testy zdolności motorycznych 26.11 - 30.11.2004r.

2. Skok wzwyż 09.12.2004r.

3. Rzut oszczepem 14.12.2004r.

ROZDZIAŁ III

WYNIKI BADAŃ

3.1. Poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych studentów i

studentek.

Oceny koordynacji zdolności motorycznych przeprowadzono na podstawie średnich i indywidualnych wyników osiągniętych w ośmiu próbach kontrolnych, a były to: skok w dal, marsz do celu, pałeczka Ditricha, test Flaminga, rytm, przejście przez pałeczkę, skok w dal w przód i w tył, tapping.

Tabela 3 Średnie wartości uzyskane przez studentki i studentów w wybranych testach oceniających KZM.

KZM / PRÓBY	STUDENTKI			STUDENCI			T
	X	S	V	X	S	V
SKOK W DAL	3,41	2,08	60,70	3,98	2,53	63,57	0,95
MARSZ DO CELU	28,9	8,30	29,31	29,37	8,47	28,84	0,21
PAŁECZKA DITRICHA	21,01	5,00	23,80	18,63	3,59	19,27	2,11*
TEST FLAMINGA	2,8	1,35	48,21	3,83	2,05	53,52	2,30*
RYTM	8,6	2,15	25,12	8,17	1,84	22,52	0,83
PRZEJŚCIE PRZEZ PAŁECZKĘ	11,4	1,84	16,14	13,55	5,14	37,93	2,16*
SKOK W DAL W PRZÓD I W TYŁ	113,3	11,6	10,26	125,70	11,77	9,36	4,09*
TAPPING	10,29	1,12	10,88	10,16	0,94	9,25	0,50

Rezultaty kinestetycznego różnicowania dowodzą znacznego indywidualnego zróżnicowania wyników u studentek. Najlepszy rezultat przewyższał najgorszy o ?????. Średni wynik w grupie wyniósł 3,41%. W grupie studentów najlepszy rezultat przeważył najgorszy o ????. Średni wynik ukształtował się na poziomie 3,98%, a średnie wyniki studentek i studentów nie różniły się istotnie statystycznie (p>0,05).

Poziom orientacji przestrzennej był wysoce indywidualnie zróżnicowany. Najlepszy rezultat studentek przewyższył najgorszy o 68,63%,a w grupie studentów poziom tej zdolności był również wysoce indywidualnie zróżnicowany. Najlepszy rezultat przeważył najgorszy o 75%. Pomiędzy grupami nie było różnic istotnych statystycznie (p>0,05).

Wyniki badań szybkiej reakcji dowodzą, że w grupie studentek zaobserwowano znaczne zróżnicowanie 61,89%. Analiza średnich wyników wskazuje na wyższy poziom tej zdolności u studentów niż studentek. Średnio uzyskali oni lepszy o 11,33% czas reakcji (p<0,05).

Poziom zdolności równowagi wśród studentek był bardzo indywidualnie zróżnicowany. Najlepszy rezultat przewyższał najgorszy o 83,33%. W przypadku studentów poziom zróżnicowania był również wysoki. Najlepszy rezultat przewyższał najgorszy o 87,5%, zaś średni wynik grupy wyniósł 3,83. Pomiędzy grupami zauważono istotne różnice statystyczne (p<0,05).

Wyniki badań rytmizacji ruchów u studentek wykazały, że poziom zróżnicowania był wysoki. Najlepszy rezultat przewyższył najgorszy o 71,43% W grupie studentów zróżnicowanie było również wysokie, a najlepszy rezultat przewyższał najgorszy o 68,33%. Średni wynik u studentek był lepszy o 5% od wyniku studentów. Istotne statystycznie różnice nie wystąpiły (p>0,05).

W teście próby sprzężenia ruchów wyniki u studentek, wykazały duże zróżnicowanie indywidualne. Najlepszy rezultat przewyższył najgorszy o 63,37%. Średni wynik wyniósł 11,4. W grupie studentów najlepszy rezultat przewyższał najgorszy o 73,37%, Średni wynik studentów i studentek różniły się istotnie statystycznie (p<0,05).

