• Ośrodki literackie w Dwudziestoleciu: Warszawa: ulica Nowy Świat i kawiarnia Ziemiańska, Żeromski, Skafander, Leśmian, Wańkowicz, Makuszyński, Boy-Żeleński Kraków: UJ, tradycje rom.-pozyt. Oazą futurystów była Gałka Muszkatołowa - Jasielski, Młodożeniec, malarze: Chwistek i Czyżewski, Awangarda Krakowska, Kruczkowski, Pawlikowska- Jasnorzewska i Witkacy Lwów: Tradycja, Ossolineum i Un. im. Jana Kazimierza Wilno: Un. im Jana Batorego, wieczory poetyckie odbywają się w Klasztorze Bazylianów, „w celi Konrada” rezydował wileński oddział ZZLP, Gałczyński, Miłosz, Żagary; Zakopane: rekreacja, dysputy literackie Witkacy; Lublin: Druga Awangarda i Czechowicz; Drohobycz: Kresy, Bruno Shulz

• FORMIZM: twórcą i prawodawcą był Leon Chwistek. Dwie fundamentalne rozprawy z lat 1918-21 „Wielość rzeczywistości” i „Wielość rzeczywistości w sztuce” Ruch: Formiści Polscy, członkowie: Konrad Winkler, Zbigniew Pronaszko, Tytus Czyżewski, od 1917 w Krakowie czas. „Formiści”, doktryna - pojecie rzeczywistości jest wieloznaczne i rozmaicie w różnych okolicznościach rozuemian, cztery zasadnicze typy rzeczywistości i odpowiadające im style malarstwa: 1) rzeczy - prymitywizm, 2) fizykalna - realizm 3) wrażeń - impresjonizm 4) wizjonerów - futuryzm; dodatkowo wyróżnił sztuki asemantyczne: muzyka taniec architektura i sztuki właściwe: malarstwo rzeźba literatura CECHY: walka z przejawami materializmu i technicyzmu, powrót do pierwotności, wrodzonego schematu odczuwania, jaki jest właściwy ludziom pierwotnym, dzieciom i obłąkanym, FORMA - elementy rzeczywistości występujące w niektórych typach wytworów sztuki, TREŚĆ - styl - kompozycja, koloryt. Działanie formizmu było istotne dla malarstwa i rzeźby, próba przeniesienia koncepcji na płaszczyznę zjawisk lit. musiała zakończyć się niepowodzeniem (niemożność oddzielenia formy od treści = wielowarstwowość działa)

• EKSPRESJONIZM - Niemcy. Der Strurm 1910-25 - sztuka wyrazu, kontynuacja XIX- wiecznych prądów romantycznych, reakcja na powszechny kryzys duchowy, kataklizm i potworność wojny CECHY: intuicjonizm, metafizyka, okultyzm, spirytualizm, , spirytualizm, pogłębiona uczuciowość, wewnętrzne napięcie FILM: hipnoza obłąkanie sonnabulizm deformacja świata LITERATURA nowela opowiadanie, agonia świata mieszczańskiego; wizjonerstwo, patos, powrót do pierwotnych źródeł kultury, zainteresowanie człowiekiem, odrzucenie uznanych kanonów piękna STYL błyskawiczne olśnienia, irracjonalność, gwałtowność, zmienność, kontrast, dynamizm, krzykliwość, aktywizm, antyestetyzm, deformacja EKSPRESJONIZM POLSKI PISMO „Zdrój” 1917-1922 wyd. w Poznaniu red. Jan Hulewicz, przedstawiciele: Stur, Kubiki, Iwaszkiewicz, Wittlin, Wierzyński

• „Hymny” - nakładem "Zdroju" ukazał się w 1920 roku debiutancki tom poezji Wittlina - HYMNY - zrodziły się z porażenia rzeczywistością pierwszej wojny światowej, wymowa antywojenna, tematyka śmierci i przemijania, język - naloty młodopolszczyzny, barok skojarzony z secesją; swoje poezje podzielił autor na 3 części: wybór z hymnów, wiersze przygodne i esencje Skład hymnów: Przedśpiew, Trwoga przed śmiercią, Grzebanie wroga, Pochwała miecza, Hymn o łyżce zupy itd. Wizerunek człowieka uwikłanego w dramat swoich czasów

• Międzywojenna poezja Leopolda Staffa: okres młodopolski: „Sny o potędze” (1901) tom debiutancki - okres młodzieńczych poszukiwań, „Kowal” - optymizm, aktywizm, pochwała działania i pracy nad wewnętrznym rozwojem, duch nitzscheański, „Deszcz Jesienny” - motywy tajemniczości i bezsensu bytu, zniechęcenia do rzeczywistości, mizoginizmu i walki płci, z bardzo istotną rolą poezji nastroju, „Mistrz Twardowski”- wykładnia filozofii życia - franciszkanizm, chrystianizm, odwołanie do filozofów renesansu i antyku, tęsknoty poety-filozofa za „powtórnymi narodzinami z myśli”, „Gałąź kwitnąca” (1908), „Uśmiechy godzin” (1910) „W cieniu miecza” (1911) i inne - poezja nastrojowa, wiersze o charakterze opisowym, problematyka filozoficzna, liryka refleksyjna, dyskursywna - autor dokonuje poetyckiego samookreślania; okres skamandrycki: „Ścieżki polne” (1919) - autoepigonizm, próba reinterpretacji neoklasycyzmu, należy do największych osiągnięć twórczych poety, apoteoza codzienności, chłopska wizja rolnictwa jako sakralnego obrzędu np. „Śpiew żniwiarzy”, „Dożynki” wieś = życie, praca jako rytuał „Ucho igielne” (1927) - tom pełny mistyczno religijnych paradoksów jest raczej dziełem przejściowym i w zasadzie rozpoczyna następny etap twórczości „Wysokie drzewa” (1932) ujawnia się tu nowy styl Staffa - działanie poprzez zaskoczenie i niespodziankę - paradoks, niespodziewana puenta i zaskakująca metafora.

• Leśmian - debiut „Sad rozstajny” (1912) pozostałe tomiki: „Klechdy sezamowe”, „Łąka” „Napój ciernisty” cechy: odwrócenie się od współczesności, kult cygana młodopolskiego, aktywizm, mit człowieka pierwotnego, mit natury, ludowość, folklor, baśniowość, symbolizm, zainteresowania antropologiczne i etnograficzne; stylizacja językowa: rytmiczność, powtarzalność, tautologie, porównania przeczące; opozycja natura-kultura, humor ludowy, miłość duchowa i erotyka, intuicjonizm, metafizyka, motyw snu, dyskusja poety z bogiem, filozofia Bergsona, charakter balladowy, śmierć kojarzona z erotyka np. „Gad” „Rok nieistnienia”

• Skamander - grupa poetycka ukształtowana w Warszawie po roku 1918 a skupiona wokół miesięcznika „Skamander” (1920-1928, 1935-1939) oraz tygodnika „Wiadomości Literackie” (1924-1939) okres pierwszy: 1916-1919 wstępna faza formowania się grupy na terenie UW oraz czas. Pro Arte Et Studio , brak zespołowych wystąpień, członkowie: Lechoń, Tuwim Grydzewski, Iwaszkiewicz, Słonimski, Wierzyński, wydanie Wiosny Tuwima, otwarcie kawiarni pod Picandorem, W latach 1918-1919 ukazuja się poetyckie debiuty książkowe pięciu czołowych poetów Skamandra Skafandra fakt ten zostaje uznany za właściwy start grupy w momencie jej scalenia. Idee: aktywizm, urbanizm, poetyka codzienności, witalizm, antymodernizm. Cywilizacja, egalitaryzm, patronem grupy był Staff i Żeromski. okres drugi 1919-1928 pierwsze wystąpienie poetów pod nazwą „Grupy Skamandra” ( 6.12.1919) okres scalenia i właściwej działalności zespołowej, była to grupa antyprogramowa, zerwanie z mitologią posłannictwa narodowego i społecznej służby poezji, rewizja mitów narodowych, odrzucenie kanonu tematów wysokich, wprowadzenie mowy potocznej, współczesność, cywilizacja, koncepcja miasta, tłumu, zbiorowości, opozycja antyawangardowa i antymłodopolska około roku 1928 następuje ostateczne załamanie się modelu zbiorowego zarówno w zakresie działalności zespołowej jak i w zakresie poetyki - zakończenie fazy witalistyczno - optymistycznej okres trzeci 1928-1939 osłabienie więzi grupowej, pogłębiające się różnice światopoglądowe, oficjalne rozejście się Skamandrytów nastąpiło w czasie II wojny światowej po próbach konsolidacji grupy w emigracyjnych Wiadomościach Wiadomościach Paryżu a następnie w Londynie, zakończonych niepowodzeniem i zerwaniem Tuwiama i Słonimskiego z Wiadomościami, rozejściem się poetów na gruncie politycznym, literackim i towarzyskim.

