POZYTYWIZM

1. Wstęp do epoki. Program pozytywistów i jego odniesienie do lektur (konstrukcja postaci, ich cele, idee).

• Pozytywizm swą nazwę zawdzięcza kierunkowi filozoficznemu zapoczątkowanemu przez A. Comte'a. Comte, nadając swej filozofii miano „pozytywnej”, chciał podkreślić, że zajmuje się wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi, rozważa tematy pożyteczne i takie tylko, co do których można uzyskać wiedzę pewną, nie ogranicza się przy tym do negatywnej krytyki, stosując metodę pozytywną. Przyjmuje się, że początki pozytywizmu to połowa XIX w., choć już wcześniej zaznaczały się zapowiedzi nowego nurtu (np. realistyczne powieści Balzaca i Stendhala). Koniec epoki przypada na lata osiemdziesiąte XIX w., w literaturze europejskiej pojawia się wtedy modernizm.

• Pozytywiści twierdzili, że praca daje efekty (zachowanie narodu). Polacy staną się stabilni ekonomicznie (bogatsi) bo pieniądze otwierają wszystkie drzwi. Naród miał się bogacić aby zaczął się liczyć.

• W okresie pozytywizmu rządzi pieniądz, ludzie migrują ze wsi do miast, kształtują się ludzie w zawodach nauczycieli.

• W dziedzinie polityki polscy pozytywiści postulowali:

• a) potrzebę trzeźwej oceny możliwości i układu sił, a co za tym idzie odrzucenie wszelkich form walki zbrojnej oraz działalności konspiracyjnej;
  b) potrzebę pracy organicznej, czyli wykorzystania legalnych możliwości samoobrony narodu poprzez stopniowe zwiększanie sił ekonomicznych i kulturalnych społeczeństwa. Miało się to odbywać drogą propagowania unowocześnionych sposobów produkcji w przemyśle, rolnictwie i handlu.

• „Lalka” B. Prus

• W dziedzinie ekonomii apelowano o:

• a) postawę przedsiębiorczości, gospodarności, fachowości, co miało pomóc w rozwijaniu gospodarki narodowej - zakładanie fabryk, unowocześnianie rolnictwa, rozwój rzemiosła, organizowanie szkolnictwa narodowego.

• W sprawach społecznych pozytywiści wysunęli następujące hasła:

• a) edukacja społeczeństwa, upowszechnianie nauki i oświaty, co miało być gwarancją moralności i wzrostu świadomości narodowej;

• b) stworzenie wolnokonkurencyjnego ustroju kapitalistycznego i cywilizacji przemysłowej, co według pozytywistów umożliwia osiągnięcie społecznego dobrobytu;
  c) organizacja sprawnie działających instytucji charytatywnych w celu zapobiegania przypadkom indywidualnych nieszczęść i stworzenia warunków sprzyjających konsolidacji (zjednoczeniu) społeczeństwa;

• d) praca u podstaw, czyli krzewienie oświaty ogólnej i zawodowej oraz świadomości narodowej wśród ludu, aby warstwa ta stała się pełnoprawną częścią polskiego społeczeństwa;

• e) emancypacja i równouprawnienie kobiet poprzez kształcenie, przygotowanie do pracy zawodowej; stworzenie wizerunku kobiety jako partnerki a nie ozdoby mężczyzny;

• f) asymilacja Żydów (uznanie Żydów za pełnoprawnych członków społeczeństwa) przy jednoczesnym zachowaniu przez nich własnej religii i kultury;

• „Mendel gdański” M. Konopnicka [Mendel - introligator, 67 letni Żyd, pochodzi z Gdańska, mocno związany z Warszawą, mieszka tu od 27 lat. Wychowuje Kubusia - wnuka, który jest jedyną bliską mu osobą. Człowiek mądry, wrażliwy, kochający Warszawę i przywiązany do jej mieszkańców. Nie może zrozumieć agresji i okrucieństwa warszawiaków. Bardzo uczciwy, honorowy].
  g) tolerancja dla odmiennych wierzeń i przekonań, prawo jednostki do wolności i niezależności, laicyzacja obyczajów (wyzwolenie różnych dziedzin życia społecznego i kulturalnego spod wpływu Kościoła i kleru).

• Bohater: odwzorowywanie typów charakterów; psychologizowanie bohatera (sam się opisuje, inni go opisują); ważne otoczenie, towarzystwo, czynniki kształtujące bohatera; homo-faber >> człowiek pracy mający na celu polepszenie się sytuacji narodu i społeczeństwa. Człowiek starannie wykształcony, ufny w potęgę rozumu i możliwości nauki. Największą wartością w jego życiu jest praca. Stąd charakterystyczne cechy pozytywnego bohatera: zaradność, trzeźwe obliczanie środków i celów, skuteczność w działaniu, obowiązkowość, czystość moralna. Pracuje dla wspólnego dobra, dlatego własne interesy podporządkowuje dobru ogółu. Wykorzystuje legalne możliwości działania dla dobra narodu. Daleki od lojalizmu wobec zaborców. Tolerancyjny, pozbawiony wszelkich uprzedzeń (por. Wokulski z Lalki B. Prusa, Bohatyrowicze z Nad Niemnem E. Orzeszkowej, bohaterowie nowel i opowiadań).

2. Gatunki przynależne epoce.

• Najprostszy podział: publicystyka oraz literatura piękna (proza, poezja i dramat).

• Teksty publicystyczne ukazywały się głównie na łamach prasy.

• Tytuły ówczesnych czasopism:

• a) Warszawa - prasa konserwatywna: "Gazeta Polska", "Kurier Warszawski", "Kurier Codzienny", "Tygodnik Ilustrowany", "Biblioteka Warszawska", "Niwa"; prasa pozytywistów: "Przegląd Tygodniowy", "Ateneum", "Prawda", "Kraj", "Wędrowiec" (tu. wypowiadali się zwolennicy realizmu);

b) Kraków - prasa konserwatywna: "Czas", "Przegląd Polski"; prasa liberalna: "Kraj", "Nowa Reforma";

c) Lwów - prasa liberalna: "Dziennik Literacki", "Tydzień", "Gazeta Narodowa", "Kurier Lwowski".

• Gatunki publicystyczne:

• a) felieton - jego tematy to: wydarzenia kulturalne, polityczne i zagadnienia społeczne. Autor felietonu interpretował określone zjawiska, wyciągał wnioski, często o charakterze dydaktycznym, ale także ludycznym (zabawowym). Nawiązywał przy tym kontakt z czytelnikiem, zwracał się do niego z pytaniami lub uwagami własnymi (np. B. Prus w Kronikach tygodniowych). Najważniejsi felietoniści epoki to: Jan Lam, Bolesław Prus, Aleksander Świętochowski, Henryk Sienkiewicz;

• b) reportaż: gatunek o charakterze sprawozdawczym, służący głównie przekazywaniu faktów. Mistrzem reportażu był H. Sienkiewicz;

• c) list z podróży - odmiana prozy reportażowej, rodzaj sprawozdania z podróży, w którym relacjom z wypadków towarzyszą fragmenty epickiej narracji i komentarzy autorskich.

• Gatunki literatury pięknej:

• a) powieść naturalistyczna - powieść, której autor przyjmuje postawę badacza, dokumentatora, przedstawia szczegóły z fotograficzną dokładnością, nie stroni od tematów tabu, prezentuje człowieka, jako istotę zdeterminowaną przez własny biologizm, fizjologię, popęd płciowy. Na życie bohaterów utworów naturalistycznych nadrzędny wpływ mają odziedziczone po przodkach cechy (determinizm), środowisko i moment historyczny, czas, w którym żyją;
  b) powieść realistyczna - powieść, której wydarzenia odznaczają się dużym stopniem prawdopodobieństwa, rozgrywają się w konkretnym, mającym odniesienie historyczne czasie, w dokładnie przedstawionym miejscu. Narrator powieści realistycznej jest wszechwiedzący i obiektywny, opowiada o wypadkach i komentuje je, uogólniając oceny i wnioski. Bohaterowie są typowymi reprezentantami określonych warstw społecznych, czy pokoleń;
  c) nowela - krótka, zwięzła forma, występuje w niej jeden główny bohater, jedno miejsce akcji; nowela pozytywistyczna w początkach epoki miała charakter tendencyjny: służyła celom agitacyjnym, interwencyjnym;
  d) obrazek - krótkie opowiadanie o charakterze scenki rodzajowej, silnie zdialogizowane, w pozytywizmie zwykle opatrzone dosadną puentą;
  e) powieść historyczna - powieść pisana na kanwie wydarzeń historycznych, odpowiednio usytuowanych w fikcyjnej rzeczywistości. Najwybitniejszym twórcą tego gatunku w epoce pozytywizmu był H. Sienkiewicz, który stworzył jego specyficzną odmianę (Trylogia).

3. Losy Jacka Soplicy i Andrzeja Kmicica metaforą losów narodu.

• Jacek Soplica z “Pana Tadeusza” Mickiewicza i Kmicic z “Potopu” Sienkiewicza są postaciami bardzo do siebie podobnymi. Obydwoje w młodości popełniają wiele błędów. Dopuszczają się zdrady ojczyzny. Później następuje w nich przemiana. Stają się postaciami wzorcowymi. Odkupują swoje grzechy i zostają zrehabilitowani.

• upadek moralny bohatera zbiega się z upadkiem moralnym ogółu obywateli. Potem rozpocznie się poprawa bohatera i całego narodu, a pod koniec powieści zejdzie się odrodzenie i rehabilitacja bohatera z odrodzeniem moralnym społeczeństwa polskiego.

• Kmicic był potomkiem zubożałego rodu szlacheckiego. W młodości był wielkim patriotą, szlachetnym i odważnym. Zdolny był do wielkiej miłości. Jednak z drugiej strony Kmicic miał bujny temperament i był porywczy. Awanturnicza natura i skłonność do bijatyk doprowadziły Kmicica do upadku moralnego. W czasie pobytu w Lubiczu Kmicic ukazany jest jako pospolity hulaka. Pijany strzela do portretów przodków Billewiczów. Nie potrafi uszanować świętości rodzinnych. Po zabiciu jego przyjaciół, Kmicic w ataku nienawiści spala Wołmontowicze, zabijając jej mieszkańców. Po tym wydarzeniu popada w konflikt z otoczeniem, traci dobre imię i zaufanie przyjaciół w tym także Oleńki. Butny Kmicic nie potrafi pogodzić się ze stratą ukochanej i porywa ją. Całkowity upadek moralny Kmicica uwydatnia się podczas jego służby pod komendą Radziwiłła. Łatwowierny Kmicic opowiada się po stronie Radziwiłła, i razem ze zdrajcą walczą z polskimi patriotami, ułatwiając tym samym zajęcie przez Szwedów Polski. Kmicic zrozumiał swój błąd w czasie rozmowy z Bogusławem Radziwiłłem. Od tego czasu jego życie gwałtownie się zmieniło. Przeistacza się w Babinicza i przemierza szlak bojowy z Litwy przez Warszawę, Częstochowę, Śląsk do Małopolski, i później na Podlasie i pod Warszawę. Walcząc ze Szwedami Kmicic wsławił się w obronie Jasnej Góry, gdzie zorganizował obronę klasztoru i z narażeniem życia wysadził szwedzką armatę. Później uratował z opresji króla polskiego w górskim wąwozie podczas jego powrotu do kraju. Motywacją działania Kmicica była jego służba w obronie Rzeczypospolitej jak również chęć odzyskania dobrego imienia i zrehabilitowania się w oczach narodu i ukochanej. Z hulaszczego zawadiaki, warchoła, awanturnika i sługi zdrajcy przemienia się w prawego, wiernego królowi i ojczyźnie bojownika walczącego o wolność narodu. Kmicic stał się bohaterem narodowym, który potrafił postawić obowiązek służby dla kraju ponad głosem serca. Kmicic swymi czynami patriotycznymi, udziałem w walce ze Szwedami, zmazał grzechy z przeszłości i został zrehabilitowany. Zostaje mu nadane stanowisko starosty. Kmicic bierze ślub z Oleńką.

