1. Normy postępowania

1. Wypowiedzi dyrektywalne i ich rodzaje

1. Funkcje wypowiedzi:

1. wypowiedzi opisowe,

2. wypowiedzi pozaopisowe.

2. Wypowiedzi opisowe - pełnią funkcję opisową, czyli są to takie, które stwierdzają, że tak a tak jest albo tak a tak nie jest, stwierdzają pewne stany rzeczy faktycznie istniejące czy tylko przez kogoś wyobrażone. Są albo prawdziwe, albo fałszywe.

3. Wypowiedzi pozaopisowe to głównie:

1. wypowiedzi dyrektywalne;

1. normy postępowania,

2. dyrektywy celowościowe,

3. reguły sensu czynności konwencjonalnych,

2. wypowiedzi wyrażające oceny;

4. Wypowiedzi durektywalne - takie, które mają wpływać na zachowania osób, do których są skierowane; pełnią funkcję sugestywną.

5. Dyrektywa celowościowa (teleologiczna) - wyrażenie, które głosi, co należy czynić, ażeby osiągnąć zamierzony rezultat.

6. Czynność konwencjonalna - taka czynność psychofizyczna albo czynność konwencjonalna niższego stopnia, której reguły sensu każą przypisywać określony sens kulturowy.

7. Reguły sensu - “nakazują” pewnym czynnościom przypisywać sens czynności konwencjonalnej - wskazują, kto i w jaki sposób może dokonać “ważnej” czynności konwencjonalnej.

2. Normy postępowania

1. Norma postępowania - wypowiedź, która określonym podmiotom jako jej adresatom nakazuje albo zakazuje, aby w określonych okolicznościach postąpiły albo postępowały w określony sposób.

2. Norma postępowania zawiera:

1. określenie jej adresata,

2. określenie postępowania wyznaczonego adresatowi,

3. określenie okoliczności, w których adresat ma w wyznaczony mu sposób postąpić albo wielokrotnie postępować, przy czym postępowaniem jest tylko takie zachowanie się jakiejś osoby, które jest zależne od jej woli.

3. Adresat normy - ktoś, komu norma nakazuje określone postępowanie, albo określonego postępowania zakazuje.

1. norma indywidualna - wskazuje adresata nazwą indywidualną,

2. norma generalna - wskazuje adresata nazwą rodzajową.

4. Norma konkretna - wyznacza do spełnienia jakiś określony czyn, który jest niepowtarzalny.

5. Norma abstrakcyjna - wyznacza jakieś zachowanie określonego rodzaju, w zasadzie powtarzalne.

6. Normodawca - osoba (albo odpowiednio zorganizowana grupa osób), która ustanawia normę.

1. normy autonomiczne - stanowione przez normodawcę dla samego siebie;

2. normy heteronomiczne - stanowione przez normodawcę dla innych podmiotów;

7. Norma znajduję zastosowanie jeżeli powstanie zespół okoliczności wskazanych w normie, w których adresat normy ma postąpić w sposób w tej normie wyznaczony.

8. Zakres zastosowania - klasa takich możliwych przyszłych sytuacji, w których norma znajduje zastosowanie.

9. Zakres normowania - klasa przyszłych zachowań adresata normy, które norma ta wyznacza mu do spełnienia.

10. Realizowanie normy - zachowanie się adresata normy w sposób wyznaczony przez tą normę.

11. Przekroczenie (naruszenie) normy - zachowanie się adresata normy w sposób niezgodny z normą.

12. Słowna postać normy:

1. wypowiedź rozkazująca;

2. wypowiedź hipotetyczna;

3. wypowiedź kategoryczna;

3. Obowiązywanie normy

1. Normy postępowania nie mają wartości logicznej (prawda, fałsz), ale mogą obowiązywać, albo nie obowiązywać.

2. Dwa typy uzasadnienia obowiązywania norm postępowania:

1. uzasadnienie tetyczne;

2. uzasadnienie aksjologiczne;

3. Uzasadnienie tetyczne - norma obowiązuje, jeżeli taką normę ustanowił albo uznał i tego ustanowienia albo uznania nie odwołał ktoś, komu należy dawać posłuch ze względu na jego szczególną pozycję społeczną, która może polegać na tym, że normodawca:

1. cieszy się autorytetem w opinii adresatów,

2. dysponuje mocą

3. jest upoważniony do stanowienia norm dla innych.

4. Uzasadnienie aksjologiczne - norma obowiązuje, jeżeli argumentem przemawiającym za jej realizowaniem jest to, że czyny nakazane przez tę normę do spełnienia są dobre, godne aprobaty, a czyny zakazane są złe, godne dezaprobaty.

1. uzasadnienie autonomiczne - odwołanie się do ocen własnych tej osoby, która daną normę uznaję za obowiązującą;

2. uzasadnienie heteronomiczne - odwołanie do ocen innych podmiotów, jakiegoś autorytetu;

5. Obowiązywanie w sensie behawioralnym - gdy adresaci zachowują się zgodnie z tą normą lub gdy jest dostatecznie prawdopodobne, że za niezrealizowanie tej normy adresatów spotka jakaś dolegliwość. Tutaj: “norma obowiązująca” = “norma skuteczna”, “spotykająca się z posłuchem”.

4. Normy prawne. Rodzaje norm prawnych

1. Norma prawna - norma postępowania, która została ustanowiona albo uznana przez upoważniony organ państwa, będąca normą generalną i abstrakcyjną.

2. Tradycyjna, trójczłonowa koncepcja normy prawnej:

1. hipoteza - określa adresata i okoliczności,

2. dyspozycja - postępowanie,

3. sankcja - konsekwencje przekroczenia normy.

3. Nie wszystkie normy posiadają jednak sankcję - biorąc to pod uwagę możemy podzielić normy postępowania na:

1. normy niedoskonałe (leges imperfectae),

2. normy powiązane funkcjonalnie: sankcjonowane i sankcjonujące (sprzężone).

4. Lex imperfecta - norma, która jakiemuś adresatowi w określonych okolicznościach wyznacza obowiązek określonego postępowania, ale za niezrealizowanie tego obowiązku prawodawca nie przewiduje wymierzania adresatowi jakiejś sankcji.

5. Norma sankcjonowana - norma postępowania wyznaczająca określonemu podmiotowi w określonych okolicznościach jakieś zachowanie, ale taka, z którą jest związana (sprzężona) inna norma - sankcjonująca. Jakaś norma jest więc sankcjonowana ze względu na normę sankcjonującą.

6. Norma sankcjonująca - norma, która określonym adresatom nakazuje wymierzać sankcje za niezrealizowanie nakazów wyznaczonych w innej normie (normie sankcjonowanej), jeżeli ta ostatnia znalazła zastosowanie.

7. Norma merytoryczna - norma prawna, która nakazuje albo zakazuje jakiegoś zachowania o charakterze bądź to czynności psychofizycznej, czy czynności konwencjonalnej.

8. orma kompetencyjna - normy, które udzielają jakiemuś podmiotowi kompetencji (upoważnienia) do dokonania określonych czynności konwencjonalnych, z takim skutkiem, że przez jej dokonanie powstaną albo zaktualizują się obowiązki innych podmiotów.
   Dwa podmioty:

1. tego, którego upoważniają do dokonania czynności konwencjonalnej,

2. adresata normy kompetencyjnej - tego, który ma obowiązek zachować się w określony sposób, gdy podmiot upoważniony dokona określonej czynności konwencjonalnej.

5. Inne znaczenia słów “prawo” i “norma”

1. Prawo:

1. “prawo nauki”,

2. “ogół norm”,

3. “zasada, prawidłowość”.

2. Norma:

1. “wzorzec, miara”,

2. “norma techniczna”.

2. Powstawanie prawa

1. Formy powstawania prawa

1. Proces powstawania prawa - złożony proces społeczny, w rezultacie którego kształtują się albo zostają ukształtowane normy prawne o określonej treści, obowiązujące w określonej grupie społecznej, np. w grupie państwowej, w społeczności lokalnej czy w grupie zawodowej.

1. może mieć charakter spontaniczny (prawo zwyczajowe),

2. może mieć charakter procesu zorganizowanego (stanowienie).

2. Fakty prawotwórcze - formy powstawania prawa.

1. stanowienie,

2. ustawa,

3. kształtowanie się prawa zwyczajowego,

4. precedens prawotwórczy.

3. Źródła prawa:

1. fakty prawo tworzące - źródła powstania prawa,

2. rezultaty tych faktów - źródła poznania prawa.

4. Prawo zwyczajowe - najdawniejsza forma tworzenia prawa. Proces kształtowania się prawa zwyczajowego jest długotrwały i skomplikowany. Najpierw musi się wykształcić w jakiejś społeczności powszechnie akceptowany zwyczaj postępowania w określony sposób i przekonanie, że postępowanie to jest wyznaczone przez jakąś wiążącą normę, zwaną normą zwyczajową. Do tego musi się wykształcić powszechne przekonanie, że dana norma zwyczajowa powinna być realizowana jako prawna, a jej przekroczenie powinno być sankcjonowane. Jeżeli przy tym jakiś organ państwa rozstrzygnie jakąś konkretną sprawę na podstawie normy zwyczajowej, to norma ta staje się normą prawa zwyczajowego.

5. Akt uznania normy (usankcjonowanie zwyczaju) - czynność podjęcia przez organ państwa decyzji na podstawie normy zwyczajowej.

6. Zwyczaje - powszechne nawyki określonego zachowania w określonych sytuacjach, które wykształciły się w jakiejś grupie społecznej i nie są uznawane przez organy państwa za wiążące. Normy prawne często odsyłają do zwyczajów.

7. Stanowienie - czynność konwencjonalna kompetentnego organu państwa, poprzez którą organ ów “żąda”, aby normy prawne o ukształtowanej przez niego treści były realizowane.

8. Współstanowienie - polega na tym, że akt stanowienia jest dokonywany przez co najmniej dwa podmioty.

9. Umowa - fakt prawotwórczy, czynność co najmniej dwustronna, poprzez którą strony uczestniczące w umowie ustalają wiążące je normy generalne i abstrakcyjne.

10. Precedens prawotwórczy - polega na tym, że jakiś organ państwa rozstrzyga określoną trudną sprawę, mimo że w obowiązującym systemie prawa brak jest podstaw do rozstrzygnięcia lub też podstawy te są niedostatecznie określone. Rozstrzygając konkretną sprawę, organ państwa formułuje pewną normę generalna, którą czyni podstawą owego rozstrzygnięcia, a nazywaną ratio decidendi. Jeżeli dany system prawa jest tak zbudowany, że obowiązuje w nim zasada związania precedensem, tzw. zasada stare decisis, to zgodnie z nią ratio decidendi, będąca podstawą konkretnego rozstrzygnięcia precedensowego, powinna być odtąd podstawą rozstrzygania wszystkich spraw podobnych.

11. Pisane źródła prawa:

1. stanowienie,

2. umowa.

12. Niepisane źródła prawa:

1. prawo zwyczajowe,

2. precedens prawotwórczy.

2. Proces tworzenia prawa

1. Proces prawodawczy w państwach demokratycznych jest uregulowany szczegółowo:

1. kto jest upoważniony tworzyć prawo,

2. zakres spraw, które można regulować aktem normatywnym danego rodzaju,

3. formy, w jakich prawo może być tworzone,

4. przebieg procesu prawodawczego,

5. ogłaszanie.

2. Zamknięty system źródeł prawa - prawo może być tworzone jedynie w formach wskazanych w konstytucji lub jedynie przez podmioty, które konstytucja do tego upoważnia.

3. Fazy prac prawodawczych:

1. faza przygotowawcza,

2. konwencjonalny akt stanowienia.

4. Faza przygotowawcza - zaczyna się od podjęcia zamysłu, by uregulować prawnie jakąś dziedzinę spraw i obejmuje przygotowanie projektu aktu normatywnego, uzgodnienie go z różnymi podmiotami, jego krytyczną analizę oraz podjęcie decyzji o przedłożeniu projektu organowi, który ma kompetencje do jego ustanowienia.

5. Prawodawca faktyczny - ludzie uczestniczący w procesie przygotowania i stanowienia aktów normatywnych oraz wywierających rzeczywisty wpływ na ukształtowanie treści tych aktów i nadanie im określonego kształtu redakcyjnego.

6. Prawodawca formalny - podmiot wyposażony w kompetencje prawodawcze i dokonujący konwencjonalnego aktu stanowienia, choć sam nie prowadzi wszystkich prac prawodawczych.

7. Inicjatywa ustawodawcza - kompetencja pewnych podmiotów do dokonania czynności polegającej na przedłożeniu kompetentnemu organowi państwa projektu ustawy z takim skutkiem prawnym, że organ ten jest zobowiązany do rozpatrzenia przedłożonego projektu i podjęcia decyzji w sprawie jego ustanowienia albo odrzucenia.

3. Akty normatywne

1. Pojęcie aktu normatywnego

1. Akt normatywny - zbiór przepisów prawnych, odpowiednio uporządkowanych, wydanych przez upoważniony podmiot, wyrażający normy w zasadzie generalne i abstrakcyjne, opatrzony nazwą.

2. Akt prawny - j . w. ale wyraża normy konkretne i indywidualne, LUB te i te

3. Różnice między aktami normatywnymi:

1. przedmiot unormowania,

2. pozycja zajmowana w systemie prawa.

4. Budowanie aktów normatywnych według określonego schematu - służy komunikatywności.

2. Budowa aktu normatywnego

1. Minimum treści typowego aktu normatywnego:

1. przepis merytoryczny,

2. tytuł,

3. przepis o wejściu w życie,

4. podpis.

2. Przepis merytoryczny - przepis zawierający normę prawną wyznaczającą czyjeś postępowanie.

3. Przepisy przejściowe i dostosowujące mają na celu rozstrzygnięcie:

1. jakie dawne przepisy uchylić, ażeby uniknąć niezgodności,

2. jakie normy (dawne czy nowe) należy stosować do zdarzeń czy stosunków, które powstały w czasie obowiązywanie dawnych norm, ale trwają w chwili gdy następuje zmiana przepisów prawnych.

4. Elementy aktu normatywnego:

1. tytuł aktu,

2. przepisy merytoryczne:

1. przepisy ogólne,

2. przepisy szczegółowe,

3. przepisy o zmianie przepisów obowiązujących (nowelizujące),

4. przepisy przejściowe i dostosowujące,

5. przepisy końcowe:

1. przepisy uchylające (derogacyjne),

2. przepisy o wejściu aktu normatywnego w życie,

3. przepisy o wygaśnięciu mocy aktu normatywnego.

5. W akcie normatywnym można wyróżnić:

1. część artykułowaną - tę, w której zawarte są przepisy prawne,

2. część nieartykułowaną - tytuł aktu, preambuła, tzw. podstawa prawna oraz podpis.

6. Tytuł:

1. rodzaj aktu,

2. twórca aktu,

3. data wydania,

4. treść,

5. czasami - informacja “o zmianie ustawy”,

6. w aktach wykonawczych - informacja o podstawie prawnej wydania.

7. Preambuła (preambulus - idący przodem) - uroczysty wstęp, umieszczany w niektórych aktach normatywnych, które normują jakieś dziedziny spraw szczególnie doniosłe dla życia danej społeczności (np. konstytucje):

1. wyjaśnia motywy wydania danego aktu,

2. formułuje podstawowe wartości, które zamierza się przez jego wydanie chronić.