Analiza poziomu dostosowania ruchów wykazała, że poziom tej zdolności, w grupie studentek, był wysoce zróżnicowany indywidualnie. Najlepszy rezultat przewyższył najgorszy o 59,71%, zaś średni wynik grupy wyniósł 113,3 i był lepszy 9,87% od wyniku studentów. W grupie studentów najlepszy rezultat przewyższył najgorszy o 30,26% i był wysoce zróżnicowany. Pomiędzy grupami wystąpiła różnica istotna statystycznie (p<0,0,5).

Poziom wysokiej częstotliwości ruchów, w grupie studentek wykazał duży poziom zróżnicowania indywidualnego. Najlepszy rezultat przewyższył najgorszy o 34,92%. W grupie studentów najlepszy rezultat przewyższył najgorszy o 26,89%,a średnie wyniki studentów i studentek nie różniły się istotnie statystycznie (p>0,05).

1. Poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych studentek.

Analiza związków pomiędzy KZM, a elementami techniki skoku wzwyż flop wykazała, że mają one wzmożoną siłę związku. Spośród 40 związków 16 było istotnych statystycznie (p<0,05). W większości przypadków były to związki o umiarkowanej sile. Analiza szczegółowa wpływu KZM na poszczególne fazy skoku wzwyż wykazała, że zdolność sprzężenia ruchów i zdolność rytmizacji korelowała ze wszystkimi badanymi elementami technicznymi skoku wzwyż (rozbieg, odbicie, lot, lądowanie) oraz z ostatecznym wynikiem. Zdolność zachowania równowagi korelowała tylko z lądowaniem, a zdolność szybkiej reakcji z rozbiegiem. Istotne statystycznie związki udało się również zaobserwować pomiędzy odbicie, lotem, lądowaniem, a wysoką częstotliwością ruchów (p<0,05).

Tabela 4 Wartość współczynnika korelacji pomiędzy wybranymi KZM i elementami wykonania skoku wzwyż techniką flop.

El. Tech. KZM	ROZBIEG	ODBICIE	LOT	LĄDOWANIE	WYNIK SKOKU
Zdolność Kinestetycznego Różnicowania (%błędu)	-,0827 p=,664	-,1753 p=,354	-,4297* p=,018*	-,3171 p=,088	-,1562 p=,410
Zdolność Orientacji przestrzennej (cm.)	-,0544 p=,775	,2382 p=,205	,0123 p=,949	,0721 p=,705	-,0714 p=,708
Zdolność szybkiej reakcji (cm.)	-,4604* p=,010*	-,2741 p=,143	-,2298 p=,222	-,2678 p=,153	-,2026 p=,283
Zdolność zachowania równowagi dynamicznej i statycznej (liczba prób)	-,2627 p=,161	-,1662 p=,380	-,2903 p=,120	-,4076* p=,025*	-,2077 p=,271
Zdolność rytmizacji (liczba cykli)	,4534* p=,012*	,4375* p=,016*	,4654* p=,010*	,4888* p=,006*	,3795* p=,039*
Zdolność sprzężenia ruchów (sek.)	-,3782* p=,039*	-,5371* p=,002*	-,5442* p=,002*	-,4804* p=,007*	-,4251* p=,019*
Zdolność dostosowania ruchów (cm.)	-,0702 p=,713	-,1714 p=,365	,0415 p=,828	-,0852 p=,654	-,0865 p=,649
Zdolność wysokiej częstotliwości ruchów (sek.)	-,3502 p=,058	-,4962* p=,005*	-,5175* p=,003*	-,3685* p=,045*	-,2780 p=,137

Analiza związków pomiędzy KZM, a elementami techniki rzutu oszczepem wykazała, że mają one nieznaczną siłę związku. Spośród 40 zależności 7 było istotnych statystycznie (p<0,05). U studentek w niewielu przypadkach analiza badań wykazała istotne związki pomiędzy umiejętnościami technicznymi rzutu oszczepem, a KZM. Większość związków była nieistotna statystycznie. Wyniki badań wykazały korelację o umiarkowanej sile kroku skrzyżnego ze zdolnością rytmizacji i szybkiej reakcji. Równie silny związek dało się zaobserwować pomiędzy pozycją wyrzutną, a zdolnościami: szybkiej reakcji, zachowania równowagi, rytmizacji, sprzężenia ruchów i wysokiej częstotliwości ruchów (p<0,05).

Tabela 5 Wartość współczynnika korelacji pomiędzy wybranymi KZM i elementami wykonania rzutu oszczepem.