• Upadek moralny przeżywa Jacek Soplica w młodości. Miał on charakter hulaki i awanturnika. Zakochał się w córce Stolnika, jednak po pewnym czasie podano mu czarną polewkę, co znaczyło, że został odprawiony. W odpowiedzi na to sprowadził na zamek Moskali, a podczas walki zastrzelił Horeszkę. Soplicę ogłoszono zdrajcą. Po tym jak został ogłoszony zdrajcą następuje w nim przemiana. Zmienia imię. Dawniej pyszny i butny stał się pokorny, przyjął nazwisko Robak i w mnisim przebraniu podjął służbę dla kraju. Walczył pod Hohenlindem i Somosierrą. Ksiądz Robak był więziony, zsyłany i skazywany na ciężkie roboty. Mimo to z uporem realizował swój model patriotyzmu. Stał się cichy, skromny, konsekwentny i uparty w dążeniu do celu , który sobie wyznaczył. Soplica cieszył się wśród szlachty ogromnym autorytetem. W roli emisariusza Robak przygotowywał powstanie na Litwie. Jacek nie jest już indywidualistą, jest częścią społeczności patriotów pragnących wyzwolić ojczyznę. Jacek Soplica odnosi sukces. Gerwazy przebacza mu zabójstwo Stolnika. Soplica zostaje pośmiertnie zrehabilitowany. Staje się narodowym bohaterem.

• Obaj za młodu popełniają grzechy i dopuszczają się zdrady ojczyzny. Po tych czynach następuje w nich gwałtowna przemiana. Pod nowymi nazwiskami działają dla dobra ojczyzny rehabilitując się swoimi czynami za dawne przestępstwa. Obaj odnoszą sukces. Zostają zrehabilitowani.

4. Ocena działania i myślenia Raskolnikowa.

• Sam pomysł morderstwa zrodził się w kawiarni, gdy Rodion podsłuchał rozmowę dwóch ludzi o starej, złej, zawistnej i bogatej lichwiarce - Alonie Iwanownej. W tamtej chwili kierował się on jedynie tak zwanymi szlachetnymi pobudkami, on chciał po prostu uwolnić świat od złej osoby, a dzięki jej pieniądzom chciał uszczęśliwić wiele biednych rodzin. Dopiero później do tych motywów dojdą: chęć sprawdzenia się, czy jest człowiekiem niezwykłym, chęć stania się niezależnym finansowo i chęć obrony siostry przed małżeństwem z Łużynem.

• 1. motyw morderstwa: bieda jakiej doświadczał sam Raskolnikow jak i ludzie z jego otoczenia. Poprzez swój czyn chciał on pomóc sobie i innym. A przecież mógł po prostu być twardym i nieugiętym, uczyć się wytrwale i stać się kimś w ówczesnym świecie. Jednak Raskolnikow sam zrezygnował z dawania korepetycji, także bez emocji podchodził do tłumaczeń, które mogły mu dać poważne ilości pieniędzy. Z tego jasno wynika, że mógł ale nie chciał. Wydaje mi się, że Raskolnikow dlatego wybrał tą pierwszą drogę - morderstwo, gdyż był typem romantyka, który nie może czekać na realizację swoich zamiarów latami, nie potrafi być dalekowzroczny. Taki człowiek szybko podejmuje decyzje i działania, ale także chce od razu widzieć ich skutki. Ponadto ta pierwsza droga była dla niego łatwiejsza, nie wymagała od niego długoterminowych poświęceń. Wystarczyło zabić. Przed morderstwem, nie obawiał się kary, ponieważ w duchu zaliczał się do grupy "niezwyczajnych" ludzi, którzy takie rzeczy robią bez emocji i nie pozostawiają po sobie śladów. Wyrzutów sumienia nie brał pod uwagę, okłamując siebie (swoje sumienie), że robi to tylko dla dobra innych ludzi i dla dobra swojej rodziny.

• 2. motyw zbrodni: chęć uwolnienia świata od starej lichwiarki. Raskolnikow nasłuchawszy się w kawiarni o wyjątkowo nieludzkim traktowaniu przez lichwiarkę ludzi, w tym także swojej siostry - Lizawiety, postanowił pomóc uciemiężonym. Także w tym przypadku widzę możliwość pójścia drogą dłuższą i wymagającą większego poświęcenia, ale za to drogą, na której nie trzeba mordować. Przecież Raskolnikow mógł poszukać w otoczeniu Alony, wypytać jej klientów, wreszcie mógł porozmawiać z Lizawetą i na pewno znalazłby sprawy, z którymi mógłby pójść np. do sądu i zamiast niego na Sybir przez zostałaby wysłana ta znienawidzona kobieta. A jej majątek można byłoby rozdać ludziom przez nią oszukanym. Ale także i tutaj odzywa się romantyczna dusza Raskolnikowa, która nie pozwoliła mu czekać, lecz kazała działać w myśl dość naciągniętych ideałów.

• 3. powód: chęć niedopuszczenia do ślubu swojej siostry z Łużynem. Byłoby to małżeństwo dla pieniędzy, które miałby dostać Rodion. Właśnie wzbogacając się po morderstwie chciał on zapobiec w ten sposób ślubowi. Jednakże i ten argument był pozbawiony sensu, gdyż Dunia nie wyszła za Łużyna, ale nie dlatego, że Raskolnikow zabił, ale dlatego, że odkrył prawdziwą tyrańską naturę jej przyszłego męża. Także tutaj widać, że po prostu przez cierpliwość można osiągnąć żądany skutek, nie szkodząc przy tym nikomu.

• 4. motyw: chęć sprawdzenia się w ekstremalnej sytuacji. On chciał się przekonać, czy należy do ludzi "niezwyczajnych", tak przez niego podziwianych, a których stworzył on sam w swoim artykule w gazecie. To, że zamordował Alonę Iwanowną było całkowitym przypadkiem, to była po prostu pierwsza nadarzająca się okazja. On szukał możliwości wykazania się, a to, że niby robi to dla dobra innych, było tylko wymówką przed samym sobą, żeby się uspokoić, żeby wewnętrznie się usprawiedliwić. Tak więc postępowanie Raskolnikowa było złym uczynkiem, gdyż dobro grało tu rolę drugoplanową.

5. Czy polskim pisarzom pozytywistycznym udał się bunt przeciw romantyzmowi i wyzwolenie spod jego wpływów?

• Scjentyzm, nurt filozoficzny ukształtowany w początkach XX w. pod wpływem osiągnięć w poszczególnych naukach szczegółowych. Głównym jego przedstawicielem był filozof angielski K. Pearson. Scjentyści uważali, że nauki przyrodnicze dostarczają wiedzy pewnej, polegającej przede wszystkim na stwierdzaniu faktów i odkrywaniu praw, stanowią więc podstawę do całości ludzkiej wiedzy. Nauka wg scjentystów powinna stać się narzędziem człowieka w jego walce o byt, a także orężem w walce o wolność myśli. Scjentyzm zdecydowanie wystąpił przeciwko spekulacjom religijnym, teologicznym i metafizycznym, uznając, że są one całkowicie nieuzasadnione. Moralne wg scjentystów jest życie w zgodzie z przyrodą, rozwijające możliwości każdego człowieka. Stosowanie tych samych zasad naukowych w odniesieniu do badania jakiejkolwiek dziedziny wiedzy. Tymi zasadami są: obserwacje, doświadczenie, analiza, wnioskowanie. Scjentyzm miał kierować myśl ludzką ku konkretnej rzeczywistości.

• Ideologię pozytywizmu najkrócej wyrażały hasła "pracy organicznej" i "pracy u podstaw". Pierwsze z nich propagowało gospodarcze wzmocnienie kraju, unowocześnienie przemysłu, rolnictwa i handlu. Drugie zalecało pracę warstw oświeconych nad ludem - kształcenie chłopskich dzieci, polepszanie warunków sanitarnych, szerzenie wiedzy i higienie. To wszystko miało doprowadzić do poprawy bytu ludu i harmonijnego współistnienia różnych warstw społecznych.

• Eliza Orzeszkowa „Nad Niemnem”

• Witold Korczyński - romantyk swego czasu. Stanowi on jak gdyby odbicie romantyzmu mierzonego na zamiary - ma ogromną wiarę i nadzieję, ale jednocześnie realizuje program pozytywistów, pracuje dla przyszłości. Zdobywa on wykształcenie użyteczne społecznie (co ważne jest dla pozytywistów) - kończy agrotechnikę. Jest entuzjastą pracy u podstaw, swoją wiedzą i przyjaźnią wspomaga mieszkańców zaścianka. Doradza Bohatyrowiczom wybudowanie młyna, który pozwoli na unowocześnienie gospodarki i ulży kobietom, które mielą zboże w żarnach. Witold doradza też wprowadzenie "trójpolówki" - sposobu uprawy, zapewniającego wyższe plony. Bardzo często w wypowiedziach Witolda pojawiają się zdania będące niemalże wiernymi przytoczeniami pozytywistycznych haseł programowych (praca, użyteczność, oświata ludu, wychowanie kobiet).

• Justyna Orzelska - pragnąca uczyć wiejskie dzieci. Spełnia ona także inny pozytywistyczny postulat - samodzielności kobiet.

• Bohatyrowicze - uosabiają piękno fizyczne jako efekt ciężkiej i wytrwałej pracy. Są wierni tradycji przodków i pamięci powstańców. To oni tworzą etos pracy, wartości nieporównywalnej z innymi. Ich praca daje im określone dobra, a także wewnętrzną satysfakcję i spokój.

• Ze względu na założenia programu pozytywistów bardzo ważna jest także sama praca. Opisom pracy poświęciła autorka wiele miejsca i nadała jej znaczenie charakteryzujące bohaterów. Pracowitość jest najbardziej widoczną cechą charakteru Benedykta i podstawową cechą społeczności zaścianka Bohatyrowiczów. Konieczności pracowitej i wytrwałej pracy zostaje też poddana Justyna Orzelska. Praca jest podstawą ładu moralnego w powieści. Ona też stanowi kryterium podziału na postacie pozytywne i negatywne, decyduje o niskiej wartości postaci, które nie chcą być użyteczne (np. żona Benedykta czy ojciec Justyny).

• Bolesław Prus „Lalka”

• Wokulski jest postacią niejednoznaczną (ma w sobie cechy zarówno pozytywisty, jak i romantyka), to jednak można wymienić kilka jego cech "zaliczających" go niejako do pozytywistów:

1. ogromny szacunek dla nauki, kult wiedzy i jej pragnienie; pomimo trudnych warunków życiowych Wokulski pracuje i uczy się - najpierw w szkole przygotowawczej, później w Szkole Głównej;

2. kontakty z naukowcami rosyjskimi i praca naukowa na Syberii; po powrocie do kraju bohater pragnie ją kontynuować;

3. współpraca z Geistem i Ochockim, szacunek dla ich pracy nad wynalazkami, które mogłyby przyczynić się do rozwoju nauki, dać ludziom wymierne korzyści;

4. istotny wkład Wokulskiego w realizację postulatu pracy organicznej; rozbudowuje on sklep, zakłada spółkę handlową, nastawioną na handel ze Wschodem - przyczynia się w ten sposób do ożywienia gospodarczego (zgodnie z poglądami pozytywistów bogacąca się jednostka ma wpływ na wzrost zamożności narodu);

5. działalność charytatywna - Wokulski zajmuje się działalnością filantropijną i społeczną, zauważa nędzę biedoty, stara się jej pomóc - realizując w ten sposób hasło pracy u podstaw.

10. Ochocki, jest postacią niezmiernie ważną. On oddał się nauce, usilnie pracuje nad wynalazkiem, który w przyszłości mógłby oddać nieocenione usługi ludzkości - nad metalem lżejszym od powietrza. Realizuje w ten sposób dwa pozytywistyczne postulaty - kultu nauki oraz utylitaryzmu. Ochocki przekonany jest o nieograniczonych możliwościach człowieka, marzy o pokonaniu niedostępnych dziedzin, zgłębieniu tajników wiedzy.

11. Jednak jest to powieść nie tylko o tragedii człowieka, ale również o klęsce pozytywizmu, a tym samym o klęsce młodzieńczej wiary pisarza. Autor nie zauważa w społeczeństwie reprezentantów postępu, zwraca uwagę na konieczność przeprowadzenia reform. Prus nie chciał jednak, aby „Lalka” miała charakter wybitnie pesymistyczny, dlatego wprowadza fantastyczny wątek Geista, którego wynalazek miałby zrewolucjonizować przyszłość, także trzeźwy stosunek do rzeczywistości reprezentowany przez studentów może dawać nadzieję na lepsze jutro. Zagadka dotycząca losów Wokulskiego ma również za zadanie osłabienie pesymizmu wynikającego z przedstawionych w utworze faktów.

