Neolit Bliskiego Wschodu
-neolit jako wprowadzenie rolnictwa
nurt gospodarczy (nowa archeologia)
udomowienie, zmiany środowiska
-neolit jako zmiana myślenia, rewolucja symboli
„Zielony trójkąt” > gdzie rosną dzikie zboża, podobny zasięg dzikiej owcy i kozy
Lewant nad Morzem Martwym, wzdłóż Doliny Jordanu, Wschodnia Anatolia
W różnych regionach początki neolitu wypadają w różnym okresie
12 500 - 10 000 BC |
Natufien kultura natufijska |
10 000 - 9 500 BC |
Mureybetian Khiam (rewolucja symboli) |
9 500 - 8 800 BC |
Neolit przedceramiczny PPNA |
8 800 - 7 500 BC |
Wczesny PPNB |
7 500 - 6 500 BC |
Póżny PPNB |
Do 6000/5800 BC |
PN neolit ceramiczny |
Społeczności natufijskie - epineolityczne
mieszkanie w jaskiniach lub okrągłych szałasach
specjalizacja w polowaniach na gazele (np. Jeryho) onager, tur lub konie, owce, kozy...
szersze zainteresowanie środowiskiem > sięganie po wszystko co jest w okolicy > zbieranie nasion, bulw, łowienie ryb, drobnych zwierząt...
Abuhareyra, Mural Bey
sztuka > mobilna, podobna do sztuki magdaleńskiej
na terenach, głównie wyżynnych pojawiają się dzikie zboża, w związku z nimi pojawiają się stałe osiedla ok. kilkunastu szałasów
żarna, moździerz, tłuczki > gospodarka w dużym stopniu oparta na dzikich trawach
kiedy „udomowiono” > m.in. selekcja ziarna (do siania)
cześć tamtych terenów jest dziś zalana (różnica wysokości morza ok 50m, przesunięcie linii brzegowej nawet o 200-400 m)
~11 000 BC Abu Hareyla, Mureybet
PCN A domy okrągłe częściowo zagłębione w ziemi, dzielone wewnętrznie
- pozostałości kultury natufijskiej (okrągłych szałasów) > podmurówki kamienne, groby za domem
pojawiają się pierwsze pochówki pod podłogą
pojawiają się stałe osiedla do 2 ha, wieloletnie (nawet aż 2000 lat) ale nadal byli to jeszcze bardziej zbieracze-łowcy
stok wzgórza pocięty na tarasy
symbole: „przełom symboliczny”
byki, figurki kobiece
Khiam > figurki kobiece wywodzące się z tradycji paleolitycznej „Wenus” graweckich i oryniackich, ale różniące się od nich, bo mają twarze wyraźne, zindywidualizowane; „bogini matka” o obfitych kształtach
obcinanie głów, pochówki bez głów > głowy chowane osobno, czaszki z twarzą z gliny; chowanie zmarłych pod podłogą
PCN Hallan Cemi
pojawia się budowla typu świątyni, 3 rogi tura na ścianie
inny symbol > głowy sępów (Nemrik w Sinjar, Irak)
groby pod podłogą w pozycji skurczonej - musiały być zwijane lub skrępowane (Abu Hureyra)
świątynia > ściany z kamienia, kolumny z rytami zwierząt, w Anatolii ~10 000
duży budynek publiczny o innej konstrukcji, „reprodukcja” jaskini (jako miejsca kultu) na nizinie
kult czaszek jako kult przodków - były odkopywane, przenoszone...
narzędzia z obsydianu m.in. groty strzał
narzędzia związane z uprawą
ceramika ma początek w naczyniach kamiennych użytkowanych w PCN
ryt sępa, węża już w PCN (k. natufijskiej?) w zasadzie identyczne symbole z pojawiającymi się w Catal Huyu
maski kamienne z przełomu (końca) natufienu, inne z gliny i bitumitów
PCNB > rolnictwo poświadczone, prostokątne domy, podstawowym budulcem jest suszona cegła mułowa
telle (tepe, huyuc) > wzgórza powstające z pozostałości wcześniejszych budowli (Catal Huyuc 12 m wysokości przez 2000 lat)
często budowano kolejne budynki, tylko wyżej
~2-3 ha, rzadziej kilkanaście ha
pojawiają się duże wióry, rodzaj „sztyletów” obsydianowych
wymiana związana z obsydianem (nawet na 1000 km!!): 2 duże wychodnie w Kapadocji i nad jeziorem Van
PCN B > zasięg się rozszerza (umożliwia to sieć wymiany) m.in. Cappadpce (Kapadocja) wcześniej były tam pojedyncze stanowiska natufijskie
dom ok 25 m2 podzielony na pomieszczenia
figurki z częściowo malowanymi głowami, często głowy znajdowane są oddzielnie
Ain Ghazel > ~30 figurek w jamie, jak na ówczesne czasy bardzo duże 45 do 90 cm, typowe miały 2-3 cm do 15
pierwsza ceramika, prosta zeszlifowana
Notatki z ćwieczeń 2006.10.26
Neolit Bliskiego Wschodu
Hilly Franks > północna i wschodnia część „zielonego półksiężyca”
Regiony: Lewant, Góry Zagrosu, region Anatolii (Taurus), region pomiędzy m.in. Nevali Cori, Gobrkli, Urfa
Syro-palestyna
Epipaleolit:
proto-kebarien
kebarien wczesny
kebarien geometryczny (A i B)
natuifien
khiamien (chiamien)
stanowisko Ohalo II w jeziorze Galilejskim 19 500 BP
6 szałasów częściowo zagłębionych o konstrukcji lekkiej drewnianej (z krzewów, patyków)
6 palenisk między nimi
grób, wiele zabytków kamiennych
kebarien > początki specjalizacji w polowaniach
natufien > paleniska umieszczone w chatach
stanowiska Nahal Oren, Mureybet - czy są natufijskie?
Abu Harejla > ? natufijskie
znali 150 gatunków jadalnych roślin
ostrze El Khiam
PPNA
środkowy Lewant, potem północna Syria i północny Irak
Jeryho
wzrost wielkości stanowisk (do 3 ha) i ich ilości
pod koniec PPNA pojawia się produkcja żywności
obrządek pogrzebowy - usuwanie czaszek
wymiana
krzemieniarstwo: wkładki sierpowe, mniej mikrolitów
domy okrągłe
pojawia się budownictwo z cegły suszonej, zaprawa, tynki wapienne, podział na pomieszczenia
Mureybet - znaleziono nieliczne naczynia ceramiczne
mniej wyobrażeń zwierząt w sztuce
PPNB
porzucenie wielu dawnych stanowisk
domy prostokątne, rodzaj pięter (?), wapienny tynk, także dekorowany
wielkość osad do 16 ha
wywodzi się z północnej Syrii
podobne pochówki, kult czaszek - ozdabianie ich
wzrasta komunikacja (dystrybucja obsydianu i narzędzi)
wzrasta znaczenie udomowionych roślin i zwierząt (owca-koza)
szczególnie w Syrii „biała ceramika” z iłu z popiołem, wypalana i suszona
PPNC
8200-6500, schyłkowy
Air Ghazal, Yarmoukien (Palestyna)
Zagros
kultura zagryjska, a potem hiatus ?? PPNA i B
Anatolia
belberi (odpowiednik kebarienu)
PPNB
Cayonri - zabytki miedziane
Cafer Huyuk - tzw. „dom komórkowy”
Gubekli Tepe - rodzaj sanktuarium
Catal Huyuk (neolit) ~PPN C w Palestynie
chalkolit ~6200 (~6000)
ceramika malowana, bogato zdobiona, dużo liczniejsza, więcej wzorów
zmiana systemu osadniczego - więcej mniejszych osad
Hacilar, Yunus
zmiany klimatyczne
8,2 Ka Event
topnieją lodowce - zimna woda - coś się zmienia, ale ciężko określić co - różne reakcje w różnych obszarach - na Bliskim wschodzie wysuszanie klimatu > irygacja pól
Pierwsi rolnicy w Grecji ~9000 BP Tesalia w Grecji
zajmowanie terenów wcześniej nie zamieszkałych
flood plain - rozlewiska rzek
z Grecji do Wschodniej Europy
neolit tesalski
brak autochtonicznej populacji
w neolicie podmokłe gleby były bardziej „atrakcyjne” do wypasu niż uprawy
mogoula -> po grecku tella
Argissa
Notatki z wykładu (III) 2006.10.18
Neolit Anatolii
Jeszcze w latach '60 nie znano neolitu Anatolii, obecnie znanych jest tam ok 10 razy więcej stanowisk niż w większym Lewancie, ale są to kwestie m.in. polityczne
PCN A
Youmuk Tepe
Hallan Cemi 10 200-9 200 BC
bukaria z rogów byczych, świątynia
kamienne naczynia
Gebekli Tepe 9 100-8756 BC > kolumny, stelle z rzeźbami
płaskorzeźby z bykami itp. > ta sama symbolika, wyobrażenia pojawiają się także w Catal Huyuk, a także np. bukrania w starożytnej Grecji
Nevali Cori 8500-7900 świątynia prostokątna z kolumnami
Gobekli Tepe > głowy kamienne (ok 6000 BC ten sam element pojawia się u zbieracz łowców w Bługarii) prawdopodobnie kult przodków
zółw/żaba > zwierzęta ziemi
sęp trzymający ludzką głowę
PCN B
obszar Kapadocku > źródło obsydianu
jezioro Tuz Golu > jezioro słone z z wychodni soli
Asikit Hoyuk 8400-7400 (kończy się wtedy co zaczyna Catal)
domy z paleniska w nich w tej samej lokacji, jeden na drugim
dachy płaskie
typowe domy z cegły suszonej 6-7 m2 + przestrzeń magazynowa, piec
świątynia ? kamienna
narzędzia z obsydianu, kamienia, kości i rogu
zapięcia do ubrań z kości i rogu
ozdoby z kamieni półszlachetnych
Tracja Turecka
Ilipinar 6150-5500 BC
pojawiają się elementy drewniane w budownictwie (podłogi, żerdzie) > przystosowanie do „podróży” na północ
porzucanie domu było związane z rytuałami np. z pełnym wyposażeniem podpalano na Bałkanach, w Anatolii kończył jako świątynia > malowano, chowano kogoś ważnego a np. po 100, 200 latach budowano kolejny dom na jego miejscu
dachy spadziste
Yarimburgaz 5500 > ceramika użytkowa
6000-5400 kończy się neoloit, zaczyna „chalkolit”
CATAL HOYUK 7400-6000 BC
21 m wysokości, 15 ha powierzchni
wnęki w sianach, głowy byków
naczynia >
biżuteria (paciorki) z kamieni półszlachetnych
malowidła (ściany zachowane 1-1,5m)
leopardy, rodzące kobiety
w pobliżu Kara Houyuk
na terenie dawnego jeziora o średnicy ok 100 km, płaski teren
wtedy był to obszar zalewany, płynęła tam rzeka > bardzo wydajny
zwarta zabudowa, dostęp do domów przez dachy, pod koniec pojawiają się ulice, drzwi, separacja domów, mają „wnętrze” i „zewnątrz”
dom ok 25 m2, część oddzielona „spichlerz”, część południowa „brudna”
podłoga jest podzielona > platformy
bycze głowy na ścianach i podłodze
spano na podwyższeniach z gliny, w których często chowano zmarłych np. 67 pochówków pod podłogą
ziarno pszenicy w figurce kobiety
pieczęć niedźwiedzia?
