Józef Kuźma
Akademia Pedagogiczna
Kraków

Scholiologia, czyli nauka o szkole
Zarys koncepcji

Wstęp
Szkoła jest jedną z najstarszych i najważniejszych instytucji życia społecznego, ponieważ jej powstanie sięga czasów starożytnych, a konkretnie helleńskich. Pierwsza w kręgu kultury europejskiej teoria szkoły powstała w Rzymie w I w.n.e., a jej autorem był Marek Fabiusz Kwintylian, który określił warunki gwarantujące dobrą pracę szkoły: odpowiednio do wieku ułożony program, dobry nauczyciel, stosowanie przemienności lekcji, robienie przerw między lekcjami, zapewnienie uczniom odpoczynku [1]. W następnych stuleciach w rezultacie dokonujących się przemian i reform ideał, koncepcja czy teoria szkoły ulegała zróżnicowaniu, a zarazem wzbogacaniu.
Europejska szkoła czerpała podstawowe wzory z cywilizacji hellenistyczno-rzymskiej, a następnie z bogatych doświadczeń późniejszych epok, Średniowiecza a zwłaszcza Odrodzenia, Oświecenia i Pozytywizmu.
Do ukształtowania systemu współczesnej szkoły przyczyniły się kolejne reformy tej podstawowej instytucji życia publicznego, podjęte na różnych kontynentach i w różnych krajach. Na każdym kontynencie system szkolny podążał i kształtował się własnymi drogami pod wpływem własnych prądów filozoficznych i ideologicznych, a także przemian społeczno-gospodarczych. Niemniej jednak można wskazać na wiele uniwersalnych paradygmatów rozwoju szkolnictwa, jako instytucji spełniającej podobne lub takie same cele, funkcje i zadania, które mogą stanowić punkt wyjścia do tworzenia nowej szkoły.