• Pro Arte Et Studio - - miesięcznik młodzieży akademickiej Uniwersytetu Warszawskiego. Po raz pierwszy ukazuje się w marcu 1916 roku. Redaktorem przez kilkanaście początkowych miesięcy jest Edward Boyé. Na początku pismo jest eklektyczne: estetyzujące i tradycjonalistyczne. Pomimo to już wtedy drukują tu Jan Lechoń i Julian Tuwim. Jednak już w 1917 roku (ma wtedy miejsce rewolucja pałacowa w redakcji) profil pisma lekko się zmienia, zwiększają się wpływy formującej się już wtedy grupy preskamandryckiej. W skład kierownictwa pisma wchodzą wtedy Mieczysław Grydzewski, Jan Lechoń, Władysław Zawistowski, Zdzisław Dytel i Zygmunt Karski. W piśmie dominują już dążenia, które później określą skamandrycki model poezji. Po burzy spowodowanej publikacją Wiosny Tuwima i dalszych zmianach w składzie redakcji (od listopada 1917 roku do marca 1918 roku) dominacja Skamandrytów jest zdecydowana. W styczniu 1919 roku czasopismo zmienia nazwę na Pro arte, a jego redaktorem naczelnym zostaje, aż do ostatniego numeru, który ukazał się we wrześniu 1919 roku, Jan Lechoń

• Skamander (czas.) - polskie czasopismo literackie z siedzibą w Warszawie ukazujące się w latach 1920-1928, a następnie 1935-1939. Pierwotnie wydawany był przez Władysława Zawistowskiego, a od 1922 przez Mieczysława Grydzewskiego. Trzon zespołu redakcyjnego stanowiła piątka czołowych poetów grupy Skamander (Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Julian Tuwim i Kazimierz Wierzyński), przejściowo w jego skład wchodzili także m.in. Karol Irzykowski i Juliusz Kaden-Bandrowski.Tytuł pisma wziął się, podobnie jak nazwa grupy literackiej, od mitologicznej rzeki opływającej Troję. Jednocześnie jednak stanowi aluzję do cytatu z Akropolis Stanisława Wyspiańskiego: " W początkowym okresie profil pisma ściśle związany był z działalnością skamandrytów - stanowiło ono ich trybunę, występując w opozycji do innych grup literackich tego okresu. Sytuacja uległa zmianie po 1935 roku, gdy znacznie szerzej zaczęto w piśmie przedstawiać twórczość nie uwzględnianych wcześniej artystów, np. Bolesława Leśmiana czy żagarystów. W "Skamandrze" publikowane były teksty krytycznoliterackie, eseistyka oraz recenzje - również z dziedziny teatru, sztuk plastycznych, muzyki i filmu. Po 1935 roku więcej miejsca poświęcano także tekstom historycznoliterackim i z teorii literatury (np. autorstwa Franciszka Siedleckiego i K. W. Zawodzińskiego). Pismo, mimo iż z nazwy miesięcznik poetycki, poświęcało sporo uwagi również prozie i dramatowi, drukowane w nim były np. we fragmentach Sklepy cynamonowe Brunona Schulza oraz Iwona, księżniczka Burgunda Witolda Gombrowicza. Publikowano także licznie przekłady, m.in. francuskich i rosyjskich

• Wiadomości Literackie - tygodnik społeczno-kulturalny wydawany w latach 1924-1939 w Warszawie. Pismo zostało założone w styczniu 1924 przez Mieczysława Grydzewskiego. Początkowo wydawane jako popularna gazeta literacka z przewagą materiałów informacyjnych i felietonowych, od lat trzydziestych zawierały głównie artykuły problemowe o tematyce społecznej, literackiej, kulturalnej i politycznej. Reprezentowało poglądy liberalne. Publikowało artykuły o różnych formach wypowiedzi - od wysublimowanych i teoretyzujących tekstów, poprzez felietony i reportaże, po anegdoty, ciekawostki i kąśliwe polemiki. Pismo nie miało sprecyzowanego kierunku politycznego. W pierwszych latach po przewrocie majowym zdecydowanie solidaryzowało się z obozem sanacyjnym. W latach trzydziestych (po procesie brzeskim) związało się z tzw. "lewicą sanacyjną", prezentując oblicze demokratyczno-liberalne, o tendencjach racjonalistycznych i laickich, antyrasistowskich i pacyfistycznych.Drukowane w dużym formacie o objętości 12-16 kolumn. Nakład do 15 tys. egz., co wskazuje na ich niezbyt rozległy zasięg społeczny, ograniczający się do sfer inteligenckich.

• Jan Lechoń - wł Leszek Serafinowicz, debiutował bardzo wcześnie tomikami „szkolnymi” „Na złotym polu” (1912), „Po różnych ścieżkach” (1914) jeden z założycieli Picandora - na pierwszym wieczorze odczytuje Mochnackiego, skamandryta, postuluje: odejście od tradycji młodopolskiej, klasyczne rygory wierszowe, zachwyt nad codziennością, komunikatywność języka w styczniu 1920 ukazuje się Karmazynowy poemat - pierwszy znaczący tomik, wiersze m.in. Hereostrates, Duch na seansie, Jacek Malczewski - stosunek do spraw współczesnych uwikłany w problematykę utworów romantycznych, zagadnienia życia narodu i poezji służącej sprawie narodowej, patos tematu, obrazowania, kształt poematowy; Srebrne i Czarne (1924) - świadectwo przemian zachodzących w twórczości Lechonia, pesymizm, uniwersalizm, refleksyjność, poezja filozoficzna, los człowieka uwikłanego w sprzeczności swojej ułomnej natury, motyw miłości i śmierci, świadomość przemijania, ekspresyjność np. wiersze Modlitwa, Toast

• JULIAN TUWIM -W latach 1916-1919 współpracownik czasopisma studenckiego Pro arte et studio. W 1918 współzałożyciel kabaretu literackiego Pod Picadorem, w 1920 - grupy poetyckiej Skamander. Współpracownik i kierownik literacki kabaretów warszawskich, m.in. Qui pro Quo (1919-1932). Od 1924 stały współpracownik tygodnika Wiadomości Literackie pochodził z rodziny żydowskiej, debiutuje w 1918 r tomikiem „Czyhanie na Boga”, z którego pochodzi skandalizująca „Wiosna”. Wczesną poezję charakteryzuje: folklor miejski, cywilizacja, poetyka codzienności aktywizm, kult pierwotny. W zakresie budowy wiersza: zachwianie rytmu, dynamizm, dialogowość, bezpośredniość i podporządkowanie treści budowie; styl jest prosty, potoczny, miejscami kolokwialny i wulgarny. W początkowej fazie twórczości (zbiory Czyhanie na boga (1918), Sokrates Tańczący (1920), Siódma Jesień (1922), Wierszy Tom Czwarty (1923) wyrażał bunt przeciw młodopolskiej formie poezji (dekadenckim nastrojom i manierze językowej), głosząc optymizm i witalizm, urbanizm. W późniejszych latach - od tomu Słowa we krwi (1926) poprzez Rzecz Czarnoleską (1929), Biblię Cygańską do Treści Gorejącej (1936) - pojawiają się i nasilają w jego twórczości elementy goryczy, poeta sięga po wzory klasyczne, romantyczne i norwidowskie (zwrot ku tradycji). Do głosu dochodzi niepokój zarówno w liryce osobistej, jak i społecznej np. wiersz Sitowie: nastroje filozoficzne, refleksyjność, obniżenie tonu, Jest przejściem od bohatera zbiorowego ku jednostce, sentymentalizm, liryczność.

• KAZIMIERZ WIERZYŃSKI- właściwym debiutem był tomik wierszy Wiosna i wino (1919) a nast. Wróble na dachu (1921) - entuzjazm, radość istnienia, zwrot ku codzienności. Nastrój optymistyczny później zaczął przygasać, a jego miejsce zajęła głęboka refleksja nad złożonością natury życia i świata: Wielka niedźwiedzica (1923) - wiersze z okresu pobytu na froncie i w obozie jenieckim w Rosji (przygnębienie i pustka). Zjawiskiem odrębnym w jego twórczości jest w sposób mistrzowski nawiązujący wersyfikacją i tematyką do antyku tom Laur Olimpijski (1927), który zawiera portrety sportowców w akcji. Kolejny tom, Pieśni Fanatyczne (1929), przynosi ekspresjonistyczną wizję miejskiej nędzy, wzorowaną na mechanizmach snu, zbliżoną w pewnym stopniu do onirycznych wizji Schulza. Przed wojna wydał jeszcze tomy „Wolność Tragiczna” i `Kurhany”.

• Jarosław Iwaszkiewicz - Jako poeta Iwaszkiewicz był najmniej typowym przedstawicielem grupy SKAMANDER. Od pozostałych jej członków dzieliły go odmienne tradycje kulturowe i większy stopień wewnętrznego skomplikowania. Do charakterystycznych i najtrwalszych cech jego poezji należą: silna wrażliwość zmysłowa pozwalająca poecie z niezwykłą intensywnością oddawać urodę świata, kult sztuki oraz jasna świadomość nieosiągalności szczęścia.jest autorem 24 ksiązek poetyckich, poetyckich tym 6 wyborów wierszy dokonanych przez niego samego a publikowanych za życia autora. Debiutancki tom „Okostychy” z 1919 r. cechy: dążenie do piękna, akceptacja świata, styl klasyczny, estetyzm, ekspresjonizm, uniwersalizm. W 1922 roku ukazują się „Dionizje” - tomik ten cechuje brak harmonii przejawiający się w leksyce, wersyfikacji i składni, to dramat gwałtownych wzruszeń oscylujących między pożądaniem a nienawiścią, fascynacja sztuka ekspresjonistów niemieckich. Dionizos jest tutaj przedstawiony jako bóg zachwytu, trwogi i dzikości, często pojawia się słowo krew i jego synonimy oraz określenia czerwieni. Powrót Do Europy przyniósł problematykę historiozoficzną, tok dyskursywny i akcenty patosu. Po tomie Lato, cyklu wierszy ukazujących świat wewnętrznych niepokojów i metafizycznego lęku, nastąpiło Inne Życie. Tomik ten wydany w 1937 roku jest powrotem do kulturowości i malarskości. Dominuje w nim zarówno tradycja barokowa (składnia meandryczna, metaforyka skomplikowana, fascynacja estetyczna tym, co dziwne i groźne, gra barw - czerń i zieleń - sensualizm, estetyka grozy i dziwności, Iwaszkiewiczowska koncepcja śmierci, cudowność, dialog pomiędzy rozpaczą a nadzieją) jak i klasyczna(stylistyka retoryczno- dyskursywna, operowanie motywami antycznymi, posługiwanie się językiem znaków kulturowych, charakter poezji apolińskiej, dylematy filozoficzne). Następuje łagodzenie dramtycznych akcentów i dystans wobec problematyki metafizyczno - egzystencjalnej.