El. tech. KZM	BIEG Z OSZCZEPEM	KROK SKRZYŻNY	POZYCJA WYRZUTOWA	WYRZUT	WYNIK RZUTU
Zdolność Kinestetycznego Różnicowania (% błędu)	-,0666 p=,727	-,1421 p=,454	-,0380 p=,842	-,0894 p=,639	-,2684 p=,151
Zdolność Orientacji przestrzennej (cm)	-,2327 p=,216	-,3207 p=,084	-,3209 p=,084	-,3123 p=,093	-,1882 p=,319
Zdolność szybkiej reakcji (cm)	-,0917 p=,630	-,3803* p=,038*	-,3779* p=,040*	-,2384 p=,204	-,0805 p=,672
Zdolność zachowania równowagi dynamicznej i statycznej (liczba prób)	-,2500 p=,183	-,2733 p=,144	-,5078* p=,004*	-,2583 p=,168	-,1290 p=,497
Zdolność rytmizacji (liczba cykli)	,2379 p=,206	,3701* p=,044*	,3884* p=,034*	,1412 p=,457	,1650 p=,383
Zdolność sprzężenia ruchów (sek.)	-,3540 p=,055	-,2692 p=,150	-,4554* p=,011*	-,3005 p=,107	-,2268 p=,228
Zdolność dostosowania ruchów (cm.)	-,0242 p=,899	-,2324 p=,217	-,1758 p=,353	-,0137 p=,943	,1307 p=,491
Zdolność wysokiej częstotliwości ruchów (sek.)	-,1364 p=,472	-,1627 p=,390	-,3725* p=,043*	-,2899 p=,120	-,0086 p=,964

Otrzymane dane świadczą o tym, że w przypadku skoku wzwyż techniką flop u studentek możemy mówić o wiodącej roli dwóch KZM (zdolności sprzężenia i rytmizacji) za to, w przypadku rzutu oszczepem brak jest jednoznacznej dominacji którejkolwiek z KZM.

3.3. Poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych studentów.

Analiza związków pomiędzy KZM, a elementami techniki skoku wzwyż flop wykazała, że mają one niewielki wpływ na siłę związku. Spośród 40 zależności tylko 4 były istotne statystycznie (p<0,05). Większość związków była nieistotna statystycznie. Wyniki badań wykazały korelację o umiarkowanej sile rozbiegu i ostatecznego wyniku ze zdolnością orientacji w przestrzeni. Równie silny związek dało się zaobserwować pomiędzy lotem, a sprzężeniem ruchów i rozbiegiem, a różnicowaniem kinestetycznym (p<0,05).

Tabelka 6 Wartości współczynnika korelacji pomiędzy wybranymi KZM i elementami wykonania skoku wzwyż techniką flop.

El. Tech. KZM	ROZBIEG	ODBICIE	LOT	LĄDOWANIE	WYNIK SKOKU
Zdolność kinestetycznego różnicowania (% błędu)	,4054* p=,026*	,2196 p=,244	,2940 p=,115	,1611 p=,395	,3091 p=,097
Zdolność orientacji przestrzennej (cm.)	,4044* p=,027*	,1914 p=,311	,2760 p=,140	,3143 p=,091	,04018* p=,028*
Zdolność szybkiej reakcji (cm.)	-,2214 p=,240	-,2655 p=,156	-,2992 p=,108	-,2970 p=,111	-,3036 p=,103
Zdolność zachowania równowagi dynamicznej i statycznej (liczba prób)	,1135 p=,550	-,1463 p=,440	-,2607 p=,164	-,2087 p=,268	-,1465 p=,440
Zdolność rytmizacji (liczba cykli)	-,2491 p=,184	-,1850 p=,328	-,1105 p=,561	-,1164 p=,540	-,2855 p=,126
Zdolność sprzężenia ruchów (sek.)	,0215 p=,910	-,2504 p=,182	-,3651* p=,047*	-,2440 p=,194	-,2602 p=,165
Zdolność dostosowania ruchów (cm.)	-,0739 p=,698	,1072 p=,573	-,0949 p=,618	,1244 p=,512	,0560 p=,769
Zdolność wysokiej częstotliwości ruchów (sek.)	,2704 p=,148	,1231 p=,517	-,0524 p=,783	-,0018 p=,992	-,0037 p=,985

Analiza związków pomiędzy KZM, a elementami techniki rzutu oszczepem wykazały, że nie mają one wzmożonej siły związku. Spośród 40 zależności zaledwie 2 KZM były istotne statystycznie (p<0,05). U studentów udało się zaobserwować korelację pomiędzy zdolnością sprzężenia ruchów oraz zdolnością zachowania równowagi, a wynikiem rzutu oszczepem. W pozostałych związkach nie odnotowano istotnych korelacji (p>0,05).