6. „Lalka” jako powieść dojrzałego realizmu.

• Realizm posługuje się ogólnie przyjętymi w danej epoce normami etyki, estetyki i tzw. zdrowego rozsądku, stosując motywację społeczno-psychologiczną. Fabuła, niekiedy bardzo rozległa i wielowątkowa, w klasycznej odmianie realizmu rozwijana jest z perspektywy tzw. narratora wszechwiedzącego, którego spojrzenie ujednolica i porządkuje wiedzę o świecie, dając czytelnikowi poczucie stabilizacji i równowagi nawet wtedy, gdy wydarzenia fabularne mają tragiczny charakter. Realizm wprowadził szeroki zakres tematów i różne odmiany języka (środowiskowego, regionalnego, gwarowego itp.), demokratyzując twórczość literacką oraz przełamując ustalone konwencje, zwłaszcza literatury dworskiej. Początek współczesnemu realizmowi dała literatura angielska XVIII w., co wiązało się z awansem społeczno-kulturalnym mieszczaństwa (stąd określenie realizm mieszczański).

• Założeniem twórców realizmu krytycznego było przedstawienie takich postaci i sytuacji, które znalazłyby swe odzwierciedlenie w rzeczywistości. Trzymając się tych zasad Prus umieszcza swoich bohaterów w realiach dziewiętnastowiecznej Warszawy. Dla uwiarygodnienia opisywanej właśnie sytuacji wprowadzone są dokładne opisy ulic, parku, budynków i kościołów. Bohaterowie powieści noszą odpowiednie dla ducha epoki stroje i wygłaszają popularne poglądy. Prus tak dalece posunął się w wysiłkach urealnienia sytuacji, że opisy i relacje takich zdarzeń, jak wyścigi na Służewcu wyszukiwał z autentycznych kronik drukowanych w gazetach. Powieść nie traktuje o niesamowitych i rzadko spotykanych sytuacjach, a bohaterowie pomimo swoich charakterystycznych i czasem przejaskrawionych cech są jednak zwykłymi ludźmi. Z pewnością więc historia opisana w „Lalce” mogła przydarzyć się naprawdę.

• Wyznacznikiem powieści realizmu dojrzałego było również odpowiednie przedstawienie przekroju społeczeństwa. Prus z zadziwiającą znajomością tematu, poprzez wprowadzanie kolejnych postaci, opisuje różne środowiska społeczne. Szczególnie wyraźnie naznaczona zostaje arystokracja. Przedstawiona ona zostaje w krytycznym świetle. To ona wciąż „pociąga za sznurki”, ale nie ma najmniejszego względu na interesy narodu. Interesuje się jedynie własnym światem wyższych sfer, bo po prostu tylko ten świat poznała. Przedstawiciele wyżyn społecznych są przekonani, że zostali powołani do życia, aby dobrze się bawić, pokazywać znajomym w pięknych strojach i karocach i gorliwie służyć Bogu (oczywiście w ich tego słowa znaczeniu, a więc z rozsądkiem). Choć Wokulski krytykuje ten stan rzeczy, jego wybranką serca staje się przykładna przedstawicielka arystokracji - Izabela Łęcka. Kolejnym stanem, opisanym przez Prusa jest mieszczaństwo. Środowisko niesamowicie zróżnicowane pod względem narodowościowym i majątkowym. Zaliczają się do niego na równi ci, którzy żyją sobie własnym, niezbyt zamożnym życiem, jak i dorobkiewicze, którzy mimo swoich majątków nie mogą utorować sobie prostej drogi do wyższych sfer. Mieszczaństwo zróżnicowane zostaje również na niemieckie, żydowskie i polskie. Każdej z tych grup przypisane zostają charakterystyczne cechy i przywary. Szczególna uwaga nakierowana jest na Żydów - ludzi obrotnych i sprytnych, a więc i obrazem zazdrości innych ludzi. Generalnie jednak sąd nad mieszczaństwem nie jest aż tak surowy, ale też nie jest całkowicie bez skazy. Najciekawszym jednak, bo niesamowicie naturalistycznym jest obraz życia ludzi z nizin społecznych. Żyją oni najczęściej na skraju nędzy, a nawet upadku moralnego. Nie posiadają żadnych komicznych cech, ani przywar, a ich życie nie jest tak barwne, jak przedstawicieli innych klas. Są po prostu szarymi, nic nie znaczącymi, ale bardzo poczciwymi ludźmi. Ciężko pracują na każdy kawałek chleba i ciepła. Potrzebują więc opiekuna z wyższych klas, człowieka o dobrym sercu, który pomoże im stanąć na nogi. Okazuje się, że w całej panoramie społeczeństwa jedynie biedota pozbawiona jest jakichkolwiek cech negatywnych. Generalnie jednak ogólna wymowa oceny społeczeństwa polskiego jest gorzka i pesymistyczna i ukazuje je w stanie bolesnego upadku.

• Z ogólnego wizerunku powieści wyróżnia się również sposób przedstawienia wyglądu postaci i ich przeżyć wewnętrznych. Łatwo zauważyć, że znalezienie w treści książki opisu wyglądu zewnętrznego Wokulskiego wymaga nielada wysiłku. A jeśli już natrafimy na taki fragment ogranicza się on jedynie do jednego, dwóch zdań („czerwone ręce”). Bez trudu, natomiast, wyszukać można cytaty, mówiące o jego aktualnym stanie psychicznym, nastroju, czy przemyśleniach. Pisarz skupia się więc wyraźnie na bogatym i różnorodnym wnętrzu głównego bohatera. Co chwila targany jest on silnymi uczuciami, co chwila też wylewa przed nami swoje żale i głębokie przemyślenia. Zupełnie inaczej przedstawiają się natomiast prezentacje panny Izabeli. Dominują w nich zachwyty nad urodą pięknej panny. Gdy tylko się pojawia natychmiast uwaga narratora zwrócona zostaje ku jej anielskim rysom i boskiej figurze. Izabela olśniewa swą fizycznością, więc nikt nie zajmuje się jej wnętrzem (musi być przecież tak samo piękne). Wybranka Wokulskiego niewiele mówi, prowadzi jedynie zwykłe konwencjonalne rozmowy, lub posługuje się grzecznościowymi formułkami. Tylko od czasu do czasu autor zdradza nam wizerunek prawdziwej panny Łęckiej, ukazując jej niepospolity narcyzm i pustkę duchową.

• Stanisław Wokulski jest człowiekiem bardzo zawziętym, wytrwałym i aktywnym, wręcz „szalonej energii” i właśnie głównie dzięki tym cechom zdobywa ogromny majątek i staje się człowiekiem sukcesu. Bohater rozwija swoją działalność, zakłada spółkę do handlu ze wschodem, poznaje wpływowych i poważanych ludzi, powoli zaskarbia sobie zaufanie wyższych sfer. Jednym słowem pnie się energicznie po drabinie sukcesu. Na dodatek jest filantropem i pomaga ludziom, mniej hojnie obdarzonych przez los. Tak właśnie wygląda typowy dla epoki wizerunek Wokulskiego. Jednak autor nie poprzestał na ukazaniu tylko jednej, afirmowanej w pozytywizmie strony człowieka. Okazuje się bowiem, że motywem i motorem działania Stanisława jest miłość. To głównie uczucie do kobiety popycha go do realizowania założeń epoki. W jego postaci przeplatają się motywy romantyzmu i pozytywizmu. Bohater przeżywa niesamowicie głębokie rozterki i dylematy, miota się między uczuciem i rozumem, co czyni jego postać niesamowicie złożoną wewnętrznie. Twórca nie opisuje jedynie powierzchownie działań i czynów bohatera, ale wkracza w jego prywatną sferę, odkrywa przed nami jego skomplikowaną psychikę i najskrytsze myśli. Bez dokładniejszego zagłębiania się w postać Stacha zauważyć można jedynie, że jest on typowym przedstawicielem swojej klasy, ot dorobkiewiczem. Złożoność postaci obserwujemy dopiero po bliższym i dokładniejszym przyjrzeniu się jej - może właśnie dlatego jest ona tak uniwersalna, choć zarazem charakterystyczna dla swojej epoki.

• Oprócz zwykłej, beznamiętnej narracji w sytuację wprowadza nas Pamiętnik starego subiekta. To właśnie te części powieści wnoszą elementy ironii i swoistej automatycznej oceny do wprowadzonej przez pisarza sytuacji. Pamiętnik Rzeckiego w dużej części utrzymany jest w stylu emocjonalnym i uczuciowym. To z niego dowiadujemy się o przeszłości bohaterów i to właśnie Ignacy wypowiada względnie obiektywne sądy o posunięciach Wokulskiego. Owe dwa typy narracji pozwalają czytelnikowi spojrzeć na tę samą sprawę z dwóch różnych perspektyw.

• Tak głęboka analiza dziewiętnastowiecznych poglądów na świat, ówczesnego społeczeństwa, różnorakich zależności, a w końcu i poszczególnych bohaterów jednoznacznie prowadzą ku stwierdzeniu, iż „Lalka” Bolesława Prusa jest najwybitniejszą powieścią realizmu krytycznego. Pisarz podejmuje problemy z bardzo szerokiego zakresu tematów. Wnikliwie opisuje poszczególne sytuacje, skupia się nad wizerunkami swoich bohaterów, wprowadza zarówno elementy komiczne, jak i tragiczne. Wprowadzona jest również zróżnicowana narracja i spojrzenie na dany problem z różnych punktów widzenia. O czym traktuje powieść? O miłości, przyjaźni, polityce, polskim społeczeństwie, interesach, pracy i o złożoności człowieka. Prus przedstawia nam cały wachlarz różnorodnych charakterów i osobowości, ich marzenia i niespełnione nadzieje, a także codzienne rozterki i szczęście. Posługuje się różnorodnymi formami wypowiedzi, urozmaica tekst, wprowadzając pamiętnik Rzeckiego i rozbudowane monologi wewnętrzne. Historia i wszelkie sytuacje opisane w „Lalce” swobodnie mogłyby okazać się fragmentami, wyrwanymi z życia autentycznych, żyjących w XIX wieku ludzi.

7. „Lalka” jako powieść panorama.

• Powieść panoramiczna: utwór pokazujący przekrój społeczeństwa, oraz ich wzajemne relacje.

• Wyznacznikiem powieści realizmu dojrzałego było odpowiednie przedstawienie przekroju społeczeństwa. Prus z zadziwiającą znajomością tematu, poprzez wprowadzanie kolejnych postaci, opisuje różne środowiska społeczne. Szczególnie wyraźnie naznaczona zostaje arystokracja. Przedstawiona ona zostaje w krytycznym świetle. To ona wciąż „pociąga za sznurki”, ale nie ma najmniejszego względu na interesy narodu. Interesuje się jedynie własnym światem wyższych sfer, bo po prostu tylko ten świat poznała. Przedstawiciele wyżyn społecznych są przekonani, że zostali powołani do życia, aby dobrze się bawić, pokazywać znajomym w pięknych strojach i karocach i gorliwie służyć Bogu (oczywiście w ich tego słowa znaczeniu, a więc z rozsądkiem). Choć Wokulski krytykuje ten stan rzeczy, jego wybranką serca staje się przykładna przedstawicielka arystokracji - Izabela Łęcka. Kolejnym stanem, opisanym przez Prusa jest mieszczaństwo. Środowisko niesamowicie zróżnicowane pod względem narodowościowym i majątkowym. Zaliczają się do niego na równi ci, którzy żyją sobie własnym, niezbyt zamożnym życiem, jak i dorobkiewicze, którzy mimo swoich majątków nie mogą utorować sobie prostej drogi do wyższych sfer. Mieszczaństwo zróżnicowane zostaje również na niemieckie, żydowskie i polskie. Każdej z tych grup przypisane zostają charakterystyczne cechy i przywary. Szczególna uwaga nakierowana jest na Żydów - ludzi obrotnych i sprytnych, a więc i obrazem zazdrości innych ludzi. Generalnie jednak sąd nad mieszczaństwem nie jest aż tak surowy, ale też nie jest całkowicie bez skazy. Najciekawszym jednak, bo niesamowicie naturalistycznym jest obraz życia ludzi z nizin społecznych. Żyją oni najczęściej na skraju nędzy, a nawet upadku moralnego. Nie posiadają żadnych komicznych cech, ani przywar, a ich życie nie jest tak barwne, jak przedstawicieli innych klas. Są po prostu szarymi, nic nie znaczącymi, ale bardzo poczciwymi ludźmi. Ciężko pracują na każdy kawałek chleba i ciepła. Potrzebują więc opiekuna z wyższych klas, człowieka o dobrym sercu, który pomoże im stanąć na nogi. Okazuje się, że w całej panoramie społeczeństwa jedynie biedota pozbawiona jest jakichkolwiek cech negatywnych. Generalnie jednak ogólna wymowa oceny społeczeństwa polskiego jest gorzka i pesymistyczna i ukazuje je w stanie bolesnego upadku.