• ANTONI SŁONIMSKI - Jego pierwsze utwory można podzielić na dwie grupy - parnasistowskie, o kunsztownej budowie, ograniczające się w swojej wymowie do tematu sztuki i problemu artysty (wiersze z tomów Sonety i Harmonie ) oraz ekspresjonistyczne, aktywistyczno-pacyfistyczne (w tomie Czarna Wiosna, skonfiskowanym ze względów cenzuralnych, a później we fragmentach przedrukowanym w następnych tomach). Wiersze drugiego rodzaju (Jerzy Kwiatkowski nazywa je czarnymi dytyrambami) pisywał Słonimski do końca lat dwudziestych, a jednym z ostatnich był osobno wydany poemat Oko za oko (1928). Inne tomy poetyckie wydane w latach dwudziestych przeniknięte są duchem stylizacji, w którym największą rolę odgrywa poezja romantyczna. Tom Okno bez krat (1935) to wyraz załamania wielu optymistycznych przeświadczeń wierzącego w postęp racjonalisty. To poezji gorzka, wyraz rozczarowanie, zawodu i przeczucia zbliżającej się klęski.

• MARIA PAW.-JASN. - debiut 1922 tomem „Niebieskie migdały”, nastepnie „Różowa magia”, „Pocałunki”, „Dansing”, „Wachlarz” cechy: filozoficzna refleksja, myśl o przemijaniu, miłości i czasie, trzy antynomie bóg i świat, kobieta - mężczyzna, człowiek-natura. Kwiatkowski wyróżnia 3 okresy w twórczości poetki: Okres 1: lata 1922-1927: kolorystyka, związki z impresjonizmem, traktowanie koloru jako funkcji światła, poetyka wdzięku - flirt, zabawa, kokieteria - żartobliwe widzenie świata, prozaizacja języka, ucodziennienie realiów, demokratyzacja „ja” lirycznego, odpatetyzowanie literackich konwencji tutaj: podobieństwo do Skamandra; ważne jest zagadnienie miłości. W „Pocałunkach” gatunkiem najbardziej charakterystycznym jest miniatura (drobna forma zamknięta w ścisłe kanony wersyfikacyjne 4 wersy). Wiersze są tworzone z artyzmem - na początku zaskoczenie, zdziwienie a następnie refleksja i puenta. W tomie „Dancing” króluje żywioł muzyki, wszystkie elementy współgrają ze sobą, sfera wersyfikacyjno-metryczna jest podporzadkowana muzyczności, dynamizmowi, która to ma także sens filozoficzny (nie tylko zabawowy) - Nietsche, Schopenhauer Okres 2: 1928-1939 problematyka poetycko-filozoficzna, motyw lęku przed starością, zwrot ku irracjonalizmowi: spirytualizm, magia; obsesja śmierci, motywy letargu i lunatyzmu oraz palingenezy, dialog z naturą, personifikacja natury, motywy botaniczne. Okres 3: 1940-1945 znika tematyka miłosna a jej miejsce zastępuje historia. Wojna jest jednym ze słów kluczy, dążenie do surowości poetyckiego kształtu. Historia podporządkowana naturze przedstawiona jako fragment dziejów biologicznego gatunku. Problem emigracji - poczucie osamotnienia, opuszczenia, tęsknota. Nadal dominuje miniatura.

• Jerzy Liebert - jeden z młodszych poetów Skafandra najbliższy poetyce Iwaszkiewicza debiutuje tomem „Druga Ojczyzna” (1925) był poetą przełomu, wiele jego wierszy można zaliczyć do klasycyzmu skamandryskiego przyświecał mu ideał jasności np. „Muza”, ale szybko ten ton przerodził się w akcenty niepokoju i tragizmu. Był to jeden z najwybitniejszych polskich poetów religijnych (kwiatkowski), ale daleki był od franciszkanizmu i pogodnej wiary Staffa. Religijność Lieberta była dramatyczna, wynikająca z wewnętrznego rozdarcia. Bóg ukazany jako Jeździec i łowca - symbolizm, wizyjność. Tomy „Gusła” (1930) i wydana pośmiertnie „Kołysanka Jodłowa” - temat własnej choroby i nadchodzącej śmierci

• PEIPER-TEORIA POEZJI: Wojna odcięła Peipera od kraju, przebywal w Hiszpanii, gdzie współpracował z prasą hiszpańską, zamieszczając artykuły publicystyczne i literackie. Po powrocie do kraju przystąpił do wydawania „Zwrotnicy”, pisma, które miało odegrać przełomową role w dziejach polskiego ruchu awangardowego: tu właśnie drukowane były najważniejsze artykuły programowe jego redaktora, wokół niego skupiała się grupa tz krakowskiej awangardy [czołówka: Peiper, Przyboś, Brzękowski, Kurek, Ważyk]. Pismo wychodziło w dwóch rzutach, w latach 1922 - 1923 i 1926-1937 ukazało się ogółem 12 numerów po sześć w każdej serii. (finansowy upadek pisma, bojkot po pamflecie Przybosia Chamuły poezji w inaugurującym serię II zeszycie, atakujący znanych i uznanych poetów Wittlina, Zegadłowicza i Kasprowicza). Tu także wystąpił Peiper jako poeta. Pierwsze tomy: „A” i „Żywe linie” (1924). Teoria „papieża awangardy” jest nowatorska i została przedstawiona w artykułach programowych „Nowe Usta”, „Tedy”, „Metafora teraźniejszości”, „Miasto. Masa. Maszyna.”4 ZASADY DIALEKTYKI AWANGARDOWEJ: aktywizm, antagonizm, nihilizm, agonizm + odrzucenie tradycji, bunt społeczny, nowatorstwo. Główne założenia: stworzenie metafory teraźniejszości (elipsa, polisemia), konstruktywizm, prezentyzm - wiara w postęp, technicyzm, urbanizm, artysta jako robotnik słowa, który ma odpowiadać na przemiany zachodzące w świecie, rezygnacja z patosu i tragizmu, tworzenie skondensowanych metafor, program 3M miasto masa maszyna, uwielbienie cywilizacji, układ wiersza rozkwitającego, tworzenie pięknych zdań - rola składni, rola rymu regularnego, rym oddalony. Nowoczesne formy wyrazu: w zakresie tematu, języka, kompozycji i estetyki. Peiper odrzuca z liryki wszystkie formy bezpośredniego wyrazu oraz wzory już przez poprzedników wykorzystane. Dzieło sztuki ma być tylko dziełem sztuki, dehumanizacja, unikanie form mających swe odbice w życiu, postawy ironiczne, sztuka nie ma znaczenia transcendentalnego. W okresie powojennym zwłaszcza bezpośrednio po 1956 dziedzictwo awangardy stało się kluczową tradycją dla kolejnych generacji poetyckich, których programy kształtowały się nieodmiennie w polemicznym dialogu z doświadczeniami awangardowymi, zwłaszcza z modelem liryki zbudowanym przez Juliana Przybosia.

• JULIAN PRZYBOŚ - pochodzenie chłopskie, silne przeżycia emocjonalne w młodości - choroba serca, zmaganie z problemami religijnymi, śmierć kolegi na polu bitwy, wycieńczenie i głodowanie w okresi I roku studiów w Krakowie, śmierć Marzeny Skotnicówny na Zamarłej Turni; debiut szkolny: w 1917 pod kryptonimem N.N. ogłosił sonet „Wschód słońca” w drugim numerze konspiracyjnego pisemka „Zaranie”. Prasowy debiut poetycki: Cieśle 1922 (Skamander) oraz Dachy (Zwrotnica). Początki: zauroczenie liryka młodopolską, zainteresowanie mitologią słowiańską, echa kultu dionizyjskiego, nikłe ślady poetyki ekspresjonistycznej ZWIĄZEK Z AWANGARDĄ KRAKOWSKĄ: idea teraźniejszości, nowoczesności, urbanizmu, industrializacji, energii elektrycznej, apologii pracy. Tomiki: „Śruby” (1925), „Oburącz”(1926) - wizja tłumu ujętego w rygor maszyny, koła maszyn, pasy transmisyjne - zafascynowanie, witalizm, żywiołowość, pęd życia, utylitaryzm społeczny. Kolejny tom „Sponad” wprowadził nową koncepcje języka poetyckiego i nową realizację podstawowych mechanizmów tej poezji, zapoczątkował zasadniczą zmianę dekoracji w świecie przedstawionym i dokonał przesunięć w panujących w niej dotychczas kategoriach estetycznych i postaw kulturowych. Odszedł od tematu nowoczesnej techniki i od tematu pracy zbiorowej, odrzucenie patetycznej egzaltacji (na to miejsce liryzm i groteska) - wizja świata ukształtowana przez pejzaż i naturę. Odejście od miasta ku wsi. Pisał także utwory o dzieciach, śmierci i starości.