Początki Neolitu w Europie 6500-5500-5000 BC
Lepenski Vir w Serbii nad brzegiem Dunaju
kultura carbium > wybrzeża Morza Śródziemnego (w tym Maroco)
Lepenski Vir > odkryto w latach '60
osiedle zamieszkałe przez zbieraczy-łowców, przez ok. 2000 lat, kamienne rzeźby (głowy)
domy trapezowate, wcięte w stok
ok 7000-8000 tys
6500 już zdecydowanie osiadły tryb życia
~6000 pojawia się ceramika
osiadłość jest wcześniejsza - własna geneza
rolnictwo i ceramika nabyte
kultura Bugo-Dnieprowska 6000-5000
można się zastanawiać czy wytwarzają własną ceramikę, czy tylko imporutują od KCWR i k. kreszeńskiej
odróżnienie świń i bydła dzikich od udomowionych jest bardzo trudne
k. elshanskayn 7200-6800
ceramika wcześniejsza niż na Bliskim Wschodzie
najstarsza ceramika została odkryta we wschodniej Azji, niezależnie od rolnictwa i ceramiki na Bliskim Wschodnie
ceramika do kultur wschodnich dotarła z wschodu
k. niemejska - Mazury
k. narwska - 6000; Litwa, Łotwa, Estonia
k. grzebykowa (sperings) - datowanie nawet przed 6000, Skandynawia
na terenie Polski granica kulturowa mniej więcej na Wiśle
zbieracze łowczy ze wschodu > pojemniki do przechowywania pokarmu, zdobienie wynika z wzorów zaczerpniętych z koszy, nie jest elementem pochówków, ofiary (brak znaczenia kultowego)
ceramika z południa > podział na kuchenną (zasobową) i i stołową (mniejsze naczynia, zdobione),pełni funkcje reprezentacyjne, jest elementem ofiary
k. Ellteboe (dawna nazwa k. śmietnisk muszlowych/małżowych) Dania, Półwysep Jutlandzki, Skania (południowa Szwecja)
wzdłuż wybrzeży morskich
zbieractwo muszli małży, ryby słodkowodne, szczególnie szczupaki
2 formy naczyń: ceramika do gotowania, gruba (ok 2 cm), ostrodenna oraz lampki - podłużne kaganki
we wszystkich tamtych kulturach krzemieniarstwo takie samo jak wcześniej (?)
kultura impresso/carbium ok 6000 pne
wschód Włoch, Sardynia, południowe wybrzeża Francji, południowo-wschodnia Hiszpania
szczątki owcy-kozy
ceramika zdobiona odciskami muszli
przedmioty krzemienne takie same jak w mezolicie
nowe cechy to > ceramika, koza owca (w ograniczonej ilości), osiadłość (półkoczowniczy tryb życia)
istniała idea, że przejęli w kontaktach umiejętność wytwarzania ceramiki (ale ma inny kształt) i hodowlę > jest ona wątpliwa, bo jest zupełnie inna od kultur z Grecji, z których miała się wywodzić
antropologia mówi, ze w rytualnym świecie nie da się przenieść samej technologii bez rytuału
niedawno odkryto ceramikę z ok 10000 z Sahary, a także hodowlę bydła, potem także kozy/owcy
~8000 ślady w Afryce, ~6000 w Maroko > to oddziaływanie widać w k. impresso
~5000 pustynnienie Sachary (w Egipcie prawdopodobnie rolnicy ze wschodu, podbici przez łowców z Sahary > wcześniejsze megality)
LA Hogette we Francji, wpływy neolitu kardialnego ale aż nad Ren, z daleka od brzegów morskich
Limburg - ceramika zbieraczy łowców pod wpływem KCWR
Podział Europy
Europa Atlantycka |
Ren |
Europa Środkowa |
Wisła |
Europa Wschodnia |
Francja, Włochy, Anglia |
|
m.in. od Węgier po Danię, Szwecję, Bałkany |
|
|
Na wschodzie Europy ceramika wywodzi się z pojemników plecionych i drewnianych, a na Bliskim wschodzie z naczyń kamiennych, które pełniły inne funkcje, naczynia drewniane są tam prostopadłościenne
Notatki z wykładu (V) 2006.11.08
Wczesny neolit - Cypr, Grecja
8400 (Cypr) - 6800 (Grecja) - 5200 BC
Cypr - podobny rozwój jak w Anatolii i Lewancie ale kolonizowany na przełonie PPN Ai B
Grecja - wczesny neolit głównie we wschodniej części
Kreta - historia zasiedlenia połączona z Grecją
Cypr - problemem tak jak w Anatolii jest podniesienie poziomu morza
skąd przybyli osadnicy? Analiza roślin itp. oraz sztuki m.in. ze studni (kot) >
budowle okrągłe, podobne do tych z terenu Lewantu i wschodniej Anatolii
Tenta - bardzo dobrze zachowane okrągłe domy z podstawami kamiennymi
Kirokita - osiedle otoczone murem obronnym
na Cyprze dłużej były domy okrągłe
ceramika - dość wcześnie pojawia się malowanie i użycie grzebyka do zdobienia
dość gęsta zabudowa
pochówki w pozycji skurczonej
kolonizacja musiała odbywać się drogą morską
Grecja - uważano, ze tam także rolnictwo powstało
wykazuje szereg różnic z Anatolią i Lewantam, ale także Bałkanami
nie było znanych żadnych stanowisk z zachodniej Anatolii
możliwe drogi kolonizacji:
z zachodniej Anatolii: drogą morską, przez morze Egejskie lub przez Trację i Macedonię
drogą morską przez Cypr, Rodos, Kretę itp. (rząd wysp) ale na Rodos nie znaleziono stanowisk Franschit > prawie 10000 lat zajmowania jaskini od ~16000 kat temu, prawie bez przerwy, znaleziono warstwę z neolitem preceramicznym, kości owcy-kozy i zboża > argument dla zwolenników miejscowej genezy
padania przyrodnicze wykazały, że rośliny i zwierzęta nie mogły mieć lokalnego pochodzenia
znaleziono analogie w sztuce do Lewantu np. pieczęcie kamienne i gliniane
kolonizacja prawdopodobnie drogą morską, ale być może różnie
kwestia relacji z ludami mezolitycznymi
mała wyspa Melos na Morzu Egejskim > źródło obsydiany
domu kwadratowe, prostokątne, ale nie bardzo gęsta, wielowarstwowa zabudowa, ale bez kontynuacji, związku z kształtem i miejscem poprzednich domów
stanowisko Sesclo
fundamenty z kamienia łączonego na suchą zaprawę, wyższe partie z cegły mułowej, spadzisty dach, otwory w dachach “kominy”, okna i drzwi > samodzielny budynek, malowanie ścian na zewnątrz, ruszt drewniany oblepiany gliną - dużo z tych informacji wiem z modeli domów
pierwsza ceramika ~6000 prosta, niezdobiona, k. sesclo, potem malowana
figurki kobiet, charakterystyczne oczy “ziarenka kawy” ok 6000 jak w Anatolii, większa schematyzacja, dłuższa głowa, mniejszy biust, ręce zgięte
narzędzia krzemienne jak i obsydianowe, siekiery o przekroju kaczego dziobu (niesymetrycznym) m.in w oprawie rogowej, a ta oprawa mocowana na trzonku
bransolety z muszli z wyciętym otworem
ciężarki = prząśniki, len, konopie
Notatki z wykładu (VI) 2006.11.15
Wczesny neolit Bałkany 6000-550 BC
Centralne Bałkany |
Tracja |
Tracja Turecka |
Vinca Starcevo |
Karanovo (do wczesnego brązu) |
Asagi Punar Yavumbutgaz |
Interakcje ludności neolitycznej z mezolityczną?