8. Podstawa prawna wydania aktu o charakterze wykonawczym względem ustawy - przepis upoważniający do unormowania określonej dziedziny spraw aktem wykonawczym. Podanie podstawy prawnej spełnia dwie funkcje:

1. legitymizuje akt wykonawczy, ponieważ ukazuje, że do jego wydania udzielono stosownego upoważnienia,

2. wskazuje, z jaką ustawą akt wykonawczy jest powiązany tematycznie i funkcjonalnie.

9. Przepisy ogólne - wskazują, jakie sprawy są regulowane w danym akcie, a jakie są spod jego regulacji wyjęte, do jakich podmiotów odnoszą się, a do jakich nie odnoszą się normy w tym akcie zawarte. Zamieszcza się w nich także postanowienia wspólne dla wielu przepisów, w szczególności objaśnienia określeń używanych w danym akcie lub objaśnienia występujących w nim skrótów.

10. Przepisy szczegółowe - regulują poszczególne sprawy, wyznaczają komuś określone zachowania.

11. Przepisy o zmianie przepisów obowiązujących (nowelizujące) - zmieniają nie tylko treść lub brzmienie jakiegoś przepisu, ale też dodają do jakiegoś zbioru przepisów nowe lub uchylają przepis albo przepisy.

12. Przepisy uchylające - poprzez nie dokonuje się wyeliminowania jakichś przepisów czy całych aktów normatywnych z systemu prawnego.

13. Przepisy o wejściu aktu normatywnego w życie - zawierają polecenie od kiedy należy realizować normy zawarte w danym akcie.

14. Grupy tematyczne - dla uzyskania większej komunikatywności aktu normatywnego nie tylko zamieszcza się w nim przepisy w określonej konieczności, ale nadto przepisy te łączy się w grupy tematyczne:

1. części,

2. księgi,

3. tytuły,

4. działy,

5. rozdziały.

4. Rodzaje aktów normatywnych

1. Konstytucja

1. Konstytucja - akt normatywny o najwyższej mocy prawnej i szczególnym zakresie regulacji, uchwalany i zmieniany w specjalnej procedurze, zazwyczaj noszący specjalną nazwę.

2. Najwyższa moc prawna konstytucji:

1. nie ma aktów, które zawierałyby normy o mocy wyższej od konstytucji,

2. wszystkie inne akty muszą być z nią zgodne:

1. zgodność proceduralna - akt normatywny może stać się elementem systemu, jeżeli został wydany przez upoważniony podmiot i w wyznaczonej procedurze, co określa konstytucja,

2. zgodność treściowa - inne akty normatywne nie mogą być niezgodne z treścią norm zawartych w konstytucji.

3. Konstytucja stwarza:

1. podstawy kompetencyjne całego systemu prawa,

2. podstawy aksjologiczne i treściowe systemu - formułuje zasady na których ma się opierać cały tworzony porządek prawny.

4. Przedmiot regulacji konstytucji:

1. podstawy ustroju politycznego państwa,

2. elementy ustroju ekonomicznego,

3. pozycja jednostki w państwie,

4. procedura zmiany konstytucji.

5. Ewolucja treści konstytucji od “konstytucji państwa” do “konstytucji społeczeństwa”.

6. Zmiana konstytucji:

1. specjalnym trybie - innym niż ustawodawczy,

2. przez specjalne ciało - konstytuanta,

3. większe wymagania quorum i większości.

7. Ustawa konstytucyjna - ustawa mająca moc prawną równą konstytucji, która w zasadzie obowiązuje obok konstytucji i normuje jedynie niektóre sprawy należące do tradycyjnie zakresu spraw regulowanych przez konstytucje.

2. Ustawa i akty o mocy ustawy

1. Ustawa - akt uchwalany przez parlament w specjalnej procedurze (trybie ustawodawczym), której elementy określa konstytucja, zajmujący pozycję bezpośrednie po konstytucji, mający nieograniczony przedmiotowo zakres normowania.

2. Materia ustawowa - zakres spraw, które mogą być normowane ustawą, a nie jakimkolwiek innym aktem normatywny. Zazwyczaj są to:

1. prawa, wolności i obowiązki obywateli i ich organizacji,

2. kompetencje organów państwa,

3. ciężary nakładane na obywateli.

3. Rodzaje ustaw:

1. ustawa w sensie formalnym - akt parlamentu, wydany w procedurze przewidzianej dla ustaw, określany jako ustawa i jak ustawa ogłoszony, który jednak w ogóle nie zawiera norm postępowania, ale poprzez który coś się tworzy czy ustala;

2. ustawa organiczna - ustawa posiadająca szczególną moc prawną, wyższą niż moc innych ustaw; regulują doniosłe sprawy, dlatego są zmieniane w specjalnej procedurze - przy większym quorum i innej większości głosów niż ustawy zwykłe;

3. rozmaite ustawy posiadające te samą moc prawną, różniące się tematyką; szczególnie doniosła jest ustawa budżetowa;

4. Zasada wyłączności parlamentu - zasada uchwalania ustaw przez parlament jako organ reprezentujący suwerena, którym współcześnie jest naród.

5. Władza ustawodawcza - prawo uchwalania ustaw, przyznane przez konstytucje parlamentowi.

6. Ustawodawstwo delegowane - w szczególnych okolicznościach władza ustawodawcza może wydawać akty normatywnym o mocy ustawy, regulujący sprawy, które są zazwyczaj normowane ustawą.

IV.3Akty wykonawcze i inne akty podustawowe
kty wykonawcze - akty normatywne wydawane przez organy władzy wykonawczej na podstawie upoważnienia udzielonego przez ustawę oraz w celu jej wykonania.

7. Akty wykonawcze spełniają wobec ustawy upoważniającej rolę służebną i są związane z nią dwojakiego rodzaju więziami:

1. kompetencyjną - jest wydawany wyłącznie wtedy, gdy ustawa do tego upoważnia, a więc “na podstawie” ustawy,

2. funkcjonalną - jest związany z treścią ustawy, służy do jej wykonania.

8. Inne akty podustawowe: statuty, regulaminy, układy zbiorowe pracy, porozumienia, umowy taryfowe.

9. Akty o charakterze umownym - akty, które powstają w drodze porozumienia stron, którymi są przedstawiciele pracodawców oraz związków zawodowych. Normują one warunki, jakim powinna odpowiadać treść stosunku pracy oraz wzajemnie zobowiązania stron układu odnoszące się do jego stosowania.

10. Statuty - akty, zazwyczaj normujące organizację i sposób działania określonych instytucji. Mają one charakter ustrojowy w tym sensie, że określają reguły powoływania pewnych organów o charakterze wewnętrznym, ich zadania i sposób funkcjonowania.

11. Akty normatywne można dzielić ze względu na to, czy mają one charakter wiążący:

1. na terytorium całego państwa,

2. na określonym terytorium - obszarze działania organów, które je wydały (prawo miejscowe).

3. Akty powszechnie obowiązujące a akty o charakterze wewnętrznym

1. Akty normatywne obowiązujące w RP określa Konstytucja, która systematyzuje je w dwie grupy:

1. akty powszechnie obowiązujące (powszechnie wiążące),

2. akty o charakterze wewnętrznym.

2. Akty normatywne powszechnie obowiązujące - takie, których normy mogą być adresowane do każdego podmiotu i mogą kształtować ich sytuacje prawne. Są to: konstytucja, ustawy, rozporządzenia z mocą ustawy, rozporządzenia, akty prawa miejscowego, tzw. umowne źródła prawa, ratyfikowane umowy międzynarodowe.

3. Zamknięty system aktów normatywnych powszechnie obowiązujących:

1. normy powszechnie wiążące mogą być zawarte wyłącznie w aktach normatywnych, które wymienia Konstytucja,

2. akty tego rodzaju mogą być wydawane wyłącznie przez podmioty, które Konstytucja do tego upoważnia.

4. Akty normatywne o charakterze wewnętrznym - akty, które nie są skierowane do obywateli, ich organizacji czy osób prawnych; ich adresatami są wyłącznie jednostki organizacyjnie podporządkowane podmiotowi wydającemu akt. Są to: uchwały i zarządzenia.

4. Powiązania między aktami normatywnymi

1. Akty normatywne obowiązujące w jakimś państwie są ze sobą powiązane na wiele sposobów.

2. Więź hierarchiczna - pozwala na uporządkowanie aktów normatywnych, począwszy od stojących najwyżej w hierarchii do aktów, które zajmują w tej strukturze pozycję najniższą.

3. Powiązania hierarchiczne mogą mieć charakter:

1. kompetencyjny,

2. treściowy,

3. derogacyjny.

4. Podstawą kompetencyjną dla wszystkich obowiązujących aktów normatywnych jest Konstytucja. Inne akty muszą być zgodne z nią treściowo. A uchylenie konstytucji ma ten skutek, że traci podstawę swego obowiązywania cały oparty na niej system aktów normatywnych.

5. Akty normatywne Unii Europejskiej

1. Akty normatywne mogą być także rezultatem stanowienia przez tzw. prawodawcę wspólnotowego - być aktami tworzonymi przez różne instytucje Unii Europejskiej: Parlament Europejski, Radę Europejską, Komisję Europejską.

2. Rozporządzenia (ustawy europejskie) - akty, które mają charakter wiążący we wszystkich państwach będących członkami UE i są w tych państwach bezpośrednio stosowane. Regulują sprawy, które w prawie krajowym są zazwyczaj normowane ustawą, przy czym jeżeli jakaś dziedzina spraw zostanie unormowana rozporządzeniem, to zasadniczo wygada kompetencja państwa członkowskiego do stanowienia prawa w tej dziedzinie.

3. Dyrektywy (europejskie ustawy ramowe) - adresowane do państw członkowskich UE. Adresat jest wskazywany w jej przepisie końcowym, a może nim być każde państwo, albo niektóre z nich. Dyrektywa wyznacza państwu członkowskiemu obowiązek osiągnięcia określonego rezultatu w wyznaczonym w dyrektywie terminie, pozostawiając jednak prawodawcy krajowemu wybór formy i środków, które zastosuje, aby rezultat osiągnąć.

4. Implementacja (wdrożenie) - dyrektywy wymagają wydania aktów normatywnych prawa krajowego, uchylenia tego rodzaju aktów lub ich nowelizacji tak, aby osiągnąć cel wyznaczony w dyrektywie.

5. Decyzje (decyzje europejskie) - akty stosowania prawa wspólnotowego adresowane do indywidualnie wskazanego podmiotu, choć zdarza się, że ich adresatem jest każde państwo.

5. Obowiązywanie prawa

1. Pojęcie obowiązywania

1. Obowiązywanie - mówimy, że norma (przepis prawny, akt normatywny) obowiązuje w sensie: obowiązuje w jakimś systemie prawny, jest elementem tego systemu, jeżeli została wprowadzone do systemu zgodnie z przyjętymi regułami i nie została zgodnie z tymi regułami z tego systemu wyeliminowana.

2. Początek obowiązywania:

1. norma prawa zwyczajowego - w chwili uznania przez kompetentny organ państwa,

2. norma powstała w wyniku stanowienia - w chwili dokonania ostatniej spośród całego łańcucha czynności konwencjonalnych składających się na złożony akt stanowienia prawa - urzędowe ogłoszenie lub ustanowienie.

2. Wejście aktu normatywnego w życie

1. Wejście w życie - normy prawne (przepisy, akty normatywne) wchodzą w życie w określonym momencie, co oznacza, że od tego momentu mają one być realizowane lub stosowane przez wszystkich, których dotyczą.

2. Moment wejścia w życie normy (aktu normatywnego) wyznacza ten podmiot, który jest upoważniony do ustanowienia danej normy, a więc twórca tej normy.

3. Termin wejścia aktu normatywnego można wyznaczyć jedynie:

1. na dzień ogłoszenia lub ustanowienia aktu,

2. na jakiś dzień późniejszy niż dzień jego ogłoszenia albo ustanowienia.

4. Vacatio legis - okres od momentu ustanowienia albo ogłoszenia danych norm do ich wejścia w życie. Służy on temu, by zapoznać się z nowymi normami, przygotować do ich realizowania i stosowania.

5. Minimalna poprawna vacatio legis wynosi 14 dni, chociaż ustalenie długości pozostawia się podmiotowi upoważnionemu do wydania danego aktu, jednak z regułami państwa prawa jego decyzje w tej sprawie nie mogą być arbitralne.

3. Eliminowanie aktów normatywnych z systemu

1. Norma (przepis prawny, akt normatywny), która została wprowadzona do systemu prawa zgodnie z przyjętymi w nim regułami, obowiązuje tak długo, dopóki nie zostanie z tego systemu wyeliminowana, inaczej mówiąc - dopóki nie utraci mocy obowiązującej.

2. Derogacja (uchylanie, derogatio) - podstawowa forma eliminowania norm z systemu prawa, jest to czynność konwencjonalna, dokonywana przez upoważniony podmiot i w wyznaczonej procedurze, mocą której norma (przepis prawny, akt normatywny) zostaje pozbawiona mocy obowiązującej przez jej wyeliminowanie z systemu.

1. podmiot derogujący - upoważnienie do uchylania danych norm, a także do zastępowania norm o określonej treści normami o innej treści lub brzmieniu, ma ten podmiot, który wydał dane normy;

2. forma derogacji - akt normatywny czy normę w nim zawartą uchyla się w tej samej formie w jakiej go ustanowiono.

3. abrogacja - całkowite uchylenie aktu normatywnego, bez ustanowienia w jego miejsce nowego aktu / derogacja - uchylenie tylko niektórych przepisów aktu normatywnego oraz zastąpienie ich nowymi.

3. Eliminowanie aktów wykonawczych - akt wykonawczy może utracić moc także w wyniku utraty mocy obowiązującej przez ustawę, która była podstawą jego wydania albo przepis ustawy, który był podstawą wydania aktu wykonawczego.

4. Orzeczenie o niekonstytucyjności - autorytatywne orzeczenie o niekonstytucyjności danego aktu ma ten skutek prawny, że akt (przepis) uznany za niekonstytucyjny traci moc obowiązującą.

5. Reguły eliminowania aktów normatywnych:

1. akt normatywny (norma) traci moc obowiązującą przez uchylenie go przez ten sam podmiot, który go ustanowił, i w tej samej formie, w której nastąpiło stanowienie;

2. akt normatywny (norma) traci moc obowiązująca przez uchylenie go przez podmiot inny niż ten, który akt (normę) ustanowił, a wyposażony w kompetencje do uchylania aktów danego rodzaju;

3. akt wykonawczy traci moc w następstwie uchylenia albo zmiany treści przepisu upoważniającego, na podstawie którego został wydany,

4. akt normatywny (norma) traci moc obowiązującą z upływem czasu, na który został wydany; a akt wykonawczy do uchylonej ustawy przestaje obowiązywać z upływem czasu, na który nowa ustawa zachowała go w mocy;

5. akt normatywny (norma) traci moc obowiązującą w następstwie uznania go przez upoważniony podmiot za akt niekonstytucyjny.

6. Desuetudo - szczególny przypadek eliminowania norm z systemu prawa. Norma traci moc obowiązującą, jeżeli przez dłuższy czas jest radykalnie nieefektywna, tzw. nie jest realizowana, a przy tym wytwarza się powszechne przekonanie, że nie jest już normą wiążącą.

4. Element czasu w treści normy

1. Norma retroaktywna - norma wyznaczająca zachowanie możliwe do zrealizowania, ale to zachowanie związane jest ze zdarzeniami, które rozegrały się w przeszłości, tzn. zanim ta norma weszła w życie.

2. Zasada lex retro non agit - przyjmuje się ją, ażeby wzmocnić poczucie bezpieczeństwa prawnego obywateli. Zasada ta jest adresowana do prawodawcy, a więc do każdego podmiotu, który tworzy prawo, oraz tych wszystkich, którzy interpretują teksty prawne.