• Sztuka Współczesna - pismo wydawane w Paryżu przez Jana Brzękowskiego na przełomie lat 1929\1930; ukazały się 3 numery

• Linia - podtytuł: pismo awangardy literackiej, założone przez trójkę poetów: Przybosia, Kurka i Brzekowskiego (Peiper nie dał się nakłonić do współpracy). W typowym dla ówczesnych periodyków literackich nakładzie (od 1000 do 500 egzemplarzy) od maja 1931 do czerwca 1933 ukazywało się zaledwie 5 zeszytów o objętości (w sumie) 120 stron. Pismo dokonywało swoistego podsumowania dotychczasowych dokonań zwrotniczan zwrotnicza zawierało wiersze redaktorów oraz fragmenty prozatorskie. Dopiero potem „Linia” otworzyła się na autorów spoza grupy: Miłosza, Zagórskiego, Bujnickiego oraz innych przedstawicieli II awangardy. Po wewnętrznych konfliktach grupa rozpadła się wraz z zamknięciem pisma, co nie znaczy, że jej członkowie zerwali ze sobą wszelkie kontakty.

• FUTURYZM - Włochy: 1909 F. Marinetti ogłasza „Pierwszy manifest futuryzmu” w paryskim dzienniku „La Figuro”. Ideowy przywódca kierunku opowiedział się po stronie przewrotu faszystowskiego i sympatyzował z reżimem Mussoliniego „Ryczący samochód piękniejszy od Nike z Samotraki” Rosja: różne odmiany futuryzmu: 1) egofuturyści - związani z symbolizmem, nastawieni na hałas, skandal 2) kubofuturyści - przeciwnicy estetyzmu i symbolizmu, odrzucenie tradycji - manifest rosyjski 1912 W. Chlebnikow: „Policzek smakowi powszechnemu” - podpisany przez Majakowskiego. 3) język zaum - pozarozumowy Polska: pionierem był Jerzy Jankowski 1914 Tram w poprzek ulicy 1917-1922 ekspansja futurystów: grupa warszawska - Czyżewski, Jasielński, Wat; grupa krakowska: Stern, Młodożeniec + Ważyk. Pierwsze teksty futurystyczne: „Ja z jednej strony …” (1919) Wata, „But w butonierce” (1921) Jasielńskiego, „Prymitywiści do narodów świata i Polski”, „Gga. Pierwszy polski almanach poezji futurystycznej” (1920) Stern, Wat. Pierwsze zebranie grupy 08.02.1919. Cechy programowe: radykalny rozrachunek rozrachunek tradycją i tradycyjnymi formami sztuki, anarchistyczne nawoływania do zniszczenia instytucji utrwalających sztukę, sprzeciw wobec akademizmu w sztuce, pochwała wytworów nowoczesnej cywilizacji, technicyzm, życie wielkomiejskie, tłum, mechanizacja, agresja, rywalizacja, rozprawa z mieszczańskim sentymentalizmem, nawiązanie do zasadniczych wątków filozofii Nietschego (walka z normami moralnymi, apologia aktywizmu i zaborczości) . Język: pozarozumowe, nieograniczony żadnymi regułami,bunt przeciwko elementarnym jednostkom komunikacji, ideałem było słowo przylegające bezpośrednio do rzeczy, - rola rzeczowników, ograniczenie przymiotnika, zakłócenie logicznej budowy zdań, zerwanie z ortografią i interpunkcją, stosowanie naprzemiennie małych i dużych liter i kolorowych czcionek, wyzwolenie wyobraźni i słowa, postulat słów na wolności, ANTYTRADYCJONALIZM, AWANGARDOWOŚĆ, BEZKOMPROMISOWOŚĆ, gwałtowność, agresywność, kult przemocy i wojny w Krakowie powstały kluby futurystyczne: „Katarynka”, „Gałka muszkatołowa”. Wydawano czasopismo Jednodniówka futurystów (poezja aktualna przez 24 godz. później można ją odstawić do lamusa). Słynna jednoaktówka - Nóż w Brzuchu. Futuryzm przyjmował się wszędzie tam, gdzie powstawały nowe wizje państwa. W roku 1923 Jasieński ogłasza koniec futuryzmu.

• BRUNO JASIEŃSKI -Tworzył w języku polskim, niemieckim, rosyjskim i francuskim Studiował polonistykę, prawo i filozofię na Uniwersytecie Jagiellońskim. Spotkanie ze Młodożeńcem i Czyżewskim zaowocowało zorganizowaniem futurystycznego klubu "Katarynka" (1919). Studiując w Krakowie był świadkiem wypadków tzw. powstania krakowskiego 1923 roku. Pod wpływem tych wydarzeń związał się z ruchem komunistycznym; emigrował do Francji, skąd został dwukrotnie wydalony za swoje publikacje oraz agitację komunistyczną. W 1929 roku osiadł w ZSRR w okresie Wielkiej czystki w maju 1937 aresztowany i skazany na 15 lat łagru. Po ponownym rozpatrzeniu sprawy został skazany na karę śmierci i rozstrzelany. Zbiory wierszy: „But w butonierce”, Ziemia na Lewo”, poematy „Pieśń o głodzie” (1922), „Słowo o Jakubie Szeli” (1926) jednodniówki: „Jednodniówka futurystów”, „Nóż w brzuchu” (1921) powieść m.in. „Palę Paryż” (1929) - z groteskowo-fantastyczną wizją zagłady świata kapitalist.

• LEWICA LITERACKA - idee: sztuka zanurzona w życie praktyczne, futuryzm jako język rewolucji, poezja uspołeczniona Zwrotnicy, kulturowa misja proletariatu, sztuka kolektywistyczna, twórczość poetów robotniczych, poezja Władysława Broniewskiego, krąg towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. Czasopismo - Kultura Robotnicza - ukazuje się od 1922r, red. Jan Hempel, początkowo dwutygodnik, następnie przekształcona w tygodnik, zawieszona w maju 1923, obejmowała patronat nad teatrami robotniczymi. W tygodniku drukowano przeznaczone do inscenizacji utwory, relacjonowano osiągnięcia różnych scen robotniczych, udzielano wskazówek reżyserskich. Konkretne potrzeby tych teatrów skłaniały młodych pisarzy do pisania przeznaczonych specjalnie dla nich utworów. (Wandurski, Wat). W miejsce Kultury Robotniczej pojawiła się Nowa Kultura. Od grudnia 1923 do końca istnienia pisma (po konfiskatach kilku numerów ostatecznie uległa likwidacji we wrześniu 1924) stałym sekretarzem redakcji i jej sekretarzem był Władysław Broniewski, dr. przekłady i recenzje np. tłum. Majakowskiego „Poeta-robotnik” uważał za właściwy debiut literacki. Na początku 1924r współprace z pismem podjęli futuryści, którzy umieszczali tu parę wierszy własnych oraz przekłady. Równocześnie redakcja rozpoczęła dyskusję nad ideowym obliczem sztuki awangardowej. W futurystach widziano początkowo poetów rewolucyjnych społecznie. (zerwanie z ideologią burżuazyjną i drobnomieszczańskim patriotyzmem) później jednak zarzucano im że poezja jest niezrozumiała i obca proletariatowi. Współpracę z futurystami szybko przerwano.

• LITERATURA PROLETARIACKA. Termin pojawił się wraz z wystąpieniem zorganizowanego ruchu robotniczego w porewolucyjnej Rosji stał się składnikiem programu budowy odrębnej kultury proletariackiej tworzonej przez robotników, upowszechnił się w okresie międzywojennym, głównie wśród pisarzy i krytyków związanych z ruchem komunistycznym. W Polsce do przejawów literatury proletariackiej, najżywszych w latach 1921-1926, zalicza się utwory: Standego „Młoty, Rzeczy i ludzie”, Jasieńskiego „Pieśń o głodzie”, Słowo o Jakubie Szeli”, Broniewskiego „Wiatraki”, Wandurskiego „Sadze i złoto” oraz tom zbiorowy Ziemia na lewo i opatrzone deklaracją ideową Trzy salwy. Hasła literatury proletariackich propagowały pisma: Kultura Robotnicza 1922-23, Nowa Kultura 1923-24, Dźwignia 1927-28, Miesięcznik Literacki 1929-31. W 1928r PPS Robotnik zorganizował ankietę Klasa robotnicza a literatura, posumowana szkicem K. Irzykowskiego Socjalizm a literatura. Rozważano kryteria literatury proletariackiej jej cele i możliwości, stosunek do tradycjo i do nurtów nowatorskich, status autora oraz potrzeby i aspiracje kulturalne odbiorcy.