Ludność neolityczna potrzebowała dolin małych rzek, żyznych gleb
kultury mezolityczne zajmowały obszary wzdłuż wielkich rzek (Dunaj), brzegów morskich, ale także mogły być osiadłe
Karanovo - ogromny tell
neolit I-IV
eneolit V-VI
wczesna epoka brązu VII
domy ok 25 m2, prostokątne, oddzielne, ściany lepione z gliny, słupy, plecione gałęzie oblepiane gliną
tylko ok 30 grobów znaleziono tylko jeden (zbiorowy, głównie dzieci) pod podłogą
nie ma żadnej reguły - mieszanka
bardzo rzadko dary grobowe
ceramika malowana
dzieli się wyraźnie na 2 grupy:
kuchenna - odciski lub linie robione palcami, chropowacona
stołowa - malowana białą farbą na czerwonej powierzchni
meandry > nawiązują do Anatolii i Sesclo, nie są ścisłym powieleniem, są charakterystyczne różnorodne kształty
liczne nacięcia, guzy
czernienie powierzchni
plastyczne modelowania (jak wcześniej na ścianach) pojawiają się na naczyniach
Lepenski Vir > mezolityczna stała osada
domy nie są z jednego okresu
trapezowate, wcięte w stok
figurki - rybie oczy i usta
głowa kamienna nad głową w grobie dziecka
nie wiadomo czy groby są pod domami (w podłodze) czy wcześniejsze
w pozycji wyprostowanej na wznak
w LV III (wpływy starszewskie) pojawiają się groby skulone, ale na prawym boku
przedmioty kościane np. haczyki
paciorki z kamieni i muszli - naszyjniki w grobach
naczynia i ozdoby z marmuru, siekiery „kaczy dziób” > wpływy rolników
dłoń z 4 palcami na ceramice
Keresh - naczynia na nóżkach, z uszkami, chropowacone (barbatino - typowe dla starceva)
malowane, podział na ceramikę stołową i zasobową
różnice technologiczne - domieszka roślinna, w starcevie domieszką był piasek
Kultury postlinearne (późnowstęgowe) w Europie
przyczyny upadku/końca KCWR:
istnieją różne teorie: zmiany klimatu na bardziej suchy i zimniejszy, kryzys ekonomiczny, konflikty spowodowane pogłębianiem się regionalizacji
w niektórych regionach obserwuje się porzucanie osad, a także hiatus osadniczy
wydarzenia te mają miejsce ok 4900 p.n.e.
Prowincje KCWR: Dunaj, Łaba, Ren, Sekwana
Podział późniejszych kultur: prowincja nadłabska > KCWK, naddunajska > lendziel, wschodniolinearne > polgar, na zachodzi po KCWK Rössen
KCWK- Kultura Ceramiki Wstęgowej Kłutej
krąg kultur (obejmuje większy obszar) lub kultura
krąg kulturowy, następny po KCWR, później traci wpływy na rzecz kręgu lendzielskiego
zasięg: północno-zachodnie Czechy, Saksonia, Śląsk - tam gdzie była grupa szarecka
obejmuje Morawy i Dolną Austrię, ale potem z tych terenów spycha ją kultura lendzielska, a z zachodu oddziaływuje k. Ryseńska (powstała z KCWK)
raczej bez wpływów zewnętrznych, wyraźna kontynuacja, podobne domy i groby jak w KCWR
fazy:
I, II, III, IVa, IV b, V
podstawowy podział: wczesna I-III, późna IV-V
I faza - szarpa (KCWR)
II faza - paczątek klasycznej KCWK
naczynia bardziej gruszkowate, nowe narzędzia (nakłucia powstają narzędziami 2, 3 zębnymi), nowe motywy zdobnicze - zygzaki
III - największy zasięg
IV - początek wpływów lendzielskich, lendziel spycha KCWK z Dolnej Austrii i Moraw, pojawiają się w zdobnictwie romby
V brak kłucia
wpływy aż do Renu
grupa/kultura Hinkelstein
południowo-zachodnie Niemcy
znana głównie z grobów
Großgartach (powstała z Hinkelstein)
osady, długie domy
południowo-zachodnie Niemcy
Kultura Rössen
powstaje z Großgartach
trapezowate domy
Lengyel
badania: wydzielona na Węgrzech pod koniec XIX wieku Zengóvárkony - stanowisko Węgierskie, Słowacja - J. Paruk
kultura lub szerzej - krąg kulturowy
wywodzi się z kultury/grupy želiezowskiej
podstawowy podział: lendziel malowany i niemalowany
Prelendziel - współczesny želiezovce III
Protolendziel:
Bina-Bicske - silne wpływy želiezowskie, brak rycia, malowanie czerwone i żółte zostało
grupa Luzianky
tworzy się pod wpływem silnego oddziaływania z południa - Vinca, także Sopot (Serbia, nad Dunajem)
Lengyel I - grupa Nitriansky Hradok
zasięg: Słowacja (Nitriansky Hradok , Svodin), Węgry (Zengovarkony, Aszod), Morawy (Strelice, Tesetice)
ceramika ryta, malowanie zółte i czerwone, rzadziej białe
faza przejściowa - Santorka
zanika malowanie żółte, pojawia się białe (rodzajem pasty, oblepianie)
Lengyel II - grupa Pecenady
naczynia na wysokich pustych nóżkach (wpływ kultury polgarskiej), malowanie białe
Lengyel III - grupa Brodzany-Nitra
już eneolit
lendziel niemalowany, zaczyna się dominacja kręgu polgarskiego
Lengyel IV - grupa Ludenice
wpływy kultury polgarskiej - tzw. mleczniki
Kultura morawskiej ceramiki malowanej (MMK) - „ich lendziel”
Morawy, głównie południowe, Dolna Austria
Badacze: J. Palliardi, V. Podborsky
osada na stanowisku Tesetice - Kyjovice
głownie osady, groby tylko znane z osad, brak cmentarzysk
pojawia się w czasie KCWK III, czyli Lengyel I, prawdopodobnie migracja z terenów Słowacji
fazy:
I bogate malowanie żółte i białe, bogata plastyka figuralna
III malowanie białe na czerwonym tle (wpływy lendzielskie)
IV ceramika niemalowana tzw. terra nigra, bardzo dobrej jakości
grupa jordanowska - Jordansmuhl - Jordanów
Śląsk, środkowe Niemcy
Rondelle
pojawiły się w czasie LI, KCWR IV, MMK I we wszystkich tych ugrupowaniach
Dolna Austria, Bawaria, Saksonia, Środkowe Niemcy
czas trwania to okres życia 2-3 pokoleń
podobne plany
prawdopodobnie miejsca kultu
Polgar
Węgry, północno-wschodnia Słowacja
fazy I i II - kultura nadcisańska Tisza - Herpaly - Csoszhalom
faza prototiszapolgar (przejściowa(
faza III tiszapolgar - początek eneolitu
fazy IV i V bodrokeresztur
kultura nadcisańska powstaje nad Cisą z kultur bukowogórskiej i answeldzkiej ceramiki linearnej, ceramika zdobiona ryciem
Tiszapolgar
obszar Węgier (I. Bognar-Kutzian - węgierka) i Południowa Słowacja (S. Siska, stanowisko Tibava)
fazy a i b - głownie cmentarzyska, choć występują także osady
tiszapolgar Basatanya - cmentarzysko, groby zorientowane wschód-zachód, kobiety chowane na lewym boku, panie na prawym, groby bogato wyposażone: do 30 naczyń, krzemienie, miedz, ale także ubogie > początki specjalizacji, rozwarstwienia społecznego
nóżki w ceramice
wczesny eneolit
Bodrogkeresztur - ponad 70 cmentarzysk, 700 grobów
mniej osad, małe
duże cmentarzyska
specjalizacja, zróżnicowanie społeczne, podział na płeć widoczny w wyposażeniu pochówków: panie więcej ceramiki, panowie metale
cmentarzysko w Warnie, dużo złota w pochówkach, topory miedziane
Ćwiczenia 2006 11.27
Kultury postlinearne na ziemiach polskich
Kultury cyklu lendzielsko polgarskiego
podział Polski na 3 regiony, na których rozwój przebiegał inaczej: Małopolska, Śląsk, Niż
Małopolska
na tych terenach, gdzie w okresie KCWR była grupa żeliezowska
większość badań jest dość stara
stanowiska: Nowa Huta, okolice Krakowa, ostatnio okolice Rzeszowa
uważano, że był hiatus osadniczy, ale ostatnio znaleziono stanowisko późno źeliezowskie, choć nie znaleziono przejściowych (jeszcze?)