Tabela 7 Wartość współczynnika korelacji pomiędzy wybranymi KZM i elementami wykonania rzutu oszczepem.

El. Tech. KZM	BIEG Z OSZCZEPEM	KROK SKRZYŻNY	POZYCJA WYRZUTOWA	WYRZUT	WYNIK RZUTU
Zdolność Kinestetycznego Różnicowania (% błędu)	-,0554 p=,771	-,2555 p=,173	-,0086 p=,964	,0241 p=,899	-,1254 p=,509
Zdolność orientacji przestrzennej (cm.)	-,0071 p=,970	-,0461 p=,809	,2318 p=,218	,1893 p=,316	,0399 p=,834
Zdolność szybkiej reakcji (cm.)	-,2523 p=,179	-,1804 p=,340	-,0419 p=,826	-,0671 p=,725	-,3586 p=,052
Zdolność zachowania równowagi dynamicznej i statycznej (liczba prób)	-,1268 p=,504	-,2569 p=,171	-,1268 p=,504	-,2652 p=,157	-,4074* p=,025*
Zdolność rytmizacji (liczba cykli)	-,0879 p=,644	,0928 p=,626	-,1109 p=,560	,0452 p=,812	,2084 p=,269
Zdolność sprzężenia ruchów (sek.)	-,0628 p=,742	-,1833 p=,332	-,2244 p=,233	-,2514 p=,180	-,3752* p=,041*
Zdolność dostosowania ruchów (cm.)	-,0721 p=,705	,0943 p=,620	,1502 p=,428	,2745 p=142	,3413 p=,065
Zdolność wysokiej częstotliwości ruchów (sek.)	,0411 p=,829	,0151 p=,937	,2244 p=,233	-,0049 p=,980	-,1322 p=,486

Uzyskane wyniki świadczą, że w przypadku skoku wzwyż techniką flop i rzutu oszczepem u studentów brak jest jednoznacznych dominacji którejkolwiek z KZM.

ROZDZIAŁ IV

Dyskusja

Podobnie jak w wielu dyscyplinach sportowych, także w lekkiej atletyce do uzyskania wyniku niezbędny jest odpowiedni poziom sprawności fizycznej i techniki.

Jednym z komponentów tej sprawności jest koordynacja ruchowa, której badaniem zajęliśmy się w niniejszej pracy.

Poszukując odpowiedzi na postawione w pierwszej części pracy pytania badawcze wykazano związek KZM z wynikami nauczania techniki skoku wzwyż i rzutu oszczepem.

Jak do tej pory badania KZM najczęściej dotyczyły dzieci w wieku szkolnym, dlatego w powyższej pracy przedstawiono wyniki (osób starszych) studentów i studentek.

W ostatnim okresie coraz częściej podejmowane są badania, których celem jest określenie wpływu predyspozycji koordynacyjnych na technikę i skuteczność poszczególnych dyscyplin. Bora (2000) twierdzi, że na wynik największy wpływ ma technika. Zgodnie z jego słowami w naszych badaniach dało się zaobserwować u studentek istotne korelacje pomiędzy zdolnością szybkiej reakcji (r=0.4604), a techniką rozbiegu w skoku wzwyż (p<0,05). Równie istotne korelacje dało się zaobserwować pomiędzy zdolnością zachowania równowagi dynamicznej i statycznej(r=0.4076), a lądowaniem(p<0,05). Zdolność sprzężenia ruchów i rytmizacji korelowała z każdym elementem technicznym skoku wzwyż (rozbieg, odbicie, lot, lądowanie) oraz z uzyskanym wynikiem(p<0,05). Zachowanie równowagi dynamicznej i statycznej (r=4076) korelowało tylko z lądowaniem (p<0,05). Istotną korelację udało się jeszcze zaobserwować pomiędzy zdolnością wysokiej częstotliwości ruchów (p<0,05), a odbiciem (r=4962), lotem (r=0,5175) i lądowaniem (r=0,3685).