3. Bezwzględny zakaz stosowania retroaktywnych norm w prawie karnym.

5. Terytorialny i podmiotowy aspekt obowiązywania prawa

1. Terytorialny aspekt obowiązywania prawa - normy prawne są wiążące jedynie na określonym terytorium.

1. normy wydawane przez centralne organy państwa są wiążące na terytorium całego państwa, chyba, że normy te stanowią inaczej,

2. normy, które są wydawane przez organy tzw. terenowe, są wiążące jedynie na obszarze na który te organy sprawują władzę.

2. Personalny aspekt obowiązywania prawa - normy są wiążące jedynie dla określonych osób, bo jedynie określonym podmiotom wyznaczają obowiązki i przyznają uprawnienia.

1. normy danego systemu są wiążące dla wszystkich osób, które znajdują się na terytorium danego państwa,

2. wyjątki: dyplomaci, członkowie obcych sił zbrojnych.

3. Terytorium w aspekcie prawnym - obszar, który podlega zwierzchnictwu państwa, jako przedmiot władzy państwowej, którym to przedmiotem można dysponować.

4. Terytorium w aspekcie geograficznym - wydzielona granicami państwa przestrzeń: lądowa, morska i powietrzna.

1. terytorium lądowe - powierzchnia ziemi, wnętrze ziemi, wody śródlądowe,

2. terytorium powietrzne - słup powietrza nad obszarem lądowym i morskim,

3. terytorium morskie - wody wewnętrzne i morze terytorialne,

4. statki morskie, powietrzne i kosmiczne, które podnoszą banderę danego państwa.

5. W państwach o charakterze związkowym występują dwa systemy prawne:

1. prawo ogólnopaństwowe,

2. prawo poszczególnych części składowych.

6. Język prawa

1. Język prawny i język prawniczy

1. Język prawny - język w którym prawo jest formułowane.

2. Język prawniczy - język w którym formułuje się wypowiedzi o prawie.

3. Zdania deontyczne - zdania stwierdzające, że ze względu na na treść określonej normy jakieś postępowanie jest określonym podmiotom w określonych okolicznościach nakazane, zakazane albo jest ani nakazane ani zakazane.

2. Charakterystyka języka tekstów prawnych

1. Teksty prawne są formułowane w językach etnicznych; jest to przy tym język, którym posługują się ludzie wykształceni.

Szczególne właściwości języka prawnego:

1. słownictwo - języku tekstów prawnych występują wyrażenia nieznane językowi powszechnemu, często jest też tak, że w tekstach prawnych występują terminy zaczerpnięte z języka etnicznego, ale ale nadaje się im inne znaczenie, np. bardziej precyzyjne, szersze albo węższe;

2. znaczenie zwrotów złożonych - często zdarza się, że wyrażenia zbudowane z tych samych wyrazów powiązanych według tych samych zasad ma w języku etnicznym znaczenie inne niż w języku tekstów prawnych; quasi-idiomatyczność - idiomy niewłaściwe (quasi-idiomy) - wyrażenia, których znaczenie jest “wypadkową” znaczeń słów, z których są zbudowane, i reguł powiązania tych słów, ale które mają też znaczenie przypisywane im jako całości, niezależnie od znaczenia słów, z których są zbudowane;

3. składa się z poszczególnych zdań, wyraźnie oddzielonych od innych i oznaczonych, a więc opatrzonych własnymi, indywidualizującymi nazwami.

2. Przepis prawny - jednostka redakcyjna tekstu prawnego, będąca zdaniem w sensie gramatycznym, zazwyczaj wyróżnioną graficznie przez opatrzenie jej nazwą indywidualizującą.

3. Kondensacja tekstu - technika konstruowania aktów prawnych polegająca na tym, że w jednym przepisie mogą być zawarte elementy wielu norm postępowania, albo jest tak, że elementy wspólne wielu normom postępowania zamieszcza się w jednym przepisie części ogólnej danego aktu.

4. Rozczłonkowanie - technika, polegająca na tym, że norma nie jest wyrażona w jednym przepisie, ale poszczególne jej elementy są zamieszczone w wielu przepisach prawnych, często znajdujących się w bliskim sąsiedztwie.

5. Rozczłonkowanie syntaktyczne - polega na tym, że określenia adresata, okoliczności czy nakazu (zakazu) zachowania się są zamieszczane w różnych przepisach prawnych.

3. Pożądane cechy języka tekstów prawnych

1. Adekwatność - tekst adekwatny to taki, który “wiernie”, “dokładnie” wyraża zamysł prawodawcy.

2. Komunikatywność (zrozumiałość) - tekst komunikatywny to m. in. taki, w którego zrozumienie trzeba włożyć stosunkowo mało wysiłku.

3. Zwięzłość - tekst nazwiemy zwięzłym wtedy, gdy gdy zawiera te wszystkie, ale zarazem tylko te wypowiedzi, które są niezbędne dla odtworzenia z niego możliwie jednoznacznych norm postępowania.

4. Osiąganie adekwatności - precyzja:

1. definiowanie:

1. prawodawca korzysta z tego środka zwłaszcza wtedy, gdy określone słowo ma w języku etnicznym wiele znaczeń i konieczne jest dokonanie wyboru jednego z nich;

2. zdarza się także, że znaczenie jakiegoś słowa nie jest dostatecznie rozpowszechnione, wtedy definicja służy do osiągnięcia komunikatywności;

3. podobnie w wypadku “zapożyczenia” pojęcia z języka wyspecjalizowanego;

4. potrzeba zamieszczenia definicji występuje również wtedy, gdy prawodawca użył zwrotów nieostrych, ale z istotnych powodów zamierza z owej nieostrości zrezygnować.

2. definicje legalne (ustawowe) - definicje formułowane przez prawodawcę, zazwyczaj w ustawach;

1. definicje równościowe klasyczne - definiendum + zwrot łączący + definiens, w którym da się wyróżnić tzw. genus oraz różnicę gatunkową, czyli differentia specifica.

2. definicja równościowa nieklasyczna - taka, w której definiensie nie da się wyróżnić genus i różnicy gatunkowej, ale wskazuje się w szczególności zakresy nazw, które w sumie dają zakres nazwy definiowanej.

3. definicje cząstkowe - takie, w których podaje się jedynie warunek wystarczający bycia podmiotem należącym do zakresu definiowanej nazwy.

3. słowniczki - wydzielone części tekstu prawnego, w których zamieszcza się definicje legalne; tworzy się je wtedy, gdy dany akt zawiera wiele definicji i gdy słowa wymagające wyjaśnienia powtarzają się w tekście prawnych wielokrotnie.

5. Osiąganie adekwatności - elastyczność:

1. nieostre zwroty językowe - w wyniku użycia zwrotów nieostrych powstaje pewien zakres swobody podmiotu stosującego prawo.

2. klauzula generalna - zamieszczony w przepisie prawnym zwrot odsyłający do jakiegoś systemu ocen lub do jakiegoś systemu norm, innego jednak niż system norm prawnych, a przy tym systemu zazwyczaj uzasadnionego aksjologicznie. Klauzule generalne odsyłają pozasystemowo, a nie w ramach systemu prawnego.

1. klauzule generalne, które odsyłają do dokonania wszechstronnej oceny danego, konkretnego przypadku,

2. klauzule generalne, które odsyłają do jakiegoś zbioru zasad spoza systemu prawnego.

3. granice swobody podejmowania decyzji - podstawową formą wyznaczania granic swobody jest określenie przez prawodawcę górnej lub dolnej granicy swobody dla poszczególnych przypadków.

6. Osiąganie komunikatywności - aspekt wyszukiwawczy:

1. formułowanie tytułów aktów normatywnych adekwatnie do ich treści;

2. podział tekstu danego aktu normatywnego na mniejsze części i opatrzenie ich śródtytułem;

3. konsekwentna konstrukcja każdego z osobna aktu normatywnego;

4. staranne formułowanie przepisów uchylających, tak aby można było bez wątpliwości ustalić, które akty normatywne czy które przepisy zostały wyeliminowane z tekstu prawnego;

7. Osiąganie komunikatywności - aspekt zrozumiałości:

1. formułowanie prostych, krótkich zdań;

2. posługiwanie się słownictwem powszechnym, unikanie zwrotów specjalistycznych, obcojęzycznych i neologizmów;

3. w wypadku wielu słów bliskoznacznych wybieranie słowa najbardziej powszechnie używanego;

4. podział na poszczególne jednostki redakcyjne, przez ich oznaczenie oraz graficzny ukłat tekstu prawnego;

8. Osiąganie zwięzłości:

1. odesłania - polegają na tym, że jakiś przepis wskazuje na postanowienie zawarte w innych przepisie lub przepisach;

1. odesłania wewnątrzsystemowe - odesłania w ramach systemu prawa:

1. odesłania wewnętrzne - odesłania do innego przepisu (lub przepisów) tego samego aktu,

2. odesłania zewnętrzne - odesłania do przepisu (lub przepisów) innego aktu normatywnego.

2. odesłania pozasystemowe - odesłania do norm i zasad postępowania spoza systemu.

2. spójniki - znaczną zwięzłość uzyskuje się dzięki używaniu spójników, zwłaszcza wtedy, gdy w jednym przepisie używa się kilku spójników.

1. spójniki alternatywne (“lub”, “albo”);

2. spójniki koniunkcyjne (“i”, “oraz”);

4. Rodzaje przepisów prawnych

1. Ze względu na sposób wyznaczania zachowania, przepisy prawne dzieli się na:

1. nakazujące coś czynić (“musi”, “jest obowiązany”, “wyda”, “określi”, “powinien”),

2. zakazujące coś czynić (“nie może”, “nie wolno”, “jest zabronione”, “jest zakazane”),

3. zezwalające (“może”, “ma prawo”, “ma wolność”):

1. na dokonywanie prostych czynności psychofizycznych,

2. na dokonywanie jakichś czynności konwencjonalnych.

2. Przepisy blankietowe - wskazują, w jaki sposób mogą albo muszą zostać uregulowane określone sprawy.

3. Przepis bezwzględnie wiążący (ius cogens) - zwany też imperatywnym, to taki, którego zastosowanie nie może zostać wyłączone ani ograniczone decyzją zainteresowanych stron - zatem wiąże on strony w sposób bezwzględny.

4. Przepis względnie wiążący (ius dispositivum) - zwany dyspozytywnym, to taki, który znajduje zastosowanie tylko wtedy, gdy zainteresowany strony nie uregulowały konsekwencji prawnych jakichś zachowań lub zdarzeń w sposób odmienny, niż to uczyniono w tym przepisie.

5. Przepis semiimperatywny (semidyspozytywny) - przepisy, których zadaniem jest wyznaczenie minimalnego zakresu ochrony interesów jednej ze stron - zastosowanie takich przepisów może zostać wyłączone albo ograniczone decyzją stron jedynie wtedy, gdy ich postanowienia są korzystniejsze dla strony objętej ochroną; inaczej mówiąc odstąpienie przez strony od rozwiązania wyrażonego w takich przepisie jest dopuszczalne tylko “jednokierunkowo” - gdy przyjmują one rozwiązania korzystniejsze od tych przewidzianych w przepisie.

7. Wykładnia przepisów prawnych

1. Pojęcie wykładni

1. Wykładnia (interpretacja) tekstu prawnego - zespół czynności intelektualnych, które zmierzają do odtworzenia norm prawnych z przepisów prawnych, posługując się przyjętymi w danej kulturze prawnej regułami (dyrektywami) interpretacyjnymi.

2. Wykładnia w sensie pragmatycznym - proces zmierzający do zrozumienia przepisów prawnych.

3. Wykładnia w sensie apragmatycznym - rezultat procesu interpretacji.

2. Zadania wykładni

1. Wykładnia subiektywna - zadaniem wykładni jest odtworzenie intencji znaczeniowej prawodawcy, a więc ustalenie, jakie znaczenie nadawał interpretowanemu tekstowi prawnemu jego twórca.

2. Wykładnia obiektywna - tekst prawny “odrywa się” od swego twórcy i ma znaczenie “obiektywne”, wyznaczone przez reguły języka, w którym jest sformułowany, niezależnie od zamysłu, jaki chciał wyrazić prawodawca.

3. Wykładnia statyczna - tekst prawny ma jedno tylko znaczenie.

4. Wykładnia dynamiczna - tekst prawny może zmieniać swoje znaczenie zależnie od zmian następujących w języku oraz w pozajęzykowym kontekście wydanych przepisów.

5. Wykładnia merytoryczna - rezultat wykładni dokonanej przez każdego, kto:

1. zna język, w którym są napisane teksty prawne,

2. zna reguły wykładni i potrafi je zastosować.

6. Wykładnia doktrynalna - dokonywana przez autorytety naukowe.

7. Wykładnia formalna (oficjalna, legalna) - dokonywana i uzyskiwana przez określone, upoważnione do tego podmioty. Rezultaty tej wykładni mają charakter wiążący prawnie.

1. wykładnia autentyczna - wykładnia przepisów prawnych dokonana przez ten podmiot, który dane przepisy wydał,

2. wykładnia delegowana - wykładnia dokonywana przez jakiś podmiot, któremu udzielono kompetencji do interpretowania przepisów prawnych, a który nie jest twórcą tych przepisów.

1. charakter ogólny - rezultat wykładni wiąże każdego,

2. charakter wiążący ograniczenie - akty wykładni mogą być wiążące jedynie dla organów państwa określonego pionu.

8. Wykładnia o charakterze abstrakcyjnym - dokonywana w oderwaniu od rozstrzygania jakiejś konkretnej sprawy.

9. Wykładnia o charakterze operatywnym - wykładnia dokonywana przez każdy organ państwa w toku rozstrzygania konkretnej sprawy.

3. Fazy wykładni

1. Wstępna faza wykładni - wstępne czynności porządkujące, polegające na ustaleniu, które przepisy prawne poddać interpretacji, w szczególności które przepisy obowiązują, a które zostały z systemu wyeliminowane.
   Tekst jednolity - sporządzony przez upoważniony do tego organ i urzędowo ogłoszony tekst aktu normatywnego ze wszystkimi zmianami, które zostały wprowadzone do tego tekstu przez prawodawcę do momentu ogłoszenia tekstu jednolitego albo jakiegoś innego momentu, który wskazuje organ ogłaszający tekst jednolity.
   Tekst ujednolicony - tekst, w którym naniesiono zmiany danego aktu normatywnego, ale sporządzony przez podmioty, które nie są do tego upoważnione, a więc nie mający charakteru autentycznego.
   Wypowiedź normokształtna - wypowiedź, nie będąca jednoznaczną normą postępowania, ale zawierające wszystkie niezbędne elementy normy.
   

2. Faza właściwa wykładni - ma doprowadzić do odtworzenia z przepisów prawnych jednoznacznej normy postępowania.

1. odnalezienie w przepisach prawnych określenia adresata, okoliczności i zachowania wyznaczonego adresatowi; kończy się uzyskaniem wypowiedzi normokształtnej;

2. doprecyzowanie wypowiedzi normokształtnej tak, by uzyskać jednoznacznie określenie adresata, okoliczności oraz wyznaczonego mu postępowania:

1. odnalezienie wszystkich tych przepisów, które ewentualnie uzupełniają albo w inny sposób modyfikują określenie adresata, okoliczności oraz wyznaczonego mu postępowania;

2. sprawdzenie, czy tekst prawny nie zawiera przepisów, które modyfikowałyby treść wypowiedzi normokształtnej;

3. dokładne ustalenie sensu wszystkich słów lub zwrotów złożonych, które w wypowiedzi występują.