Grupa samborzesko-opatowska
wydzielona przez dr Podkowińską w latach '50
zdania są podzielone: lokalna grupa KCWK, coś “własnego”, lendziel albo k. malcka ???
zawiera elementy zarówno KCWK, jak i lendzielskie i polgarskie
zasięg: less w okolicach Sandomierza i Krakowa na lewym brzegu Wisły, czasami zaliczane są do niej także inne obszary
importy i elementy z tej kultury występują na zachód i południe od niej samej
ceramika:
cienkościenna zdobiona ornamentem kłutym - ok 20% ale motywy lendzielskie: meandry, trójkąty
ceramika malowana na czarno i czerwono
małe amforki i puchary na pustej nóżce (lendziel)
znane są też ryte amforki (import lendzielski)
niezdobione, z jajowatym brzuszkiem, z taśmą (na szyjce? pod wylewem?)
krzemień głównie lokalny: jurajski (okolice Krakowa), czekoladowy (okolice Sandomierza), trochę obsydianu
domy: podobne do KCWK, a nie lendzielskich
Kraków Mogilno 62
pochówki w osadach
Gupa pleszowsko-modlinicka (lendziel II-lendziel niemalowany III)
fazy: pleszowska i modlnicka
tylko w rejonie podkrakowskim, po lewej i prawej stronie Wisły (w okolicach Sandomierza g. Malicka)
faza I
zanikają ornamenty kłute
malowanie czerwone i (głównie) białe na amforach i pucharach na pustej nóżce
bogata dekoracja plastyczna i guzki m.in. przy uchach - wpływy polgarskie
faza II
dekoracje tylko plastyczne
zanikają naczynia cienkościenne, są średnio i grubościenne
ceramika piaszczysta, związana z warzelnictwem soli: szerokie wylewy, spiczaste dna
Barzyc-Szyszkowica > źródła solanki
bogata plastyka figuralna, ołtarzyki na nóżkach
krzemień jurajski - intensyfikacja wydobycia, eksport na obszar kręgu lendzielskiego
kompleks Sonspowa pod Krakowem
wzrost długości wiórów - przełom metryczny < początek w II fazie, ugrupowaniach polgarskich, szczególnie krzemień wołyński
najważniejsze stanowisko: Pleszów
grupa
stanowisko: Wężelów
oddziaływania tisopolgarskie: puchary na pustej nóżce z dziurkami
grupa wyciąże - złotniki pod Krakowem
wyraźne wpływy bodrogkereszturskie
Grupa jordanowska
wpływy bodrogkereszturskie
Dolny śląsk
pojedyncze importy np. topory miedziane (jaszladany)
grób w Janówku - charakterystyczne mleczniki (bodrogkereszturskie)
Słabe wpływy:
grupa ocicka na Górnym śląsku
późna kultura lubelsko-wołyńska
późna KCWR
Grupa Wyciąże-Złotniki
niewielkie osady oraz cmentarzyska, nieliczne groby (do 13)
naczynia typu mleczniki
wpływy lendzielu IV
Kultura Malicka
Obecnie uważana za osobną kulturę, autochtoniczną, choć wcześniej twierdzono inaczej (i nadal nie wszyscy się zgadzają)
w klasycznej fazie zasięg: okolice Krakowa, zachodnia Małopolska, Górny Śląsk, północno-wschodnie Morawy, płaskowyż Nałęczowski, wyżyna Sandomiersko-Opatowska, Wyżyna Zachodnio Wołyńska, okolice Rzeszowa i Przemyśla
w fazie końcowej (rzeszowskiej) przesuwa się dalej na wschód (na Wołyń) za to znika na zachodzie
wpływy na Kujawach
do B tiszapolgar
trwała ok 1000 lat
ceramika:
cienkiej roboty - zdobiona kłuciem i malowaniem
grubej roboty - zdobnictwo tylko plastyczne
wanienki, pucharki
nakłucia na załomie brzuśca
w fazie rzeszowskiej wpływy polgarskie (nakłucia tworzą trójkąty)
lokalne krzemieniarstwo - w okolicach Krakowa krzemień jurajski itp.
Domy typu megaron
groby w obręcie osad
nawiązania do KCWR
Kultura Lubelsko-Wołyńska (ceramiki malowanej)
częściowo współczesna KPL
jedyna w Polsce kultura eneolityczna
wysokiej jakości krzemień i miedź
~4500-3400
powstanie wiąże się s popytem na ysokiej klasy wyroby krzemienne
zanik spowodowany jest naciskiem k. trypolskiej i KPL
fazy: I, II, III
faza I (przedklasyczna)
na terenie Wołynia (stan: Hołyszów Wołyński), tam gdzie są krzemienie i miedź
spotkanie ludów tiszapolgarskich z grupą rzeszowską
długie wióry
dużo nawiązań do k. malickiej
faza II
zasięg: Wołyń, Podole, Wyżyna Sandomierska, Wyżyna Lubelska, wyżyna Plechowska
formy biało malowane (po wypaleniu, farbą olejną)
gruszkowate naczynia
naczynia doniczkowate z 4 wynisieniami na krawiędzi
trójkąty utworzone z nakłuć (typowe dla K. tiszapolgarskiej, są też w grupie malickiej)
pojawiają się pierwsze przedmioty metalowe
faza III
przemieszcza się na zachód (na Wołyniu k. trypolska)
duże osady obronne np. stanowisko Bronocice pod Krakowem
małe cmentarzyska poza osadami, kilka, kilkanaście grobów znane głównie z III fazy
mleczniki, oraz nadal “doniczki”
Złota pod Sandomierzem - odkryto tygielki, czyli miedź była przetapiana także na miejscu
dużo więcej miedzi niż w fazie II
krzemień:
2 strefy: na wschodzie wołyński, na zachodzie czekoladowy i jurajski (głównie III faza)
przemysł makrolityczny - wióry do 20 cm
Śląsk
w KCWR materiały szareckie
KCWK
Skoroszowice (przejście z KCWR do KCWK)
osady nieco wyżej położone
domy z czasem stają się trapezowate i zmniejsza się ilość wewnętrznych słupów
duże znaczenie lokalnych surowców, mniej importów
fazy:
I formowanie się: Dolny Śląsk, nakłucia tworzą łamane linie (trójkąty)
II-IV występuje także na Niżu, bardzo skomplikowane zdobienia i formy
zespoły typu janówek-kornice
wczesny lendziel na Śląsku
związki z grupą pleszowską
grupa ocicka
wyśynna
stanowisko w Raciborzu
badania na przełomie XIX-XX wieku
lokalny odłam niemalowanego lendzielu
fazy: I, II
w II wpływy bodrogkereszturskie
Grupa jordanowska
zasięg: Dolny Śląsk (stanowisko w Tyńcu Małym), Czechy, Morawy, środkowe Niemcy
naczynia z uchami, górna część brzuśca zdobiona ornamentem rytym w wilcze zęby
długie wióry, przedmioty z miedzi
Niż
na podstawie Czerniaka: Późna KCWR i KPCW
wpływy KCWR i g. Malickiej (nakłucia przy wylewach)
odmienna technologia: gruby tłuczeń i mika (od Ivc (?) gruba domieszka i coraz więcej, wcześniej bardziej podobne do KCWR)
stanowisko w Brześciu Kujawskim
kultura dużych osad, groby na osadach - typowy neolit, mimo występowania przedmiotów miedzianych
na południu w tym czasie jest eneolit: małe osady, większa ruchliwość, cmentarzyska
Stanowiska:
Zelgno, gm. Chełmża - długie domy
Barłożno - Pomorze
Bielawki
KPCW Róznina Dolna
Druga rewolucja neolityczna
wykorzystywanie zwierząt nie tylko w celu konsumpcyjnym
wykorzystanie siły pociągowej, transport konny
wynalazki: pług, wełna, mleko
podział na społeczeństwa rolnicze i pasterskie
4 tys p.n.e. wozy u Sumerów
rozpowszechnienie się pługa/radła we wczesnym brązie
Na ćwiczenia 2006.11.27
Młodszy neolit naddunajski - KCWK, krąg kulturowy lendzielsko-polgarski (k l-p)
J. Kruk, S. Milisauskas „Rozkwit i upadek społeczeństw rolniczych neolitu”
Systemy społeczno-gospodarcze młodszego neolitu naddunajskiego
pomiędzy KCWR a KPL
3800 bc (4589 BC) - 2900/2800 bc (3640/3610 BC)
na północ od Alp i Karpat powstają KCWK i k. Rossen
wielkie kręgi kulturowe lendzielski i polgarski
Organizacja osadnictwa
nie wzrosła ilość stanowisk (tzn. w niektórych rejonach były tylko pewne, niewielkie wahania na plus lub minus)
podtrzymywane były reguły zasiedlania z wczesnego neolitu (w dorzeczu górnej Wisły aż do schyłku k l-p) na wielu obszarach dochodziło jednak do pewnych zmian
zajmowane były te same regiony, choć tylko czasami da się udowodnić ciągłość osadnictwa, często na tym samym stanowisku znajdowane są osady KCWR i k l-p
kultury i grupy są bardziej zróżnicowane, przede wszystkim jeśli chodzi o ceramikę, ale także (mimo licznych cech wspólnych) w kwestii położenia topograficznego i organizacji przestrzennej osad
na wyżynach lessowych w dorzeczu górnej Wisły sytuacja topograficzna nie różni sią ok KCWR - są to doliny na tarasach nadzalewowych, częstsze są jednak obozowiska lub małe osady na krawędziach wysoczyzny, większa penetracja międzyrzeczy
stanowiska grupy malickiej na lessach krakowskich są połozone na wysoczyznach, podobnie w kulturze lubelsko-wołyńskiej ze schyłku rozwoju k l-p w dorzeczu górnej Wisły osady leżą na wzniesieniach, bywają umocnione, może to dowodzić politycznych, a nie gospodarczych uwarunkowań
Mikroregion osadniczy
osadnictwo jest silnie skupione, zwarte, stosunkowo niewielkie organizmy przestrzenne
Przykład: Dłubnia (Kraków - Nowa Huta) od ok 3880 bc (4720 BC) przez 350-550 lat, powstało co najmniej kilkadziesiąt lat po KCWR, ale w tym czasie gospodarcza działalność ludzka nie ustała zupełnie, zgrupowanie osadnicze miało podobną strukturę i wielkość do KCWR - 3 duże osiedla, w ich otoczeniu obozowiska i małe osady (wykorzystywane prawdopodobnie okresowo lub dorywczo), do ok 3430 bc (4240 BC) wykorzystywano ten sam rejon jednak zmieniano pola i rodzaj upraw, dochodziło do niewielkich przesunięć, po 3430 bc (4240 BC) centrum zasiedlenia i strefa eksploatacji gospodarczej zostały przeniesione, jednak funkcjonowały nadal podobnie (aż do końca lendzielu)
podobnie było na stanowisku w Brześciu Kujawskim - małe osady/obozowiska w promieniu 4 km były związane np. z wypasem zwierząt oraz wyrębem lasu do celów budowlanych
zasadnicza różnica dzieli zwolenników koncepcji rotacyjnego i stacjonarnego osadnictwa:
Osadnictwo rotacyjne
L. Czerniak i J. Pionka: region ok 40 km2 ilość ludności: 50-60, 5-6 skupisk złożonych z dużego osiedla centralnego (4-7,5 ha, 4-5 budynków) i sieci obozowisk w odległości do 2 km, takie skupiska są przemiennie zasiedlane przez 2 lata w odstępach co 8-10 lat
Osadnictwo osiadłe
R. Grygiel, P. Bogucki (na podstawie stan. 3-4 Brześć Kujawski): organizm osadniczy wokół dużego osiedla (8-10 domów) zamieszkiwanego stale, w promieniu ok 5 km obozowiska tymczasowo lub doraźnie wykorzystywane, po przekroczeniu pojemności eksploatowanego obszaru niewielka grupa mieszkańców przesiedla się na inny teren.