• BRONIEWSKI - w 1925 r. wydał pierwszy tom wierszy „Wiatraki”oraz wspólnie z Standem i Wandurskim Trzy salwy - pierwszy w Polsce manifest poetów proletariackich. Wraz z zespołem redakcyjnym Miesięcznika Literackiego w 1931 został aresztowany i spędził 2 miesiące w więzieniu. Po uwolnieniu nadal współpracował z pismami rewolucyjnymi. W 1940 ponownie aresztowany przez NKWD za protest przeciwko aneksji Polski oraz za pisanie i wygłaszanie patriotycznych wierszy, osadzony w więzieniach w Zamarstynowie, Łubiance, Saratowie oraz na zesłaniu w Ałma-Acie. Zwolniony we wrześniu 1941.Twórczość międzywojennna: treści rewolucyjne i patriotyczne, typ liryki o wielkim oddziaływaniu emocjonalnym, tradycje poezji romantycznej i rewolucyjnej, egzaltacja i patos przełamywały się ze stylem mowy potocznej i słownictwem agitacji politycznej. Tomy „Dymy nad miastem” 1927, „Troska i pieśń” 1932, „Krzyk ostateczny” 1938 oraz skonfiskowany przez cenzurę poemat Komuna Paryska (1929). Dominuje nadal tematyka społeczno - polityczna, powiązana ze współczesną walką klasową i tradcjami ruchu rewolucyjnego przy równoczesnej obecności akcentów rozdarcia i niepokoju; mit prometejskiego ofiarnictwa, gramatyczne powikłanie męstwa i poświęcenia z poczuciem osamotnienia goryczy i kleski. Twórczość wojenna: „Bagnet na broń” (1943), Drzewo rozpaczające”(1945) nurt liryki patriotyczno - żołnierskiej splata się z nastrojem wygnańczej nostalgii, wola walki z rozpaczą wywołana ciężarem przeżyć osobistych z ogromem ofiar wojennych, dominuje początkowo poezja walki, twórczej pracy i odbudowy, później na plan pierwszy wysuwają się motywy traktowane dotychczas marginesowo: refleksja nad własnym życiem i drogą twórczą. „List z więzienia”, „Co mi tam troski”, „A kiedy będę umierać”, „ Anka”, „Żołnierz polski” - tragiczna materia świata, paradoksy historii, wezwanie do walki, zapis przeżyć egzystencjalnych, sens uniwersalny, dramat ludzki, nakaz walki o wymiarze patriotycznym i moralnym.

• CZARTAK -zespół lit. i nazwa i wyd. przez niego czas. którego 3 tomy ukazały się kolejno w roku 1922, 25 i 28. początki: periodyk Gospoda poetów następnie czas. Ponowa - poetyka odnowy polskiej poezji, stworzenia stylu narodowego, opartego na tradycjach ludowych. Członkowie grupy: Miller, Kozikowski, Szantroch, Pronaszko, Zegadłowicz. Inicjatorem grypy oraz prawodawcą czasopisma, którego pierwszy nr ukazał się w Wadowicach był Emil Zegadłowicz - pomysł tytułu i określenie „zbór poetów w Beskidzie”. Nazwa określała budkę strażniczą oraz kamienną budowlę w Mucharzu. Program: ludowość,stworzenie stylu narodowego, stylizacje na balladę, tematy z mitologi słowiańskiej, pierwotność, prymitywizm, przedłużenie nurtu ekspresjonistycznego, regionalizm (gwary) atycywilizacja, antyurbanizm, harmonia człowieka i natury. Grupa nie odegrała większej roli ze względu na sporadyczne i nieczęste kontakty osobiste, efemeryczność czasopisma, jego niski nakład, elitarny obieg i niskie nakłady tomików poetyckich. Spośród wszystkich członków grupy jedynie Zegadłowicz uzyskał szerszy odbiór czytelniczy.

• ZEGADŁOWICZ - debiut pisarski 1907r tom „Tętenty, współtwórca regionalistycznej grupy „Czartak”, redaktor pisma pod tym samym tytułem, kierownik literacki teatrów w Poznaniu i Katowicach; poetyka: regionalizm, stylistyka ludowa, prymitywizm, tomiki „Powsinogi beskidzkie” (1923), Kolędziołki beskidzkie tematyka pracy połączona ze stylizacją na naiwną ludową religijność (w pierwszym) oraz tradycje ludowego humoru w drugim. Autor skandalizującej powieści Zmory. wydane zostały w roku 1935 i wzbudziły wówczas wielkie poruszenie. Zegadłowiczowi zarzucano, że w fałszywym świetle przedstawia system szkolny w przedwojennej Polsce, a także zbyt śmiałe sceny erotyczne. One też stały się pretekstem do skonfiskowania przez prokuraturę krakowską drugiego wydania książki.

• KWADRYGA - nazwa grupy działającej w Wa-wie od 1926- 1931, przejęta została ze szkolnego pisemka, wydawanego w roku 1925 przez uczniów warszawskiego gimnazjum im. M. Reja. Założycielami grupy byli M. Bibrowski, S. R. Dobrowolski i W. Sernic. Pozostali: Władysław Sebyła, Stefan Flukowski Aleksander Maliszewski Lucjan Szenwald, Konstanty Ildefons Gałczyński (przejściowo) „Kwadryga” ukazywała się w latach 1927- 1931. Aż do roku '29 wydawana była nieregularnie, początkowo jej redaktorem był Bibrowski, a od października '29 Sebyła. Z pismem współpracowali też artyści spoza grupy m in. Czechowicz, Rydzewska, Miłosz, Miciński. Pismo miało własną serię wydawniczą „Bibliotekę Kwadrygi”, w której w latach 1929- 1930 ukazało się 12 tomików poezji i prozy. Po kilkuletniej przerwie Dobrowolski kontynuował tradycje pisma i grupy w wydanej w 1937 roku „ Nowej kwadrydze” (ukazało się tylko pięć numerów, gdyż to pismo lewicowe wkrótce zostało zawieszone przez władze). Program: 1)radykalne postulaty społeczne 2) potrzeba „poezji pracy”, „poezji uspołecznionej”, literatury zaangażowanej i komunikatywnej, związanej z życiem i pracą, nobilitującą trud twórców współczesnej cywilizacji technicznej, 3) związek sztuki z życiem. Kwadryganci zarzucali Skamandrytom bezideowość i biologizm, a Awangardzie krakowskiej estetyzm. Nie wykształcili odrębnej poetyki, ich poezja miała często charakter refleksyjny, dochodziły w niej do głosu różne idee, od utopii cywilizacyjnego postępu do przeczuć rewolucyjnych lub katastroficznych wizji zagłady.

• GAŁCZYŃSKI - Jego debiut literacki w prasie miał miejsce w 1923 („Szturm” w czas. „Rzeczpospolita”), związany był z grupą poetycką Kwadryga oraz pismami satyrycznymi i politycznymi stolicy, należał do bohemy artystycznej. Pierwszy indywidualny wieczór autorski G. obył się w 1929 r. autokracja roku 1930 zaczyna pracować jako urzędnik cenzury, wkrótce potem wyjeżdża jako referent kulturalny do Berlina (wiersze: „Bal u Salomona”, Trzej królowie, „Książka o mojej żonie”) a następnie do Wilna, czołowy poeta tygodnika „Prosto z Mostu”. W 1937 r. wydaje „Utwory poetyckie”, tomik gromadzący cała niemal dotychczasową twórczość. 17 września 1939 dostaje się do niewoli. Powstają wówczas pierwsze wiersze wojenne („Pieśń o żołnierzach z Westerplatte”, „Sen żołnierza”) w roku 1941 wywieziony do międzynarodowego obozu jenieckiego („List jeńca”, Srebrna akacja”, „Dzika róża”). Po zakończeniu wojny G. wiele podróżuje, w kraju krążą pogłoski, że nie żyje. W Rzymie wydaje tom Wiersze (1946). W roku 1950 na zjeździe Związku Literatów Polskich jego poezję zaatakował Ważyk. Cechy poezji: I indywidualność poetyki - postawa samotnika charakterystyczna dla młodzieży artystyczno-cygańskiej lat 30, obyczajowa ekstrawagancja, „poeta wśród świata” dwoistość: z jednej strony - dekadencja, ucieczka od codzienności; z drugiej: poezja dedykowana żonie, codzienność np. wiersz „Opis domu poety”, liryka sentymentalna, wiersze miłosne cechuje brak erotyzmu, motyw poety-rzemieślnika, II groteskowość poezji - pasja demaskatorska, postawa satyryka, poetyka absurdu i nonsenu.. Największe sukcesy w twórczości groteskowej osiągnął dopiero po wojnie. Stosunek do tradycji rom. 1) kampania odbrązowująca wymierzona w bezkrytyczny kult Mickiewicza i Krasińskiego 2) odwołanie się do Norwida i poezji myśli, rozluźnienia składni. Kolejne tomy: Zaczarowana dorożka (1948), Ślubne obrączki (1949), Pieśni (1953) - motywy podróży i wędrówki, elementy ruchu, zmienności, poezja skierowana do audytorium czytelniczego, powtarzający się sposób relacji lirycznej, ornamentyka kolorystyczna, specjalny typ obrazowania - aluzje tzw. erudycyjne, kompleks antyinteligencki, pośmiertny triumf poety. Najbardziej znany za sprawą paradramatycznej serii podszytych absurdem humoresek Teatrzyk Zielona Gęś. Czesław Miłosz sportretował go w książce Zniewolony umysł jako Deltę.