3. Koniec interpretacji - po uzyskaniu jednoznacznej normy postępowania; interpretatio cessat in claris - interpretacja kończy się po uzyskaniu jasności.

4. Rodzaje dyrektyw wykładni

1. Dyrektywy wykładni (dyrektywy interpretacyjne, reguły wykładni) - wypowiedzi wskazujące, w jaki sposób interpretator ma odtwadzać normy postępowania z przepisów prawnych; mogą mieć różne pochodzenie i różny charakter.
   Formułowanie dyrektyw wykładni - głównie przez naukę prawa oraz przez judykaturę (TK, NSA, SN).
   Dwa główne rodzaje dyrektyw interpretacyjnych:

1. wykładnia językowa,

2. wykładnia funkcjonalna.

2. Wykładnia językowa - wykładnia dokonywana według reguł językowych.
   Wykładnia funkcjonalna - wykładnia, której dokonuje się stosując reguły funkcjonalne.
   Językowe dyrektywy wykładni - nakazują, by odtwarzając normy z przepisów, odwoływać się do reguł składniowych oraz reguł znaczeniowych języka, w jakim są formułowane teksty prawne, w szczególności do reguł języka powszechnego, ale także do swoistych reguł budowania tekstów prawnych.
   Funkcjonalne dyrektywy wykładni - dyrektywy, które nakazują tak interpretować przepisy prawne, aby normy uzyskane w procesie wykładni miały możliwie silne uzasadnienie aksjologiczne w ocenach, które przypisuje się prawodawcy.
   Dyrektywy wykładni funkcjonalnej odwołują się do wartości, które przypisuje się prawodawcy, zakładając, że stanowi on normy z zamiarem, by realizować lub chronić stany rzeczy przez niego aprobowane.
   Zadania wykładni funkcjonalnej:

1. wybór między dopuszczalnymi rezultatami wykładni językowej,

2. niezbędne uzupełnienie wykładni językowej,

3. korygowanie rezultatu wykładni językowej,

4. potwierdzenie wyników wykładni językowej.

3. Formy wykładni funkcjonalnej:

1. argumentum ad absurdo,

2. analogia legis:

1. argumentum a simili,

2. argumentum a contrario,

3. interpretatio extensiva,

4. interpretatio restrictiva.

4. Argumentum ad absurdo - gdy w rezultacie wykładni językowej otrzymamy kilka norm postępowania o różnej treści, należy wybrać tylko jedną z nich - w takim przypadku funkcjonalne reguły wykładni nakazują, by odrzucić te wyinterpretowane normy, które nie znajdują uzasadnienia aksjologicznego w ocenach przypisywanych prawodawcy, albo wręcz znajdują “przeciwuzasadnienie”, ponieważ nakazują czynić coś, czego nie są się pogodzić z systemem wartości prawodawcy.
   Analogia legis - wykładnia z analogii, stosowana w przypadkach gdy powstaje niejasność czy norma odnosi się wyłącznie do podmiotów w niej wyłonionych czy do podmiotów takich jak wymienione i im podobnych, czy norma ta nakazuje coś czynić jedynie w okolicznościach określonych w interpretowanych przepisach czy też okolicznościach takich, jak wymienione w przepisach, oraz w okolicznościach podobnych, lub czy dana norma odnosi się do czynów wskazanych w interpretowanych przepisie czy też do czynów takich, jak wskazane w tym przepisie, oraz podobnych.
   Analogia legis przybiera postać rozumowania:

1. a simili (z podobieństwa),

2. a contrario (z przeciwieństwa).

5. Argumentum a simili - uznajemy, że w świetle ocen prawodawcy jakieś nie wymienione wyraźnie w przepisie podmioty, okoliczności lub czyny są istotnie podobne do tych, które prawodawca w przepisie wymienił.
   Argumentum a contrario - uznajemy, że na gruncie wartości przypisywanych prawodawcy nie ma podstaw, by przyjąć, że istnieje podobieństwo jakichś podmiotów, okoliczności lub czynów, do tych, które są wymienione w przepisie.
   Wykładnia rozszerzająca lub zwężająca - w wyjątkowych sytuacjach stosuje się reguły funkcjonalne, mimo że interpretowane przepisy są językowo jasne i da się z nich - w drodze wykładni językowej - wyinterpretować jednoznaczną normę postępowania. Dopuszczalne to jest w sytuacjach, w których norma wyinterpretowana przy zastosowaniu językowych reguł wykładni rażąco naruszałaby system wartości przypisywanych prawodawcy.
   Przyjmujemy wtedy, że prawodawca “wyraził się jasno”, ale owa wypowiedź nie jest adekwatna do jego zamysłu:

1. wykładnia rozszerzająca (interpretatio extensiva) - interpretowany przepis wyraża normę, która ma szerszy zakres zastosowania lub unormowania niż ten, jaki ustaliliśmy w drodze wykładni językowej;

2. wykładnia zwężająca (interpretatio restrictiva) - interpretowany przepis wyraża normę, która ma węższy zakres zastosowania lub normowania niż ten, jaki ustaliliśmy, dokonując wykładni językowej.

6. Wykładnia rozszerzająca i zwężająca może być stosowana jedynie, gdy w sformułowaniu przepisów wystąpiły oczywiste omyłki redakcyjne, a norma wyinterpretowana z jasnego przepisu burzyłaby system wartości przypisywanych prawodawcy.
   Zakaz interpretacji funkcjonalnej:

1. zakaz interpretacji rozszerzającej wyjątków (exceptiones non sunt extendae),

2. zakaz interpretacji rozszerzającej przepisów udzielających kompetencji, tzw. domniemywania kompetencji (potestas non praesumitar),

3. zakaz interpretacji a simili w prawie karnym.

7. Dyrektywy systemowe - nakazują tak interpretować tekst prawny, aby odtworzone z niego normy nie były między sobą niezgodne, a więc aby tworzyły system spójny.
   Reguły wykładni systemowej nawiązują do:

1. uporządkowania aktów normatywnych określanego jako hierarchiczne - nakazują spośród wieloznacznych wyrażeń tekstu prawnego wybierać to, przy którym wyinterpretowana norma byłaby zgodna z treścią normy (czy norm) zawartej w aktach hierarchicznie wyższych, w szczególności w konstytucji,

2. zasad prawa jako norm pełniących w aktach normatywnych, a także w całym systemie prawa, szczególnie doniosłą rolę - nakazują tak rozumieć wieloznacznie wyrażenia tekstu prawnego, by norma otrzymana w rezultacie interpretacji tego tekstu buła co do treści zgodna z zasadą prawa wyrażoną w tym tekście.

8. Założenie racjonalności prawodawcy:

1. racjonalność językowa - prawodawca zna doskonale język, w którym formułuje przepisy prawne,

2. racjonalność aksjologiczna - tworząc normy prawodawca kieruje się określonym systemem wartości.

8. Wnioskowanie prawnicze

1. Pojęcie wnioskowań prawniczych i ich rodzaje

1. Systemy prawa są tak skonstruowane, że należą do nich nie tylko te normy, które ustanowiono w formie przepisów prawnych (i odtworzono na podstawie reguł interpretacyjnych), ale również takie normy, które z tych pierwszych wywnioskowano według określonych reguł wnioskowania, nazywanych regułami inferencyjnymi.

2. Wnioskowania o których mowa = wnioskowania prawnicze / wnioskowania z norm o normach.

3. Wnioskowanie - pewien proces myślowy, który polega na tym, że ktoś przyjmując pewne zdanie czy zdania za prawdziwe (przesłanki), wyrabia sobie na tej podstawie przeświadczenie o prawdziwości innego zdania czy zdań (wniosek).

4. W przypadku norm prawnych używając słowa wnioskowanie mamy na myśli, że na podstawie zdań o obowiązywaniu jakiejś normy w systemie uznaje się zdania stwierdzające, że w tym systemie obowiązuje jakaś inna norma.

5. Rodzaje wnioskowań prawniczych (z norm o normach):

1. wnioskowania oparte na wynikaniu normy z normy,

1. wnioskowania oparte na logicznym wynikaniu normy z normy,

2. wnioskowania oparte na instrumentalnym wynikaniu normy z normy;

2. wnioskowania oparte na założeniu konsekwentności ocen prawodawcy.

1. analogia iuris,

2. argumenta a fortiori:

1. argumentum a minori ad maius,

2. argumentum a maiori ad minus.

2. Wnioskowania oparte na wynikaniu normy z normy

1. Wynikanie normy z normy - mówiąc o wynikaniu normy N2 z normy N1, mamy na myśli to, że nie można zrealizować normy N1, jeżeli nie zrealizuje się normy N2, przy czym owa “niemożliwość” zrealizowania opiera się na związku logicznym między treścią normy N1 i normy N2 (wynikanie logiczne normy z normy) lub na związku przyczynowym między zrealizowaniem normy N1 i N2 (wynikanie instrumntalne normy z normy).
   Mówiąc inaczej: z normy N1 wynika norma N2, jeżeli zrealizowanie czynów wyznaczonych przez normę N1 jest warunkiem wystarczającym zrealizowania czynów wyznaczonych przez normę N2, a zrealizowanie normy N2 jest warunkiem koniecznym zrealizowania normy N1.

2. Wnioskowanie oparte na logicznym wynikaniu normy z normy - norma N2 wynika logicznie z normy N1, jeżeli zakres zastosowania normy N1 obejmuje zakres zastosowania normy N2 lb zakres normowania normy N1 obejmuje zakres normowania normy N2, przy tożsamości albo węższym zakresie drugiego elementu normy N2.

3. Wnioskowanie oparte na instrumentalnym wynikaniu norm - opiera się na założeniu, że między zachowaniem adresata normy a wyznaczony, przez normę stanem rzeczy, który on ma zrealizować, występują związki przyczynowe. Wnioskowania te przebiegają wg dwóch dyrektyw inferencyjnych:

1. dyrektywa instrumentalnego nakazu - głosi, że skoro obowiązuje norma ustanowiona w formie przepisów prawnych i nakazująca adresatowi A zrealizować określony stan rzeczy C (norma-przesłanka), to należy przyjąć, że obowiązuje również norma, która adresatowi A nakazuje czynić wszystko, co jest warunkiem koniecznym dla zrealizowania tego stanu rzeczy C (norma-konsekwencja), chyba, że prawodawca ustanowiłby normę o innej treści.
   Odpowiednio: jeżeli obowiązuje norma, która adresatowi A zakazuje zrealizowania określonego stanu rzeczy C, to według dyrektywy instrumentalnego nakazu należałoby przyjąć, że obowiązuje też inna norma, nakazująca adresatowi A czynić wszystko, co jest konieczne, aby stan rzeczy C się nie zrealizował.

2. Dyrektywa instrumentalnego zakazu - głosi, że skoro obowiązuje norma ustanowiona w formie przepisów, nakazująca jakiemuś podmiotowi A zrealizować stan rzeczy C (norma-przesłanka), to należy przyjąć, że obowiązuje też norma, która podmiotowi A zakazuje czynić cokolwiek, co jest warunkiem wystarczającym dla niezrealizowania stanu rzeczy C (norma-konsekwencja).
   Odpowiednio: z normy-przesłanki głoszącej, że podmiotowi A zakazane jest zrealizowanie stanu rzeczy C, według tej dyrektywy należałoby wyprowadzić normę-wniosek głoszącą, że podmiotowi A zakazane jest czynić cokolwiek, co jest warunkiem wystarczającym dla zrealizowania stanu rzeczy C.

3. Wnioskowania oparte na założeniu konsekwentności ocen prawodawcy

1. We wnioskowaniach opartych na konsekwentności ocen prawodawcy odwołujemy się do aksjologicznego uzasadnienia norm prawnych ustanowionych w formie przepisów.

2. Analogia iuris - polega na tym, że ustaliwszy, iż obowiązuje jakaś norma N1, ustanowiona w formie przepisów prawnych, czy wiele tak ustanowionych norm: N1, N2, N3 ... Nn, które znajdują uzasadnienie w jakiejś ocenie O, i założywszy, że prawodawca jest aksjologiczne konsekwentny, uznaje się za obowiązującą jakąś normę-konsekwencję, która wprawdzie nie została ustanowiona, ale która znajduje uzasadnienie aksjologiczne w tej samej ocenie O. Normę-konsekwencję przejmuje się zatem za obowiązującą ze względu na jej wspólne z normami-przesłankami uzasadnienie aksjologiczne.

3. Argumentum a minori ad maius - głosi, że skoro uznajemy za obowiązującą normę N1, która zakazuje naruszać jakieś dobro w stopniu mniejszym, i uważamy, że zakaz ten uzasadniony jest ocenami przypisanymi prawodawcy, a nadto zakładamy, że prawodawca jest aksjologicznie konsekwentny, to należy przyjąć, że do systemu należy także norma-konsekwencja, która zakazuje naruszać to dobro w stopniu większym. “Komu zakazane jest czynić mniej, zakazane jest czynić więcej.”

4. Argumentum a maiori ad minus - głosi, że skoro uznano za obowiązującą normę, która adresatowi A wyznacza obowiązki uciążliwe, w szczególności nakazuje mu zrealizowanie jakiegoś stanu rzeczy C wymagającego większego wysiłku, to - zakładając konsekwentność prawodawcy - należy przyjąć, że obowiązuje norma wyznaczająca adresatowi A obowiązki mniej uciążliwe, w szczególności nakazuje mu zrealizowanie stanu rzeczy C mniejszym nakładem sił.

9. System prawa

1. Pojęcie systemu prawa

1. System prawa - odpowiednio uporządkowany zbiór norm prawnych.

2. Rodzaje systemów prawa wg sposobu w jaki kształtują się normy prawne:

1. civil law, system prawa stanowionego,

2. common law, system prawa anglosaskiego.

3. Rodzaje systemów prawa biorąc pod uwagę rodzaj podmiotów, które tworzą prawo:

1. prawo krajowe (wewnętrzne),

2. prawo międzynarodowe,

3. prawo Unii Europejskiej.

2. Systemy civil law i common law

1. System prawa stanowionego:

1. podstawowy fakt prawotwórczy - stanowienie norm,

2. podstawowe źródło prawa - ustawa,

3. zasada prymatu ustawy,

4. rozdział procesów stosowania i tworzenia prawa,

5. wyrasta z tradycji prawa rzymskiego.

2. System prawa anglosaskiego:

1. istotny fakt prawotwórczy - precedens prawotwórczy,

2. sądy stosują prawo, ale także mogą je tworzyć,

3. wywodzi się z prawa zwyczajowego.

3. Prawo krajowe, prawo międzynarodowe, prawo Unii Europejskiej

1. Prawo krajowe (wewnętrzne) - normy tworzone przez prawodawcę krajowego lub kształtujące się w ramach społeczności państwowej i obowiązujące jedynie na terytorium danego państwa.

2. Prawo międzynarodowe (prawo narodów) - normy tworzone przez wiele państw (dwa lub więcej) lub inne podmioty prawa międzynarodowego, bądź kształtowane w społeczności międzynarodowej, powstające w rezultacie zawierania przez państwa umów międzynarodowych, kształtowania się międzynarodowego prawa zwyczajowego i stanowienia przez organizacje międzynarodowe.

3. Prawo Unii Europejskiej (prawo europejskie, unijne):

1. prawo pierwotne - traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie oraz traktaty ustanawiające Unię Europejską, a ponadto traktaty rewizyjne, traktaty o przystąpieniu do UE nowych państw oraz ogólne zasady prawa wspólnotowego;

2. prawo wtórne (pochodne) - stanowione w UE przez różne jej instytucje, w tym:

1. prawo organizacyjne - normy adresowane do różnych instytucji UE,

2. dyrektywy, rozporządzenia, decyzje i inne.