Potrzeba tworzenia nauki o szkole
Od ponad 30 lat trwa obiektywna i subiektywna, nieomal totalna krytyka szkoły jako podstawowej instytucji oświatowej i nauczyciela jako rzekomego, głównego sprawcy wszystkich obiektywnych i subiektywnych niedomagań szkoły. Niektórzy, jak Ivan Illich, domagali się nawet deskolaryzacji oświaty, a inni podważają pedagogikę jako naukę i próbują zastępować ją antypedagogiką (np. H. v. Schönnebeck i inni).
Pora wyciągnąć jakieś konstruktywne wnioski z tej słusznej i niesłusznej krytyki. Najważniejszy wniosek to, iż pomimo wielu wad szkoła i nauczyciele są i będą potrzebni społeczeństwu, a żadna inna instytucja i formy edukacji nie są w stanie jej zastąpić w pełnieniu podstawowych funkcji i zadań. Jeśli rozumowanie to jest słuszne, to być może warto podjąć kompleksowe starania i działania dla gruntownej naprawy szkoły. Powinny one obejmować zarówno teoretyczne, jak i praktyczne aspekty w działalności szkoły.
W podsumowaniu mojej książki "Nauczyciele przyszłej szkoły" [2]  napisałem m.in.: "Nadszedł czas, aby nauka o teoretycznych i praktycznych zagadnieniach działalności szkoły uzyskała nazwę własną. Proponuję więc nazwę scholiologia (prawa autorskie nazwy są zastrzeżone; gr. scholijo - szkoła i logos - nauka, pojęcie, słowo), której przedmiotem byłyby badania działalności szkoły jako instytucji społecznej, jej systemu organizacyjnego, funkcji i programów dydaktycznych, wychowawczych i kulturalnych w trzech wymiarach czasowych: przeszłości, teraźniejszości i przyszłości" [3].
Jakie znaczenie może mieć nauka lub teoria szkoły jako instytucji społecznej i edukacyjnej?
Jak stwierdza wybitny polski socjolog edukacji Jan Szczepański "Miejsce szkoły wśród tych wszystkich instytucji całkowitego systemu oświaty wynika z kilku jej cech:
1. szkoła jest instytucją przekazującą dzieciom i młodzieży wiedzę naukową,
2. szkoła jest instytucją nauczającą metodami naukowymi (...) według mniej lub więcej spójnej teorii pedagogicznej i psychologicznej,
3. szkoła może więc w pewnym zakresie syntetyzować i kierunkować wpływ tych innych oddziaływań kształcących i wychowujących,
4. szkoła stara się dawać całościowy pogląd na wiedzę człowieka o świecie, uczy elementów wszystkich nauk doniosłych dla zrozumienia współczesnej cywilizacji, także historii dającej zrozumienie procesu dziejowego,
5. szkoła stara się przygotowywać do udziału w funkcjonowaniu społeczeństwa, czyli uspołecznić swoich wychowanków" [4].
Istnieje wiele koncepcji oraz różnych rodzajów i odmian szkół, które m.in. omawia Cz. Kupisiewicz w książce "Paradygmaty i wizje reform oświatowych" [5].
Współczesne szkoły, pomimo oczywistej ich różnorodności i zmienności, odznaczają się wspólnymi paradygmatami, które stanowią wystarczające przesłanki dla tworzenia teorii systemów, funkcji, zasad dydaktycznych, wychowawczych etc. Mogą to być zarówno metateorie, jak i mikroteorie.
Stworzenie wspólnej nauki o szkole pozwoliłoby na skoncentrowanie uwagi zarówno uczonych, jak i praktyków, na analizie oraz syntezie tych wszystkich elementów i czynników, od których zależało, zależy i będzie w przyszłości zależeć w miarę optymalne i skuteczne funkcjonowanie szkoły i zapewnienie wielostronnego rozwoju dzieci i młodzieży.
Tak więc scholiologia, czyli nauka o szkole, mogłaby przyczynić się do zwiększenia zainteresowania uczonych reprezentujących różne dyscypliny naukowe samą szkołą, poszukiwaniem nowych możliwości jej odrodzenia bądź
udoskonalenia, jako instytucji czy systemu holistycznego, a zarazem otwartego na potrzeby uczniów i nowe wyzwania cywilizacyjne, zwłaszcza społeczne.
Problematyka nauki o szkole (wymiary czasowe, podmiot i przedmiot badań, interdyscyplinarność i polimetodyczność)
Problematyka nauki o szkole obejmuje trzy wymiary czasowe: przeszłość, teraźniejszość i przyszłość:
ˇ przeszłość, której domeną jest historia szkoły, obejmująca jej genezę i przemiany,
ˇ teraźniejszość, której przedmiotem badań jest aktualny stan i transformacja szkoły,
ˇ przyszłość, której przedmiotem dociekań i refleksji jest przyszłość szkoły, jej przyszłe funkcje, rozwój organizacyjny, programowy, kształcenie kadr, warunki lokalowe i wyposażenie techniczne.
Podmiotem zainteresowań i refleksji naukowej scholiologii powinni być przede wszystkim uczniowie. W tradycyjnej szkole głównym podmiotem byli nauczyciele. Nie przypadkowo też powstała pedeutologia jako nauka o teorii i praktyce edukacji nauczycieli i różnych uwarunkowaniach ich profesjonalnego rozwoju.
W nowej koncepcji funkcjonowania szkoły ważnym podmiotem powinni być rodzice oraz podmioty nadzorujące i wspierające, jak dyrekcja i liczni sponsorzy. Współczesna szkoła wymaga gruntownej odnowy. Tak złożonego dzieła mogą dokonać uczeni reprezentujący różne dyscypliny naukowe. Scholiologia jako interdyscyplinarna dziedzina badań i refleksji naukowej czerpie swoją wiedzę i doświadczenie z takich podstawowych subdyscyplin naukowych jak:
ˇ pedagogika i psychologia, w tym szczególnie pedagogika szkolna, teoria nauczania (dydaktyka), teoria wychowania, psychologia rozwojowa, społeczna i inne,
ˇ teoria zarządzania i organizacji, w tym szczególnie obejmująca proces planowania i programowania.
Z procesem zarządzania i planowania wiąże się bezpośrednio system prawny i finansowy szkoły, który również odznacza się specyfiką i wymaga wykwalifikowanych kadr specjalistycznych.
Problematyka badań scholiologii została poddana konsultacji na Konwersatorium Pedagogicznym z udziałem studentów V roku studiów stacjonarnych z pedagogiki społeczno-opiekuńczej (maj 2001). Ku mojemu pozytywnemu zaskoczeniu studenci wskazali aż 12 różnych dyscyplin
i subdyscyplin naukowych, bezpośrednio zainteresowanych nauką o szkole. Są to:
1) psychologia,
2) socjologia,
3) pedagogika,
4) historia oświaty i wychowania,
5) etyka,
6) teoria wychowania,
7) dydaktyka, metodyka,
8) pedeutologia,
9) elementy prawa,
10) media i komputery,
11) architektura, ergonomia,
12) ekonomika oświaty (ryc. 1).

Ryc. 1. Zakres przedmiotowy zainteresowania scholiologią w opinii studentów uczestniczących w Konwersatorium Pedagogicznym prowadzonym przez autora scholiologii

Myślę, że do powyższych dyscyplin można by dodać politykę oświatową.
Przedmiot badań scholiologii stanowi szeroko rozumiane szkolnictwo, obejmujące podstawowe struktury, systemy i mikrosystemy wewnątrzszkolne, jak i infrastrukturę zewnętrzną (ryc. 2). I tak szczególnie ważnym przedmiotem badań scholiologii jako nauki o szkole powinien być:
ˇ system organizacyjny szkoły - wewnętrzny i zewnętrzny;
ˇ system dydaktyczny szkoły (klasowo-lekcyjny, klasowo-sytuacyjny, pozalekcyjny);
ˇ system i mikrosystem wychowawczy szkoły (ogólnoszkolny, klasowy, grupowy, indywidualny).