• ŻAGARY - grupa literacka powstała w Wilnie w 1931r oraz czasopismo pod takim samym tytułem, nazywana niekiedy „awangardą wileńską” i łączona z całą formacją poetycką lat trzydziestych tzw. Drugą Awangardą; grupa postulowała zaangażowanie społeczne literatury, idee lewicowego radykalizmu, antyfaszyzm oraz katastroficzne przeczucie narastających zagrożeń politycznych i wojennych. Grupa wywodziła się ze środowisk akademickich Uniwersytetu Stefana Batorego. W lutym 1931 odbył się w Sali Związku Literatów wieczór poetycki pod nazwą Najmłodsze Wilno Literackie, z udziałem Bujnickiego, Miłosza, Zagórskiego i Hałaburdy, w latach 1927-1929 wydano trzy zbiorowe tomiki. Z czas. zostaje wykluczony Hałaburda za udział w antysemickiej prowokacji a na jego miejsce wchodzi Putrament. Po wydaniu ośmiu numerów od maja 1932 „Żagary” na skutek ideowych różnic między redakcją a Mickiewiczem, przekształciły się w dodatek do „Kuriera Wileńskiego” pt. „Piony”. „Żagary” zostały jednak wznowione w 1933 i ukazywały się do marca 1934.Żagaryści uczestniczyli czynnie w życiu kulturalnym Uniwersytetu i Wilna. Główny (obok Jędrychowskiego) ideolog grupy Dembiński sformułował koncepcję „trzeciej strony barykady”, odrzucając faszyzm i komunizm. Ideologiczny, lewicowy aspekt stał się dla grupy jej cechą nadrzędną. Program literacki został zawarty w kilku wypowiedziach indywidualnych Bujnickiego, Miłosza, Jędrychowskiego, Szredera. Społeczny funkcjonalizm był priorytetowym zadaniem literatury. Żagaryści odwołują się do konstruktywizmu - szacunek do przedmiotu, zasada miejsca, zespolenie w dziele wszystkich jego elementów, elementów których się składa, zwartości i koncentracji sensu oraz wprowadzenie do poezji chwytów używanych w prozie. Dorobek poetów: „Poemat o czasie zastygłym” (1933) „Trzy zimy” (1936) Miłosza, „Przyjście wroga”, „Wyprawy” Zagórskiego oraz „Tropicie”l Rymkiewicza. Poezja żagarystów nawiązuje do romantyków, stylizacji gatunkowych (oda, poemat, liryka opisowa), cechuje ją kulturowa erudycyjność. Obok tego obecne było w tej poezji poczucie zagrożenia, nieodleglej apokalipsy i katastrofy, zapowiedzi nadciągającej zagłady, symboliczna tonacja „grozy istnienia” oraz fatum katastrofy, której ulegnie świat i człowiek.

• MIŁOSZ - debiutował w roku 1930 w czasopiśmie uniwersyteckim, redagował pismo „Żagary”. W 1933 wydał pierwszy tom poetycki „Poemat o czasie zastygłym” a następnie w 1936 „Trzy zimy”. W 1940 podczas okupacji ogłosił konspiracyjnie własny zbiorek „WIERSZE” a w 1942 antologię „Pieśń niepodległa”. Od 1951 przebywał na emigracji, najpierw we Francji a później w Kalifornii. Wczesna twórczość: poezja oscyluje pomiędzy tęsknotą do arkadii a poczuciem zagrożenia, między potrzebą afirmacji życia a przewidywaniem katastrofizmu cywilizacyjnego. Świadomość kryzysu kultury wyzwala nie tylko trwogę, ale zmusza do przyjęcia postawy heroicznej i stoickiej, ujawnia się skłonność do ujmowania losu osobistego i zbiorowego w kategoriach eschatologicznych i metafizycznych. Cześć przedwojennych wierszy weszła do tomu „Ocalenie” (1945) we wczesnych i wojennych wierszach ukształtowały się też główne rysy stylu poetyckiego: wizyjność, patos, obiektywizacja wzruszenia lirycznego, refleksja, dystans, liryka roli i liryka maski, metaforyka oszczędna. Wiersze pisane podczas wojny nie mają już w sobie tyle patosu. Są znacznie mniej ozdobne. Poeta stawia na komunikatywność wiersza - na zrozumiałość zawartych w nim treści filozoficznych i intelektualnych. Część z tych wierszy poświęca Miłosz okupowanej Warszawie (Miasto, Błądząc), w której spędził prawie cały okres wojny. W twórczości Miłosza przypadającej na okres wojny da się również zauważyć świadome odchodzenie od tematyki wojennej. Znajdziemy wiersze opisujące zwykłe piękno świata, który - mogłoby się wydawać - nigdy nie zaznał wojny. Tak jest w wierszach Piosenka pasterska, czy Świat - poema naiwne z 1943 r. Następny etap ewolucji poetyckiej to twórczość gniewna i demaskatorska. Otwierają ją wiersze powstałe w Stanach Zjednoczonych w latach 1946-47 „Dziecię Europy”, „Traktat moralny”. Nurt poetycki owocował późniejszymi tomami „Traktat poetycki” (1957), „Król Popiel i inne wiersze”(1962), „Gucio zaczarowany”(1965), „Miasto bez imienia”(1969), „Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada”(1974). Amerykańska faza twórczości przyniosła refleksję filozoficzną i historiozoficzną, dotyczącą przemijania, praw czasu, niemożności nawania rzeczy, oddania niepowtarzalności istnienia. Charakterystyczne motywy tego okresu to Wilno, jego atmosfera, doświadczenia młodości, mowa polska jako „ocalona ojczyzna wygnańca”, lektury, reminesencje historyczne konfrontowane z teraźniejszością; pojawiają się też wiersze religijne (głównie w tomie „ Gdzie słońce wschodzi”)

• Autentyzm - program poetycki sformułowany przez Stanisława Czernika, głównie w wypowiedziach teoretycznych na łamach wydawanego przez siebie i redagowanego jednoosobowo miesięcznika „Okolica poetów” (1935-39, 24 strony książkowego formatu nakład 300 egzemplarzy, regularnie co miesiąc ukazały się 42 numery pisma); autentyzm - kierunek uznający za przedmiot poezji jedynie osobiste przeżycia i doświadczenia życiowe autora, przedstawione w sposób możliwie jak najbardziej szczery, bezpośredni, subiektywny i nieskrępowany przez obowiązujące konwencje. Jego twórcy głosili "jedność prawdy artystycznej i życiowej". Autentyzm podejmował przy tym najczęściej tematykę wiejską. Teoretycznie był bliski ówczesnym tendencjom głoszącym wznowienie tradycji naturalistycznej i realistycznej, zaś opozycyjny wobec twórczości skamandrytów jak i nurtów awangardowych. Za głównego twórcę tego nurtu uważa się Jana Bolesława Ożoga. Ożóg dał głos autentyzmowi w swoim zbiorze programowych felietonów pt. Z manowców na prostą drogę. Istotne dla powstawania tego kierunku były także artykuły Czernika: Styl w liryce, Co i jak, Fantazjotwórstwo poetyckie. Krytyka często kwestionowała postulaty twórców teorii tego nurtu, oskarżając ich także o wtórność artystyczną. Łączy autentystów chłopska genologia, swoisty realizm poetycki, prowincjonalizm, obrazy świata ludzi prostych i ich codzienności oraz problemów społecznych, pejzażowy sentymentalizm, antyurbanistyczne i antycywilizacyjne idee powrotu do natury. Poetą bliskim nurtowi autentyzmu był Józef Krupiński; jego zwolennikami byli także Stanisław Piętak i Marian Czuchnowski.

• CZECHOWICZ - wraz z poetami grupy poetyckiej Lucyfer, był współtwórcą czasopisma literackiego Reflektor, w którym debiutował utworem Opowieść o papierowej koronie. (1922) W 1927 ukazał się drukiem pierwszy tomik utworów poety, Kamień. Został on wysoko oceniony przez krytykę. Czechowicz skupiał wokół siebie młodych poetów: Bronisława Ludwika Michalskiego, Stanisława Piętaka, Wacława Mrozowskiego, Jóżefa Łobodowskiego. 1934 - najazd awangardy na Warszawę zorganizowany przez Czechowicza z udziałem czołowych twórców poezji nowatorskiej. 1937 zostaje sekretarzem redakcji tygodnika literackiego „Pion”. Zginał 9 września 1939 podczas bombardowania w Lublinie. Tomiki wierszy „Dzień jak co dzień” (1930), „Ballada z tamtej strony” (1932), „Z błyskawicy” 1934, „Nic więcej” (1936). MOTYWY: antynomia życia i śmierci, śmierć jak symbol wszystkich wartości transcendentalnych, jedność człowieka z ziemią, życie codzienne widziane w kategoriach więzienia, męki, koszmaru, śmierć obecna w snach, symbolizm, katastrofizm, poczucie zagrożenia, trwoga, motywy ognia i wody w ambiwalentnym, śmiercionośno-oczyszczającym znaczeniu. rzeka niepokoju, płynność, niestałość, rozpętanie żywiołów, wizyjność, chaos, zagłada, tęsknota za światem idealnym (dualizm: arkadia-apokalipsa) PROGRAM POETYCKI: całościowe widzenie poezji wyrażającej wielkość nadchodzących czasów, zdolnej im sprostać. Potrzeba wypracowania nowej idei i modelu przyszłości, który poezja mogłaby światu zaproponować. Te funkcje poezji określił Cz. jako mitotwórstwo. Poeta ma ujmować rzeczywistość w kształt nowego mitu: imaginacje, motywy standardowe: mitologia, ludowośc, folklor, pierwotność. Budowa: uproszczona i rozluźniona składnia, całkowita rezygnacja z interpunkcji i dużych liter, koncepcja języka symboliczno-magicznego służąca mityzacji świata i jego odrealnieniu, muzycznośc, instrumentalizacja zgłoskowa.