4. Acquis communautaire - cały prawny “dorobek wspólnotowy”: dotychczasowe prawo UE wraz z ukształtowanymi sposobami jego rozumienia i stosowania, orzecznictwo sądowe, normy zwyczajowe, a także wartości tkwiące u podstaw funkcjonowania UE.

4. Formalne cechy systemu prawa: zupełność i spójność

1. Zupełny system prawa - system, w którym nie występują luki.

1. luka aksjologiczna - mówi się o niej wtedy, gdy jakieś zachowanie nie jest przez normy danego systemu uregulowane, chociaż koś jest przekonany, kierując się swoim systemem wartości, iż zachowanie to powinno być przez normy systemu nakazane albo zakazane.

2. luka konstrukcyjna - polega na tym, że normy danego systemu przewidują dokonywanie jakichś czynności konwencjonalnych, ale w systemie tym brak reguł wskazujących, jak ważnie dokonać owych czynności, czy też reguły takie są nie dość precyzyjne.

2. Spójny system prawa - taki, w którym:

1. nie występują normy ze sobą niezgodne,

2. normy systemu są powiązane rozmaitymi więziami.

3. Sprzeczność (niezgodność) norm - normy sprzeczne, to dwie takie normy, z których jedna w określonych okolicznościach nakazuje adresatowi czynić to, co druga norma mu w tych samych okolicznościach czynić zakazuje. Realizując jedną normę, przekracza się drugą.

4. Normy przeciwne - takie dwie, lub więcej, które mając częściowo albo całkowicie wspólny zakres zastosowania, nakazują adresatowi takie czyny, których nie da się zarazem spełnić. Takich norm zrealizować razem nie sposób, ale może nie zrealizować żadnej z nich.

5. Normy niezgodne prakseologicznie - normy, które da się wszystkie zrealizować, ale zrealizowanie jednej z nich niweczy częściowo lub całkowicie skutki zrealizowania innej normy czy innych norm.

6. Więzi systemu prawa mogą być:

1. kompetencyjne,

2. charakterze treściowym.

7. Więzi kompetencyjne między normami systemu wyrażają się w tym, że jedne normy powstają na podstawie norm, które jakiemuś podmiotowi udzieliły kompetencji (upoważnienia) do ich ustanowienia.

1. delegacja ustawodawcza - delegowanie przez parlament kompetencji do stanowienia ustaw na inne podmioty,

2. subdelegacja - przekazywanie kompetencji prawodawczej przez organ, który z mocy ustawy uzyskał upoważnienie do wydawania w jakiejś dziedzinie aktów wykonawczych.

8. Recepcja prawa - sytuacja, gdy “z woli” ustrojodawcy do systemu prawa zostają włączone normy, których treść ukształtowano w jakimś innym systemie prawa.

9. Rewolucyjna zmiana systemu prawa - ma miejsce wtedy, gdy tworzy się jakiś zespół norm, które nie mają ani kompetencyjnego, ani treściowego oparcia w obowiązującej konstytucji, ale które są przejawem faktycznej władzy jakiejś grupy politycznej, przy czym członkowie społeczeństwa gotowi są dawać tym normom posłuch.

10. Więź treściowa - przejawia się w tym, że norma udzielająca kompetencji wyznacza treść normy, do której stanowienia upoważnia, ponadto normy systemu znajdują uzasadnienie aksjologiczne w uporządkowanym systemie wartości.

11. Zasady prawa - wiążące prawnie normy, które zajmują w systemie pozycję nadrzędną względem innych norm i którym wyznacza się w tym systemie szczególną role.

12. Funkcja zasad prawa:

1. wyznaczają kierunki tworzenia prawa - jakie wartości chronić, a jakich nie wolno naruszać,

2. wskazują kierunki interpretacji tekstów prawnych,

3. wyznaczają w jaki sposób wykorzystać zakres swobody pozostawiony organowi stosującemu prawo.

5. Podzbiory w systemie prawa. Gałęzie prawa

1. Uporządkowanie pionowe norm - powiązania kompetencyjne.

2. Uporządkowanie poziome norm - powiązania treściowe, uporządkowanie norm systemu prawa według kryteriów treściowych.

3. Dwa wielkie działy prawa:

1. prawo publiczne - normy, które regulują stosunki między państwem a obywatelem oraz między organami państwa; (quod ad statum rei Romanae spectat - które odnosi się do państwa rzymskiego i chroni jego interesy),

2. prawo prywatne - normy, które regulują stosunki między obywatelami; (quod ad singulorum utilitatem - które chroni interesy jednostek).

4. Prawo materialne - normy prawne, które w sposób pierwotny wyznaczają sytuacje prawne różnych podmiotów, tzn. wyznaczają im obowiązki lub ze względu na te normy powstają dla nich różnego rodzaju uprawnienia i upoważnienia.

5. Prawo formalne (procesowe) - normy, które kształtują określone instytucje, sposób ich powoływania i zasady ich funkcjonowania oraz sposób postępowania w tych instytucjach, służący zabezpieczeniu realizowania norm prawa materialnego. Ma charakter instrumentalny, służebny względem materialnego.

6. Gałęzie prawa - podział norm systemu prawa w podzbiory.

7. Cywilistyczna metoda regulacji:

1. sytuacje prawne podmiotów prawa są równorzędne,

2. respektuje się autonomię woli podmiotów prawa.

8. Administracyjna metoda regulacji:

1. sytuacja prawna podmiotów jest nierównorzędna: jeden z nich jest podporządkowany drugiemu.

9. Metoda karna:

1. posługiwanie się nakazami i zakazami zachowań,

2. grożenie sankcją za przekroczenie norm,

3. wyznaczanie obowiązków,

4. określenie form, w jakich ma być egzekwowane naruszenie norm,

5. inicjatywa należy do państwa.

10. Podstawowe gałęzie prawa:

1. prawo konstytucyjne - zespół norm, które regulują ustrój polityczny państwa oraz podstawy jego ustroju ekonomicznego;

2. prawo administracyjne - zespół norm, które regulują władcze działania organów państwa w stosunku do obywateli, ale także innych podmiotów, w tym organów państwa;

3. prawo cywilne - zespół norm, które regulują stosunki majątkowe między podmiotami prawa;

4. prawo rodzinne - zespół norm, które regulują zawarcie i ustanie małżeństwa, prawa i obowiązki małżonków, prawa i obowiązki członków rodziny etc.

5. prawo handlowe - normy regulujące stosunki prawne osób, które prowadzą przedsiębiorstwa zarobkowe;

6. prawo pracy - normuje szczególnie doniosłą sferę ludzkiej działalności, jaką jest praca;

7. prawo finansowe - zespół norm prawnych, które regulują publiczną działalność finansową.

11. Kompleksowe gałęzie prawa - podstawą ich wyróżnienia bywa przedmiot regulacji, prawodawca posługuje się różnymi metodami regulacji.

12. Instytucje prawne - zespół norm powiązanych z sobą funkcjonalnie, a regulujących powstanie, trwanie i ustanie jakiegoś typowego stosunku prawnego.

13. Kodyfikacja - działanie ustawodawcy zmierzające do tego, by w formie jednej ustawy ująć wszystkie normy składające się na daną gałąź prawa.

14. Kodeks - ustawa, która w sposób wyczerpujący, oparty na spójnym zespole zasad, normuje jakąś rozległą, wyodrębnioną dziedzinę stosunków społecznych.

15. Inkorporacja - ułożenie i opublikowanie usystematyzowanego zbioru obowiązujących przepisów prawnych. Może mieć charakter zbioru urzędowego lub prywatnego.

16. Unifikacja prawa - ujednolicenie obowiązującego prawa polegające na tym, że w miejsce odrębnych przepisów obowiązujących na poszczególnych częściach terytorium państwa wprowadza się przepisy jednolite dla całego terytorium.

10. Realizowanie i przestrzeganie prawa

1. Pojęcie realizowania i przestrzegania normy

1. Realizowanie normy - jeżeli adresat normy, znalazłszy się w wyznaczonych przez nią okolicznościach, postępuje w sposób nakazany przez tę normę albo powstrzymuje się od zachowań przez nią zakazanych.

2. Przekroczenie (naruszenie) normy - jeżeli adresat normy w wyznaczonych przez nią okolicznościach nie spełnia obowiązków, które ona wyznacza.

3. Przestrzeganie normy - świadome realizowanie normy, a więc co najmniej wiedza, że obowiązuje norma o takiej a nie innej treści lub nawet - pod jej wpływem - modyfikuje swoje postępowanie.

2. Czynniki wpływające na przestrzeganie normy - aprobata normy

1. Motywacja interesowna - jeżeli do przestrzegania norm prawnych skłania jej adresatów obawa przez sankcją.

2. Motywacja bezinteresowna - jeżeli adresat przestrzega normy, ponieważ uważa ją za normę słuszną, niezależnie od sankcji grożących za jej przekroczenie.

3. Jednym z czynników wpływający na przestrzeganie norm prawnych jest to, że znajdują one uzasadnienie aksjologiczne w ocenach żywionych przez ich adresatów, a więc że adresaci uznają je za normy słuszne.

3. Czynniki wpływające na przestrzeganie normy - obawa przez sankcją

1. Sankcja - dolegliwość przewidziana za niezrealizowanie jakiejś normy (zło przewidziane za jej niezrealizowanie).

2. Sytuacja przymusowa - mówimy o niej wtedy, gdy ktoś znajduje się w sytuacji wymagającej wyboru jednego z zachowań, przy czym każde z nich ma złe, niekorzystne następstwa, a więc gdy stoi przez wyborem mniejszego zła.

3. Przemoc - użycie siły fizycznej w celu zmuszenia kogoś do określonego postępowania.

1. przemoc legalna - użycie siły fizycznej przewidziane jest przez normy prawne,

2. bezprawna przemoc - akt brutalny, akt agresji.

4. Przymus:

1. fizyczny,

2. psychiczny,

3. prawny,

4. pozaprawny,

5. ekonomiczny.

4. Rodzaje sankcji

1. Sankcja skupiona (zinstytucjonalizowana) - sankcja wymierzana w sposób zorganizowany, przez określone powołane do tego instytucje.

2. Sankcja rozsiana - polega na spontanicznych reakcjach ludzi z pewnego środowiska na przekroczenie normy i przejawia się w dezaprobacie, jaka spotyka naruszającego normę.

3. Rodzaje sankcji przewidzianych za naruszenie norm prawnych:

1. sankcja karna,

2. sankcja egzekucji,

3. sankcja nieważnosci.

4. Sankcja karna (kara) - zło wyrządzane przez państwo temu, kto dopuszcza się przestępstwa. Polega ona na pozbawieniu osoby odpowiedzialnej za popełnienie przestępstwa dóbr osobistych lub dóbr majątkowych albo na umniejszeniu tych dóbr.

5. Sankcja egzekucji - mamy z nią do czynienia wtedy, gdy adresat normy indywidualnej nie spełnia dobrowolnie ciążącego na nim obowiązki i upoważnione organy państwa doprowadzają do wykonania tego obowiązku w ten sposób, że czynią to w imieniu zobowiązanego i na jego koszt.

6. Sankcja nieważności - wiąże się ona z nieprzestrzeganiem reguł dokonywania czynności konwencjonalnych i polega na tym, że czynność zdziałana niezgodnie z regułami nie będzie czynnością konwencjonalną danego rodzaju lub - mówiąc potocznie - będzie czynnością “nieważną”, a w konsekwencji nie wywoła oczekiwanych skutków prawnych, albo wywoła tylko niektóre z nich czy nawet takie skutki, których dokonujący tej czynności nie zamierzał osiągnąć.

5. Warunki efektywności sankcji

1. Dla efektywności sankcji niezbędne jest to, by istniało duże prawdopodobieństwo jej zrealizowania. Organy państwa powołane do wymierzania sankcji muszą więc działać praworządnie oraz sprawnie, stwarzając przekonanie, że dolegliwość za przekroczenie normy jest nieuchronna.

2. Dolegliwość przewidziana za przekroczenie normy musi być odpowiednio dotkliwa, tak aby adresat wybrał mniejsze zło, w postaci przestrzegania normy.

3. Połączenie sankcji zinstytucjonalizowanej z rozsianą.

6. Postawy wobec prawa

1. Konformizm - polega na skłonności, by swoje postępowanie przystosować do tego, jak w danej sytuacji uważają za właściwe postępować ludzie z jakiejś grupy społecznej, z którą ktoś chce się identyfikować. Konformizm może więc dotyczyć zarówno przestrzegania, jak i przekraczania prawa.

2. Oportunizm - polega na skłonności do podporządkowania się obowiązującym normom ze względu na grożące komuś sankcje lub ze względu na oczekiwanie uzyskania nagrody.

3. Legalizm - postawa gotowości dawania posłuchu obowiązującym normom z tego względu, że są to normy prawne, niezależnie od treści tych norm.

4. Legalizm krytyczny - przejawia się w gotowości dawania posłuchu prawu z zastrzeżeniem, że przewiduje ono instytucje legalnego dokonywania zmian w systemie obowiązujących norm, gdyby nie spełniały one pewnych podstawowych wymagań.

11. Znajomość prawa

1. Ogłoszenie aktu normatywnego

1. Wymaganie publikacji aktów normatywnych jest uzasadnione:

1. względami na skuteczność porozumiewania się twórcy norm z ich adresatami, a w dalszej perspektywie - na skuteczność prawa,

2. względami etycznymi - uważa się, że zachowania prawodawcy, który stanowi normy, żądając ich realizowania i zazwyczaj grożąc sankcją za ich przekroczenie, a który nie udostępnia zainteresowanym treści tych norm, nie da się moralnie usprawiedliwić.

2. Publikacja aktu normatywnego - podanie tego aktu do wiadomości ogółu adresatów i innych podmiotów zainteresowanych bez względu na to, jaki podmiot to czyni, i bez względu na to, w jakiej to następuje formie.

3. Ogłoszenie aktu normatywnego - urzędowe podanie treści aktu normatywnego do wiadomości publicznej, dokonane przez upoważniony podmiot oraz w formie przewidzianej przez obowiązujące przepisy prawne. Jest więc ogłoszenie złożoną czynnością konwencjonalną o szczególnej doniosłości.

4. Uzależnienie wiążącego charakteru norm prawnych od tego, czy akty normatywne, w których te normy wyrażono, zostały należycie ogłoszone - norma nie może stać się elementem systemu prawnego, jeżeli nie zostanie ogłoszona.

5. Tekst autentyczny - tekst ogłoszony (oficjalnie opublikowany).

6. Sprostowania błędów - dokonywane przez upoważnione podmioty i w formie przewidzianej przez obowiązujące przepisy. W Polsce prostuje się w formie obwieszczenia, a czyni to np. Prezes Rady Ministrów w odniesieniu do aktów Dziennika Ustaw, Monitora Polskiego i Monitora Polskiego B.

7. Promulgacja - ogłoszenie ustawy zarządzone przez głowę państwa, połączone z jego kompetencją do potwierdzenia, że ustawa została uchwalona zgodnie z przepisami konstytucji i z poleceniem jej stosowania, adresowanym do wszystkich, których to dotyczy.