• Warstwy społeczne ukazane w „Lalce”:

1. lumpenproletariat - ludzie bezrobotni, na marginesie społecznym (Marianna, Wysoccy, „ludzie powiśla”)

2. ludzie pracy - subiekci

3. kupcy (drobni), mieszczanie

4. inteligencja - studenci, Szuman, Ochocki

5. przedsiębiorcy przemysłowi, bogaci kupcy - Wokulski

6. arystokracja - Krzeszowski, Zasławska, Łęcki, książe, Wąsowska

4. Przekrój narodowości: Polacy, Żydzi, Niemcy

5. Przekrój polityczny: monarchia (arystokraci), feudalizm (arystokraci), kapitalizm/liberalizm (przedsiębiorcy, Wokulski), anarchia (studenci), bonapartyzm (Rzecki)

6. Prus pokazuje społeczeństwo Warszawy XIX w. Poznajemy jego uprzywilejowane warstwy - arystokrację rodową (Łęccy, Krzeszowscy, baron Dalski, prezesowa Zasławska itd.) i tzw. "nową”- ludzi, którzy za pieniądze kupują tytuły, herby; widzimy warszawskie mieszczaństwo, które bynajmniej nie stanowi jednolitej warstwy, mamy tu więc: mieszczaństwo polskie (np. Szprot, Węgrowicz, Deklewski) - słabe, bez inicjatywy, zapobiegliwości i chęci do pracy; niemieckie - reprezentowane przez Minclów i Pfeiferów, pracowitych i wytrwałych, stroniących od polityki; oraz żydowskie - Szlangbaumów, Spiegelmana, doktora Szumana: przedsiębiorczych, energicznych, zapobiegliwych, oszczędnych. Mieszczaństwo jest wewnętrznie skłócone. Polacy nienawidzą Żydów i gardzą nimi, nie mogąc znieść faktu, iż bankrutujące gospodarstwa, sklepy, firmy są wykupywane właśnie przez nich. Poznajemy także najniższe warstwy społeczne - biednych rzemieślników i nędzarzy z Powiśla, ludzi bez żadnych praw, skazanych na choroby i śmierć; a także nową grupę - inteligencję, studentów, socjalistów. Oglądamy więc prawdziwą panoramę „ludu Warszawy”, życia miasta w XIX w.

8. Stosunek pozytywistów do powstania styczniowego (omów na podstawie „Lalki” Bolesława Prusa, „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej).

• Pozytywiści przeciwstawiali się kultowi Polaka-żołnierza, zastępując go nowym ideałem Polaka jako działacza społecznego i ekonomicznego. Nie znaczy to, że bohaterowi pozytywistycznemu obcy był patriotyzm - wprost przeciwnie. Ideologia oparta na heroizmie pracy i wzniosłości czynu miała służyć narodowi i jego przyszłości. Bohatera tej epoki najlepiej charakteryzują słowa Bolesława Prusa: „ani żyć nie można z uśmiechem, ani ginąć z honorem, tylko pracować, pracować, pracować”. Prus starał się stworzyć nowy typ bohatera, który pracę ceniłby ponad wszystko, natomiast problem wolności ojczyzny odłożyłby na bliżej nieokreśloną przyszłość.

• „Lalka” B. Prus

• Główny bohater „Lalki” Wokulski należy zarazem do epoki romantyzmu i pozytywizmu. Przez całe swoje życie pracował, początkowo jako chłopiec na posyłki, następnie jako subiekt, właściciel sklepu i dostawca materiałów dla wojska. Nie przerywał pracy nawet wtedy, gdy był zmęczony życiem, gdy ponosił osobiste porażki. Człowiek ten bezinteresownie opiekował się biedakami, dając przykład wielkiej dobroci i humanitaryzmu. Realizował przy tym hasła myśli pozytywistycznej, pragnął bowiem rozwoju gospodarczego kraju i wierzył w idee pracy organicznej i pracy u podstaw, w rozwój gospodarczy i ekonomiczny kraju, przyczyniający się do wzrostu znaczenia ojczyzny. Wokulski założył także spółki prowadzące handel z innymi krajami, pragnąc w ten sposób ożywić współpracę handlową z zagranicą. Jednym z celów jego działalności było również dążenie do unarodowienia polskiego przemysłu, znajdującego się wówczas w obcych rękach.

• „Nad Niemnem” E. Orzeszkowa

• W „Nad Niemnem” ukazane jest powstanie styczniowe i choć akcja powieści rozgrywa się ponad dwadzieścia lat po zakończeniu powstania, to i tak dla bohaterów nie jest to tylko heroiczna przeszłość, ale teraźniejszość, która odbija się na losach bohaterów. Na pierwszy plan wysuwa się wbrew pozorom problem nie militarny, czy polityczny, ale społeczny.

• Należy też powiedzieć o pozytywistycznym kulcie pracy w „Nad Niemnem”. Praca uznana za najwyższą wartość przy ocenie bohaterów jest nie tylko wysiłkiem fizycznym, lecz także wartością ideową, patriotyczną. Przykładem jest Benedykt, dla którego walka o Korczyn stała się obowiązkiem patriotycznym, lub Justyna, która oddaje rękę nie arystokracie Różycowi, lecz synowi powstańca - Janowi.

• Benedykt Korczyński to postać charakteryzująca się niezwykłą pracowitością, która zasadę patriotyzmu pojmuje jako pracę organiczną i pracę u podstaw. W młodości bohater myślał o wprowadzeniu szeregu zmian, ulepszeń w swoim gospodarstwie, ale wkrótce zaniechał tego przedsięwzięcia. Skomplikowana sytuacja rodzinna, a więc dług u siostry, wysiłek przekraczający jego możliwości i brak jakiejkolwiek pomocy utwierdziły go w przekonaniu, że jego podstawowym obowiązkiem jest utrzymanie ziemi w polskich rękach. Korczyński rozumiał, że upadek majątku jest równoważny z przejęciem go przez carat, co byłoby według niego zdradą wobec ojczyzny. Ocalenie majątku było więc celem przyświecającym mu przez całe życie. Czy jednak poświęcałby się pracy, gdyby nie wielka miłość do ziemi? Bohater mógł przecież wybrać karierę, pogodzić się z istniejącą sytuacją w kraju, jak jego brat Dominik. Praca Benedykta ma jednak szersze znaczenie, ma bowiem przynosić nie tylko osobiste korzyści, ale przede wszystkim służyć krajowi poprzez wspieranie jego rozwoju gospodarczego.

• Niemalże wszystkie cechy bohaterów pozytywistycznych mają Bohatyrowicze, zarówno Anzelm i Jan, jak i pozostali, w tym także Jan i Cecylia. Są to ludzie, dla których praca stała się więcej niż tylko zwykłym obowiązkiem. Ci ostatni dzięki swojej codziennej mozolnej pracy zasłużyli na pamięć i uznanie. Na ich przykładzie Orzeszkowa sformułowała zasadę, że bohaterem można zostać nie tyko na polu bitwy, ale także wtedy, gdy każdego dnia dokłada się cegiełkę do budowy gmachu cywilizacji. Idea pracy przekazana przez Jana i Cecylię mocno zakorzeniła się w życiu Bohatyrowiczów. Mieli swoją godność, głosili prawo do równości i niezależności. Pracowali więc z własnej woli, bo według nich był to czynnik łączący człowieka z ojczyzną. Podobnymi zaletami wyróżniała się Orzelska, która z chęcią podjęła się pracy na roli. Bezczynność była dla niej wstydem, w pracy odnajdywała bowiem sens życia.

9. Jak polscy pisarze pozytywistyczni realizowali postulat utylitaryzmu literatury?

• Utylitaryzm (z łaciny utilitas - korzyść, pożytek), powstała w Anglii w XVII w. i trwająca do XIX w. koncepcja etyczna, zgodnie z którą działanie jest uznawane za dobre moralnie, jeżeli chcąc zaspokoić własne przyjemności i potrzeby oraz zabiegając o własny interes, służy się dobru ogółu. Utylitaryści usiłowali wykazać, że interes indywidualny i ogólny nie muszą być przeciwstawne, a w przypadku sprzeczności możliwe jest ich uzgodnienie. Celem działań powinno być szczęście jak największej liczby ludzi.

• B. Prus „Lalka”

• Realizacja własnych, słusznych dążeń prowadzi będzie do osiągnięcia celów społecznych. Szybko dorabiający się Wokulski zyskiwał ogromne możliwości pomocy innym. Zgodnie z formułą utylitaryzmu, sukcesy jednostkowe składały się na postęp społeczny.

10. Scharakteryzuj głównego bohatera „Lalki”. Wyjaśnij złożoność jego osobowości.

• Wokulski jest osobowością na styku dwóch światów, posiada „stare” cechy bohatera romantycznego (jak szalona miłość, rzucenie nauki żeby wziąć udział w powstaniu, samobójstwo) i „nowe” pozytywisty (nauka jego pasją, mimo szaleńczej miłości wyjeżdża żeby powiększyć majątek, wykorzystuje fakt, że znalazł się na Sybirze wśród uczonych). Romantyk zabłąkany w epoce pozytywizmu

• Wokulski - pozytywista myśli o obowiązkowej i słusznie wynagradzanej pracy, która pozwoli walczyć biedę i ciemnotę, ceni wiedzę, naukę, postęp, które mają przynieść oświecenie społeczne (sam jest badaczem, uczonym przyrodoznawcą), jest filantropem pomagającym biednym członkom społeczeństwa. Bogacenie się jednostki = bogacenie się państwa (prowadzi krociowe interesy, zatrudnia innych dając im zarabiać)

• Wokulski - romantyk powodowany wielką, nieodwzajemnioną, romantyczną miłością, idealizuje kobietę będącą jej obiektem; skłócony z otoczeniem, burżuazja uważa go za dorobkiewicza, arystokracja za parweniusza; niezrozumiany, samotny, rozdarty wewnętrznie (nie wie czy poświęcić się miłości czy nauce); zawód miłosny >> próba samobójstwa

11. Hasła pozytywistyczne w nowelistyce tego okresu.

• W nowelach podejmowano problemy wsi, nierówności społecznej, Żydów i klęski powstania styczniowego. Propagując tematykę społeczna, pisarze ukazywali w nowelach potrzebę pracy organicznej i pracy u podstaw. Do najwybitniejszych twórców epoki należą Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa, Henryk Sienkiewicz i Maria Konopnicka.

• Druga połowa lat 70. XIX wieku to czas noweli. Nowela stała się przejściową formą wypowiedzi pomiędzy literaturą tendencyją a dojrzałą powieścią realistyczną. Mimo że głosiła pewne tendencyjne hasła, stanowiła już wypowiedź artystyczną, wymagającą pewnego stylu i umiejętności. Tematyka noweli oscylowała wokół:

1. problematyki społecznej wsi; ukazywała obraz nędzy i zaniedbania ludu ("Szkice węglem", "Janko Muzykant", "Antek");

2. powstania styczniowego ("Gloria victis" Orzeszkowej);

3. problemu żydowskiego, nietolerancji i antysemityzmu ("Mendel Gdański");

4. problemu nierówności społecznej - wyzysku robotników, biedy miast, nędzy bezrobotnych ("Kamizelka", "Katarynka"; "A... B... C...").

3. Autorzy nowel poruszają w swych dziełach najczęściej tematykę i problemy najniższych warstw społecznych, starają cię koncentrować uwagę na problemach nękających ludzi prostych. Równie silne akcenty położono na problem polityki zaborców wobec Polski. Bohaterami nowel są najczęściej postacie wzięte z życia, nakreślone wyraźnie i jasno.