• DRAMAT XX-LECIA: chronologia dziejów dramatu: 1) okres dominacji prądów awangardowych, antyrealistycznych, trwający do około roku 1926. 2) okres środkowy, zachodzący na początku lat 30-stych , zwrot ku problematyce społecznej i komunikatywności 3) okres ostatni, zmagają się tendencje realistyczne i zainteresowania psychologiczne, większą rolę odgrywa historia i aktualna sytuacja międzynarodowa. Inspiracje: technika analityczna Ibsena, naturalizm, symbolizm, farsy awangardowe. Podstawowa cecha: napięcie między harmonią a tym, co wnosi energia rozpadu - niespójnością, rozproszeniem, przypadkiem. Współczesny dramat swymi korzeniami sięga myśli romantycznej, dramaturgię można scharakteryzować ze względu na gatunek (komedia, dramat poetycki, dramat groteski), dominację prądu artystycznego (np.. ekspresjonizmu) temat lub przynależność grupową. Historia dramatu w tym okresie była związana przede wszystkim z komedią bądź komediofarsą wyrosłą z poczucia lęku przed rozwojem historii. Komedie pisali jeszcze twórcy związani z Młodą Polską ( Żeromski: „Uciekła mi przepióreczka”, Perzyński „Uśmiech losu”, Nowaczyński „Wojna wojnie”) komedia z czasem stawała się sposobem widzenia świata, wiodła z jednej strony ku liryzmowi, w kierunku dramatu poetyckiego z drugiej - absurd. Komizm był narzędziem do uzyskania dystansu wobec bohaterów, ich zachowań i języka. W latach 30-stych częstym tematem komedii był totalitaryzm; mieszczańska farsa rozgrywała się w świecie zawieszonej aksjologii, podkreślała rolę przypadku, podważała regułę prawdopodobieństwa życiowego. W tej poetyce tworzyli Tuwim, Hemar, Słonimski. Dramat katastroficzny; Wikacy, dramat ekspresjonistyczny: - tradycje modernistyczne - Hulewicz, Zegadłowicz, Roztrworowski. Dramat awangardowy: Peiper „Szósta! Szósta”, Przyboś „Geometria pijana”. Dramat Gombrowicza „Iwona, księżniczka Burgunda” - sceniczna groteska i zarazem satyryczny obraz społeczeństwa, które krępuje i obezwładnia jednostkę.

• SZANIAWSKI - DRAMATY jako dramatopisarz rozpoczął karierę teatralną w 1917r trzyaktową komedią Murzyn. W 1919 związał się z teatrem „Reduta” a w 1935 zaczyna pisać dla Polskiego Radia słuchowiska; „Papierowy kochanek”, „Ewa”, Lekkoduch”, Ptak, „Żeglarz” (1925), „Adwokat i róże” (1929) w sumie 16 sztuk scenicznych. Wszystkie były wystawiane, większość z nich wielokrotnie, także za granica. Cechy: teatr swoisty, osobliwy, własny oryginalny. Posługiwał się konwencjonalną na pozór formą komedii, ale była to komedia o szczególnej tonacji, o przedziwnym nastroju i rozgrywająca się w niezwykłej i właściwej sobie przestrzeni. Autor wywodził swój teatr z potocznej, zwyczajnej obserwacji świata i ludzi. Był to jednocześnie teatr realistyczny i teatr wyobraźni, teatr przemilczeń i niedopowiedzeń - nastrój nieokreślonego marzenia, oczekiwania, pojawia się delikatna ironia, komizm słowny i sytuacyjny uwydatnia niezmienność, powtarzalność, sztuczność zachowań. Milczenie u Szaniawskiego jest charakterystycznym elementem jego dramaturgii. Systematykę rodzajowa można sprowadzić do 4 odmian: 1) groteska liryczna „Murzyn”, „Papierowy kochanek” 2) modernistyczny dramat psychologiczny „Ewa”, „Adwokat i róże” 3) dramat idei „Ptak” 4) baśń sceniczna „Kowal”. Dramat ten cechuje konflikt uczucia i rozsądku, marzenia i rzeczywistości a ponadto: wielopłaszczyznowość przestrzenna, charakter uniwersalny - wydarzenia mają jakby charakter typowy, symboliczny i reprezentatywny; w charakterystyce postaci uwzględniono nie tylko determinanty osobowościowe, ale i socjologiczne - rodowód środowiskowy. Podstawową formą podawczą jest dialog, w zasadzie realistyczny, bo oddaje naturalny tok myśli. Osadzony jest z reguły w zarysowanym kontekście sytuacyjnym. Bohaterów cechuje do nowej z wolna odkrywanej prawdy, nastrój oczekiwania i tęsknota za czymś pięknym. Autor stwarza atmosferę zagadkowości, istnieją momenty o szczególnym napięciu, sytuacje zaskoczenia, momenty retardacyjne. „Dwa teatry” (1946) stanowiły niespodziankę pisarską, jakby rewizję założeń całej dotychczasowej dramaturgii. Ukazywały one istotnie - dwa teatry. Jeden, noszący nazwę „Małego Zwierciadła” - realistyczny; drugi „Teatr Snów” tajemniczego „chłopca z deszczu” - nastrojowo poetycki, pełen zagadkowych symboli. Udowadnia, że mogą one współistnieć jako „dialektyczne przedstawienie tego samego zjawiska”. Niektórzy krytycy uznali, że sztuka ta aprobuje irracjonalizm, a więc postawę ideowo obcą socjalistycznym przemianom w kulturze

• TEORIA CZYSTEJ FORMY - wg. Witkacego sztuka miała zostać zasadniczo odcięta od jej związku z życiem. Podstawowe założenia „czystej formy” to: 1) tajemnica istnienia - kim jest człowiek i jaki jest sens jego istnienia w świecie 2) religia, filozofia i sztuka są sposobem na odkrywanie owej tajemnicy. Sztuką było wywołanie uczuć metafizycznych a nie wierne odtwarzanie życia. Naśladowanie jest degeneracja sztuki. 3) przeżcyie metafizyczne gwarantowało jedność istnienia 4) krytyka teatru naturalistycznego i symbolicznego - forma nie jest środkiem ekspresji jakichkolwiek uczuć - chodziło o stworzenie takiej formy teatru, w której to, co dziej się na scenie odbierane byłoby przez widzów jako czysto estetyczne zadowolenie 5) czysta forma jako naturalna konieczność twórcza 6) walka z iluzjonizmem 7) odrzucenie naturalistycznej psychologii. Postaci mogą przechodzić jedne w drugie, mogą zmieniać się na role, liczba kombinacji jest nieograniczona 8) likwidacja akcji dramatycznej - chodziło o to, aby widz wychodząc z teatru doznawał wrażenia jakby się obudził z dziwnego snu.

• DRAMATURGIA WITKACEGO - wszystkie sztuki Witkacego zostały napisane w tonacji szyderczej, groteskowej, parodystycznej, ujęte karykaturalnie i niejako z góry ośmieszone. Dramat Witkacego musimy rozumieć jako nie jako inscenizowanie sztuki życia, ale jako drwiącą klęskę tej inscenizacji. Bohaterowie: okrucieństwo, świadomość gry, wewnętrznej kompromitacji bohaterów towarzyszy kompromitacja dziejowa, konflikt metafizycznych jednostek ze zmechanizowanym społeczeństwem; temat wtajemniczenia, temat upadku tytana, los artysty bądź filozofa w społecznym kataklizmie. Dramat absurdu - człowiek Witkacego musi gonić za mirażem dziwności istnienia czy przynajmniej - intensywności wrażeń. Postępowanie bohaterów Witkacego ma najwyraźniej cechy samobójcze. Zmierzają oni - zwykle nieświadomie - do własnego unicestwienia. Witkacy wyolbrzymia melodramatyczny motyw matki, wyzyskanej przez dzieci, aby uzyskać efekt komiczny i ośmieszyć zarówno Leona jak i jego rodzicielkę („Matka”). „Szewcy” reprezentują syntetycznie uciemiężony i zwycięski lud w całości. Przygotowują rewolucje i rzeczywiście obejmują władzę. Ale przewodzi im Sajetan Tempe, „socjał”, samouk, działacz w stylu XX wieku. Czeladnicy zaś dojrzewają dopiero do myślenia i walki. I przypominają raczej pracowników rzemiosła albo robotnicza arystokrację, przeciwstawioną proletariatowi fabrycznemu. Zamknięci w warsztacie jak w więzieniu Szewcy cierpią znieprawienie i beznadziejność robotniczego losu. Akt pierwszy kończy się upadkiem systemu demokratyczno - liberalnego. Scurvy obejmuje władzę i zamyka szewców w więzieniu, gdzie główną karą jest przymus zupełnej bezczynności. Tymczasem kołowrót dziejów toczy się nieubłaganie dalej. Czeladnicy wykańczają Sajetana, ale nie będą się długo cieszyć - czy raczej nudzić - władzą. Straszliwy Hiperrobociarz - jakby wcielenie wyroków historii - oświadcza że sprawują rządy pozorne tylko. Szewcy kończą się obłędną apoteozą. Scurvy, uwiązany jak pies zdycha z pożądania. Kajetan umiera głosząc filozoficzne brednie. Czeladnicy i Puczymorda korzą się przed Księżną, która - ogarnięta transem - wykrzykuje bełkotliwą pochwałę płci. Fantastyka pełni podwójną funkcję: 1) wywołuje zgrozę i przerażenie widza; 2)odbiera widzom czy czytelnikom wrażenie prawdopodobieństwa. oscylacja między śmiertelną powaga zdarzeń a lekkomyślnością postaci. - zniesienie hamulców moralnych związane bezpośrednio ze świadomością gry - pozwala zrozumieć użycie i nadużycie hiperboli Witkacy sięga po ukształtowane już składniki istniejącego teatru, powieści i dramaturgii, aby je na nowo obrobić i przemodelować; Postacie zdają się pozszywane ze strzępów rozmaitych literackich konwencji - nobilitację artystyczną zyskuje najokropniejsza tandeta Obfitość wydarzeń, nagłych zwrotów akcji, niespodziewanych zakłóceń fabuły przypomina istotnie - jak chciał pisarz - senne majaczenie; obniżenie znaczenia wydarzeń (działań) na rzecz zwiększonej wagi komentarza (refleksji postaci) - dwie akcje: powierzchowna (akcja miłości, przygody, terroru) i głęboka (szukania dziwności) Wyobraźnia Witkacego oscyluje między śmiechem a grozą. Burzy śmiechem utrwalone typy: z lubością zniekształca i wyszydza sentymentalne obrazy domowego szczęścia. Groza rodzi się dopiero wtedy, gdy humor odsłoni swoją drugą twarz, kiedy utożsami się z poczuciem małości i nikczemności wszystkiego. Śmiech rodzi się jakby z reguły zderzenia schematów, stereotypów, tradycji i konwencji, które nachodzą na siebie i rozbijają się wzajemnie: 1) styl telegraficzny 2) styl brukowego melodramatu 3) precyzyjne rozważania światopoglądowe 4) repliki komedianckie 5) jawna drwina. Wszystkie te style uniemożliwiają rozróżnienie powagi i drwiny w wypowiedzi. Współczesne piękno wg Witkacego musi być kulawe - miesza on i krytykuje gatunki, wykoślawia tradycyjne postacie, lubuje się w anachronizmach, obnaża przyzwoitość i mąci rozmaite style wypowiedzi.