U studentek rzucających oszczepem najwięcej zdolności korelowało z pozycją wyrzutną (p<0,05) zdolność szybkiej reakcji (r=0,3779), zdolność zachowania równowagi dynamicznej i statycznej (r=0,5078), zdolność rytmizacji (r=0,3884), sprzężenia ruchów (r=0,4554) oraz zdolność wysokiej częstotliwości ruchów (r=0,3725), co pozwala przypuszczać, że na zajęciach na ten element był kładziony szczególny nacisk. Ljach (1995) na bazie własnych badań pisał, że opanowanie nowych ćwiczeń specjalnych pozwala w miarę ich doskonalenia na najbardziej ekonomiczne i celowe działanie w zmiennych warunkach walki. Prawdopodobnie takim ćwiczeniem na zajęciach była pozycja wyrzutna, a kolejnym mogła być faza kroku skrzyżnego (p<0,05), która korelowała ze zdolnością rytmizacji (r=0,701) i szybkiej reakcji (r=0,3803).

W wyniku badań eksperymentalnych studentów stwierdzono, iż zdolność orientacji w przestrzeni ma duży wpływ (r=4044) na technikę rozbiegu i podobny (r=0,04018) na wynik w skoku wzwyż (p<0,05). Potwierdziło to, że orientacja w przestrzeni nie rozerwalnie łączy się z postrzeganiem czasowych parametrów ruchu i ich zmian (Bora 2000). Wydaje się, iż spośród wybranych zdolności koordynacyjnych na plan pierwszy powinien wysuwać się wysoki poziom zdolności sprzężenia (Raczek 1984). Jest on znaczącym warunkiem dla istnienia wszelkich sportowych działań ruchowych i dominuje w trudnych zadaniach koordynacyjnych, ale w badaniach mężczyzn zdolność ta miała istotny wpływ (p<0,05) tylko na ułożenie ciała w locie podczas skoku wzwyż (r=0,047) oraz na wynik rzutu oszczepem (r=0,041). Może to być spowodowane tym, iż skok wzwyż jest bardzo złożoną konkurencją i dopiero przy lepszym opanowani techniki poszczególnych faz moglibyśmy się zgodzić wyniki Bory(1996).

U studentów nie zaobserwowano istotnego wpływu rytmu na poszczególne elementy skoku wzwyż i rzutu oszczepem. Związane może to być z tym ,iż mężczyźni posiadają z reguły mniejsze poczucie rytmu niż kobiety i potrzebują więcej czasu na odpowiednie opanowanie ćwiczenia. Analiza wyników badań własnych wykazała, iż wynik rzutu oszczepem (r=0,4074) koreluje jeszcze ze zdolnością równowagi dynamicznej i statycznej (p<0,05). Nie zauważono tutaj korelacji z pozycją wyrzutną i samym wyrzutem co pozwala się nie zgodzić z Raczkiem(1990), który pisał, że na technikę w konkurencjach złożonych ma istotny wpływ zdolność równowagi. Zauważono jeszcze istotny związek pomiędzy kinestetycznym różnicowaniem (r=0,4054), a rozbiegiem do rzutu oszczepem, co pozwala przypuszczać, że ma to wpływ na regulowanie prędkości na rozbiegu.

Wielu autorów (Szczepanik, Szopa 1993, Ljach 1995, Bora 2000)twierdziło, iż wyższy poziom koordynacji ruchowej wpływa pozytywnie na wzrost efektywności nauczania umiejętności technicznych.

Z rezultatów badań wynika, że nie wszystkie zdolności koordynacyjne mają wpływ na efektywność uczenia się przez badanych skoku wzwyż techniką flop oraz rzutu oszczepem. Z prób przeprowadzonych na studentach badań i ich rezultatach wynika, iż na czoło zdolności, które mają największy wpływ na nauczanie badanych konkurencji lekkoatletycznych wysuwa się zdolność rytmizacji i sprzężenia ruchów. Jest to zbieżne z wynikami Bory (1996), który pisał, że najistotniejszymi zdolnościami podczas nauczania skoku wzwyż jest orientacja przestrzenna i szybkość reakcji. Owszem zdolności te maja wpływ na szybkość uczenia się techniki, ale w dużo mniejszym stopniu niż poczucie rytmu, sprężenie ruchów czy wysoka częstotliwość ruchów. Zdecydowanie na plan na plan pierwszy wysuwa się ta druga (zdolność sprzężenia ruchów) szczególnie podczas skoku wzwyż, ponieważ podobnie jak u Kuby i Kamińskiego (1998) technika wykonania jest skomplikowana, a pełna harmonia ruchów wyraża się w precyzyjnym ich wykonaniu. Równoczesne lub następcze scalenie kolejnych fragmentów ćwiczenia lub jego faz oraz optymalny udział siły są warunkiem uzyskania jak najlepszych efektów w nauczaniu ćwiczeń

