PRZEDMIOT I ZAKRES BADAŃ FONOLOGII, JEJ STOSUNEK DO FONETYKI

Fonetyka

• bada i opisuje dźwięki mowy ze względu na ich właściwości fizyczne,
  tzn. ustala artykulacyjne i akustyczne ich cechy

• przedstawia wszystkie cechy fizyczne (artykulacyjne i akustyczne) danego dźwięku

Fonologia

• bada dźwięki mowy i ujmuje je jako jednostki funkcjonalne; zajmuje się dźwiękami w aspekcie pełnionej przez nie funkcji w procesie komunikacji (językowego porozumiewania się)

• interesują ja jedynie te cechy dźwięku, które w systemie danego języka służą do przekazywania jakichś informacji

• obserwacje występujących w języku fonologicznych opozycji

W obrębie fonologii wyodrębnia się fonotaktykę, która zajmuje się badaniem dopuszczalnych w języku ciągiem głosek reprezentujących określone fonemy.

• pas - bas

• kura - góra

• bat - bak

• kasza - kasa

Każda z tych par wyrazów różni się od siebie tylko jedną głoską. Każda z par głosek różni się od siebie tylko jedną cechą (np. dźwięczność - bezdźwięczność, miejscem artykulacji).

W wyrazach lewej kolumny zmiana jednej cechy głoski na inną spowodowała zmianę znaczenia, powstanie nowego wyrazu.

W wyrazach prawej kolumny ta sama zmiana nie powoduje zmiany znaczenia.

Istnieją czynniki, które decydują o tym, że jedne głoski mają moc odróżniania od siebie wyrazów i form, a inne jej nie mają.

Dźwiękami mowy pełniącymi funkcję odróżniającą, czyli dystynktywną, i czynnikami istotnymi dla tej funkcji, czyli relewantnymi - zajmuje się fonologia.

FONEM - PODSTAWOWA JEDNOSTKA FONOLOGII

bok : dok : kok : sok : szok : lok : rok - różnią się nagłosowymi dźwiękami

bok : bak : buk : byk : bek - różnią się śródgłosowymi dźwiękami

bak : bal : bas : bar : bat - różnią się wygłosowym dźwiękiem

Te głoski - na-, śród- i wygłosowe - pełnią funkcję dystynktywną (odróżniającą jedne wyrazy od innych).

Dźwięki te (pełniące funkcję dystynktywną) to fonemy.

Fonem - najmniejszy, dający się liniowo wydzielić, funkcjonalny segment formy językowej.

Funkcjonalność stanowi podstawę założeń definicji fonemu. Dzięki tej właściwości przeciwstawia się głównie jako realnie istniejącemu w wyrazie dźwiękowi.

pakt : takt - p : t - głoski te pełnią funkcję dystynktywną są fonemami

• p i t różnią się tylko jedną cechą, pozostałe mają wspólne

p: 1. zwarta

2. wargowa

3. bezdźwięczna

4. mocna

5. niespalatalizowana

t: 1. zwarta

2. zębowa

3. bezdźwięczna

4. mocna

5. niespalatalizowana

Wszystkie wspólne cechy dwóch dźwięków stanowią ich podstawę porównania.

Wyrazy pakt i takt nie różnią się od siebie głoski p i t, lecz tylko przeciwstawnymi,
tj. pozostającymi w opozycji, cechami tych głosek funkcji dystynktywnej nie pełnią głoski wzięte jako całość, lecz tylko takie ich cechy, które przeciwstawiają się cechom innych głosek.

Ta sama głoska może przeciwstawiać się swymi cechami różnym innym głoskom.

Przykłady

1. polski : eolski

• p - spółgłoska zwarta, wargowa, dźwięczna, niespalatalizowana

• samogłoska przednia, średnia, płaska, ustna

• brak podstawy porównania

• cecha dystynktywna p: spółgłoska w opozycji do samogłoski

• pakt : fakt

• podstawa porównania - obie są wargowe, bezdźwięczne, niespalatalizowane

• cecha dystynktywna p: zwarta w opozycji do szczelinowej f

• pot : kot

• podstawa porównania - obie spółgłoski zwarte, bezdźwięczne

• cecha dystynktywna p: wargowa w opozycji do welarnej k

• pas : bas

• podstawa porównania - obie spółgłoski zwarte, wargowe, niespalatalizowane

• cecha dystynktywna p: bezdźwięczność w opozycji do dźięczności b

Z analizy opozycji, w którym może uczestniczyć głoska p, wynika, że ma ona następujące cechy dystynktywne:

• fonem spółgłoskowy (w opozycji do e)

• fonem zwarty (w opozycji do f)

• fonem wargowy (w opozycji do k)

• fonem bezdźwięczny (w opozycji do b)

Fonem /p/

1. spółgłoska

2. zwartość

3. wargowość

4. bezdźwięczność

Głoska [p]

1. spółgłoska

2. zwartość

3. wargowość

4. bezdźwięczność

5. mocna

6. niespalatalizowana

Fonem nie pokrywa się z głoską. Na głoskę składają się wszystkie jej cechy artykulacyjne, na fonem zaś - tylko cechy dystynktywne realizującej go głoski fonem to zespół równocześnie występujących cech dystynktywnych głoski.