Osada
dla dużych osiedli najbardziej typowa była zabudowa naziemna w postaci domów słupowych o różnej wielkości i rozmaitych wzorcach konstrukcyjnych - najbardziej charakterystyczne, choć nie jedyne, są budowle o trapezowatym kształcie mające do kilkudziesięciu metrów długości,. istnieją też dowody budowania stosunkowo niewielkich, prostokątnych domów słupowych
w obrębie osiedli znajdowały się konstrukcje naziemne z podłogami zagłębionymi w grunt oraz ziemianki o różnym kształcie i funkcji (mieszkalne, gospodarcze)
duże, trwałe osiedla zajmowały 5-10 ha, a czasem więcej, istniało w nich 3-5/8-10 gospodarstw z domostwami i związanymi z nimi strukturami
w osadach na Wyżynie Sandomierskiej zaobserwowano, że to obejścia były regularnie rozmieszczone wokół pustej przestrzeni - rodzaju placu
oprócz dużych także i mniejsze osady (1-2 domy)
małe obozowiska - niewiele jam, bez budynków naziemnych (np szałas drwala w Kuczynie)
na Niżu Polskim nie było zmian w gęstości zaludnienia, inaczej było na południowo-zachodniej Słowacji i Morawach: znaczące zmniejszenie ilości osad, jednocześnie pojawiają się wielkie (20-30 ha 50-100 budynków) osiedla - były to centralne miejsca skupisk osadniczych złożonych z mniejszych osad i obozowisk > silna koncentracja osadnictwa
w głównych osadach powstawały (niekiedy bardzo rozbudowane) konstrukcje obronne
takie umocnienia odkryto m.in. w Zarzycy (Dolny Śląsk) środkowa faza l-p
Fortyfikacje
ziemne i drewniano-ziemne konstrukcje obronne były budowane już we wczesnym KCWR, choć najwięcej jest ich w późnym stadium, szczególnie w jej północno-zachodniej części
dwa rodzaje: otaczające sporą, zabudowaną przestrzeń i poza osiedlami (z pustym majdanem)
w Europie środkowej znaleziono ich ponad 50 związanych z k l-p
rozwój umocnień:
1) pojedyncze rowy tworzące kolisty obwód
2) kilka kręgów rowów
3) urządzenia palisadowe (od schyłkowej fazy pierwszej i przez całą drugą fazę k p-l)
większość, choć nie wszystkie znajdują się w obrębie osiedli
służyły zapewne społeczności całego mikroregionu lub nawet kilku
z różnych obliczeń wynika, że budowano je przypuszczalnie ok 4 lata i służyły regionowi o powierzchni co najmniej 100 km2
ich obronne funkcje nie są oczywiste, różnie prawdopodobne są funkcje handlowe, sakralne lub społeczno-polityczne lub ich połączenie
umocnienia w postaci głębokiego ostrodennego rowu i biegnącej wewnątrz palisady otaczających 2,4 ha obszaru zamieszkiwanego ze schyłkowej fazy k p-l odkryto w Bronocianach (dorzecze górnej Wisły, kultura lubelsko-wołyńska)
Dom i obejście
dom naziemny o trwałej konstrukcji słupowej, zróżnicowane w stadiach i na przestrzeni kultury
najbardziej typowe są trapezowate, zarówno z oddzielnie ustawianych pali jak i ze słupów w rowach fundamentowych
teren Niżu Polskiego: najstarsze miały ściany boczne ze słupów umieszczanych w oddzielnych dołach, czasem w rowach, ale tylko u szczytu domostwa oraz trójrzędowy układ soch (wewnętrznych dźwigarów), późniejsza ewolucja budowli polegała na zastępowaniu dołów nieciągłym, a później ciągłym rowem fundamentowym oraz wprowadzeniu pojedyńczego rzędu soch ale są też inne odmienności (plan wnętrza, położenie i rodzaj jam w stosunku do konstrukcji)
w młodszym okresie na Kujawach charakterystyczne są budynki trapezowate z ciągłymi rowami fundamentami położone na osi północ-południe, w starszej fazie podział funkcjonalny powierzchni mieszkalnej, w młodszych brak oraz mniejsze rozmiary budynków
istniały też domy trapezowate w dorzeczu górnej Wisły, ale mniej liczne (np. Niedźwiedź k. Malicka) ale jest on ustawiony wschód-zachód, i mógł być mogiłą (wpływ KPL)
koncepcja domu z podwórzem: Brześć Kujawski, jedno gospodarstwo skupione wokół domu trapezowatego, podzielonego na 3 części: południowa była oddzielona ścianką z plecionki (prawdopodobnie część sypialna), pozostałe 2 części - gromadzenie pasz i trzymanie zwierząt, po pożarze dom został odbudowany, taki dom mógł przetrwać ok 60-80 lat (choć zdania są podzielone) i był prawdopodobnie zamieszkały przez rodzinę 5-7m osób, działalność związana z funkcjonowaniem domu ok 1900 m2, w tym podwórze 790 m2, 600 m2 po pożarze, obiekty rozmieszczone w pobliżu domu: warsztat obróbki kości i rogów (wykonywanie toporów dla całej osady - podział obowiązków w społeczności) - miejsce pracy specjalisty, warsztat garbarski, jamy, miejsca produkcji ceramiki, obróbki kamienia i krzemienia, ślady prac związanych z przygotowywaniem pożywienia, odpadki wynoszono z domu i wrzucano do jam
tego typu dom z podwórzem był podstawową jednostką organizacyjno-społeczną
Użytkowanie ziemi
Tak jak w KCWR użytkowano głównie lessy oraz ziemie czarne i brunatne, choć gdzieniegdzie wychodzono poza te obszary - większa elastyczność systemów gospodarczych
nie stosowano systemu wypaleniskowego, ale posługiwano się ogniem - wypalano krzewy odrosłe na odłogach
system ten można nazwać zaroślowo-odłogowym (w odróżnieniu od pierwotnego leśno-odłogowego)
pola kultywowano motykami lub/i kopaczkami z drewna lub połączonych materiałów (drewna, kości, kamienia), w ten sposób można było uprawiać tylko niewielkie pola
narzędzia żniwne: sierpy o ostrzach segmentowych w młodszych stadiach zostały zastąpione dłuższymi wiórami kamiennymi - sierp prosty o jednolitym ostrzu (wzrost półsurowca wiórowego)
ewolucja systemu gospodarczego: uprawa żarowa, nowe tereny (wysoczyzny), długie wiórowce na sierpy
pola uprawiano co najmniej kilka lat, po zbiorach ścierniska wypalano, jesienią spasano
Użytkowanie roślin
lista uprawianych roślin nie uległa zmianom: głównie zboża, pszenica i jęczmień
uprawy i ich technika warunkowały wybór miejsc osiedlenia i tryb życia
zachowały się głownie ślady zbóż, ale samo zboże nie wystarczyło by do prawidłowego wyżywiania, dlatego przypuszcza się uprawę innych roślin, których ślady się nie zachowały: roślin korzeniowych, bulwiastych i innych warzyw
wykorzystywano stokłosę, orzechy laskowe, żołędzie, maliny, jeżyny, poziomki, redst, komosę i inne
silne zachwaszczenie zbiorów spowodowane większym odlesieniem
drewno, głównie dąb i jesion użytkowano w budownictwie i jako materiał opałowy - silna eksploatacja
Użytkowanie zwierząt
bydło - także na mleko, koza - na mleko i owca - na wełnę, świnia - wyłącznie na mięso
na Niżu, na zachodzie lendzielu i w sferze rosseńskiej udział świń jest niewielki, inaczej jest na wyżynach lessowych, gdzie była podstawowym, obok bydła, zwierzęciem hodowlanym
na obszarach Ukrainy przypuszczalnie posługiwano się już udomowionym koniem
Uwagi o specjalizacji i wymianie
przedmiotem handlu i wymiany była sól, krzemień, obsydian, różne rodzaje surowców kamiennych, przedmioty z miedzi, muszle Spyndolus i inne zasoby i wyroby o znaczeniu użytkowym i symbolicznym
Sól
na terenie wielicko-bocheńskim powstały zorganizowane ośrodki produkujące sól z solanek bez wątpienia na zbyt, wiązały się ona z silnym skupiskiem osadniczym grupy pleszowskiej
system urządzeń służących do uzyskiwania soli obsługiwany przez specjalistów
pochodzą z tych terenów dowody dalekosiężnych kontaktów
Miedź
zaczęła być użytkowana miedź, wykonywano z niej narzędzia, broń i ozdoby
miedź wydobywano ze złóż w Alpach i Siedmiogrodzie
w dorzeczach Odry i Wisły miedź pojawia się rzadko, w rezultacie wymiany
Krzemień
zaobserwować można wzrost ilości i zaawansowania technologicznego
jak już wcześniej wspominano wydłużyły się wióry krzemienne użytkowane m.in. jako sierpy
narzędzia i półwytwory znajdowane są w odległości nawet powyżej 500 km od miejsca wydobycia
krzemień wydobywany był przez wyodrębnione grupy wyspecjalizowanych górników, w ich grobach pojawia się specyficzne wyposażenie
przy złożach występuje osadnictwo okresowe - krzemień wydobywały w miesiącach letnich kilku- lub kilkunastoosobowe grupy