Nie mniej istotną zdolnością koordynacyjną w badanych konkurencjach jest rytm. Przez niektórych autorów badań uważaną nawet za najważniejszą (Raczek 1990). Stanowi on podstawę kształtowania bardzo istotnego elementu obu konkurencji lekkoatletycznych, jakim jest rozbieg. Prawidłowe wykorzystanie fazy przygotowawczej danej konkurencji sprzyja uzyskaniu lepszego wyniku.

Inną ważną zdolnością okazała się wysoka częstotliwość ruchów, która jest szczególnie potrzebna w końcowej fazie rozbiegu gdzie następuje kilka złożonych ruchów, które zawodnik musi wykonać w krótkim odstępie czasu. Szczególnie dotyczy to tak zwanego rytmu trzech ostatnich kroków przed odbiciem w skoku wzwyż i szybkiego przeskoku do pozycji wyrzutnej w rzucie oszczepem.

Można wysnuć również wnioski, że próba zachowania równowagi dynamicznej i statycznej już w mniejszym stopniu niż poprzednio wymienione zdolności wpływa na efektywność uczenia się wybranych konkurencji lekkoatletycznych. Z badań wynika, że można się zgodzić z Kubą oraz Kamińskim (1998), iż równowaga ma istotny wpływ i sprzyja prawidłowemu wykonaniu ćwiczenia.

Podobny wpływ wyników na szybkość uczenia się uzyskano w badaniach szybkiej reakcji. Zdolność ta jak dowodzą autorzy(Starosta, Fostiak 1986, Bora 1996) jest w większości zdominowana genetycznie i można ją w niewielkim procencie kształtować. Z analizy przeprowadzonych badań można stwierdzić, że zdolność ta sprzyja nauczaniu, szczególnie początkowych elementów badanych konkurencji (rozbieg, krok skrzyżny).

Zastanawia niski poziom korelacji pomiędzy wynikami orientacji przestrzennej, a efektywnością nauczania skoku wzwyż techniką flop i rzutu oszczepem. Szczególnie ta pierwsza konkurencja osiągnęła słabe wyniki w przeciwieństwie do podobnych badań jakie przeprowadziła Kuba (1998), która stwierdziła, że zdolność ta w odniesieniu do gimnastyki jest wysoce istotna tylko w skokach przez skrzynie. Niestety z badań nie wynika żeby ta zdolność miała przełożenie na skok wzwyż, a przecież umożliwia ona określenie pozycji całego ciała w locie względem zeskoku i poprzeczki co pozwala na opanowanie lepszej techniki skoku.

Z analizy wyników badań wynika również, że poziom kinestetycznego różnicowania ma nieznaczny wpływ na efektywność nauczania badanych konkurencji, a szczególnie rzutu oszczepem gdzie precyzyjne różnicowanie percepcji siły, czasu i przestrzeni wydaje się być bardzo ważne (Szopa1984).

Reasumując w literaturze znajduje się pokaźny dorobek dotyczący sfery koordynacji, ale większość opracowań dotyczy dzieci i młodzieży głównie w wieku od 7-12 lat, kiedy następuje największy rozkwit tej zdolności. Badacze w znikomym procencie analizują koordynacje osób starszych i wpływu jej na efektywność uczania się. Wyniki naszych badań świadczą o tym, że w przypadku nauczania studentek skoku wzwyż techniką flop spośród 8 KZM wiodący wpływ na efektywność nauczania mają dwie spośród nich, zdolność sprężenia ruchów i zdolność rytmizacji. W rzucie oszczepem u obu płci oraz w skoku wzwyż techniką flop u mężczyzn zależności te miały charakter rozproszony i nie wykazały szczególnego wpływu na efektywność nauczania wybranych konkurencji.