Głoska - elementarny składnik potoku mowy. Jej wartość fonetyczna,
tzn. artykulacyjne i akustyczne właściwości aktualizują się każdorazowo
w określonym kontekście w mówieniu. O realizacji tych wartości decyduje
w znacznym stopniu pozycja w konkretnym wyrazie bądź na styku wyrazów
w otoczeniu sąsiadujących głosek.

Fonem - jednostka abstrakcyjna w sferze langue; atom językowy dający się rozbić; wiązka cech dystynktywnych (znaczących). Stanowi element nie mówienia,
lecz systemu językowego. Scharakteryzować go można jedynie na tle całości systemy dźwiękowego, przez opozycję z innymi elementami systemu.

Fonetyczne właściwości głoski można opisać niezależnie od języka,
czyli wyizolowanej w jakimkolwiek języku da się wszystkie artykulacyjne cechy przypisać bez odwoływania się do innych głosek w tym języku.

Definicja konkretnego fonemu możliwa jest w ramach danego języka i tylko przez wskazanie funkcji w procesie komunikacji.







FONEM

GŁOSKA

Cechy diakrytyczne (znaczące)

• dystynktywne - odróżniające znaki językowe

• delimitacyjne (akcent) - oddzielające znaki językowe

Cechy diakrytyczne (znaczące) znaków językowych:

• mają wpływ na komunikację językową

• nie naśladują rzeczywistości i do niej bezpośrednio się nie odnoszą

• umożliwiają odbiorcy zidentyfikowanie usłyszanego znaku ze znakiem
  już dawniej zapamiętanym, a to głównie przez odróżnienie tego znaku
  od wszystkich innych występujących w tym samym systemie językowym

• np. kość : gość

Cechy dystynktywne:

• konwencjonalne

• przeciwstawne

• jedyną ich funkcją jest odróżnianie znaków są one elementem znaków tylko o tyle, o ile odróżniają je od innych znaków

Cechy diakrytyczne istnieją tylko dzięki wzajemnym opozycjom.

Aby sprawdzić, czy cecha różniąca dwóch głosek jest równocześnie cechą różniącą fonemy, tj. czy należy do zbioru cech konstytuujących fonem, trzeba sprawdzić,
jak zmiana owej cechy wpłynie na znaczenie wyrazu. W tym celu stosuje się metodę substytucji. Polega ona na podstawianiu w tym samym otoczeniu fonetycznym innej głoski, która odróżnia się od pierwszej tylko jedną cechą.

Jeśli to działanie spowoduje zmianę znaczenia wyrazu, to ową cechę uznać należy za cechę dystynktywną.

Zwartość głoski [d] przeciwstawia się w przytoczonych parach kolejno:

• zwarto-szczelinowości, zębowości, dźwięczności głoski dz

• szczelinowość, zębowość, dźwięczność głoski z

• nosowości, zębowości, dźwięczności głoski n

Zwartość głoski [d] należy więc uznać za cechę istotną (relewantną)
z fonologicznego punktu widzenia.

Fonologiczna relewancja wynika z komunikatywnej funkcji tej cechy.

Służy ona (wraz z cechą, z którą tworzy opozycyjną parę) do odróżniania znaków językowych i dlatego został nazwany cechą odróżniającą (dystynktywną).




OPOZYCJE FONOLOGICZNE

Dana cecha pełni funkcję dystynktywną wtedy, gdy wraz z inną cechą tworzy opozycję dźwiękową, wiążącą się ze zróżnicowaniem znaczenia wyrazu.

Opozycje fonologiczne dystynktywne można sklasyfikować wg 3 kryteriów,
tzn. uwzględniając:

• stosunek do podstawy porównania (całego systemu opozycji)

• stosunek wzajemny między członami opozycji

• zasięg funkcji dystynktywnych

Kryterium stosunku do podstawy porównania pozwala dzielić opozycje jedno-
i wielowymiarowe oraz proporcjonalne i izolowane.