krzemień wydobywano z wydrążonego szybu, wstępnie przetwarzany był na miejscu, a dalszą obróbkę prowadzono w pracowniach przy obozowiskach
Kujawy - L. Czerniak
KPCW - kultura późnej ceramiki wstęgowej
problem definicji - nie wszyscy się z nią zgadzają
na Kujawach nie da się opisać kultur przy pomocy KCWK, lendzielu, polgaru, bo sytuacja tam wygląda inaczej niż na południu
KPCW II-III najczęściej określana jako grupa brzesko-kujawska
(bla bla bla)
Podział
I - wcześniejsze Ia, Ib, II a
grupa brzesko-kujawska fazy Iib-III
faza I: elementy k. Malickiej, KCWK i kultury rosseńskiej
ceramika: względnie liczne plastyczne listwy, ornament kłuty, linie ryte nawiązujące do lendzielu
Środkowy okres neolitu 440-3650 BC
KPCW II-III
na przełomie wczesnego i środkowego neolitu kształtuje się odrębność lokalna ugrupowań na Niżu > powstanie KPCW (grupy brzesko-kujawskiej)
utrzymywała cały czas kontakty interregionalne
faza II
brak zdobnictwa kłutego, obecność ostro profilowanych mis
zmiana technologiczna: domieszka średnio i grubo ziarnistego piasku, a zwłaszcza miki
jest odpowiednikiem fazy modlnickiej w Małopolsce
faza III
wysoki udział receptur opartych na domieszce piasku i tłucznia kamiennego
zdobienia w formie listew plastycznych
zanik KPCW ok 4000-3900 BC
2-3 letnia transformacja zachodząca w układzie KPCW-KPL, a następnie również KAK
Notatki z ćwiczeń 2006.12.11
KPL - kultura pucharów lejkowatych, czyli TRB (Triterbacher), Funeral Beaker Culture
ENEOLIT:
zmiany gospodarcze i osadnicze:
rolnictwem objęte są także gorsze glebowo obszary > elastyczność, dopasowywanie się do lokalnych środowisk
mniejsze domy
gospodarka żarowa
systematyczne odchwaszczanie pól
nowości: radło, wóz, mleko i nabiał, udomowienie konia, owce > wełna, obróbka metali, chodnikowe górnictwo, intensyfikacja wymiany między-grupowej oraz pozyskiwania soli, węgla drzewnego, siekiery krzemienne, alkohol i opium,
zmiany w strukturze społecznej > rozpad wielkich rodzin, pojawienie się hierarchii między i wewnątrzgrupowej, wodzowie, zapotrzebowanie na symbole statusu i siły (broń, grobowce)
własność indywidualna
indywidualna i grupowa specjalizacja pracy
ideologia i religia: wyprowadzenie założeń kultowych poza domy > oddzielenie sacrum od profanum
Badacz: Konrad Jażdżewski (?) '36 ustalił podział na grupy:
Podział na grupy i ich zasięg:
Północna: Dania, południowa i środkowa Szwecja, Szlezwik-Holsztyn, Maklenburgia
Zachodnia: na zachód od Łaby, aż po Holandię
Wschodnia: Niż Polski
Południowa: Śląsk, Czechy, Morawy, Dolna Austria, dorzecza Łaby i Soławy
Południowo-wschodnia: Małopolska i dalej na wschód
oddzielne kultury/grupy: Baalbergen, Walternienburg-Bernburg
Grupa północna:
fazy AB > kiedyś uważano, że faza A była wcześniejsza od B, ale są to po prostu różnice regionalne
Grupa wschodnia: Mazury, Mazowsze, Podlasie, Kujawy, Wielkopolska, część Dolnego Śląska, część Pomorza, Brandenburgia
podział coraz rzadziej używany:
pierwsza faza - sarnowska (odpowiada AB)
ubogo zdobione naczynia - wcale, albo pojedynczy stempelek pod wylewem
puchary dzwonowate, amfory, talerze
faza druga - pikutkowska II
pojawiają się flasze z kryzą
ornament drabinkowy na amforach
faza wiórecka
w pucharach szyjka wyraźnie oddzielona od brzuśca
różne zdobienia: szyjka, górna część brzuśca, czasem wnętrze
amfory z 4 uchami
faza lubońska
mniej wyraźne przejście z szyjki do brzuśca
pojawiają się misy
wpływy KAKu
odcisk sznura trójdzielnego
zdobnictwo wewnętrzne
inny podział:
etap inicjacji - wczesnopucharowy
etap dyfuzji - klasyczny
etap dyferentacji i transformacji - późny
daty 14C (kontrowersyjne)
stanowisko Sarnowo 3600 bc (niekalibrowane) 5570+/-60 BP =4410+/-50 BC
Łącko 5570+/-110 BP =4420+/-110 BC
problemy badań na stanowiskach piaskowych - prawie nie zachowują się materiały organiczne, problemy z rozpoznawaniem stratygrafii, nawet ceramika była uznawana za gorszej jakości niż na lessach... a po prostu była bardziej zniszczona przez procesy podepozycyjne
kolejny podział:
s1a s1b lokalny rozwój
s2 przewaga elementów Baaldzelskich nad elementami lendzielskimi (jordanowskimi)
s3 silniejsze wpływy lendzielskie
s4 kontynuacja s3
s5 integracja ok 4000
s1a integracja i prolog dyfuzji
b etap dyfuzji
etap integracji
pucharyzacja jako eneolityzacja Europy Środkowej
teorie:
1) akulturacja kultur mezolitycznych (od Child'a) - Jażdżewski, Niesiołowska, Wiślański
2) przekształcenie elementu postwstęgowego - Kośko, Czerniak, Domańska, Kukawka
Francja > Kontakty postwstęgowe z postkardialnymi
Gatensleben - niemiecka kultura późnostręgowa
k. Michelsberg ~4500 “ichnie KPL”
tulipanowate puchary
przemieszcza się z zachodu na wschód
wpływ z zachodu na Kujawy > KPL 4400-4200 (?)
4200-3800 mieszanie się itp, różne wpływy
domy mniejsze, prostsze ok 5-7x3-5 m
obrządek pogrzebowy
fazy I-III grobowce megalityczne
przedmiot prestiżu: toporki
stanowisko Gronocice pod Kielcami
Pomorze
pojawiają się w czasie KPL III na Kujawach
grupa łupawa - mieszają się elementy, jest specyficzna
Notatki z wykładu (VIII-IX?) 2006.12.13
KPL 4400-3600-2700 BC
4400 chalkolit; eneolit na Bałkanach
rolnictwo przekracza kolejną barierę ekologiczną
Niż Polski - przesunięcie na północ, aż po południową Skandynawię a także nowe wkraczanie na ziemie bielicowe - obszary na południu o gorszych glebach
obecność megalitów, 2 teorie:
-zróżnicowanie społeczne (eneolit)
-akulturacja społeczności mezolitycznych w neolicie
kultura Miesensberg - zawiera elementy kultury atlantyckiej i KPL
KPL kształtuje się pod wpływem Szarej, Tripolskiej w okresie późnego lendzielu
podział:
najważniejsza część - wschodnia - obszar Niżu Polskiego
grupy peryferyjne:
zachodnia - północno-wschodnie Niemcy, Holandia
północna - Maklenburgia, Dania, Szwecja
południowa - obszar górnej Odry, górnej Łaby, Czechy
północno-wschodnia - Polska podkrakowska, lubelska (wschodnia Małopolska)
problem chronologii
4400?
4200? - na dużym obszarze liczne daty (choć niewiarygodne), przesłanki międzykulturowe
GENEZA
kiedyś szukano kolebki
dzisiaj najstarsze formy znane są z Kujaw, Danii, Borholmu
klasyczne KPL formowało się:
2 teorie:
1) Childe: nosicielami kultury są lokalne grupy mezolityczne -> przekształcenia pod wpływem kultur neolitycznych z południa
powstanie kultury, a potem szerzenie się
2) są przesłanki, że mogły stworzyć ja grupy neolityczne i rozprzestrzenić ją na kultury mezolityczne, ponieważ rolnictwo jest zaawansowane, a nie prymitywne
szukanie nowych dróg do kolonizacji
groby megalityczne we wszystkich ugrupowaniach i już od początku KPL
najważniejsza rola konwencji, transpozycji
(?wcześniejsze kontakty
dotyczy wiary?)
megality mogły być medium, które mogło odegrać zasadniczą rolę w włączeniu społeczności mezolitycznych w nowy system
Grupa wschodnia
ceramika nie ma domieszki mineralnej
ubogo, umiarkowanie zdobiona, głównie na krawędziach
wszędzie pojawia się (np. w lendzielu) mniej zdobień
nie ma podziału na ceramikę kuchenną (gubościenną) i stołową (cienkościenną) (występuje też w późnym lendzielu np. kultura brzesko-kujawska)
niewiele form, dominują puchary dzwonowate, są też amfory, talerze (nowa forma)
Grupa południowo-wschodnia (krakowska)
~4200 - trochę później się zaczyna
ceramika bardzo podobna do kujawskiej (choć procesy podepozycyjne sprawiły, że obecnie się różnią)
Grupa północna
więcej zdobień
różnica technologiczna > domieszką jest tłuczeń kamienny ostrościenny
kontynuacja kultury Eltebole - KPL przejmuje niektóre jej elementy (m.in. tą domieszkę kamienną, ceramikę grubościenną) także w krzemieniarstwie
kolonizacja tylko w skali mikro
Grupa południowa
więcej zdobień
puchary na pustej nóżce (wpływy lendzielskie)
Grupa zachodnia
zdobienia
korzenie mezolityczne
topory i siekiery nie nawiązują do form z kultur wstęgowych
w najstarszych fazach nie znaleziono toporów, może używano toporów o kształtach wstęgowych?