12. Dowiedź słuszność słów, że „Komedia ludzka” H. Balzaka jest „ciałem w którym zamiast krwi krąży pieniądz”.

• „Komedia ludzka” - cykl dzieł Balzaka, jedno z nich to „Ojciec Goriot”;

• Cała akcja kręci się wokół pieniądza

• „Ojciec Goriot” - mamy wątek ojca Goriot, a na tę historię nakłada się kilka innych w tym ta główna - której bohaterem jest Eugeniusz Rastignac. Studiuje, potrzebuje pieniędzy, ale nie chce naciągać rodziny, potem jednak to robi ( ale dopiero potem jak wpada na pomysł uwiedzenia bogatej córki Goriota) Córki wykorzystują ojca Goriot aż do śmierci - on robił dla nich wszystko a one nawet nie przyszły na pogrzeb gdy umarł ( chyba z głodu albo zachorował) Balzaac opisuje świat jako przesiąknięty złem , gdzie cnota staje się ofiarą. Mamy pensjonat pani Vauguer w którym mieszka Rastignac, Goriot, Vautrin i jeszcze trochę ludu. Vautrin - to bandzior ale się pozuje na miłego, uczynnego itd.( To on podsuwa Rastignacowi drogę na zdobycie pieniędzy na studia i żeby wspomóc rodzinę. ) Świat jest brutalny - np. historia Wiktoryny ( jej się wyparł ojciec czy jakoś tak) . Światem rządzi pieniądz i on otwiera wszystkie drzwi - to np. sposób na uwiedzenie kobiety z wyższej klasy niż Rastignac - pozować kasą ile się da, a potem żyć na jej konto) nawet pokoje w pensjonacie ułożone są tak że widać kto ma kasy najwięcej a kto najmniej, np. Goriot mieszkał na początku w najlepszych pokojach ( choć i tak wcale nie były super) ale w miarę jak oddawał kasę córkom to musiał się przenosić.

13. „Lalka” powieścią o kryzysie ideologii romantycznej i pozytywistycznej.

• Pozytywizm (pojęcia mu towarzyszące):

• praca u podstaw - podniesienie poziomu umysłowego i kulturalnego najniższych podstawowych warstw społeczeństwa

• praca organiczna - praca nad podniesieniem poziomu gospodarczego kraju

• asymilacja Żydów - zaborcy dążyli do przeciwstawienia sobie różnych grup etnicznych. Pozytywiści sprzeciwiali się temu w imię zasad demokracji.

• Scjentyzm, prąd filozoficzny głoszący, że nauki przyrodnicze dostarczają wiedzy pewnej, polegającej przede wszystkim na stwierdzaniu faktów i odkrywaniu praw, stanowią więc podstawę do całości ludzkiej wiedzy. Nauka wg scjentystów powinna stać się narzędziem człowieka w jego walce o byt, a także orężem w walce o wolność myśli. Scjentyzm zdecydowanie wystąpił przeciwko spekulacjom religijnym, teologicznym i metafizycznym, uznając, że są one całkowicie nieuzasadnione. Moralne wg scjentystów jest życie w zgodzie z przyrodą, rozwijające możliwości każdego człowieka. Stosowanie tych samych zasad naukowych w odniesieniu do badania jakiejkolwiek dziedziny wiedzy. Tymi zasadami są: obserwacje, doświadczenie, analiza, wnioskowanie. Scjentyzm miał kierować myśl ludzką ku konkretnej rzeczywistości.

• Stanisław Wokulski pochłonięty przez naukę poniósł porażkę, chciał dzięki zarobionym pieniądzom pomóc innym (Łęccy) niestety jego gest nie został doceniony; na końcu powieści można się domyśleć, że Stanisław popełnił samobójstwo i w ten sposób zakończył swoje badania naukowe.

• Romantyzm (założenia epoki):

• Racjonalizm termin filozoficzny przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi. Funkcjonuje w dwóch podstawowych znaczeniach: 1) głosi, iż cała wiedza (lub jej najważniejsza część) nie pochodzi od zmysłów, lecz jej jedynym źródłem jest rozum. Zmysły nie informują nas o prawdziwej naturze rzeczywistości, skierowane są na jej stronę zjawiskową, na to, co przypadkowe i jednostkowe. Nie dostarczają wiedzy pewnej (złudzenia zmysłowe), mogą jedynie stanowić źródło informacji przydatnych do działania w świecie. Tylko rozum dostarcza wiedzy pewnej i dotyczącej istoty rzeczywistości. 2) pogląd głoszący, że nie ma żadnej innej wiedzy niż ta, którą człowiek może osiągnąć poprzez własny umysł, odrzucający takie jej źródła, jak: objawienie, doświadczenie mistyczne, intuicja. Nie wyklucza zaś poznania zmysłowego.

• empiryzm kierunek filozoficzny głoszący, że jedyne prawdziwe poznanie może nastąpić na drodze doświadczenia zmysłowego.

• sensualizm pogląd, według którego cała wiedza i predyspozycje umysłu ludzkiego mają swe źródło w poznaniu zmysłowym; próbowano udowodnić, że człowiekowi do powstania w nim życia duchowego wystarczą jedynie zdolności odczuwania wrażeń.

• Bohater romantyczny, postać typowa dla literatury romantycznej o jednoznacznie zakreślonej biografii: niezrozumienie, wyobcowanie, zawód miłosny w młodości; tajemnicza, samobójcza śmierć niekoniecznie definitywnie zamykająca życie;

• Wszelkie działania Wokulskiego były powodowane jego romantyczną miłością do Izabeli Łęckej, zdobywał pieniądze, stanowisko, uczył się angielskiego po to aby się do niej zbliżyć, chociaż widział u niej pewne wady, nadal ja idealizował jak przystało na romantyka; skłócony z otoczeniem nie zdobył serca swej wybranki, nie udało mu się popełnić samobójstwa; próbował poznać świat poprzez naukę odrzucając romantyczne założenia epokowe (choć i tak mu się to nie powiodło)

14. Na czym polega nowatorstwo „Lalki”?

• dwóch narratorów (1-wszo (subiektywny) i 3-ecio (obiektywny) osobowy)

• staranna psychologizacja bohaterów (posiadali ogromnie złożoną psychikę)

• mowa pozornie zależna używana na szeroką skalę

• ukazanie przekroju całego społeczeństwa (każda grupa ma swoich reprezentantów)

• Wokulski - postać eklektyczna - składa się z różnych części - romantyk i pozytywista

• wprowadzenie w tekst formy pamiętnika, rozbudowane monologi wewnętrzne

• Język zarówno wysoki jak i niski zależnie od postaci, występowały też archaizmy

15. „Lalka” to powieść: o miłości, narodzinach polskiego kapitalizmu czy powieść panorama? Które z określeń jest wg Ciebie najtrafniejsze?

• Powieść o miłości. Po części tak. Miłość nieszczęśliwa i niespełniona, najpierw mobilizuje do działania, zdobywania, by w końcu zniszczyć wartościowego człowieka. Podstawa fabuły i praprzyczyna wszystkich wydarzeń - miłość Stanisława Wokulskiego do Izabeli Łęckiej. Wokulski powiększa majątek, zdobywa fortunę, naraża się na niebezpieczeństwa i nieprzyjemności, by zbliżyć się do kobiety, której pragnie ponad wszystko. Miłość jest motorem jego działań.

• Określenie „powieść o miłości” oddaje w jakiejś części istotę „Lalki”. Nie jest to jednak najtrafniejsze sformułowanie dla nazwania całości. Nieszczęśliwa miłość kupca do hrabianki jest tematem dla szablonowego romansu.

• Powieść o narodzinach polskiego kapitalizmu. Częściowo na pewno tak. Obserwujemy budowanie spółek, rozwój fortuny innej niż magnacka, powstawanie wielkich majątków, możliwości awansu ludzi z niższych warstw społecznych.

• Określenie „powieść o narodzinach polskiego kapitalizmu” jest zbyt wąskie, nawet mniej trafne niż „powieść o miłości”.

• Określenie panorama społeczna także nie obejmie całości. Najbliższe rzeczywistego znaczenia powieści. Prus pokazuje społeczeństwo Warszawy XIX w. Poznajemy jego uprzywilejowane warstwy - arystokrację rodową (Łęccy, Krzeszowscy, baron Dalski, prezesowa Zasławska itd.) i tzw. "nową”- ludzi, którzy za pieniądze kupują tytuły, herby; widzimy warszawskie mieszczaństwo, które bynajmniej nie stanowi jednolitej warstwy, mamy tu więc: mieszczaństwo polskie (np. Szprot, Węgrowicz, Deklewski) - słabe, bez inicjatywy, zapobiegliwości i chęci do pracy; niemieckie - reprezentowane przez Minclów i Pfeiferów, pracowitych i wytrwałych, stroniących od polityki; oraz żydowskie - Szlangbaumów, Spiegelmana, doktora Szumana: przedsiębiorczych, energicznych, zapobiegliwych, oszczędnych. Mieszczaństwo jest wewnętrznie skłócone. Polacy nienawidzą Żydów i gardzą nimi, nie mogąc znieść faktu, iż bankrutujące gospodarstwa, sklepy, firmy są wykupywane właśnie przez nich. Poznajemy także najniższe warstwy społeczne - biednych rzemieślników i nędzarzy z Powiśla, ludzi bez żadnych praw, skazanych na choroby i śmierć; a także nową grupę - inteligencję, studentów, socjalistów. Oglądamy więc prawdziwą panoramę „ludu Warszawy”, życia miasta w XIX w.

• Nie jest jednak „Lalka” obiektywnym opisem epoki, a więc nie można jej nazwać panoramą. Prus przedstawia swoje subiektywne spojrzenie na świat, w którym żyje. Nie jest to spojrzenie pełne zachwytu i podziwu. Prus krytykuje swoją epokę, z nostalgią patrzy w przeszłość.

• Odpowiednią formułą dla opisania „Lalki” jest nazwanie jej sądem nad epoką. Nie jest to oskarżenie, lecz smutne wspominanie dawnych czasów.

16. Złożone kreacje bohaterów dojrzałego realizmu (Balzaka, Prusa, Dostojewskiego).

• Honoriusz Balzak „Ojciec Goriot”; Balzak tworzył w romantyzmie, ale jego powieści to dojrzały realizm.

• Raskolnikov -

• Bolesław Prus „Lalka”

• Wokulski jest osobowością na styku dwóch światów, posiada „stare” cechy bohatera romantycznego (jak szalona miłość, rzucenie nauki żeby wziąć udział w powstaniu, samobójstwo) i „nowe” pozytywisty (nauka jego pasją, mimo szaleńczej miłości wyjeżdża żeby powiększyć majątek, wykorzystuje fakt, że znalazł się na Sybirze wśród uczonych). Romantyk zabłąkany w epoce pozytywizmu

• Wokulski - pozytywista myśli o obowiązkowej i słusznie wynagradzanej pracy, która pozwoli walczyć biedę i ciemnotę, ceni wiedzę, naukę, postęp, które mają przynieść oświecenie społeczne (sam jest badaczem, uczonym przyrodoznawcą), jest filantropem pomagającym biednym członkom społeczeństwa. Bogacenie się jednostki = bogacenie się państwa (prowadzi krociowe interesy, zatrudnia innych dając im zarabiać)

• Wokulski - romantyk powodowany wielką, nieodwzajemnioną, romantyczną miłością, idealizuje kobietę będącą jej obiektem; skłócony z otoczeniem, burżuazja uważa go za dorobkiewicza, arystokracja za parweniusza; niezrozumiany, samotny, rozdarty wewnętrznie (nie wie czy poświęcić się miłości czy nauce); zawód miłosny >> próba samobójstwa

• Fiodor Dostojewski „Zbrodnia i kara”

• Raskolnikov - człowiek który chciał się przekonać czy jest „nadczłowiekiem” (takim jak Napoleon, który zabił setki ludzi i nie został ukarany, ale w dodatku nagrodzony), eksperyment, jakim było morderstwo znienawidzonej przez społeczeństwo lichwiarki - Alony Iwanownej - miało dowieść słuszność jego teorii, eksperyment się nie powiódł gdyż został skazany przez sąd na zsyłkę na Sybir

MŁODA POLSKA

1. Wstęp do epoki.

• Terminem Młoda Polska określa się całokształt zjawisk literackich mających miejsce w latach 1890 - 1918. Po raz pierwszy terminu tego użył Artur Górski w cyklu swoich artykułów pt. Młoda Polska, opublikowanych w krakowskim „Życiu” w 1898 roku. Ilość terminów określających tę epokę wynika z wielości zjawisk literackich, filozoficznych, estetycznych i społecznych.