Opozycje jednowymiarowe charakteryzują się tym, że zespół cech wspólnych jest właściwy tylko danej opozycji.

• cechami wspólnymi pary /d/ : /t/ są zwartość i przedniojęzykowość, jako zespół przynależny wyłącznie głoskom [d] : [t]

W opozycjach wielowymiarowych zespół cech wspólnych jednej opozycji dźwiękowej jest też właściwy też innym opozycjom.

• parę /b/ : /d/ znamionuje zespół cech: zwartość, dźwięczność, charakterystyczne też dla opozycji /d/ : /g/ oraz /g/ : /b/.

Cechy różniące pozwalają wyodrębnić opozycję proporcjonalne i izolowane.

Opozycje proporcjonalne - gdy stosunek między członami danej opozycji jest taka sama, jak stosunek między członami innych opozycji.

• np.: p : b = t : d = k : g = s : z (dźwięczność - dźwięczność)

W opozycji izolowanej różnica między jej członami jest wyjątkowa dla danego języka.

W polskim systemie dźwiękowym izolowana jest np. opozycja /r/ : /l/ ze względu
na zespół cech: drżącość : boczność.

Kryterium stosunku wzajemnego między członami opozycji wyznaczają trzy opozycje: prywatywne (gradualne), stopniowe i równorzędne (ekwiwalentne),
w których istotny jest stosunek członów do siebie.

Opozycja prywatywna - jeden z członów charakteryzuje się obecnością cechy, która nie posiada członu drugiego. Wyróżnia się w tej opozycji człon nacechowany
i nienacechowany.

Człon nacechowany ma wszystkie cechy członu nienacechowanego
oraz dodatkowo - cechę różniącą oba fonemy. Za nacechowany uznaje się ten człon opozycji, którego reprezentant występuje w mniejszej liczbie pozycji.

Opozycje stopniowe dotyczą minimum trzech członów, które różnicuje stopień natężenia jednej tylko cechy dystynktywnej.

• /a/ : /o/ : /u/ (kara : kora : kura)

Opozycje równorzędne - każdy z członów posiada cechę, której nie ma człon drugi. Tych cech nie można hierarchizować. Człony posiadające są logicznie równouprawnione.

• /p/ : /t/

Kryterium zasięgu funkcji dystynktywnych pozwala na wyróżnienie opozycji stałych i neutralizowanych.

Opozycja stała jest podstawą do różnicowania znaczenia w każdym otoczeniu.

Opozycja neutralizowana nie obejmuje wszystkich kontekstów dźwiękowych.

W niektórych pozycjach pewne cechy fonologiczne tracą swą relewantność.

• kot [kot], kod [kot] - opozycja dźwięczność : bezdźwięczność w wygłosie absolutnym w języku polskim staje się nieistotna z fonologicznego punktu widzenia

CECHY DYSTYNKTYWNE I RELEWANTNE

W języku polskim następujące cechy dystynktywne:

1. dla fonemów samogłoskowych:

• układ języka

• położenie podniebienia miękkiego

• sylabiczność

2. dla fonemów spółgłoskowych

• sposób artykulacji

• miejsce artykulacji

• dźwięczność przeciwstawiona bezdźwięczności

• w obrębie sonornych:

• nosowość

• lateralność (boczność)

• drżenie

Nie wszystkie cechy dystynktywne są relewantne dla każdego fonemu.

Dźwięczność przeciwstawiona bezdźwięczności:

• w języku ogólnopolskim bezdźwięczne spółgłoski sonorne występują wyłącznie w dwóch pozycjach:

• są to warianty pozycyjne fonemów

• dźwięczność nie jest cechą relewantną fonemów sonornych

• fonem /χ/ nie ma odpowiednika dźwięcznego; dźwięczne /γ/ jest jego wariantem pozycyjnym, występującym przed spółgłoską dźwięczną,
  lub wariantem fakultatywnym

• dla fonemu /χ/ dźwięczność jest nierelewantna

Nosowość - w języku ogólnopolskim nie ma spółgłosek zwarto-wybuchowych, zwarto-szczelinowych i szczelinowych, które byłyby równocześnie nosowe.

Palatalność:

• w języku ogólnopolskim nie występują spalatalizowane fonemy wargowe, prepalatalne (zazębowe, zadziąsłowe) oraz postpalatalne; głoski [p'], [b'], [f'], [v'], [t'], [d'], [χ'] itp. pojawiają się tylko przed i oraz j lub przed innymi spółgłoskami palatalnymi albo spalatalizowanymi

• są wariantami pozycyjnymi fonemów /p/, /b/, /f/, /v/, /t/

Dla fonemów samogłoskowych nierelewantny jest układ warg, ponieważ wszystkie fonemy przednie są równocześnie płaskie, a tylne - okrągłe (wyjątkiem jest a).