Ryc. 2. Przedmiot badań scholiologii

Ważną dziedziną badań scholiologii powinien być samorząd i samorządność szkoły, która obejmuje:
ˇ samorząd uczniowski,
ˇ samorząd nauczycielski (Rada Pedagogiczna),
ˇ samorząd rodzicielski,
ˇ samorząd lokalny, nadzorujący obecnie działalność szkół podstawowych i gimnazjów.
W nowoczesnej szkole funkcjonuje również Rada Szkoły, składająca się z wybranych przedstawicieli samorządu uczniowskiego, nauczycielskiego, rodzicielskiego i ewentualnie lokalnego.
Z powyższej wstępnej koncepcji scholiologii wynika, że nauka o nowoczesnej szkole powinna mieć charakter interdyscyplinarny, wielofunkcyjny i polimetodyczny. Scholiologia, podobnie jak andragogika, może stanowić subdyscyplinę nauk o edukacji, a właściwie podstawowy trzon tej szerokiej dyscypliny naukowej.
Szczególną uwagę scholiologia powinna poświęcać wprowadzaniu innowacji naukowo-technicznych, zwłaszcza zmianom programowym w procesie nauczania blokowego i zintegrowanego, zwiększenia skuteczności wychowania i socjalizacji, a także nauczania wychowującego i kreatywnego.
Związek scholiologii z rozwojem nauki i praktyki przedstawiono na ryc. 3.

Ryc. 3. Model związku scholiologii z rozwojem nauki i praktyki

Nowoczesna szkoła nie może skutecznie realizować postawionych przed nią celów, funkcji i zadań bez ścisłego związku z nauką i praktyką. Nauka (N) jest źródłem wiedzy, z której część w postaci innowacji zasila system dydaktyczno-wychowawczy.
Jedynie część z osiągnięć nauki, techniki i metod kształcenia, czy wychowania po sprawdzeniu w skali próbnej może być wykorzystana w procesie planowania zmian podstawowych (Up). Wówczas zaczyna się proces wdrażania nowego projektu, zespołowych lub indywidualnych innowacji do szkoły jako systemu. Po pewnym okresie od rozpoczęcia wprowadzenia zmian należy dokonać korekty zaplanowanych zmian (Uk). W zależności od stopnia złożoności, realności i przydatności nowego projektu w danym środowisku szkolnym zachodzi proces ich zastosowania. Często zachodzą też liczne zakłócenia tego procesu, zarówno z przyczyn obiektywnych, jak i subiektywnych. Monitorowanie zmian ma na celu kontrolę i analizę prawidłowego przebiegu zmian w skali danej szkoły lub jej podsystemów, zespołów czy elementów (klasy, zespołu pedagogicznego czy uczniowskiego). Jest to najbardziej dogodny moment dla konfrontacji nauki z praktyką, a zwłaszcza efektywnego wykorzystania nowatorskich doświadczeń praktyki (P), (zwłaszcza nauczycieli, którzy osiągnęli mistrzostwo w swoim zawodzie). Dyrektor lub zespół projektujący i wprowadzający zmiany powinien jednak dążyć do wykorzystania nowości nauki i praktyki na każdym etapie wprowadzania zmian. Dopiero po starannej i obiektywnej analizie i ewaluacji (E1) dokonywanych zmian i wszystkich uwarunkowań towarzyszących temu procesowi, możemy odpowiedzieć na podstawowe pytanie: czy wprowadzone zmiany przyniosły spodziewane efekty w postaci zamierzonego rozwoju (R), dotyczącego rozwoju organizacyjnego czy programowego szkoły (np. zmian w programach dydaktycznych lub wychowawczych). Wówczas możemy dokonać ponownej ewaluacji (E2) realizacji całego projektu, w celu wyciągnięcia obiektywnych wniosków stanowiących punkty wyjścia do rozpoczęcia nowego cyklu czy etapu zmian.
Jest to oczywiście modelowy system wdrażania nowych osiągnięć nauki i doświadczeń praktyki w skali całego szkolnictwa lub poszczególnych szkół. W każdej szkole nauczyciele, wychowawcy czy personel techniczny wprowadza nieomal codziennie wiele oryginalnych innowacji. Znaczna część z nich jest realizowana w ramach planowych zmian modernizacji procesu dydaktycznego, wychowawczego czy organizacyjnego danej szkoły. Dużo jednak innowacji nauczyciele wprowadzają z własnej inicjatywy. Nie można również odmówić uczniom prawa do proponowania i realizowania własnych oryginalnych pomysłów. Wdrażanie postępu w szkole jest procesem dynamicznym i wieloetapowym.
 

Przypisy
1 J. Szybiak: Z dziejów szkoły. (W:) Sztuka nauczania. T. 2. Szkoła. Pod red. K. Konarzewskiego. PWN, Warszawa 1991, s. 16
2 J. Kuźma: Nauczyciele przyszłej szkoły. Wydawn. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2000/2001, s. 244
3 J. Kuźma: Creating New Quality School Education in Poland. 11th World Congress of Comparative Education: New Challanges, New Paradigms: Moving Education into the 21st Century. Abstract. July 2-6, 2001. Korea CES. Korea National University of Education, p. 105
4 J. Szczepański: Szkoła w społeczeństwie. (W:) Sztuka nauczania ... op. cit., s. 57
5 Cz. Kupisiewicz: Paradygmaty i wizje reform oświatowych. PWN, Warszawa 1985
 
 

---