8. Dzienniki urzędowe - specjalne wydawnictwa, w których ogłaszane są akty normatywne.

9. Formy ogłaszania aktów normatywnych:
   Publikacja aktów normatywnych:

1. nieurzędowa (nieoficjalna) w formie dowolnej,

2. urzędowa (oficjalna) - ogłoszenie:

1. w dzienniku urzędowym,

2. w formie obwieszczenia oraz nadto w sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie,

3. w formie obwieszczenia oraz nadto w środkach masowego przekazu - tylko w wyjątkowych przypadkach.

2. Dzienniki urzędowe

1. Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej - konstytucje, ustawy, rozporządzenia z mocą ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia. Przeznaczony jest do ogłaszania w nim aktów normatywnych powszechnie obowiązujących wydawanych przez centralne organy państwa.

2. Dziennik Urzędowy Rzeczpospolitej Polskiej “Monitor Polski” - zarządzenia, uchwały. Przeznaczony jest do ogłaszania aktów normatywnych o charakterze wewnętrznym.

3. Dzienniki urzędowe ministrów - akty normatywne o charakterze wewnętrznym,

4. Dzienniki urzędowe urzędów centralnych - j. w.,

5. Wojewódzkie dzienniki urzędowe.

6. Dziennik Urzędowy Rzeczpospolitej Polskiej “Monitor Polski B” - akty prawne, np. sprawozdania finansowe, ogłoszenia i obwieszczenia przedsiębiorców.

7. Dzień wydania dziennika jest oznaczony na każdym jego numerze i jest to dzień uważany za dzień ogłoszenia aktów zamieszczonych w danym numerze.

8. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej:

1. seria L (legislatio) - rozporządzenia, dyrektywy i niektóre decyzje,

2. seria C (communicatio) - pozostałe akty, np. komunikaty.

3. Inne formy przekazywania informacji o prawie

1. Warunki znajomości prawa:

1. dzienniki urzędowe muszą być dostępne - wystarczający nakład, stosunkowo tanie i sprawnie rozpowszechniane;

2. odpowiednio długa vacatio legis - ponieważ w czasie od ogłoszenia aktu normatywnego do jego wejścia w życie trzeba zapoznać się z jego treścią i przygotować się do realizowania nowych norm;

3. przejrzysta konstrukcja i komunikatywne formułowanie tekstów prawnych.

2. Badania wykazują, że podstawowym źródłem wiedzy o prawie dla szerokich kręgów odbiorców nie są teksty aktów normatywnych, ale różnego rodzaju informacje o prawie.

3. Z punktu widzenia informacji o prawie, które są niezbędne obywatelowi, wyróżnia się trzy rodzaje informacji:

1. informacje o prawie obowiązującym, niezbędne każdemu, niezależnie od tego jaką rolę społeczną spełnia, będące elementem jego wykształcenia jako członka danej społeczności państwowej;

2. informacje o prawie, związane z pełnioną przez daną jednostkę rolą społeczną;

3. informacje akcydentalne - potrzebne członkom społeczeństwa zależnie od spraw, z którymi mają do czynienia. Informacji tego rodzaju nie gromadzi się “na zapas”, bo przecież nie sposób przewidzieć, jakie sprawy przyjdzie nam załatwiać.

4. Ignorantia iuris nocet

1. Zasada ignorantia iuris nocet - nieznajomość prawa szkodzi.

2. Zasada ignorantia iuris neminem excusat - nieznajomość prawa nikogo nie usprawiedliwia.

3. Zasady te przyjmuje się z konieczności socjotechnicznej. Ich przeciwieństwem byłyby zasady głoszące, że nie ponosi się negatywnych konsekwencji nieznajomości prawa oraz że można usprawiedliwić się jego nieznajomością.

4. W systemach jednak nie istnieją normy nakazujące znać prawo, jednak ten, który nie zna prawa, znajduje się w gorszej sytuacji, od tego, który je zna.

5. Starania obywatela do poznania prawa powinny się spotkać ze staraniami prawodawcy, na którym ciąży powinność należytego udostępniania wiadomości o prawie.

6. Niekiedy sądy (NSA) usprawiedliwiają niekiedy obywateli powołujących się na nieznajomość prawa - wtedy mianowicie, gdy mimo dołożenia należytej staranności nie mogli oni zapoznać się z przepisami prawnymi, ponieważ były one całkowicie nieczytelne albo w momencie ich wejścia w życie nie były jeszcze dostępne dla zainteresowanych.

7. asady powyższe łagodzi się także poprzez stosowanie odpowiednich pouczeń, w szczególności w czasie toczącego się przed organami państwa postępowania.

12. Stosowanie prawa

1. Pojęcie stosowania prawa

1. Stosowanie prawa - czynność konwencjonalna upoważnionego organu państwa (albo podmiotu, który spełnia podobną rolę), przez którą organ ten rozstrzyga jakąś sprawę indywidualną i konkretną, czyniąc to na podstawie obowiązującej normy prawnej. Precyzyjniej mówiąc: stosuje się normę prawną, a nie prawo.

2. Organ państwa - osoba (albo zorganizowany zespół osób), która według obowiązującego prawa podejmuje działania władcze uważane za działania państwa.

2. Etapy stosowania prawa

1. Modelowe ujęcie procesu stosowania prawa składa się z czterech etapów:

1. ustalenie tzw. podstawy prawnej rozstrzygnięcia,

2. ustalenie stanu faktycznego,

3. dokonanie subsumpcji,

4. wydanie decyzji finalnej i jej uzasadnienie.

2. Ustalenie podstawy prawnej - polega na wskazaniu normy prawnej, którą należy zastosować do rozstrzygnięcia danego przypadku, czyli znalezienia odpowiednich przepisów prawnych, ustalenia, czy są to przepisy aktualne i dokonania ich wykładni, by w rezultacie uzyskać obowiązującą normę prawną.

3. Ustalenie stanu faktycznego (ustalenie faktów) - polega na tym, by określić, czy nastąpiło pewne zdarzenie, jaki był jego przebieg i jakie osoby były w nie uwikłane.

4. Subsumpcja - czynność polegająca na tym, że organ stosujący prawo stwierdza, iż ustalony przez niego stan faktyczny jest szczególnym przypadkiem, który należy do zakresu zastosowania pewnej normy.

5. Decyzja finalna (akt stosowania prawa) - ustanowienie normy indywidualnej i konkretnej.

6. Uzasadnienie - decyzje finalne w zasadzie powinny być uzasadnione; obowiązek uzasadnienia jest przewidywany przez normy prawne i odnosi się zazwyczaj do tych rozstrzygnięć, od których strona wnosi odwołanie, do rozstrzygnięć ostatecznych, które kończą postępowanie w sprawie, czy do rozstrzygnięć w sprawach szczególnie ważnych.

1. żądania stron i przebieg postępowania,

2. opis wyników postępowania dowodowego,

3. podanie podstawy prawnej rozstrzygnięcia.

Uzasadnienie ma usprawiedliwiać przyjętą konkluzję, wykazać jej poprawność - wylegitymować takie, a nie inne rozstrzygnięcie.

3. Zakres swobody podejmowania decyzji

1. Sylogistyczny model stosowania prawa (wg. Monteskiusza, sędzia = “usta ustawy”) - proces stosowania prawa ma charakter mechaniczny; z przyjętych przesłanek, z których jedna jest generalną i abstrakcyjną normą prawną, a druga zdaniem stwierdzającym określone fakty, rozstrzygający organ wysuwa logiczny wniosek, będący rozstrzygnięciem sprawy.

2. Luz decyzyjny - zakres swobody podejmowania decyzji w procesie stosowania prawa. Luzy decyzyjne mogą przyjąć charakter luzów ukrytych, albo jawnych.

3. Luzy jawna - gdy prawodawca, formułując przepisy prawne, rozmyślnie pozostawia podmiotom stosującym prawo pewną swobodę co do treści decyzji, jaką mają podjąć.

1. wyznaczenie granic swobody,

2. klauzule generalne,

3. zwroty niedookreślone.

4. Luzy utajone (ukryte) - powstają z tego względu, że teksty prawne pisane są w językach etnicznych, a te nie pozwalają na ogół na formułowanie wypowiedzi jednoznacznych, że reguły wykładni tekstów prawnych nie są w pełni skatalogowane i jednoznaczne, a nawet bywają sporne, że w procesie ustalania faktów, przeprowadzonym choćby najbardziej starannie, pozostaje pewien zakres swobody co do przyjęcia danych faktów za udowodnione i wreszcie, że proces stosowania prawa opiera się nie tylko na przesłankach intelektualnych, ale i ocennych.

4. Typy stosowania prawa

1. Dwa podstawowe typy stosowania prawa:

1. stosowanie prawa typu sądowego,

2. stosowanie prawa typu kierowniczego.

2. Sądowy typ stosowania prawa:

1. treść decyzji finalnej jest stosunkowo ściśle wyznaczona przez normy prawa materialnego, będące podstawą rozstrzygnięcia,

2. podmiotem stosującym prawo jest sąd wyposażony w przymiot niezawisłości, co znaczy, że podlega jedynie konstytucji i ustawie, oraz w przymiot niezależności, co znaczy, że jego rozstrzygnięcie nie może być zmienione przez żaden inny organ państwa poza organem władzy sądowniczej,

3. podmiot stosujący prawo nie jest zainteresowany treścią decyzji finalnej, bowiem zgodnie z przyjmowaną zasadą nikt nie powinien być sędzią we własnej sprawie (nemo iudex in causa sua).

3. Kierowniczy typ stosowania prawa:

1. treść decyzji finalnej jest tylko w ogólnym zarysie wyznaczona przez normy prawa materialnego będące podstawą prawną rozstrzygnięcia,

2. podmiotem stosującym prawo jest zazwyczaj organ administracji lub quasi-organ administracyjny, zazwyczaj nie jest to organ niezależny,

3. podmiot stosujący prawo jest zainteresowany treścią podejmowanej decyzji.

13. Ustalanie faktów w procesie stosowania prawa

1. Poznanie naukowe a poznanie w procesie stosowania prawa

1. Postępowanie dowodowe - ustalenie faktów w procesie stosowania prawa.

2. Ustalenie faktów - uznanie za prawdziwe zdań, które głoszą, że tak a tak jest albo tak a tak było.

3. Szczególne cechy poznania w procesie stosowania prawa:

1. ustalenie faktów ma charakter oficjalny, jest aktem w którym autorytatywnie stwierdza się, że tak a tak jest czy było;

2. do ustalenia faktów potrzeba upoważnienia przyznanego przez normy systemu;

3. ustala się jedynie te fakty, które są potrzebne do rozstrzygnięcia rozważanej sprawy;

4. ustalenie faktów musi się odbywać w sposób wyznaczony przez przepisy procedury, które to mogą formułować domniemania prawne, zakazy dowodowe itd.

5. organ stosujący prawo jest obowiązany rozstrzygać każdą sprawę ostatecznie;

4. Rozstrzygnięcia prawomocne formalnie - rozstrzygnięcia finalne w procesie stosowania prawa, od których przepisy prawne nie przewidują odwołania.

5. Rozstrzygnięcia prawomocne materialne - orzeczenie prawomocne korzysta z powagi rzeczy osądzonej (res iudicata) i nie jest dopuszczalne, by w tej samej sprawie po raz drugi toczyło się postępowanie.

6. Zasada prawdy materialnej (obiektywnej) - rozstrzygnięcia podejmowane w procesie stosowania prawa powinny opierać się na ustaleniach faktycznych, które są zgodne z rzeczywistością.

7. Prawo odmowy zeznań - przysługuje osobom najbliższym oskarżonemu, np. małżonkowi, rodzicom, dzieciom; ma na celu ochronę zaufania w stosunkach rodzinnych, aby nie narażać członków rodziny na dramatyczne wybory moralne.

8. Zakazy dowodowe - zakaz przeprowadzania dowodu od osób pełniących określone zawody, np. od obrońcy, duchownego; mają na celu chronić zaufanie do określonych zawodów.

2. Przedmiot postępowania dowodowego

1. Przedmiotem postępowania dowodowego w procesie stosowania prawa czyni się jedynie fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie.

2. Fakty notoryjne - fakty powszechnie znane, które nie wymagają dowodu.

3. Dowodu nie wymagają:

1. fakty notoryjne,

2. fakty znane sądowi urzędowo,

3. fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości co do swej zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy.

4. Przedmiotem postępowania dowodowego nie jest prawo, tzn. treść norm prawnych oraz to, czy te normy obowiązują (zasada iura novit curia - sąd zna prawo)
   Wyjątki:

1. treść prawa obcego i sposób jego stosowania,

2. treść bardzo specjalistycznych norm prawa wewnętrznego.

3. Ciężar dowodu

1. Rozkład ciężaru dowodu - kto ma obowiązek wykazywać inicjatywę w ustalaniu faktów, dostarczać informacji istotnych do rozstrzygnięcia sprawy i kto ponosi ujemne następstwa tego, że pewnych faktów nie wykazano.

2. Ciężar dowodu (onus probandi) występuje w dwóch znaczeniach:

1. formalne (procesowe) - mówiąc o ciężarze dowodu, wskazuje się podmioty, które powinny przejawić inicjatywę w zbieraniu informacji oraz wykazywać prawdziwość pewnych twierdzeń.

2. materialnoprawne - mówiąc o ciężarze dowodu, określa się, kto ponosi ujemne konsekwencje tego, że nie wykazano w postępowaniu, iż miały czy mają miejsce jakieś fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Jako zasadę przyjmuje się, że ujemne konsekwencje niewykazania faktów istotnych dla sprawy ponosi ten, kto na tych faktach opiera swoje żądanie albo kto odmawia czyjemuś żądaniu, powołując się na pewne fakty.

3. In dubio pro reo - w razie wątpliwości należy orzekać na korzyść oskarżonego czy pozwanego - wątpliwości co do tego, czy miały lub mają miejsce określone fakty istotne dla sprawy, organ stosujący prawo ma obowiązek rozstrzygać na korzyść strony, na której nie spoczywa ciężar przeprowadzenia dowodu, a więc na korzyść oskarżonego lub pozwanego.

4. Domniemania prawne

1. Domniemanie prawne (praesumptio iuris) - szczególnego rodzaju reguła dotycząca wiążącego ustalania faktów, sformułowana w przepisie prawnym, adresowania do organu stosującego prawo.

2. Domniemanie formalne - nakazuje uznawać za istniejący jakiś stan faktyczny istotny z prawnego punktu widzenia, dopóki nie zostanie wykazane, że miał czy ma miejsce jakiś stan przeciwny (np. domniemanie niewinności).

3. Domniemanie materialne - nakazuje uznawać za udowodniony jakiś fakt B, jeżeli w postępowaniu został należycie ustalony fakt A (np. domniemanie daty śmierci osób, które utraciły życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa).

4. Domniemania dzieli się na:

1. obalalne (wzruszalne, praesumptio iuris tantum) dopuszczające dowód przeciw domniemaniu;

2. nieobalalne (niewzruszalne, praesumptio iuris ac de iure) - nie dopuszczające dowodu przeciw domniemaniu;

5. Rola domniemań:

1. ułatwiają przeprowadzenie postępowania w pewnych sprawach,

2. ułatwiają sytuację procesową określonych podmiotów poprzez przerzucenie ciężaru dowodu na drugą stronę procesową, którą uważa się za silniejszą.

6. Domniemania faktyczne (praesumptio facti) - wnioskowanie, w którym na tej podstawie, że ustalono jakieś fakty, wnioskuje się, że miały albo mają miejsce jakieś inne fakty.

5. Źródła ustaleń

1. Źródła informacji:

1. zeznania świadków,

2. przesłuchanie stron,

3. opinie biegłych,

4. dokumenty,

5. oględziny.