Dla fonemu y nierelewantny jest pionowy, dla fonemu a - poziomy układ masy języka, gdyż y jest jedynym fonemem środkowym, a zaś - jedynym fonemem niskim w systemie samogłoskowym systemie języka polskiego.

WARIANTY FONEMU - ALOFONY

Cechy niefonologiczne przedstawiają sobą właściwości z fonologicznego punktu widzenia nadwyżkowe, czyli redundantne.

Na wartość głoski składają się zarówno cechy fonologiczne, jak i niefonologiczne.

Na wartość fonemu składają się wyłącznie cechy fonologiczne.

Fonem stanowi wartość niezmienną, jest on bowiem wiązką cech pełniących
w danym języku funkcję komunikatywną.

Wariant (alofon) fonemu - reprezentacja określonego fonemu. O jakości artykulacyjnej danej głoski decyduje kontekst.

W zbiorze właściwości każdego z wariantów fonemu wystąpić musi zespół cech niezmiennych, dzięki którym warianty te przypisuje się temu samemu fonemowi (cechy dystynktywne).

Cecha dystynktywna może być co najwyżej w pewien sposób zmodyfikować
w konkretnym alofonie.

Oprócz cech fonologicznych, które stanowią wartości niezmienne, warianty fonemów charakteryzują się też cechami niefonologicznymi - różnymi w zależności od otoczenia. „Określenie sposobu artykulacji nie są tu efektem świadomego wyboru, lecz automatycznie narzucane przez kontekst”. Pojawiające się wtedy głoski nazywamy wariantami pozycyjnymi (kombinatorycznymi).

Warianty główne (podstawowe)

Warianty pozycyjne występują w największej liczbie pozycji w tym poziomie swobodnej; uznaje się za wariant główny.

Charakteryzuje się on takim zbiorem fonetycznych właściwości, jaki dana głoska posiada, występując w pozycji najbardziej swobodnej.

Warianty poboczne pojawiają się w otoczeniu, które tak oddziałuje na artykulację głoski, że powoduje zmianę jej cech dla wariantu głównego.

Sąsiedztwo może też czasem modyfikować jedną z cech fonologicznych.

Warianty fakultatywne

[r] - w języku ogólnopolskim - dziąsłowe

[R] - tzw. „francuskie”, realizowane za pomocą języczka stanowiącego zakończenie podniebienia miękkiego

Są to dwie różne głoski, które jednak nie pełnią funkcji dystynktywnej,
gdyż nie powodują zmiany znaczenia wyrazu.

Są to warianty tego samego fonemu /r/. Nie są to warianty pozycyjne,
lecz fakultatywne. Są one uwarunkowane indywidualnymi cechami użytkowników danego języka.

ZASÓB FONEMÓW WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY

Fonemy samogłoskowe (wszystkie sylabiczne)

FONEM	CECHY DYSTYNKTYWNE	WARIANTY REALIZ.
/i/	wysoki, przedni	i, ĩ
/y/	środkowy	y, ỹ
/e/	przedni, średni, ustny
/a/	niski
/o/	średni, tylny, niski
/u/	wysoki, tylny	u, ũ
/ę/	średni, przedni, nosowy
/õ/	średni, tylny, nosowy

Fonemy spółgłoskowe

Samogłoski niesylabiczne

FONEM	CECHY DYSTYNKTYWNE	WARIANTY REALIZ.
/j/	niesylabiczny, przedni
	niesylabiczny, tylny

Spółgłoski

Fonemami spółgłoskowymi są wyłącznie:

• wargowe niespalatalizowane („twarde”)

• zębowe

• dziąsłowe

• palatalne właściwe

• welarne

Głoski wargowe spalatalizowane („miękkie”), prepalatalne i postpalatalne są wariantami odpowiednich fonemów wargowych, zębowych, dziąsłowych, palatalnych i welarnych.