Później topory regularne (w przeciwieństwie do wstęgowych), naśladują formy odlewane, mają kształty toporów paradnych, wojskowych (elementy eneolityczne)
zawieszki o kształtach toporów
topory w pochówkach
siekiera krzemienna gładzona (też nie od pierwszych faz) - do trzebienia lasu
nietypowy długi dom -> koneksje skandynawskie
część dawniej uważanych za domy okazała się megalitami, ale o konstrukcji ziemno-drewnianej
dom i cmentarzysko z Sarnowa - domy niewielkie ~25-30 m2, prostokątne lub lekko trapezowate
(tak jak w późnej kulturze lendzielskiej) są małe ale budowane są megality odwzorowujące wielkie, długie domy
MEGALITY
różne formy
najwięcej znanych z zachodniej Europy
dolmeny - kilka kamieni przykrytych jednym głazem (we Francji znane jako „stoły głupców” a w Niemczech jako „łoża olbrzymów”)
wschodnią granicą ich występowania jest Odra, Jutlandia, południowa Skandynawia
menhiry - pojedyncze, sterczące głowy, często ogromne, miewają ryty
konstrukcje prostokątne
grobowce korytarzowe przysypane okrągłym nasypem, najpierw pojawiają się na zachodzie (u nas pojawiają się wraz z KAK)
Kujawy i trochę na zachód
grobowce kujawskie/bezkomorowe - trójkątne i trapezowate
Wietrzychowice - 130 m długości
szkielet wyprostowany na wznak (typowe dla KPL)
Sarnów
kamienne
z drewna „megaxylos” (ciągły rów z wkopanymi słupami) - Małopolska, Słonowice
na terenie lubelszczyzny kamienne, jak na Kujawach różnią się od lendzielskich (wstęgowych) orientacją - mają zachód-wschód
kamienne komory grobowe
Krzak - megality, zwolennik religii megalitycznej
koncepcja Childe'a - misjonarze religii megalitycznej i rolnictwa z Bliskiego Wschodu
megality w Europie są wcześniejsze, więc obalona
nie szerzenie się, bo są różnice wynikające z genezy i powiązań
może z Sahary? gdzie są starsze niż europejskie
w niektórych dwoistość
konstrukcje okrągłe (dolmeny) i długie, prostokątne
Scherat „The Genesis of Megaliths: Monumentality” 1990
genezy:
1) Kujawy
2) Basen Paryski - w k. sern pojawiają się długie grobowce
przeniesienie idei z domu na grobowiec
rola monumentu
symbolizowanie własności terenu a nie forma grobu odzwierciedlająca hierarchię
L. Czerniak KPL na Kujawach
Uwagi ogólne:
pierwsze opracowania systematyki:
K. Jażdżewski (1936) i C.J. Becker (1947) > stosowanie metody geograficznej (K. Jażdżewski zakładając północną genezę KPL - najwcześniejsze KPL z północnych Niemiec i Danii - wydzielił fazę starszą - wiórecką) oraz metody typów przewodnich (podobne i automatycznie uznawane za współczesne sobie typy naczyń - paneuropejskie podejście do systematyki niedopuszczające regionalnych asynchronizmów w występowaniu form A/B)
ostatnia modyfikacja datowania początków KPL na lata 3700/3600 conv. bc
obecna wersja podziału kujawskich materiałów na fazy I-IIIA
podstawy podziału:
stratygrafia z Sarnowa, ok 20 dat 14C, elementy późnolendzielskich nawiązań stylistycznych
współwystępowanie zespołów o różnej charakterystyce cech technologiczno-stylistycznych (polilinearność) np. fazy II i fazy IIIA oraz silne zróżnicowanie fazy IIIA
czynniki tego urozmaicenie: genetyczne (lokalne zróżnicowanie terytorialne, różna orientacja więzi interregionalnych) i funkcjonalne (np. zespoły grobowe-osadowe)
blisko 90% wątków zdobniczych zlokalizowanych jest w strefie podkrawędnej - systematyka wiąże się głównie z analizą tych zdobień
generalny trend:
zwiększa się udział naczyń zdobionych
zwiększa się powierzchnia naczyń objęta zdobieniami
różnicowanie form elementów zdobniczych zrealizowanych w technice odciskania
Faza I
stanowiska: Sarnowo i Łąck
występowanie w strefie podkrawędnej zewnętrznej wyłącznie wątków jednoelementowych, złożonych z elementów zdobniczych punktowych oraz słupkowych, nacinanych, niekiedy występują zdobienia strefy brzuścowej
wskaźnikową formą naczyń, które w fazie II wskazują wyraźną tendencję zanikową
łagodne załomy między szyjką i brzuścem
Faza II
stanowiska: Inowrocław (...) Sarnowo
w strefie podkrawędnej zewnętrznej dominacja wątków jednoelementowych, złożonych z elementów zdobniczych słupkowych, nacinanych oraz słupkowych odciskanych o nieregularnym negatywie
pojawiają się również (nieliczne) elementy zdobnicze odciskane słupkowo o regularnym negatywie (zbliżonym do prostokąta) i drabinkowe (szczebelkowate)
nieliczne wątki wieloelementowe
wzrost częstotliwości lokowania zdobień w sferze brzuścowej
Faza III
stanowiska: m.in. Łojewo
w strefie podkrawędnej zewnętrznej dominacja wątków jednoelementowych, głównie złożonych z elementów zdobniczych słupkowych, odciskanych o regularnym negatywie
pojawiają się wątki wieloelementowe
silna polilinealizacja zwłaszcza jeśli chodzi o zdobienia brzuśców
Osadnictwo KPL I-IIIA
Koncentrowanie się osadnictwa wczesnopucharowego na obszarze gleb bielicowo-wydmowych wnętrza Wysoczyzny Kujawskiej lub na jej pograniczu.
Kształtowanie się ekumeny KPL jest prawdopodobnie związane ze stopniowym redukowaniem ekumeny społeczności wstęgowych aż do zaniku tej kultury
Problem z datowaniem osad
Związek osadnictwa wczesnopucharowego z siedliskami piaszczystymi, ale występują także na obszarach czarno-ziemnych (Łojewo) - późny etap wczesnopucharowy zbieżny czasowo z zanikiem KPCW (jego transformacji w KAK i asymilacji w ramach KPL)
Relacja KPCW-KPL: odmienne przystosowanie ekologiczne czy układ terytorialnego wykluczenia się, które miało dodatkowo wymiar ekologiczny? \geneza KPL jako konsekwencja wynalazku rolnictwa bielicowego, które rozwiązało problem przeludnienia w KCWR i KPCW
osadnictwo wczesnej KPL pojawia się na terenach zajętych uprzednio przez społeczności KCWR (stanowiska typu Podgaj) albo mezolityczne
Wykluczanie się siedlisk KPCW i KPL z jednej strony obejmowało oprócz określonych gleb także położenie względem dolin, natomiast z drugiej strony było zmienne na poszczególnych obszarach > jego powodem mogła być nie tylko elastyczność w relacjach ekologicznych, lecz respektowanie (a zatem i konkurencyjność) terytoriów grup obcych kulturowo
Relacja KPCW-KPL mogła być konkurencyjna o czym świadczy pojawianie się KPL na czarno-ziemiach po zaniku KPCW
Geneza KPL
podział na kultury południowe i północne w pasie północnej granicy kolonizacji naddunajskiej w jakiej położone są Kujawy narzuca się automatycznie - ta powierzchowna klasyfikacja szybko i na trwałe stała się podstawą interpretacji genetycznej KPL jednak zespoły wczesnopucharowe okazują się bardziej południowe niż KPCW (duży udział elementów genetycznie wstęgowych w zespołach wczesnego KPL)
Lista cech mających być podstawą rozważań genetycznych, zespół cech wczesnopucharowych na Kujawach:
ceramika a) cechy stylistyczne oryginalne, wykluczające wskazanie pierwowzoru b) cechy technologiczne nawiązujące do receptur kręgu naddunajskiego
krzemieniarstwo - jego stylistyka i struktura technologiczno-surowcowa jest bliska charakterystykom krzemieniarstwa naddunajskiego
formy domów 4) grobów 5) reguły wyboru siedlisk - te cechy budzą wątpliwości
Pierwsze spojrzenie przez pryzmat tych założeń - bardzo wczesne (przełom 5 i 4 tys. conv. bc) początki KPL. jeśli trzymać się akulturacyjnej koncepcji Childe'a to pierwowzorów kultur naddunajskich przejętych przez grupy mezolityczne należy szukać wśród ugrupowań niżowych, jednak na Niżu pierwowzory KPL można wskazać w KCWR ewentualnie wczesne KPCW, a nie (jak można by się spodziewać) KPCW II-III (grupa brzesko-kujawska)
Inne rozwiązanie odnoszący się go datowania początków KPL na ok 4400 BC (3600 conv. bc) wymusza weryfikację punktu wyjścia, którym był pewnik ściśle niżowej lokalizacji wzorców wczesnego KPL, a więc prawdopodobnie także genezy tej kultury, wtedy bowiem (nie znajdując powiązań z KPCW II-III) należy sięgnąć do ugrupowań lendzilsko-polgarskich Polski południowo-wschodniej. Nawiązuje do nich szamotowa technologia ceramiki jak i cechy stylistyczno-technologiczne i struktury surowcowej krzemieniarstwa.