2. Dowód osobowy - gdy źródłem informacji jest osoba.

3. Dowód rzeczowy - gdy źródłem informacji jest rzecz.

4. Świadek - osoba, która ma jakąkolwiek wiadomość o faktach istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy. Wiadomości te mogą pochodzić z własnych obserwacji świadka (świadek naoczny) albo z opowiadań osób uwikłanych w dane zdarzenie.

5. To czy ktoś jest wiarygodnym informatorem w danej dziedzinie spraw, zależy od:

1. czy ma należycie uzasadnioną wiedzę o faktach, o których informuję,

2. czy zechce rzetelnie o nich poinformować, a więc czy nie ma powodów, które by go skłaniały do zatajenia pewnych faktów i wypowiadania się wbrew żywionym przekonaniom.

6. Biegły (rzeczoznawca) - taki informator, który ma specjalne wiadomości w danej dziedzinie i który na podstawie posiadanej wiedzy ogólnej potrafi wysnuć wnioski dotyczące poszczególnego przypadku.

7. Oględziny - bezpośrednie zbadanie przez organ stosujący prawo:

1. miejsca (wizja lokalna),

2. osoby (obdukcja),

3. przedmiotu.

8. Przeszukanie (rewizja) - często poprzedza oględziny, przeprowadzone po to, by uzyskać określone dowody.

6. Zasady oceny dowodów

1. Historycznie wykształcone, dwie podstawowe zasady oceny dowodów:

1. zasada legalnej oceny dowodów,

2. zasada swobodnej oceny dowodów.

2. Zasada legalnej (formalnej) oceny dowodów - głosi, że dowody mają taką wartość w ustaleniu faktów, jaką wyznacza im prawo. Normy prawne zatem określają, jakie warunki muszą być spełnione, aby można było dany fakt uznać za ustalony (udowodniony).

3. Zasada swobodnej oceny dowodów - zgodnie z nią organy stosujące prawo, rozważając wartość zgromadzonych dowodów, kierują się swoim przekonaniem, nieskrępowanym ustawowymi regułami. Wymaga jednak uzasadnienia swojej decyzji.

7. Formy procesu

1. W procesie stosowania prawa typu sądowego biorą udział:

1. sąd,

2. strony - w procesie karnym: oskarżyciel i oskarżony; w procesie cywilnym: powód i pozwany.

2. Dwie podstawowe formy postępowania procesowego:

1. proces kontradyktoryjny,

2. proces inkwizycyjny.

3. Postępowanie kontradyktoryjne - proces toczy się w formie sporu stron przed bezstronnym sądem, a obie strony mają jednakowe prawo, by walczyć o korzystne dla siebie rozstrzygnięcie.

4. Postępowanie inkwizycyjne - postępowanie jest prowadzone z urzędu przez sąd. To do niego należy badanie sprawy. Rola stron ogranicza się jedynie do przekazywania sądowi tych informacji, które uznaje on za niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy.

14. Podmioty prawa

1. Pojęcie podmiotu prawa

1. Podmiot prawa - osoba, lub odpowiednio zorganizowana grupa osób, która może być nosicielem różnego rodzaju praw (“swoich praw”) i obowiązków. O tym kto jest, a kto nie, podmiotem prawa decydują normy prawne - nie jest to “naturalna” właściwość kogokolwiek.

1. Współcześnie przyjmuje się, że podmiotem praw jest każdy człowiek, jednak na przestrzeni dziejów nie zawsze tak było.

2. W różnych gałęziach prawa różne osoby czy ich zespoły uważa się za podmioty prawa, np.:

1. prawo międzynarodowe - państwa;

2. prawo konstytucyjne - obywatele i organy państwa;

3. prawo cywilne - osoby prawne i osoby fizyczne.

2. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych

1. Zdolność prawna - zdolność do tego, by być nosicielem praw i obowiązków, a więc możliwość posiadania praw i obowiązków. Normy prawne określają moment, w którym osoba fizyczna uzyskuje osobowość prawną, i moment, w którym ją traci.

1. Nabycie zdolności prawnej - narodziny żywego dziecka.

2. Utrata zdolności prawnej - śmierć lub sądowe orzeczenie o uznaniu za zmarłego.

3. Szczególny przypadek nasciturusa - płodu poczętego, ale jeszcze nie narodzonego - przyjmuje się, że prawa i obowiązki przysługują mu, jeżeli urodzi się żywy, co bywa określane jako warunkowa zdolność prawna.

2. Zdolność do czynności prawnych - zdolność danej osoby do dokonywania szczególnego rodzaju czynności konwencjonalnych, przez które można nabyć lub utracić określone prawa i obowiązki. Nabywa się ją po uzyskaniu odpowiedniej dojrzałości i traci, jeżeli utraci się tę dojrzałość, np. wskutek choroby psychicznej.
   Zdolność do czynności prawnych może być:

1. pełna zdolność do czynności prawnych,

2. ograniczona zdolność do czynności prawnych.

3. Pełna zdolność do czynności prawnych - posiadają ją osoby, które ukończyły 18 lat i nie są ubezwłasnowolnione; mogą one dokonywać wszelkich dopuszczalnych przez prawo czynności prawnych.

4. Ograniczona zdolność do czynności prawnych - posiadają ją osoby w wieku od 13 do 18 lat oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo; mogą one dokonywać pewnych czynności prawnych jedynie za zgodą swoich przedstawicieli ustawowych (np. rodziców). Są też takie czynności prawne, których nie mogą dokonywać.

5. Brak zdolności do czynności prawnych - dotyczy osób, które nie ukończyły 13 roku życia, oraz ubezwłasnowolnionych całkowicie. W imieniu takich osób czynności prawnych dokonują ich ustawowi przedstawiciele. Wyjątkiem jest zawieranie umów w drobnych sprawach życia codziennego.

3. Osoby prawne

1. Osoby prawne - jednostki organizacyjne, konstruowane przez normy prawne na wzór osób fizycznych i wyposażone przez te normy w zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych.

2. Podział ze względu na wykonywane zadania:

1. osoby prawne, które trudnią się działalnością gospodarczą,

2. osoby prawne, które stawiają sobie za zadanie realizowanie celów społecznych.

3. Podział ze względu na to, w jaki sposób w strukturze organizacyjnej osoby prawnej uczestniczą poszczególni ludzie:

1. osoby prawne typu fundacyjnego - zakładane przez założyciela i to on wyposaża osobę prawną w jej pierwotny majątek, określa jej cele, strukturę organizacyjną i sposób działania,

2. osoby prawne typu korporacyjnego - powstają w wyniku zorganizowania się ludzi zmierzających do osiągania określonych celów; stają się oni członkami osoby prawnej, a płacąc składki lub wnosząc udziały, tworzą jej majątek i decydują o jej działalności.

4. Podział ze względu na powiązania:

1. państwowe osoby prawne,

2. komunalne osoby prawne,

3. prywatne osoby prawne.

5. Sposoby (tryby) powstawania osób prawnych:

1. erekcyjny - powołanie aktem władzy państwowej, który to akt kreuję daną osobę prawną,

2. koncesyjny - powstaje z inicjatywy jej założycieli, pod warunkiem, że uzyska zezwolenie organu państwa; wydanie takiego zezwolenia zależy od uznania danego organu,

3. rejestracyjny - polega na tym, że jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisania jej do rejestru osób prawnych prowadzonego przez organ państwa (np. przez sąd), przy czym decyzja ta nie ma charakteru uznaniowego, ale zależy od spełnienia przez daną jednostkę warunków przewidzianych w przepisach prawnych.

6. Likwidacja osoby prawnej:

1. w następstwie decyzji kompetentnego organu osoby prawnej,

2. w następstwie decyzji kompetentnego organu państwa,

3. w drodze upadłości.

15. Sytuacje wyznaczane przez normy prawne (sytuacje prawne)

1. Pojęcie sytuacji prawnej

1. Sytuacje prawne - powstają dla określonych podmiotów ze względu na normy prawne. Jedne z nich powstają dla adresata normy, inne dla podmiotów, które nie są adresatami norm, ale do których odnosi się zachowanie adresata normy - jest na nich lub na ich sprawy nakierowane. Te ostatnie nazywa się recypientami zachowania adresata normy.

2. Podstawowa sytuacja prawna jakiegoś podmiotu - sytuacja polegająca na tym, że jakieś jego zachowanie jest mu nakazane, zakazane (obowiązek) czy też jest dla niego dozwolone, fakultatywne czy indyferentne.

3. Pochodne sytuacje prawne - to takie, które powstają dla jakiegoś podmiotu ze względu na obowiązki adresata normy zachowania się skierowanego właśnie ku sprawom tego podmiotu; m. in. uprawnienie i kompetencja.

2. Podstawowe sytuacje prawne

1. Obowiązek - zachowanie jakiemuś podmiotowi nakazane albo zakazane przez daną normę.

1. obowiązek formalny - jego spełnienie polega na zrealizowaniu czynu wskazanego w normie;

2. obowiązek materialny - jego zrealizowanie polega na tym, że swoim postępowaniem adresat normy doprowadza do powstania lub utrzymania wyznaczonego w normie stanu rzeczy;

3. obowiązek warunkowy - polega na tym, że adresat normy ma zrealizować czyn przez nią nakazywany, jeżeli wystąpi jakieś zdarzenie przyszłe, przy czym on sam musi rozstrzygnąć, czy to zdarzenie nastąpiło;

2. Czyn dozwolony - czyn, który nie jest danemu podmiotowi przez określoną normę zakazany. Mamy tu do czynienia z wolnością jednostronną.

3. Czyn fakultatywny - czyn, który nie jest danemu podmiotowi przez określoną normę nakazany.

4. Czyn indyferentny - czyn, który - ze względu na rozważane normy - jest zarazem dozwolony i indyferentny; inaczej mówiąc: czyn ani nakazany, ani zakazany danemu podmiotowi przez rozważane normy prawne.

1. Czyn indyferentny = wolność (dwustronna) zrealizowania danego czynu i wolność powstrzymywania się od jego zrealizowania.

2. Czyn indyferentny prawnie może być:

1. czynem obojętnym prawnie - takim, z którym obowiązujące normy nie wiążą żadnych prawnych konsekwencji;

2. czynem, z którym normy prawne wiążą jakieś konsekwencje;

3. Pochodne sytuacje prawne: uprawnienie i kompetencja

1. Świadczenia “na rzecz” podmiotu B - normy, które jakiemuś podmiotowi A nakazują zachować się w określony - korzystny - sposób wobec podmiotu B; mogą one polegać na działaniu, albo powstrzymaniu się od działania, na zaniechaniu.

2. Uprawnienie podmiotu B - jego sytuacja prawna, która polega na tym, że jakiemuś podmiotowi A nakazane jest wykonać “na rzecz” B odpowiednie świadczenie.

3. Wolność prawnie chroniona podmiotu B - polega na tym, że podmiotom nie-B (wszystkim albo niektórym) zakazane jest wykonywanie działań ingerujących w jakąś sferę zachowań podmiotu B. Świadczenie podmiotów nie-B w stosunku do B polega na powstrzymaniu się od jakichś zachowań, natomiast dla podmiotu B określone zachowania są indyferentne.

4. Kompetencją (upoważnieniem) podmiotu B do dokonywania czynności konwencjonalnych danego rodzaju nazywa się sytuację prawną polegającą na tym, że jeżeli podmiot B dokona danej czynności konwencjonalnej, to inne podmioty będą miały obowiązek na tę czynność zareagować, poprzez tę czynność bowiem dla tych podmiotów powstanie albo zaktualizuje się obowiązek danego zachowania.

5. Aby dokonać jakiejś czynności konwencjonalnej doniosłej prawnie, trzeba legitymować się uzyskaną kompetencją - nie wystarczy więc w takich przypadkach brak zakazu czy nakazu jej dokonywania.

4. Złożone sytuacje prawne

1. Złożone sytuacje prawne - powstają z połączenia sytuacji pochodnej i prostej lub połączenia kilku sytuacji pochodnych i prostych.

5. Prawo przedmiotowe i prawo w sensie podmiotowym

1. Prawo przedmiotowe - prawo ujmowane jako zbiór norm.

2. Prawo w sensie podmiotowym - prawo jakiejś osoby, “czyjeś prawo”; sytuacja prawna jakiegoś podmiotu. Ma bardzo wiele znaczeń.

3. Przywilej podmiotu B - polega na tym, że obowiązujące normy nakazują na rzecz uprzywilejowanego świadczyć więcej niż na rzecz innych lub zwalniają go od pewnych obowiązków czy świadczeń, podczas gdy inni z takiego zwolnienia nie korzystają.

4. Immunitet podmiotu B - przysługuje wtedy, gdy jest on zwolniony od podlegania kompetencji podmiotu A, podczas gdy inne podmioty tej kompetencji podlegają.

5. Roszczenie - takie uprawnienie, które jest już wymagalne, albo złożoną sytuację prawną podmiotu B polegającą na tym, że podmiot B ma uprawnienie, ale obowiązany do świadczenia na jego rzecz podmiot A świadczenia tego dobrowolnie nie spełnia i wtedy dla B aktualizuje się kompetencja, aby domagać się od organów państwa działań interwencyjnych wobec A.

6. Prawa człowieka i obywatela

1. Doktryna praw człowieka - poglądy na treść praw człowieka, na to, co jest ich źródłem i jakie są czy powinny być metody ich zagwarantowania.

2. Źródło praw człowieka - przyrodzona i niezbywalna godność; odwołanie do prawa naturalnego.

3. Powinność władzy publicznej - zagwarantowanie praw człowieka i ich ochrona przed zagrożeniami i naruszeniami przez innych.

4. Klasyfikacja praw człowieka:

1. prawa wolnościowe (wolności człowieka i obywatela),

2. prawa polityczne,

3. prawa socjalne, ekonomiczne i kulturalne.

5. Wolności człowieka - wolności prawnie chronione.

16. Stosunek prawny

1. Stosunek faktyczny a stosunek tetyczny

1. Stosunek społeczny - relacja zachodząca między co najmniej dwiema osobami albo odpowiednio zorganizowanymi zespołami osób, dostatecznie trwała, lub doniosła.

2. Stosunek faktyczny - stosunek społeczny w którym jakaś jedna osoba w sposób dostatecznie trwały lub doniosły oddziałuje na drugą osobę lub jej sprawy. Stosunek tego rodzaju powstaje więc zawsze ze względu na jakieś zrealizowane już zachowanie lub ze względu na jakieś oddziaływanie oczekiwane.

3. Stosunek tetyczny (stanowiony) - jeżeli oddziaływanie jednej osoby na inną opiera się na wyznaczonym przez jakąś normę obowiązku określonego zachowania się jednej z nich w stosunku do drugiej.

2. Stosunek prawny

1. Stosunek prawny - stosunek tetyczny, który opiera się na obowiązywaniu normy prawnej.

2. Rodzaje stosunków prawnych:

1. stosunki zobowiązaniowe - nakazujące jednemu podmiotowi wykonać świadczenie na rzecz drugiego podmiotu,

2. stosunki podległości kompetencyjnej.

3. Podmioty, przedmiot i treść stosunku prawnego

1. Charakteryzując stosunki prawne wyróżnia się:

1. strony stosunku prawnego,

2. przedmiot stosunku prawnego,

3. treść stosunku prawnego.

2. Strony stosunku prawnego - podmioty prawa, a więc osoby lub odpowiednio zorganizowane grupy osób.

3. Przedmiot stosunku prawnego - odpowiednie zachowania podmiotów prawa, te mianowicie, które podmioty te są zobowiązane zrealizować względem siebie.