• KATASTROFIZM - bezpośrednią przesłanką dla katastrofizmu Witkacego było modernistyczne przekonanie o zanikaniu wszelkich wartości. Podstawami XX-wiecznymi była I wojna światowa, rewolucja bolszewicka, emancypacja polityczna ludów pozaeuropejskich i perspektywa zagrożenia ludzkości niekontrolowanym rozwojem techniki; stanowi on przeświadczenie o unicestwieniu wypracowanych wartości o instytucji. Katastrofizm miał kilka odmian - katastrofizm konsekwentny, hipotetyczny, techniczny, egzystencjalny, historiozoficzny. Pierwszy dzieli się na dwa podtypy: totalny oraz ograniczony, który reprezentował Witkacy. U niego nie nadchodzi ostateczna apokalipsa. Jest to przewidywanie bliskiej zagłady tradycyjnych wartości duchowych, a także odczuwanie własnej epoki jako okresu upadku, krytyka wzorów cywilizacyjnych. Od katastrofistów totalnych różni go wiara, że po katastrofie będzie istnieć jeszcze rzeczywistość. Mechanizacja odbywa się kosztem indywidualizmu jednostki: unicestwienia religii i sztuki. Standaryzacja kultury zagraża osobowości, bo jest wynikiem umasowania. Przeraża Witkacego możliwość zepchnięcia sztuki do celów czysto użytkowych. Katastrofizm występował także m.in. u Wata „Bezrobotny Lucyfer”, Jasielskiego „Palę Paryż”, Tuwima „Bal w operze”. Pożegnanie jesieni - tytuł - nawiązuje do śmierci bohaterów i katastrofy zachodniej cywilizacji. Zmierzch życia to akt dojrzewania do śmierci. W czasie objawienia w górach, wywołanego narkotykami i bliskością przyrody, Bazakbal przypomina sobie pierwsze inicjacje życiowe, które Witkacy nazywa „pożegnaniami jesieni”. Kompozycja oparta między życiem a śmiercią: chrzest-ślub-rewolucja-śmierć. Bohaterowie postępują fantastycznie i nieprzewidywalnie, autor zaznacza w przedmowie, że kwestie społeczne są traktowane przez niego naiwnie i bez fachowej znajomości. Powieść Witkiewicz wykluczył z dziedziny „czystej formy”. Nie była dla niego formą sztuki, ponieważ nie należy do kategorii utworów skonstruowanych w sensie artystycznym. Postacie są zróżnicowane pod względem typu psychiki i ideologii, ale łączy ich wspólny przedmiot zainteresowań i obsesji. Ich wspólny problem polega na utracie indywidualności na rzecz zbiorowości. Rosnąca niepewność zbliża wszystkich do kresu. 1) POWIEŚĆ - WOREK - tradycje: Berent, Miciński, Jaworski cechy gatunkowe: bohater-aktor, struktura romansowa, traktat filozoficzny (parte traktatowo-dygresyjne), demaskacja procesów literackich, sztuczność, deformacja świata, groteska, elementy fantastyki, niejednorodność stylistyczna, przemieszanie tematów wysokich i niskich, nadorganizacja narracji - przerost treści, nieustanne kwestionowanie zasad i wartości powieści realistycznej, 2) METAPOWIEŚĆ (wypowiedzi metanarracyjne, relacja narrator-postać i narrator jako autor) 3) BILDUNGSROMAN - powieść o dojrzewaniu, kształtowaniu się cech bohatera 4) POWIEŚĆ INICJACYJNA - doświadczanie spraw życiowych, stałe poczucie nienasycenia prowadzi do klęski, samozniszczenia. Inicjacja w śmierć zdarza się tylko raz. 5) POWIEŚĆ IDEI - monologi i dialogi to obszar nieustających polemik i dyskusji ideowych, w centrum znajduje się koncepcja zmierzchu formacji społecznych. Problematyka historiozoficzna, filozoficzna, socjologiczna i egzystencjalna. NIWELIZM - ustroj polit. wpr. Przez Sajetana Tempe; nie jest to ani rewolucja bolszewicka ani faszyzm, lecz ostatnie stadium totalitaryzmów, od których rozpoczął się wiek XX, w perspektywie Witkacego rewolucja to paradoksalnie przyszłość ludzkości. Stosunek autora do niej jest negatywny. Problem ten ze sfery wydarzeń historycznych zostaje przeniesiony w sferę duchową. Paradoksalnie przyczyny rewolucji staja się również jej następstwami (wyjałowienie duchowe, nicość intelektu, szarość, przeciętność, uniformizacja). Nienasycenie - zawarta jest tutaj wizja znakomicie zdyscyplinowanego państwa chińskich komunistów, które podbija wyimaginowaną kontrrewolucyjną Rosję i szykuje się do napaści na powierzchownie skomunizowane państwa Europy Zachodniej. To wg. Witkacego zapowiada rozpad więzi społecznych, zanik wspólnych wartości, a zarazem koniec cywilizacji. W pierwszej części „Przebudzenie” bohater (Genezyp) usiłuje odnaleźć własną tożsamość - seksualną społeczną metafizyczna. W drugiej „Obłęd” postacie są coraz bardziej odchylone od normalności, co sprawia, że chłopiec psychiczni zaczyna się rozpadać całkowicie poddaj się siłom zewnętrznym. Jednocześnie Polska przegrywa walkę o powstrzymanie Chińczyków. Rozbicie zwykłej rzeczywistości powieściowej wynika ze szczególnego sposobu patrzenia. Skoro świat traci spoistość i rozpada się, załuje się też cała funkcjonująca machina klasycznej powieści. Ośrodkiem „Nienasycenia” jest motyw świadomości w osaczeniu przed ostatecznym unicestwieniem oraz związane z tym poszukiwanie metafizyczne. Tęsknota ludzkości do samozniszczenia oznacza koniec pewnej epoki historii cywilizacji.

• PUBLICYSTYKA ŻEROMSKIEGO - natychmiast po odzyskaniu niepodległości Z. rzucił się w wir działalności społecznej i publicystycznej. W owej publicystyce lat powojennych próbował przede wszystkim znaleźć Polsce drogę pomiędzy złą tradycją niesprawiedliwości społecznej i pogardy dla ludzi ciężkiej pracy, a niszczycielskim szałem rewolucji komunistycznej. Tym upartym poszukiwaniem rozwiązania zwanego później „trzecią drogą” zapowiadał Ż. Dyskusje, które miały się toczyć przez całe XX stulecie. Owa „trzecia droga” miała, zdaniem niektórych, ominąć zasadzki kapitalizmu i komunizmu, zapewniając jednocześnie wysoką efektywność gospodarowania i społeczny pokój, oparty na poczuciu bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Źródeł niepowodzenia w dziele społeczno - politycznego postępu doszukiwał się w nieszczęsnym polskim wygodnictwie i lenistwie duchowym Mówił to dobitnie w znanym eseju-reportażu „Na probostwie w Wyszkowie” - zstanawiając się nad nieprawością zdrajców narodu i zbrodniami, których w cudzym interesie dokonali, ale i nad ich przyczynami, dla których znaleźli posłuch wśród wielu prostych ludzi. Z przeciwnikami walczył w tomie „Snobizm i postęp (1923).

publicystyka: Początek świata pracy (1918), Projekt Akademii Literatury Polskiej (1918), Organizacja inteligencji zawodowej

---