Najważniejszym wnioskiem jest kontrast między KPCW a KPL I-IIIA
Istotnym faktem jest co najmniej 700letnie równoległe funkcjonowanie obu systemów na Kujawach, świadczyć może ono o bardzo silnym poczuciu odrębności grup - odrębnych więzi interregionalnych KPCW (południowo-zachodnie, północne) i KPL (południowo-wschodnie). W tym kontekście narzuca się hipoteza substratu mezolitycznego KPL lub pojawienia się jej w wyniku migracji, drugą możliwość wykluczono już wcześniej.
Największa koncentracja stanowisk wczesnopucharowych w obrębie piaszczystych siedlisk Kujaw leśnych i polnych nie można przyjąć koncepcji akulturacji grup mezolitycznych, obszary te były eksploatowane już przez KCWR i KPCW I i już wtedy grupy łowieckie zostały raczej wyparte lub zasymilowane, poza tym od początku KPL w gospodarce dużą rolę odgrywało zaawansowane rolnictwo zbożowe - innowacja w postaci tego rodzaju gospodarki nie mogła być tworem grup, które dopiero zapoznawały się z rolnictwem.
Najbardziej prawdopodobne wydaje się, że formowanie KPL na Kujawach zaczęło się od procesu silnej dywergencji kulturowej lokalnych grup późnowstegowych, który zachodził po zaniku KCWR kończąc się poprzez powstanie KPCWII i KPL I. Być może nie nastąpiło przejście z powiązań wiślańskich na odrzańskie lecz te pierwsze zostały zachowane stając się podstawą wzrost poczucia odrębności podtrzymujących je grup.
Zróżnicowanie genetyczne zarysowuje się w późnych fazach KCWR (zespoły żeliezowskie jak i zachodnie) we wczesnym KPCW (nurt małopolski jak i śląski) - takie podziały mogły być dobrym gruntem do formowania się głębokich odrębności kulturowych.
Pojawienie się megalitów oraz wielki sukces KPL jako czynnika neolityzacji całego Niżu środkowoeuropejskiego, a następnie unifikacji kulturowej. Rolnictwo zbożowe, umiejętność eksploatacji rolniczej terenów piaszczystych i wznoszenie grobowców megalitycznych mogło tu odegrać decydującą rolę, jednak w późniejszych konsekwencjach nie muszą tkwić bezpośrednie logicznie powiązanie przyczyny. Między pojawieniem się najstarszych zespołów na Kujawach ok. 4400 CB a 4000 BC kiedy zaczyna się obecność KPL na rozległych terenach, upłynął długi okres.
Chociaż proponowana hipoteza zakłada formowanie się KPL w obrębie społeczności o tradycjach rolniczych, nie wyklucza, że w jej rozprzestrzenianiu główną rolę mogli odegrać niżowe grupy mezolityczne, które ten system przejmowały i przystosowywały do własnych tradycji.
Zagadnienie genezy grobowców bezkomorowych
Dawny pogląd wyjaśniał ich pojawianie się jako oddziaływania strefy atlantyckiej, wykluczał związek tej problematyki z genezą KPL na Kujawach (i był argumentem mającym wzmocnić odróżnienie KPL od kultur naddunajskich). Dopiero koncepcja lokalnej genezy sprawia, że jej interpretacja jest istotna dla wyjaśnienia procesów formowania się KPL. W Polsce tematyka genezy tych grobowców należała do marginalnych, tym samym nie został podważony pogląd, że pojawienie się grobowców kujawskich należy do idei megalitycznej, która szerzyła się w obrębie północnej, nadbałtyckiej strefy KPL od zachodu ku wschodowi (Jażdżejewski 1970) mając punkt wyjścia (jeśli uwzględnić tylko formy grobów bezkomorowych) Normandię i Bretanię. W kwestii mechanizmu tego zjawiska wypowiedział się W. Chmielewski (modyfikując poglądy Childe'a mówiącego o nadmorskich misjonarzach religii megalitycznej i wywodzącego tą ideę z Bliskiego Wschodu) przypisując przenoszenie idei grobów megalitycznych wędrownym kupcom i żaglarzom. Jednak pogląd Childe'a wykluczający grobowce bezkomorowe z kategorii megalitów i interpretujący je jako lokalną formę transformacji idei wstęgowego długiego domu został odrzucony. Blisko do Childe'a nawiązuje koncepcja A. Kośko: przetrwanie tradycji formy wielkiego domu (...) jako domu dla zmarłego, zawdzięczając swoje utrwalenie idei megalitycznej,(...) budowanie w monumentalnym materiale mieszkań dla zmarłych współplemieńców.
Dwa stanowiska: zaliczanie grobowców bezkomorowych do megalitów - Niżowa geneza KPL, grobowce wywodzące się z długich domów - powiązania naddunajskie.
Przesłanki nakazujące obecnie interpretację kujawskich grobowców bezkomorowych w ramach lokalnych procesów naddunajskiej neolityzacji Niżu środkowoeuropejskiego:
1)datowania radiowęglowe obalające wizję szerzenia się religii megalitycznej wzdłuż wybrzeży
2)część obiektów można klasyfikować na podstawie ceramiki będącej ich wyposażeniem w ramach tradycji epiwstegowej
3)obszar występowania grobowców bezkomorowych można bardziej trafnie określić jako północne obrzeża kolonizacji naddunajskiej
na Kujawach grobowce są datowane w ramach faz KPL I-IIIB, przy czym głównie II-IIIA (do str131)
istnieją przesłanki, że na częściach Kujaw ubogich w kamień (obszar o dużo słabszej penetracji przez KCWR i KPCW) budowano grobowce bezkomorowe tylko częściowo z kamienia lub o konstrukcji wyłącznie drewniano ziemnej -> obecna możliwość ich odkrycia jest mniejsza
istotą grobowców bezkomorowych od strony formalnej jest domofoniczny (wedle kategorii wstęgowych) i monumentalny wygląd, bloki kamienne nie były konieczne, ale mogły ogólne wrażenie potęgować
funkcja i geneza grobowców bezkomorowych -> rola jaką mogły odegrać w rozprzestrzenianiu się rolnictwa na pozalessowe tereny Europy środkowej i północnej
związek między wstęgowymi długimi domami a pucharowymi grobowcami bezkomorowymi - analogia formalna, lecz także treści i funkcji -> wymagały kooperacji wielu gospodarstw rodzinnych
monumenty budowane zbiorowym wysiłkiem mającym na celu głównie symbolizowanie jedności i siły grupy jako elementów niezbędnych do podtrzymywania mechanizmu i ram organizacyjnych społecznej współpracy
demonstrowanie symboliki wobec grup mezolitycznych -> wynik asymilacji i globalnej adaptacji przez rolniczego sposobu życia przez ludność mezolityczną
grobowce bezkomorowe jako metafora długich domów - Hodder
ale dlaczego dopiero po blisko tysiącleciu?
Nowe warunki ekologiczne Niżu (gdzie był KPL) wymagały bardziej mobilnych osiedli, więc zrezygnowano z domów na rzecz grobowców (przy założeniu, że istnienie monumentów było niezbędne jako podstawy symbolicznej koncepcji społeczeństwa) występowanie obu form wyklucza się, bo kojarzy się z zastępowaniem
teoria bliższa rzeczywistości: domy KPL były zróżnicowane, niekoniecznie mniej stabilne
jeśli jest związek z charakterem domostw, a pojawieniem się grobowców bezkomorowych to dlatego, że domy nie mogły być symbolem jedności i siły ze względu na różnorodność -> przeniesienie symboliki na obiekty grobowe, co dało system nie tyle mobilnym, co bardziej elastyczny w sferze życia codziennego
Wielkość i standaryzacja domów kręgu wstęgowego była zjawiskiem wyjątkowym, wydaje się, że sensem ich formy było sprawianie wrażenia stabilności.
Zjawisko monumentalizmu można wyjaśnić jako powiązanie z sytuacją konfrontacji rolników osiedlających się w otoczeniu społeczności zbieracko-łowieckich
„zmiana” społeczeństw mezolitycznych w rolnicze (KPL) trwała ~3-4 stulecia. Poszczególne lokalne społeczności KPL nawet pochodzenia tubylczego (mezolitycznego) z przyjęciem nowych wzorców stawały się „obce”, powstawała konfrontacja My <->Oni, z niej wynikała potrzeba monumentalizmu
Jeśli nawet wiele cech wczesnopucharowych wywieść można genetycznie z terenów Europy południowej, to dopiero na Niżu, a zwłaszcza Kujawach, na podłożu lokalnych procesów zmian kulturowych w obrębie części grup późnowstęgowych, a nieco później także przy udziale asymilacji żyjących w otoczeniu społeczności łowieckich uformowały się oryginalnym systemem, który z czasem okazał się bardziej atrakcyjny od wstęgowego integrując w konsekwencji społeczności prawie całego Niżu Środkowoeuropejskiego.
Megality
dolmeny - mogą być grobowcami
menhir
kromlech - krąg kamienny
grobowce korytarzowe - komora z płyt kamiennych i prowadzący do niej korytarz, przykryte kurhanem
groby galeriowe - wydłużona komora pod nasypem
---
grobowce kujawskie - bezkomorowe
obstawa kamienna nasypu
trapezowate, mocno wydłużone 2,5-225m, przeciętnie ok 60 m
2 do 6 osobników, głównie starsi mężczyźni leżący prosto na plecach, rzadko dary grobowe
konstrukcje drewniane i mieszane drewniano-kamienne
duża różnorodność
KPL I-III głównie II-IIIA
oprócz megalitów są też cmentarzyska płaskie
Grupa łupawska |
|
Kujawy |
Ł I |
megalityczna |
III A |
Ł II-III |
|
III B-C |
Ł I-V |
niemegalityczna |
IV |