4. Treść stosunku prawnego - uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa w tej stosunek uwikłanych.

4. Powstawanie stosunków prawnych

1. Stosunki prawne powstają, ulegają zmienia i ustają w następstwie pewnych faktów, które nazywa się faktami prawnymi.

2. Faktem prawnym jest tylko takie zdarzenie czy takie zachowanie jakiegoś podmiotu, z którym normy prawne wiążą określone konsekwencje.

3. Fakty prawne:

1. zdarzenia,

2. zachowania (działania i zaniechania):

1. czyny:

1. zgodne z prawem,

2. niezgodne z prawem,

2. czynności konwencjonalne:

1. stanowienie prawa,

2. orzeczenia sądowe,

3. czynności prawne,

4. decyzje administracyjne,

5. porozumienia administracyjne,

6. przyrzeczenia administracyjne.

4. Zdarzenia - pewne fakty występujące w świecie niezależenie od woli i zachowania ludzi, z którymi normy prawne wiążą określone konsekwencje.

5. Zachowania - fakty prawne zależne od woli podmiotów prawa:

1. działania - zachowanie aktywne,

2. zaniechanie - negatywny odpowiednik jakiegoś działania, powstrzymanie się od działania w sytuacji gdy to zachowanie było nakazane lub oczekiwane.

6. Wadliwe czynności konwencjonalne - rygorystycznie rzecz ujmując, czynność zdziałana niezgodnie z regułami jej dokonywania nie jest w ogólne czynnością konwencjonalną danego rodzaju. W przypadku czynności konwencjonalnych w prawie sprawa nie przedstawia się tak prosto.

7. Ze względu na konsekwencje, jakie prawodawca wiąże z “nieważną czynnością konwencjonalną” (z czynnością, przy której dokonywaniu naruszono jakieś reguły), wyróżnia się czynności, które:

1. nie wywołują żadnego ze skutków prawnych, które normy prawne wiążą z “ważnym” dokonaniem danej czynności konwencjonalnej;

2. wywołują jedynie niektóre spośród tych skutków;

3. wywołują zgoła inne skutki niż te, które normy prawne wiążą z “ważnym” dokonaniem danej czynności konwencjonalnej;

8. Ze względu na to, jak prawodawca traktuje “nieważną czynność konwencjonalną”, wyróżnia się:

1. czynności uważane za niebyłe, nazywane w prawie cywilnym “bezwzględnie nieważnymi”, a w prawie administracyjnym niekiedy “nieistniejącymi”;

2. czynności unieważnialne (inaczej obalalne), w prawie cywilnym nazywane “czynnościami nieważnymi względnie”. Są to takie czynności, które mają być uważane za “ważne” tak długo, dopóki upoważniony podmiot w przewidzianej procedurze nie ustali, że zostały dokonane z naruszeniem reguł ich dokonywania, i nie wykaże ich nieważności.

9. Czynności unieważnialne dzieli się także na dwa rodzaje, mianowicie na unieważnialne:

1. ze skutkami ex tunc, tzn. od samego początku,

2. ze skutkiem ex nunc, tzn. od momentu kiedy uznano je za nieważne.

10. Wszystkie decyzje i orzeczenie, jako czynności konwencjonalne, w tym także orzeczenia o “nieważności” jakichkolwiek czynności konwencjonalnych, mogą mieć charakter:

1. deklaratoryjny,

2. konstytutywny.

11. Charakter deklaratoryjny, gdy poprzez nią następuje jedynie autorytatywne potwierdzenie jakiegoś stanu prawnego.

12. Charakter konstytutywny, gdy same są nowymi faktami prawnymi - w ich następstwie powstaje nowy stosunek prawny, następuje zmiana istniejącego stosunku prawnego albo stosunek ten wygasa.

13. Czyny - dzieli się na zgodne z prawem i niezgodne z prawem:

1. zgodne z prawem - normy prawne wiążą z nimi pewne konsekwencje, ale nie są to czyny przez te normy zakazane czy nakazane;

2. niezgodne z prawem (bezprawne) - czyny zakazane przez normy prawa karnego i określane jako przestępstwa lub wykroczenia lub czyny określane w prawie cywilnym jako czyny niedozwolone.

17. Sprawiedliwość

1. O pojmowaniu sprawiedliwości

1. Postępowanie sprawiedliwe - takie postępowanie w stosunku do innych osób, w którym świadczy się innym jakieś dobro, lub konieczne zło, traktując w taki sam sposób osoby, które wykazują jakieś cechy uznane za istotne, a nie ze względu na to, z jaką indywidualnie osobą mamy do czynienia.

2. Sprawiedliwość rozdzielcza i sprawiedliwość wyrównawcza

1. Sprawiedliwość wyrównawcza (komutatywna; iustitia commutativa) - polega na odpłacaniu odpowiednim dobrem za dobro czy koniecznym złem za wyrządzone zło, bez względu na to, kto nam takie dobro wyświadczył czy zło uczynił.

2. Akt sprawiedliwości wyrównawczej = akt odpłaty lub akt zapłaty.

3. Sprawiedliwość rozdzielcza (iustitia distributiva) - polega na rozdzielaniu dobra czy koniecznego zła, w jednakowy sposób traktując ludzi, którzy wykazują pewną cechę uznaną za istotną.

3. Formuły sprawiedliwości

1. Formuły sprawiedliwości - zasady, według których należy świadczyć dobro bądź wyświadczać konieczne zło.

2. Podział formuł sprawiedliwości (rozdzielczej):

1. dotyczące rozdzielania dóbr - wskazują, co i ze względu na co się komu należy;

1. formuły egalitarystyczne;

2. formuły merytarne;

2. dotyczące rozłożenia obciążeń - wskazują, od kogo i z jakich względów coś się należy.

3. Formuły egalitarystyczne - formuły sprawiedliwości, które zakładają równość wszystkich ludzi i w konsekwencji nakazują, aby dobra, którymi się rozporządza, dzielić równo.

1. “każdemu równo” - formuła prostego egalitaryzmu;

2. “każdemu według potrzeb”, przy czym potrzeby muszą być “społecznie uzasadnione”.

4. Formuły merytarne - formuły sprawiedliwości, które określając podstawie podziału dóbr, uwzględniają jakiś czynnik leżący po stronie podmiotu przyczyniającego się swym postępowaniem do dobra innych.

1. “każdemu według jego wysiłku”;

2. “każdemu według wyników jego pracy”;

3. “każdemu według jego zasług”;

5. Inna formuła - “każdemu według urodzenia”.

6. Formuły dotyczące rozkładania obciążeń:

1. “od każdego według jego sił”;

2. “od każdego według jego zdolności”;

3. “od każdego według jego powołania”;

7. Podział formuł sprawiedliwości wyrównawczej:

1. dotyczące zapłaty za wyświadczone dobro;

2. dotyczące odpłaty za wyrządzone zło;

8. Świadczone dobro, albo wyrządzane zło mogą mieć charakter:

1. materialny - dający się materialnie wyliczyć (np. wybudowanie komuś domu);

2. niematerialny (np. obdarzenie kogoś zaufaniem);

9. W praktyce życia codziennego stosuje się formuły złożone lub przyjmuje się zespoły formuł sprawiedliwości.

4. Sprawiedliwość materialna i sprawiedliwość formalna

1. Doktryna sprawiedliwości - usystematyzowany wykład formuł sprawiedliwości połączony z argumentami, które mają przekonać, skłaniać do przyjęcia takiego właśnie zbioru formuł czy jakiejś jednej formuły sprawiedliwości.

2. Koncepcje (doktryny) sprawiedliwości mogą mieć charakter materialny albo formalny:

1. sprawiedliwość materialna - formułuje się treść zasad sprawiedliwości i treść opartych na nich formuł (np. sprawiedliwe jest prawo o takiej, a nie innej treści).

2. sprawiedliwość formalna (proceduralna) - nie formułuje się wprost treści formuł sprawiedliwości, ale wskazuje się sposoby, procedury, w jakich dochodzi do ich ustalenia (np. sprawiedliwe jest prawo, które ukształtowano w postępowaniu przeprowadzonym wg określonej procedury).

18. Prawo a moralność

1. Ustalenia pojęciowe

1. Normy religijne - normy, które są ustanowione przez Boga lub są uznane za obowiązujące przez organizację kościelną i które dotyczą kultu religijnego. Do norm religijnych zalicza się także normy moralne mające inspirację religijną, poparte autorytetem religii.

2. Normy obyczajowe - normy, które są uznawane za obowiązujące w danym środowisku społecznym ze względu na to, że w tym środowisku upowszechnił się nawyk postępowania w określony sposób w określonych sytuacjach, połączony z przekonaniem, że w tych sytuacjach tak właśnie postępować należy.

3. Normy moralne - norma obowiązująca ze względu na jej uzasadnienie aksjologiczne w ocenach moralnych, mianowicie w ocenach jakichś czynów jako dobrych czy złych.

4. Dwa sposoby pojmowania oceny moralnej:

1. koncepcja perfekcjonistyczna (moralność cnót) - za czyny dobre uznaje się takie, które odpowiadają określonemu wzorcowi osobowości - osobowości człowieka doskonałego (np. prawego rycerza, sprawiedliwego sędziego);

1. podstawowy nakaz = dążenie do doskonałości,

2. podstawowa wartość = cnota;

2. koncepcja solidarnościowa (moralność dobrych uczynków) - za dobre uznaje się takie czyny, które są kierowane życzliwością, przychylnością wobec innych ludzi, a za złe - czyny, które powodują czy zmierzają do tego, by spowodować dla innych nieuzasadnione zło;

1. podstawowy nakaz = kierowanie się sprawiedliwą życzliwością;

5. Obok ocen moralnych wyróżniamy także:

1. oceny hedonistyczne - dokonywane z punktu widzenia tego, czy oceniany stan rzeczy łączy się z doznaniem przyjemności albo przykrości;

2. oceny estetyczne - dokonywane z punktu widzenia tego, czy oceniane rzeczy są piękne czy brzydkie;

3. oceny utylitarne - dokonywane z punktu widzenia tego, czy oceniane stany rzeczy są pożyteczne albo szkodliwe dla stworzenia dogodnych warunków życia.

6. Ocena jednoaspektowa - jeżeli jakiś stan rzeczy oceniamy tylko z jednego punktu widzenia.

7. Ocena globalna - jeżeli jakiś stan rzeczy oceniamy uwzględniając wiele punktów widzenia.

8. Ocena preferencyjna - określa się w niej co cenimy bardziej, a co mniej.

9. Wartości - stany rzeczy, oceniane w jakiejś grupie społecznej w podobny sposób.

10. System wartości - zbiór uporządkowanych wartości.

2. Prawo a normy moralne. Związki funkcjonalne

1. Między systemami norm prawnych i norm moralnych zachodzą dwustronne oddziaływania:

1. normy moralne wpływają na treść norm prawnych i ich skuteczność;

2. normy prawne mogą kształtować oceny i normy moralne.

2. Związki funkcjonalne - związki polegające na wzajemnym oddziaływaniu norm prawnych i moralnych, a także innych norm postępowania.

3. Leges sine moribus vanae - prawa bez moralności giną; prawo jest bezsilne, jeżeli nie znajduje oparcia w moralności.

4. Uzgadnianie treści norm prawnych z powszechnie przyjmowanymi normami moralnym zwykle przybiera jedną z poniższych form:

1. inkorporacja norm moralnych do systemu prawnego (“pozytywna moralność”) - wiele spośród stanowionych norm prawnych ma taką samą treść jak normy moralne;

2. odsyłanie do norm moralnych - formułowanie przepisów, które upoważniają organ stosujący prawo, by rozstrzygał sprawy danego rodzaju na podstawie norm moralnych; szczególnym rodzajem są odesłania do norm etyki zawodowej;

3. zwroty wartościujące - zamieszczone przez prawodawcę w tekście prawnym; ustalając czy w rozważanym przypadku mamy do czynienia z np. “rażącą niewdzięcznością”, organ stosujący prawo musi się odwołać do ocen i norm moralnych.

3. Prawo a normy moralne. Relacje treściowe

1. Zakres adresatów norm prawnych jest szerszy niż zakres adresatów norm moralnych, ponieważ oprócz ludzi (osób fizycznych) obejmuje także swoiste twory jak np. stowarzyszenia (osoby prawne).

2. Powszechny jest pogląd, że zakresy zachować regulowanych przez normy prawne i normy moralne krzyżują się.

3. Mniej rozpowszechniony jest pogląd, wyrażany hasłem “prawo to minimum moralności” - każde zachowanie regulowane przez prawo jest zarazem regulowane przez normy moralne, ale tylko niektóre zachowania regulowane przez normy moralne są zarazem przedmiotem regulacji prawnej, a niektóre nie są normowane przez prawo (zbiór norm prawnych zawiera się w zbiorze norm moralnych).

4. Różnice między normami prawnymi i moralnymi:

1. normy prawne regulują uzewnętrzniające się zachowania ludzi (cogitationis poenam nemo patitur - nikt nie powinien być karany za myślenie), podczas gdy przedmiotem nakazów i zakazów norm moralnych mogą być intencje, myśli, pragnienia itd;

2. normy prawne regulują zachowania człowieka w stosunku do innych ludzi, zachowania w stosunkach między osobami prawnymi lub między ludźmi a osobami prawnymi; normy moralne natomiast wyznaczają zachowania człowieka w stosunku do samego siebie;

3. inna geneza i podstawa obowiązywania - normy prawne tworzone są przez upoważnione instytucje i obowiązują ze względu na szczególnego rodzaju uzasadnienie tetyczne; normy moralne kształtują się powoli, w narastającej praktyce życiowej, przekazywane są jednostce w procesie wychowania;

4. za przekroczenie norm prawnych wymierzana jest zinstytucjonalizowana sankcja, a za przekroczenie norm moralnych szczególnego rodzaju sankcja, jaką są wyrzuty sumienia.

4. Prawo a normy moralne. Relacje walidacyjne

1. Relacja walidacyjna - czy normy moralne są podstawą obowiązywania norm prawnych.

2. Walidacyjna niezależność norm prawnych i norm moralnych - normy prawne i normy moralne są dwoma walidacyjnie niezależnymi systemami norm.

3. Walidacyjna zależność prawa od moralności - prawo nie ma swojej podstawy obowiązywania - podstawa obowiązywania prawa znajduje się poza nim samym, mianowicie w normach moralnych.

5. Konflikt norm prawnych i norm moralnych

1. Relacja niezgodności - te same zachowania mogą być inaczej regulowane przez normy prawne, a inaczej przez normy moralne.

2. Relacja zgodności - te same zachowania mogą być tak samo regulowane przez normy prawne i moralne.

3. Obowiązek moralny przestrzegania norm prawnych - istnieje, jeżeli normy prawne zakazują czynów moralnie nagannych, albo nakazują zachowania, które są godne moralnej aprobaty.

4. Konflikt prawa i moralności - konflikt między zakazami czy nakazami moralnymi a obowiązkami wyznaczonymi przez normy prawne.

5. W przypadku walidacyjnej rozdzielczości norm prawnych i norm moralnych uważa się, że niezgodność nomy prawnej z elementarną normą moralną usprawiedliwia moralne nieposłuszeństwo wobec niesłusznej normy prawnej, a postępowanie zgodne z taką normą prawną nie uchyla moralnej odpowiedzialności za nie.

6. Obywatelskie nieposłuszeństwo - polega na tym, że jednostka w sposób pokojowy i publiczny narusza normy prawne uważane przez nią za niesłuszne, mające na celu zmianę prawa i przejawiającej się przy tym gotowości poniesienia za swój czyn odpowiedzialności prawnej.

---