Zebrany w niniejszej pracy materiał jest zbyt skromny dla formułowania końcowych wniosków. Przeprowadzone badania jednoznacznie potwierdzają konieczność dalszej kontynuacji i poszukiwań związków pomiędzy KZM, a efektywnością nauczania studentów szczególnie konkurencji lekkoatletycznych, gdyż ilość opracowań na ten temat jest znikoma. Uzyskane w pracy wyniki mają tylko fragmentaryczny charakter i być może dlatego zainspirują do dalszych badań nad efektywnością nauczania. Kolejne badania powinny uwzględniać większą liczbę badanych, zróżnicowanie na płeć oraz wiek itp. Dopiero zgromadzenie znacznej ilości wyników populacji pozwoli na formułowanie odważniejszych wniosków.

PIŚMIENNICTWO

1. Bompa T.O. (1990) „Teoria i metodyka treningu”. Warszawa.

2. Bora P. (1996) „Wpływ ukierunkowanego treningu na poziom wybranych predyspozycji koordynacyjnych oraz nauczanie techniki skoku wzwyż studentów AWF”. Antropomotoryka, Kraków.

3. Bora P. (2000) „Struktura uwarunkowań wyników skoku wzwyż u studentów Akademii Wychowania Fizycznego”. Wychowanie Fizyczne i Sport, 3.

4. Czabański B. (1989) „Proces nauczania i uczenia się techniki sportowej, a podstawy wykształcenia ogólnego”. Zeszyt Naukowy AWF Wrocław, 50.

5. Czajkowski Z. (1993) „Od zwinności do zdolności zbornościowych”. Sport Wyczynowy 3 - 4.

6. Czajkowski Z. (1997) „Nauki czuciowo ruchowe - ich istota, nauczanie i stosowanie w walce sportowej”. Rocznik Naukowy AWF Gdańsk, 6

7. Diaczkow W. M. (1969) „Mistrzostwo techniczne a potencjał ruchowy skoczka wzwyż”. Sport Wyczynowy, 16.

8. Fiedor M. (1987) „Znaczenie orientacji czasowo - przestrzennej w procesie selekcji sportowej siatkarek”. Sport Wyczynowy, 11.

9. Fostiak D., Starosta W. (1994) „Wybrane elementy koordynacji ruchowej i ich znaczenie w opinii zawodników oraz trenerów wybranych dyscyplin”. Trening nr 4.

10. Garbaciał W., Raczek J. (1993) „Typy rozwoju zdolności motorycznych u dziewcząt i chłopców w wieku 11-14 lat”. Antropomotoryka, 9.

11. Juras G., Waśkiewicz Z. (1998) „Czasowe, przestrzenne oraz dynamiczne aspekty koordynacyjnych zdolności motorycznych”. AWF Katowice.

12. Lasocki A. (1998) „Trening w skokach lekkoatletycznych”. Wydawnictwo sportpress. Warszawa.

13. Kuba L., Kamiński P. (1998) „Zdolności koordynacyjne a sprawność gimnastyczna studentek wychowania fizycznego”. AWF Katowice.

14. Mleczko E. (1992) „Przegląd poglądów na temat motoryczności człowieka”. Antropomotoryka, 2

15. Mynarski W. (1986) „Właściwości motoryczne ludzkiej w świetle współczesnych psychologicznych teorii zdolności”. W: Motoryczność dzieci i młodzieży - aspekt teoretyczny oraz implikacje metodyczne, red. Raczek. AWF Katowice.

16. Mynarski W. (1995) „Struktura wewnętrzna zdolności motorycznych dzieci i młodzieży w wieku 8-18 lat”. AWF Katowice.

17. Mynarski W. (2002) „Wstępna ocena koncepcji oraz trafności doboru młodzieży do gimnazjalnych klas sportowych w Zespole Szkół Ogólnokształcących nr. 1 w Dąbrowie Górniczej”. Rocznik Naukowy AWF Gdańsk, 12.

18. Osiński W. (1990) „Uwagi na tle definicji i klasyfikacja podstawowych pojęć charakteryzujących motoryczność człowieka”. Antropomotoryka, 3.

19. Osiński W. (1991) „Zagadnienia motoryczności człowieka”. AWF Katowice 2.

20. Pionk A. (1996) „Próba ustalenia współzależności między wybranymi elementami koordynacji ruchowej, a wynikami lekkoatletów”. Wychowanie fizyczne i sport nr 3.

21. Pionk A., Starosta W. (1995) „Kompleksowy wskaźnik koordynacji ruchowej w czteroletnim cyklu treningowym”. Trening 4.