• Terminem, który pojawił się najwcześniej jako określenie nowych zjawisk artystycznych końca wieku, był modernizm. Nazwa wywodzi się od francuskiego słowa „moderne”, co znaczy nowoczesny, współczesny. Modernizm określał tendencje artystyczne i światopoglądowe o charakterze nowatorskim. Profesor Kazimierz Wyka proponuje, by tym terminem określić pierwszą, wczesną fazę Młodej Polski, czyli pierwsze dziesięciolecie epoki.

• Neoromantyzm podkreślał przynależność literatury epoki do tradycji romantycznej i nawiązania do dzieł jej twórców. Termin ten został użyty po raz pierwszy w 1902 r. przez Edwarda Porębowicza w artykule „Poezja polska nowego stulecia”.

• Dekadentyzm z języka francuskiego „decadence” znaczy schyłek, koniec. Terminem tym określano nastroje zwątpienia, znużenia, przeświadczenie o kryzysowym charakterze kultury europejskiej końca XIX wieku. Podstawę światopoglądu dekadentów stanowił pesymizm, negacja, zwątpienie, zanik woli życia. Odpowiednikiem dekadentyzmu jest „fin de siecle” (koniec wieku).

2. Prześledź przywiązanie do -izmów twórców doby Młodej Polski.

• Na epokę Młodej Polski przypada szczególnie liczna inwazja rozmaitych -izmów. Dwa z nich stanowią konkurencję dla „Młodej Polski” jako określenia całej epoki, choć naprawdę zwracają uwagę na jej dwie - wyraźnie przeciwstawne - cechy. Są to „modernizm” i „neoromantyzm”. „Modernizm” jest nazwą na tyle ogólnikową, że używany bywa wymiennie z nazwą „Młoda Polska” (Kazimierz Wyka zaproponował nazwę „modernizm” dla wczesnej fazy Młodej Polski, do roku 1900). W tamtym okresie (funkcjonowała wówczas polska nazwa: „nowa sztuka”) podkreślał „modernizm” to wszystko, co było w ówczesnym pojęciu nowe, i to zarówno w sferze światopoglądowej jak i w sferze realizacji artystycznej. „Neoromantyzm” natomiast umieszczał nowy ruch w określonej tradycji historycznoliterackiej. Użyty wcześniej przez Wilhelma Feldmana i Edwarda Porębowicza, do rangi nazwy całej epoki został podniesiony przez Juliana Krzyżanowskiego w jego książce „Neoromantyzm polski”. Miał on nawiązywać do idei starej romantyki jako „dopełnienie się romantyzmu”.

3. „Neoromanztyzm” to jedna z nazw Młodej Polski. Wykaż jej słuszność.

• neoromantyzm (neo- + romantyzm - fr. romantisme) 1. lit, szt. kierunek występujący na przeł. XIX i XX w., stanowiący nawiązanie do idei i formy romantyzmu.

• Neoromantyzmowi przypisuje się najczęściej idealizm, skłonności do irracjonalizmu, subiektywizm ( tak postrzegali b.r ), wybujały indywidualizm ( jak romantycy ), a także dążenia niepodległościowe wyrażane w stylu romantycznym, np. Wyzwolenie S. Wyspiańskiego. W związku z tym przyjęto też inną nazwę epoki - neoromantyzm, która miała podkreślać związek romantyzmu z epoką przełomu wieków XIX i XX. Polegał on głównie na powrocie tendencji idealistycznych, podniesieniu roli indywidualizmu i subiektywizmu, a przede wszystkim na podjęciu wysiłków prowadzących do odzyskania niepodległości państwowej.

4. „Modernizm” to jedna z nazw Młodej Polski. Wykaż jej słuszność.

• Modernizm, zespół kierunków literacko-artystycznych oraz światopoglądowych, występujących szczególnie w pierwszej fazie epoki Młodej Polski, w latach 1880-1910. Termin wieloznaczny, różnie rozumiany i definiowany w odniesieniu do literatury i poszczególnych dyscyplin artystycznych. Wprowadzony w latach 90. przez krytyka wiedeńskiego H. Bahra. Inspiracją dla modernizmu były m.in. idealistyczne filozofie A. Schopenhauera i F. Nietzschego, zwłaszcza dla twórców niemieckich i środkowej Europy. Pośród cech wspólnych modernizmu wymienia się: poczucie kryzysu kultury i cywilizacji, dekadentyzm, sprzeciw wobec tradycyjnej moralności mieszczańskiej, hasło "sztuka dla sztuki", styl życia tzw. cyganerii artystycznej. W Polsce modernizm związany był z formacją literacko-artystyczną Młodej Polski. W sztukach plastycznych zapoczątkowany ok. 1900, stojący w opozycji do naturalizmu sztuki XIX w. i dążący do nasyconej głębokimi treściami syntezy przedstawianych elementów, stąd dużą rolę w okresie modernizmu odgrywał symbolizm.

• Nazwa podkreśla współczesność i nowoczesność epoki przeciwstawiającej się systemowi poglądów poprzedniego pokolenia ! .Ogół awangardowych kierunków w literaturze i sztuce na przeł. XIX i XX w. (gł. w latach 1880-1910), które charakteryzowały się przeciwstawieniem ideom pozytywizmu, dekadentyzmem, tworzeniem dla samego tworzenia sztuki, symbolizmem, estetyzmem i indywidualizmem inspirowanym filozofią, np. F. Nietzschego i A. Schopenhauera.

5. Symbol w literaturze młodopolskiej.

• Symbol - Fragment świata przedstawionego w dziele literackim (przedmiot, zespół przedmiotów itd.), którego znaczenie jest dwupłaszczyznowe: obok tego, które jest bezpośrednio dane w związku z określoną sytuacją fabularną, sceniczną lub liryczną, istnieje wyższy poziom znaczeniowy, wskazywany przez system sygnałów, choć niejasny i niejednoznaczny. Znaczenie symbolu nie jest objęte konwencją, w odróżnieniu od alegorii jest ono jednorazowe, uchwytne w ramach danego utworu (Chochoł z "Wesela", rozdarta sosna z "Ludzi bezdomnych"). Jeśli alegoria może podlegać tylko jednej właściwej interpretacji, to symbol daje szansę różnym równoprawnym rozumieniom (może mieć wiele znaczeń).

• Symbolizm - kierunek artystyczny ukształtowany we Francji i w Belgii w ostatnim piętnastoleciu XIX w. Wypracował program głoszący, że sztuka powinna wyrażać poprzez symbol to, co niewyrażalne i docierać tam, gdzie nie dociera racjonalne poznanie. Rzeczywistość, która nas otacza, ma dwoistą naturę - składa się z materii i ducha; zadaniem sztuki powinno być odzwierciedlenie owej głębszej, duchowej, metafizycznej sfery ludzkiej egzystencji; świata duchów nie można przedstawić przy pomocy środków stosowanych przez sztukę realistyczną, gdyż nie jest on jednoznaczny i sprecyzowany; to co nieuchwytne, niewyrażalne, bo rozgrywające się poza światem zmysłów, można próbować przedstawić przy pomocy języka symboli, który dopuszcza możliwość wielu interpretacji; symbol jako środek artystyczny posiada dwa znaczenia: pierwsze, to postrzegalny zmysłowo obraz przedmiotu, osoby lub sytuacji, drugie, to podtekst, ukryte znaczenie, nie wypowiedziana jednoznacznie treść;

6. Wyjaśnij sens i funkcję postaci, przedmiotów i sytuacji symbolicznych w „Weselu”.

• Pod koniec aktu I młoda para zaprasza na wesele chochoła, który przybywa. Jest on twórcą urojeń.

• W utworze tym występują trzy rodzaje symboli:

• rzeczy

1. postaci

2. sceny

• Chochoł rzuca czar na zebranych, budzą się w nich ukryte uczucia. Uosobienia utajnionych pragnień.

• Warstwa symboliczna Wesela jest bardzo bogata. Tworzą ją sceny wizyjne i osoby dramatu: postacie fantastyczne (historyczne). Postaci te symbolizują wewnętrzne lęki, kompleksy i rozterki weselników, są symbolami głębokich, nie zawsze uświadamianych sobie pokładów psychiki tych ludzi.

• Widmo, które nachodzi Marysię, jest wspomnieniem romantycznej miłości do umarłego za granicą malarza de Levaux, podobne do mickiewiczowskiej sceny z ballady pt. Romantyczność i do miłości Gustawa z IV części Dziadów;

• Stańczyk jest sumieniem Dziennikarza i aluzją do ideologii stańczyków. Wręcza mu swój kaduceusz - „mąć nim wodę, mąć” - odwołuje się do niepokojów Dziennikarza, czy jego postępowanie jest słuszne, do jego wątpliwości, czy nie zaciemnia on historii i nie przekreśla przyszłości, ucząc bierności i bezsensu działań wyzwoleńczych;

• Rycerz (Zawisza) przybywa do poety Tetmajera (autora m.in. dramatu Zawisza), który przecież w swojej poezji głosi pesymizm, dekadentyzm - a więc słabość. Natomiast Rycerz wykazuje i uosabia niejako siłę, moc, potęgę, do której tęskni w głębi duszy poeta;

• Hetman - magnat przybywa do Pana Młodego, który „zdradził” swoją klasę i żeni się z chłopką. To spotkanie ujawnia wewnętrzną rozterkę Pana Młodego, każe zastanowić się czy w głębi duszy tej postaci nie tkwi poczucie wyższości i odrębności szlacheckiej warstwy społecznej, a ślub z Jadwigą jest tylko modą i pozorem, a nie szczerym zbrataniem się z ludem;

• Upiór Szela - uosabia i przypomina odwieczny konflikt między panem a chłopem, nienawiść do szlachty, która tkwi w duszy Dziada, wspomnienie krwawych wypadków rebelii chłopskiej pod wodzą Jakuba Szeli;

• Wernyhora - legendarny lub historyczny bohater ukraiński, zwolennik porozumienia z Polską, wieszcz przepowiadający przyszłość jest tu sublimacją uczuć i pragnień Gospodarza, który pragnie zgody pomiędzy klasami społecznymi i wspólnego działania;

• Przedmioty - symbole:

• Złoty róg - jest symbolem wyzwolenia, sygnału wzywającego do powstania, budzącego w ludziach wolę walki. Ma moc wyrwania społeczeństwa z letargu, dlatego okoliczność, że Jaśko gubi Złoty Róg uniemożliwia cały powstańczy zryw;

• Pawie pióra - własność, prywata; Jaśko schylał się po czapkę z piór - i wówczas Złoty Róg gdzieś się zagubił. Jest to oczywiście scena symboliczna - wyciągając ręce „po swoje”, zaprzepaścił szansę dla sprawy narodowej. Oprócz charakterystyki stanu chłopskiego, którą zawiera ten epizod, wymowa symbolu ostrzega przed stawianiem własności prywatnej ponad sprawami publicznymi i narodowymi.

• Podkowa - w odczuciu powszechnym jest symbolem szczęścia; w dramacie Wyspiańskiego zgubił podkowę Wernyhora - a Gospodyni chowa ją „na zaś” do kufra. Możemy więc całą rzecz interpretować dwojako: po pierwsze mamy do czynienia ze szczęściem odłożonym na przyszłość , sukcesem, którego czas jeszcze nie nadszedł. Po drugie pojawia się tu znowu motyw chciwości i poczucia własności przede wszystkim.

• Chochoł - jest najbardziej nośnym symbolem Wesela; Chochoł to krzak róży owinięty na zimę słomą. Zaproszony na wesele wchodzi tu jako pierwiastek złowrogi, destruktywny, usypiający. W wymowie pesymistycznej - krzak bez życia, „zamrożony”, ukryty w słomie oznacza martwicę, niemożność, brak życia, wręcz poezję grobową - czyli pogrzebaną sprawę narodową. W wersji optymistycznej - chochoł czeka na wiosnę, kiedy ożywa i rozkwita najpiękniejszym z kwiatów. Może więc i sprawa narodowa kiedyś odżyje? Chochoł jako wartość i idea zachowana na przyszłość przypomina mit o Korze i Demeter. Z kolei magiczna scena tańca, w którą wciąga orszak weselny Chochoł - jest symbolem niemożności ogólnej, bezwładu, marazmu, stanu, który Wyspiański unaocznia swojemu narodowi, i z którego pragnie go wyrwać.