Sonorne

FONEM	CECHY DYSTYNKTYWNE	WARIANTY REALIZ.
/f/	sonorny, wargowy, nosowy
/n/	sonorny, zębowy, nosowy
/ń/	sonorny, palatalny, nosowy
/l/	sonorny, dziąsłowy, nosowy
/r/	sonorny, dziąsłowy, drżący

Szczelinowe

FONEM	CECHY DYSTYNKTYWNE	WARIANTY REALIZ.
/f/	szczelinowy, wargowy, bezdźwięczny	f, f'
/v/	szczelinowy, wargowy, dźwięczny	v, v'
/s/	szczelinowy, zębowy, bezdźwięczny	s, s'
/z/	szczelinowy, zębowy, dźwięczny	z, z'
/š/	szczelinowy, dziąsłowy, bezdźwięczny	š, š'
/ž/	szczelinowy, dziąsłowy, dźwięczny	ž, ž'
/ś/	szczelinowy, palatalny, bezdźwięczny	ś
/ź/	szczelinowy, palatalny, dźwięczny	ź
/χ/	szczelinowy, welarny	χ, χ'

Zwarto-szczelinowe

FONEM	CECHY DYSTYNKTYWNE	WARIANTY REALIZ.
/c/	zwarto-szczelinowy, zębowy, bezdźw.	c, c'
	zwarto-szczelinowy, zębowy, dźw.
č	zwarto-szczelinowy, dziąsłowy, bezdźw.	č, č'
	zwarto-szczelinowy, dziąsłowy, dźw.
/ć/	zwarto-szczelinowy, palatalny, bezdźw.	ć
	zwarto-szczelinowy, palatalny, dźw.

Zwarte

FONEM	CECHY DYSTYNKTYWNE	WARIANTY REALIZ.
/p/	zwarty, wargowy, bezdźwięczny	p, p'
/b/	zwarty, wargowy, dźwięczny	b, b'
/t/	zwarty, zębowy, bezdźwięczny
/d/	zwarty, zębowy, dźwięczny
/k/	zwarty, welarny, bezdźwięczny	k, k'
/g/	zwarty, welarny, dźwięczny	g, g'

TABLICA FONEMÓW POLSKICH

Fonemy samogłoskowe

		przedni	środkowy	tylny
wysoki		i	y	u
średni	ustny	e		o
		nosowy	ę		õ
niski				a

Fonemy spółgłoskowe

		wargowy	zębowy	dziąsłowy	palatalny	welarny
szczelinowy	bezdźw.	f	s	š	ś	χ
		dźwięczny	v	z	ž		ź
	zwarty	bezdźw.	p	t			k
		dźwięczny	b	d			g
	zwarto- -szczel.	bezdźw.		c	č	ć
		dźwięczny
	sonorny	nosowy	m	n
		boczny			l
		drżący			r
	samogłoski niesylabiczne	przedni					j
		tylny

NEUTRALIZACJA OPOZYCJI

Opozycje fonologiczne w pewnych pozycjach ulegają neutralizacji, tzn., że nie mogą w danych pozycjach występować.

Neutralizacja opozycji fonologicznych jest związana z ograniczeniami dystrybucyjnymi głoski.

Najważniejsze typy neutralizacji fonologicznych to:

• neutralizacja opozycji dźwięczności fonemów niesonornych przed niesonornymi bezdźwięcznymi i w wygłosie (wata : wada, ale wad [vat])

• neutralizacja opozycji sposobu artykulacji między fonemami zwartymi
  a szczelinowymi lub zwarto-szczelinowymi (/f xatce || f xacce/)

• neutralizacja opozycji miejsca artykulacji między fonemami:

• zębowymi a dziąsłowymi przed dziąsłowymi

• dziąsłowymi a palatalnymi

• dziąsłowymi a palatalnymi przed palatalnymi

• neutralizacja opozycji sposobu i miejsca artykulacji między fonemami zwarto-
  -zębowymi a:

• szczelinowymi lub zwarto-szczelinowymi dziąsłowymi
  przed dziąsłowymi

• szczelinowymi lub zwarto-szczelinowymi palatalnymi przed palatalnymi

• neutralizacja opozycji /i/ : /y/:

• po fonemach palatalnych po /l/ oraz /j/ możliwe jest tylko /i/

• po fonemach dziąsłowych innych niż /l/ możliwe jest tylko /y/

KATEGORIE FONOLOGICZNE

Opozycje prywatywne i jednocześnie proporcjonalne tworzą kategorie fonologiczne (korelacje fonologiczne).

Do najważniejszych kategorii fonologicznych w j. polskim należą:

• kategoria dźwięczności

• kategoria sposobu artykulacji między:

• zwartymi i zwarto-szczelinowymi

• szczelinowymi i zwarto-szczelinowymi

• kategoria nosowości

WZGLĘDNOŚĆ SYSTEMU FONOLOGICZNEGO

System ten nie jest w j. polskim jednolity. Wynika to z faktu zróżnicowania terytorialnego współczesnej polszczyzny.

Ich zas. stworzył N. Trubiecki, a rozwinął w teorii binatyzmu R. Jakobson.

Roman Laskowski, Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, s. 268.

---