22. Prus G. (1995) „Rozwój wybranych zdolności koordynacyjnych u początkujących lekkoatletek”. Lekkoatleta. Warszawa.

23. Prus G., Mynarski W. (1997) „Wpływ różnych programów treningowych na poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych”. Trening 2.

24. Raczek J. (1986) „Motoryczność człowieka, poglądy, kontrowersje i koncepcje”. AWF Katowice, część pierwsza

25. Raczek J. (1991) „Koordynacyjne zdolności motoryczne (podstawy teoretyczno - empiryczne i znaczenie w sporcie)”. Sport Wyczynowy 5 - 6.

26. Raczek J., Mynarski W. (1992) „Koordynacyjne zdolności motoryczne dzieci i młodzieży. Struktura wewnętrzna i zmienności osobnicze.” AWF Katowice.

27. Raczek J. (1999) „Teoretyczne podstawy treningu koordynacyjnego (I)”. Sport wyczynowy 11 - 12.

28. Raczek J. (2000) „Funkcje, cele oraz model treningu koordynacyjnego (II)”. Sport wyczynowy 1 - 2.

29. Raczek J. (2000) „Trudności koordynacyjne - wywiad z prof. J. Raczkiem”. Sport wyczynowy 1 - 2.

30. Raczek J., Mynarski W. (1991) „Zmienność ontogenetyczna wybranych koordynacyjnych zdolności motorycznych u dzieci i młodzieży w wieku 7 - 18 lat”. Antropomotoryka 6.

31. Raczek J., Mynarski W. (1992) „Koordynacyjne zdolności dzieci i młodzieży (struktura wewnętrzna i zmienność osobnicza)”. AWF Katowice.

32. Raczek J., Mynarski W., Ljach (1998) „Teoretyczno - empiryczne podstawy kształtowania i diagnozowania koordynacyjnych zdolności motorycznych”. AWF Katowice.

33. Starosta W. (1987) „Znaczenie badań koordynacji ruchowej dla doskonalenia szkolenia sportowego zaawansowanych zawodników”. Kultura fizyczna 3 - 4.

34. Starosta W. (1993) „Koordynacja ruchowa człowieka. (W:). Motoryczność człowieka - jako struktura, zmienność i uwarunkowania”. Monografie, skrypty, podręczniki. AWF Poznań, 310.

35. Starosta W. (1995) „Zdolności koordynacyjne i kondycyjne w zespołowych grach sportowych”. IWFiS Biała Podlaska.

36. Starosta W. (1998) „Współzależność zdolności koordynacyjnych w teorii oraz praktyce treningu” Trening, 2-3.

37. Starosta W. (1998) „Poziom i zmienność wybranych elementów koordynacji ruchowej u zawodników skoków narciarskich”. AWF Poznań Monografie, 328.

38. Starosta W. (1999) „Rozwijanie koordynacji ruchowej u dzieci i młodzieży”. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, 4.

39. Starosta W. (2000) „Obiektywna metoda oceny poziomu zdolności motorycznych u zaawansowanych zapaśników”. Trening, 1.

40. Szczepanik M. (1991) „Wpływ treningu koordynacyjnego na szybkość uczenia się techniki u młodych siatkarzy”. Praca doktorska. AWF Kraków.

41. Szczepanik M., Szopa J. (1993) „Wpływ ukierunkowanego treningu na rozwój predyspozycji koordynacyjnych oraz szybkość uczenia się techniki ruchu u młodych siatkarzy”. Wydawnictwo Monograficzne 54 AWF Kraków.

42. Szopa J., Mleczko E., Żak S. (1996) „Podstawy antropomotoryki”. PWN Kraków -Warszawa.

43. Ważny Z. (1992) „Koordynacja ruchowa”. Trening nr 1. Warszawa.

44. Włodarczyk A. (1983) „Poziom ogólnej sprawności fizycznej a wynik sportowy w wybranych dyscyplinach sportowych. Praca doktorska, AWF Warszawa.

45. Zaciorski W.M. (1970) „Kształcenie cech motorycznych sportowca”. Sport i Turystyka, Warszawa.

46. Zaporożanow W. (1997) „Skok wzwyż”. Lekkoatletyka. Warszawa.

47. Żukowski R. (1997) „Rzut oszczepem”. Lekkoatletyka. Warszawa.

48

---