7. Dokonaj przeglądu różnych nazw epoki Młodej Polski, uzasadniając ich trafność i niedostatki.

• Na epokę Młodej Polski przypada szczególnie liczna inwazja rozmaitych -izmów. Dwa z nich stanowią konkurencję dla „Młodej Polski” jako określenia całej epoki, choć naprawdę zwracają uwagę na jej dwie - wyraźnie przeciwstawne - cechy. Są to „modernizm” i neoromantyzm”. „Modernizm” jest nazwą na tyle ogólnikową, że używany bywa wymiennie z nazwą „Młoda Polska” (Kazimierz Wyka zaproponował nazwę „modernizm” dla wczesnej fazy Młodej Polski, do roku 1900). W tamtym okresie (funkcjonowała wówczas polska nazwa: „nowa sztuka”) podkreślał „modernizm” to wszystko, co było w ówczesnym pojęciu nowe, i to zarówno w sferze światopoglądowej jak i w sferze realizacji artystycznej. Neoromantyzm” natomiast umieszczał nowy ruch w określonej tradycji historycznoliterackiej. Użyty wcześniej przez Wilhelma Feldmana i Edwarda Porębowicza, do rangi nazwy całej epoki został podniesione przez Juliana Krzyżanowskiego w jego książce „Neoromantyzm polski”. Miał on nawiązywać do idei starej romantyki jako „dopełnienie się romantyzmu”.

• Młoda Polska - najbardziej powszechna i popularna nazwa epoki, stworzona na wzór analogicznych określeń określeń innych krajów, np.: Młoda Francja, Młode Włochy, Młoda Belgia. Oddaje charakter twórczości i twórców nowej sztuki. Byli to ludzie młodzi - pokolenie w latach 60., 70., mający duże poczucie wspólnoty celów i dążeń, a także podobne spojrzenie na otaczającą rzeczywistość.

• Dekadentyzm, zjawisko pojawiające się w sztuce i literaturze XIX w., zwłaszcza w końcu tego stulecia. Termin ten został użyty po raz pierwszy we Francji przez T. Gautiera (1868) i tam rozpowszechniony, przyjął się następnie w innych krajach europejskich. Podłożem dekadentyzmu były zjawiska towarzyszące procesom industrializacji i urbanizacji, dezintegracji tradycyjnych układów i więzi społecznych, powszechnie akceptowanych norm i zasad obyczajowych i moralnych, co interpretowano jako oznakę wyczerpania całej kultury kręgu łacińskiego i zapowiedź jej rychłego końca. Najpełniejszą manifestację lub opis postaw dekadenckich prezentowała twórczość prekursorów i przedstawicieli modernizmu, m.in. Ch. Baudelaire'a, P. Verlaine'a, S. Mallarmégo, P. Bourgeta, O. Wilde'a, M. Maeterlincka, w Polsce - S. Przybyszewskiego, K. Przerwy-Tetmajera. Charakterystyczna dla dekadentyzmu świadomość wyobcowania ze społeczeństwa mieszczańskiego i ostra opozycja wobec jego moralności i kultury wyrażały się w zróżnicowanych i niejednoznacznych formach: kult artysty, jako jednostki stojącej ponad tłumem filistrów, i sztuki czystej, uwolnionej od zadań służebnych (sztuka dla sztuki), splatał się z poczuciem bezcelowości buntu i działania, uwydatnianie objawów znużenia, zniechęcenia, bezsiły i przesytu łączyło się z przewrotną fascynacją tymi stanami oraz demonstrowaniem postaw hedonistycznych i anarchicznych, co uzewnętrzniło się zwłaszcza w stylu obyczajowym środowisk moderny artystycznej (cyganeria artystyczna). W Polsce dekadentyzm odegrał zrazu rolę twórczego fermentu w fazie przełomu modernistycznego, jednak w miarę nasilania się tendencji społeczno-narodowych w literaturze Młodej Polski został przezwyciężony i odrzucony przez czołowych twórców okresu (S. Brzozowski). Pewne elementy dekadentyzmu znalazły rozwinięcie w XX-wiecznym katastrofizmie.

• Modernizm, zespół kierunków literacko-artystycznych oraz światopoglądowych, występujących szczególnie w pierwszej fazie epoki Młodej Polski, w latach 1880-1910. Termin wieloznaczny, różnie rozumiany i definiowany w odniesieniu do literatury i poszczególnych dyscyplin artystycznych. Wprowadzony w latach 90. przez krytyka wiedeńskiego H. Bahra. Inspiracją dla modernizmu były m.in. idealistyczne filozofie A. Schopenhauera i F. Nietzschego, zwłaszcza dla twórców niemieckich i środkowej Europy. Pośród cech wspólnych modernizmu wymienia się: poczucie kryzysu kultury i cywilizacji, dekadentyzm, sprzeciw wobec tradycyjnej moralności mieszczańskiej, hasło "sztuka dla sztuki", styl życia tzw. cyganerii artystycznej. W Polsce modernizm związany był z formacją literacko-artystyczną Młodej Polski. W sztukach plastycznych zapoczątkowany ok. 1900, stojący w opozycji do naturalizmu sztuki XIX w. i dążący do nasyconej głębokimi treściami syntezy przedstawianych elementów, stąd dużą rolę w okresie modernizmu odgrywał symbolizm.

• neoromantyzm podkreśla związek romantyzmu z epoką przełomu wieków XIX i XX. Polegał on głównie na powrocie tendencji idealistycznych, podniesieniu roli indywidualizmu i subiektywizmu, a przede wszystkim na podjęciu wysiłków prowadzących do odzyskania niepodległości państwowej.

• Symbolizm - nazwa funkcjonowała głównie we Francji; stosowana wobec zjawisk artystycznych, w których kładziono nacisk na przedstawienie sfer tajemniczych, nie odkrytych, niezbadanych, stąd aluzyjność, sugestywność, niejasność tych dzieł.

• Impresjonizm - nazwa pretendująca do określenia całości twórczości przełomu wieków; wskazuje na jej podstawową cechę i cel: subiektywność, przedstawianie ulotnych wrażeń, momentów, prezentacja dynamicznych, pełnych ruchu obrazów.

8. Ewolucja postaw i poetyki w młodopolskiej liryce L. Staffa i J. Kasprowicza.

• Leopold Staff

• rozpoczynał jako modernista - utwór "Deszcz jesienny" - dominuje tu melancholia, smutek, pesymizm; świadomość bezsensu istnienia;

• Staff od początku próbuje przezwyciężyć dekadenckie nastroje - cykl "Sny o potędze";

• początkowo inspirowany nietzscheanizmem (ale schrystianizowanym) i romantyzmem;

• w poglądach nietzscheańskich przeważa przekonanie, że obowiązkiem człowieka jest praca nad samym sobą, wewnętrzne doskonalenie się, dążenie do duchowej potęgi (stąd tytuł zbioru poezji: "Sny o potędze");

• "Kowal" (sonet) - wiersz pochodzi właśnie z tego tomu - niechęć do słabości, do niemocy serca;

• tom "Gałąź kwitnąca" - wyżej od materialnych zdobyczy ceni dążenia do ideałów i marzenia, gdyż one kształtują człowieka i jego osobowość;

• tom "Uśmiechy godzin"; te dwa ostatnie tomy uczyniły z autora najwybitniejszego przedstawiciela klasycyzmu;

• ”Przedśpiew” - głosił afirmację życia, stworzył model człowieka dobrego i pogodnego, który ze zrozumieniem i spokojem przyjmuje zarówno szczęście, jak i cierpienie - przejście na ton franciszkański;

• wybitny tłumacz (m.in. "Kwiatki św. Franciszka z Asyżu", "Tako rzecze Zaratustra" Nietzschego);

• Staff bywa nazywany poetą trzech pokoleń, gdyż tworzył w okresie Młodej Polski, dwudziestolecia międzywojennego, a także w czasach powojennych.

• Jan Kasprowicz

• kariera poetycka K. Przebiegła etapami, których zmieniały się założenia, filozofia i typ twórczy poety.

• 1. okres twórczości- etap, w którym K. Jawi się jako „rzecznik skrzywdzonych i poniżonych”; dominuje tematyka społeczna utwory poświęcone problemom chłopskim ( bieda wsi);

• cykl 40 sonetów „ Z chałupy”(tom „Poezje”)- ciąg miniaturowych scen z życia różnych postaci i rodzin wiejskich, manifestują radykalizm społeczny autora; podmiotem lirycznym tych wierszy jest anonimowy członek wiejskiej zbiorowości, który mimo nabytej kultury inteligenckiej zachował emocjonalny związek z chłopską społecznością;

• K. pozostawał pod wpływem naturalizmu w tym czasie;

• K. utożsamia się z postaciami swoich wierszy- przemawia w nich poeta, który sam jest z ludu;

• sonety te to pierwszy w naszej poezji tak pełny , realistyczny i zwarty obraz życia wsi ,oparty na faktach o wielkiej sile oskarżycielskiej;

• inne poematy z życia wsi: „ Hanka Olpińska” „Salusia Orczykówna” dramat „ Świat się kończy”.

• 2 okres (1898) - przełom modernistyczny w twórczości K.; przesunięcie zainteresowań z problemów społecznych na moralne i metafizyczne, zmiana realiów (motywy tatrzańskie); K. Przeistacza się w poetę typowego dla epoki dekadenckiej.

• „Krzak dzikiej róży” (1898) - tom z 4 sonetami, typowo modernistycznymi ( „Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach” z cyklu „Z wichrów i hal”) - każdy z sonetów zawiera nastrojowy, impresjonistyczny pejzaż, przedstawiający ten sam górski zakątek o różnych porach dnia.

• to buntowniczy okres w poezji K., cechy tego czasu to: odejście od tematyki społecznej , pogardliwa postawa artysty wobec tłumu, któremu dawniej służył; symbolizm i ekspresjonizm zastępują wcześniejszy naturalizm; bunt wobec Boga i katastrofizm w „Hymnach”;

• „Hymny” to zapowiedź ekspresjonizmu;

• kolejne zbiory poezji :” Ballada o słoneczniku” (1908) „Chwile”(1911) zawierają stylizowane ballady i watki orientalne;

• 3. etap - postawa franciszkańska; buntownik występujący przeciw Bogu zacznie głosić filozofie św. Franciszka - pierwsze oznaki już w jednym z hymnów „Hymn św. Franciszka z Asyżu”;

• „Księga ubogich” (1916), „Księga miłości” (1922) „Mój świat” (1926)

• pogodzenie się z Bogiem i franciszkańska postawa miłości bliskich

• uwielbienie piękna przyrody

• kult prostego człowieka i jego mądrości

• odmiana formy artystycznej- uproszczenie słownictwa i form wersyfikacyjnych (wiersz toniczny, stroficzny o regularnych rymach)

9. Naturalizm w poezji, prozie i dramacie Młodej Polski.

• naturalizm kierunek w literaturze i sztuce powstały we Francji w drugiej poł. XIX w., dążący do jak najbardziej wiernego odtwarzania w dziele literackim rzeczywistości (na wzór metody naukowej), uwzględniania wszelkich szczegółów, co miało ukazać bezwzględność praw przyrody, walkę o przetrwanie opartą na teorii Darwina.

• Poezja

• Jan Kasprowicz

• pierwszy okres twórczości - etap, w którym K. Jawi się jako „rzecznik skrzywdzonych i poniżonych”; dominuje tematyka społeczna utwory poświęcone problemom chłopskim (bieda wsi); pozostawał pod wpływem naturalizmu w tym czasie;

• cykl 40 sonetów „Z chałupy” (tom „Poezje”) - ciąg miniaturowych scen z życia różnych postaci i rodzin wiejskich, manifestują radykalizm społeczny autora; podmiotem lirycznym tych wierszy jest anonimowy członek wiejskiej zbiorowości, który mimo nabytej kultury inteligenckiej zachował emocjonalny związek z chłopską społecznością;

• K. utożsamia się z postaciami swoich wierszy - przemawia w nich poeta, który sam jest z ludu;

• sonety te to pierwszy w naszej poezji tak pełny, realistyczny i zwarty obraz życia wsi ,oparty na faktach o wielkiej sile oskarżycielskiej;

• inne poematy z życia wsi: „Hanka Olpińska” „Salusia Orczykówna” dramat „Świat się kończy”.

• Proza

• Chłopi W. S. Reymonta

• Ideowe założenia naturalizmu, na przykład, realizuje w konstrukcji powieści (harmonijnym i logicznym rozwojem akcji, determinowanym prawami natury, rządzącymi także w dużym stopniu życiem ludzkim), opisach ludzi i ich zagród, koncepcji osobowości, zdominowanej przez prawa biologiczne, fizjologiczne oraz w języku pełnym porównań ze świata przyrodniczego, zwłaszcza zwierzęcego. Podstawę światopoglądową pisarza naturalisty stanowiło bowiem materialistyczne i biologiczne pojmowanie natury. Reymont nie jest jednak typowym naturalistą, ponieważ postulat zgodności między prawami sztuki i życia realizuje po swojemu. Życie chłopskie gromady toczy się zatem zgodnie z rytmem przyrody i rytmem prac polowych. Podporządkowane jest prawom biologicznym. Świat przypomina organizm lub mechanizm działający wedle odwiecznych zasad, w którym wszystko się zazębia, łączy ze sobą, wpływa na siebie. Każda pora roku determinuje inny rodzaj pracy w polu i w domu, a także inne obrzędy i obyczaje. Wszelkie zaburzenia w corocznym cyklu harmonijnej pracy organizmu, takie jak walka o ziemię, las, szkołę, konflikty indywidualne i zbiorowe nie mogą na stałe zakłócić życia gromady, zawsze bowiem po wielkich przeżyciach, awanturach, niezwykłych wydarzeniach, chwilowo burzący logiczny rozwój, życie w Lipcach wraca do normalności. Naturaliści sądzili, że bezwzględną prawdę o rzeczywistości przedstawić może niezależna sztuka tworzona siłą talentu. Temu przekonaniu hołdował Reymont, skoro nie podporządkował się żadnej doktrynie, zaufał własnej wiedzy, umiejętności obserwacji i pamięci. I mimo że - jak pisali realiści - wykreował opowiadacza wszechwiedzącego, narratora-gawędziarza, to jednak - jak chcieli naturaliści - zmieniał go w „ukrytego reżysera dramatu”, a ponadto zgodnie z łączącą się z naturalizmem techniką impresjonistyczną przy charakterystyce postaci przeistaczał go w „bohatera prowadzącego”.

• Dramat

• Gabriela Zapolska „Moralność pani Dulskiej”

• Idąc za naturalistami Z. ujmowała życie społeczne jako walkę o byt, życie obyczajowe -jako odwieczną walkę dwóch płci. Miała jednak swoiste podejście do naturalizmu. Uważała, że n. przez ukazywanie prawdy życia we wszystkich, choćby najbardziej drastycznych i ponurych objawach, służy przede wszystkim celom społecznym.

• Naturaliści, wychodząc z ogólnych założeń realistycznych, starali się ukazać na scenie możliwie wierne odbicie różnych środowisk społecznych. Uznając estetyczne walory rodzajowości, ceniąc weryzm dialogu, nie rezygnowali z pewnej dozy tendencyjności, ale umieli ją ukryć w podtekstach i w sposobie prowadzenia wątków fabularnych. Najbardziej wszechstronną reprezentantką tej poetyki była G.Zapolska. Lata 1906-12 przyniosły szereg jej komedii nasyconych ostrym spojrzeniem satyrycznym (Moralność Pani Dulskiej, Ich czworo, Panna Maliczewska) i tworzących do dziś zasadniczy trzon polskiego repertuaru naturalistycznego. Współzawodniczą z nimi jedynie komedie W.Perzyńskiego (Lekkomyślna siostra, Aszantka, Szczęście Frania). Naturalistyczną dramaturgię uprawiali też S.Krzywoszewski (Aktorki, Edukacja Bronki), W.Feldman. Niektórzy z wymienionych byli w istocie eklektykami, naturalizm nie był ich wyłącznym programem artystycznym. Cechy naturalistyczne spotykamy także u wielu pisarzy, których dzieła odbijają kolejno różne wzorce (T.Jaroszyński, T.Konczyński). W ogólnych rysach naturalistyczny charakter mają utwory J.A.Kisielewskiego, będące manifestem młodopolskiej generacji: W sieci i Karykatury. Jego dramaturgia jest przykładem unaoczniającym szczególną sytuację naturalizmu w dramaturgii polskiej.

10. Nastroje „fin de siecle'u” w utworach literackich.

• Fin de Siecle - franc. koniec wieku - określenie atmosfery schyłku XIX wieku pełnej pesymizmu, przeczucia końca, katastrofy. Nastroje fin de siecle'u ujawniały się w filozofii, literaturze, sztuce, a także w życiu społecznym (przeświadczenie końca świata, kresu cywilizacji)

• Charles Baudelaire - „Spleen II” (ang. nastrój przygnębienia) - w takim właśnie stanie znajduje się podmiot liryczny w utworze; jest ogarnięty uczuciem zniechęcenia, znużenia, poczucia beznadziejności, lęku przed życiem; jego nastrój współgra z otaczającym go światem i przyrodą; natura potęguje uczucia smutku, melancholii i przygnębienia; utwór ten jest zapowiedzią dekadentyzmu;

• K. Przerwa - Tetmajer - „Koniec wieku XIX” - utwór ten często bywa nazywany manifestem ideowym pokolenia dekadentów; poeta kreśli w nim portret duchowy człowieka końca wieku, schyłkowca, dekadenta; podmiot liryczny próbuje znaleźć odpowiedź na pytanie nurtujące ludzi przełomu wieków, zastanawia się jak żyć, jaką postawę przyjąć wobec świata i ludzi, jakimi kierować się wartościami; człowiek końca wieku jest rozczarowany przeszłością, a przyszłość jest dla niego wielką niewiadomą, nie wierzy w rozumową możliwość poznania świata, zastanawia się, czy warto walczyć, czy walka ma jakiś sens, a może lepiej poddać się rezygnacji, zwątpieniu, może człowiek z góry skazany jest na przegraną; poeta stawia szereg pytań, na które nie może znaleźć właściwej odpowiedzi; świat który go otacza potęguje tylko samotność, strach przed życiem, w którym nie ma żadnych stałych wartości, nawet wiara w Boga została zatracona; człowiek końca wieku jest samotny, bezradny, nie jest w stanie podjąć jakiegokolwiek działania, jedyne, na co może się zdobyć, to milczenie i bierność.

• Jan Kasprowicz - „Dies irae” - dzies irae znaczy dzień gniewu, dzień Sądu Ostatecznego; już pierwsza strofa przynosi wizję dnia gniewu bożego, jest to zapowiedź Apokalipsy, Sądu Ostatecznego; obraz końca świata napawa grozą, jest przerażający: ziemia się rozpada, wypełzają węże, żmije, jaszczurki, wszelkie robactwo, rzeki i morza spływają krwią, przemierzające świat pochody ludzi zostają odrzucone od bram niebios, skazane na zatracenie, zagładę, odpowiedzialnością za zło tego świata, nędzę i ból człowieka, poeta obarcza Boga, nazywa go „lodowatym”; jego zdaniem Stwórca jest obojętny na los ludzi i świata

11. Omów realizm „Wesela”

• Zarówno inteligencja jak i chłopi zostali poddani dosadnej krytyce i ośmieszeniu. Wyspiański ukazał brak zrozumienia między przedstawicielami obydwu warstw społecznych, ignorancję inteligencji wobec problemów współczesnej wsi:

• Pan Młody - jest zafascynowany wiejskim folklorem, przejmuje obyczaje chłopów, poszukuje w ludzie sił witalnych, biologicznych wartości, które w mieście uległy zatraceniu. Jednak jego wiedza o ludzie jest bardzo powierzchowna, nie umie zrozumieć prawdziwej natury chłopów, Jest typowym przykładem ludomana.

• Dziennikarz - nie dostrzega problemów wsi, pielęgnuje jej archaiczny obraz, widzi jako „wieś zaciszną, wieś spokojną”. Lekceważąco traktuje chłopów, nie rozumie ich zainteresowania światem, polityką. Obawia się rodzącej się w nich świadomości narodowej, nie chce by powtórzyła się sytuacja z 1846 roku (rzeź galicyjska).

• Radczyni - to ograniczona, przeświadczona o swej wyższości krakowska mieszczanka. W rozmowie z Kliminą obnaża swoją niewiedzę na temat prac gospodarskich.

• Poeta - przedstawiciel pokolenia dekadentów, słaby, znużony życiem , zblazowany poszukiwacz nowych wrażeń.

• Gospodarz - jest on jakby łącznikiem między światem inteligencji i chłopów. Imponują mu godność, duma, wartości reprezentowane przez llud. Wierzy w ich siłę i mądrość. Mówi: „chłop potęgą jest i basta”. Pamięta także o przeszłości, o chłopskiej rabacji.

• Polska inteligencja jest dekadencka, nieodpowiedzialna, niezdolna do czynu.

• Chłopi są świadomi swojej siły i potęgi.

• Czepiec przypomina, w rozmowie z Dziennikarzem, że z takich jak on był Bartosz Głowacki (kosynier Kościuszki). Zna swoją wartość, „garnie się do świata”, interesuje się polityką, czytuje gazety. Jednocześnie zadziorny, zawzięty, chętny do bijatyk i awantur. Chłopi w dramacie są niedojrzali politycznie, niesamodzielni, zainteresowani własnymi korzyściami

• Jasiek gubi złoty róg, schylając się po czapkę z pawimi piórami. Stanisław Wyspiański rozlicza się także z polskimi mitami narodowymi: mitem chłopa - Piasta, chłopa - kosyniera, mitem o przywódczej roli inteligencji. Nie dochodzi do sojuszu stanów: zadawnione urazy, odwieczne konflikty przyczyniają się do nieufności, obcości, niezrozumienia.

12. „Wesele” dramatem czyniącym rozrachunek z mitami narodowymi.

• mit Stańczyka (Inteligencji jako przewodniej siły narodu) - błazen, „bawił” na dworze Jagiellonów, cechuje go przenikliwość polityczna, wbrew pozorom, troszczy się o dobro kraju; Dziennikarzowi ukazuje się Stańczyk i zarzuca mu "kruczy ton", sianie pesymizmu i usypianie narodu polskiego. Kompromitacja tego mitu jest szczególnie dotkliwym ciosem dla młodopolskiej elity intelektualnej, która, zamiast stać na czele społeczeństwa i dawać przykład patriotycznej postawy, ulega wpływom dekadentyzmu, pesymizmu oraz katastrofalnego w skutkach poczucia niemocy i bezsensu jakiegokolwiek aktywnego działania.

• Piastowski - przypomina dobrobyt jaki panował za panowania Piasta, siłę narodu polskiego w tym okresie; przypomina chłopa będącego wzorem mądrości, ideałem patriotyzmu oraz polskości. Mit ten został upowszechniony w okresie Młodej Polski, ale jego geneza jest historycznie bardzo odległa - sięga jeszcze do Galla Anonima opisującego w swej Kronice polskiej (1113-1116) początki dynastii Piastów. Zgodnie z tym stereotypem, chłop jest postrzegany jako ostoja mądrości i siły narodowej, symbol pracowitości, w końcu nieskażone źródło odrodzenia narodu w przyszłości. Tymczasem chłopi są w Weselu przedstawieni jako ludzie prości, nie rozumiejący głębiej sytuacji narodu, ciągle rwący się do bijatyki, choćby zawsze skory do awantur Czepiec.

• Racławicki - chłop - kosynier, bohaterowie, waleczni, zwycięzcy, odnoszą zwycięstwo kosztem własnej krwi; mit ten został obalony przez Upiora; Jest to wzbogacenie, rozwinięcie mitu poprzedniego o motyw walki w obronie ojczyzny. Oto chłop, Piast, sięga po kosę i staje do walki o niepodległość, o wolność. Często oddaje życie za Polskę. Stworzenie tego mitu było wynikiem świadomości, że wciągnięcie chłopów do powstań narodowowyzwoleńczych jest warunkiem niezbędnym do odniesienia ostatecznego zwycięstwa. Genezą mitu była bitwa pod Racławicami w marcu 1794 roku i postawa jednego z uczestników - Bartosza Głowackiego. Jednak w Weselu zakwestionowany jest również ten stereotyp myślenia o chłopach. Mieszkańcy podkrakowskich Bronowic faktycznie rwą się do walki, ale nie bardzo wiedzą, kogo i za co mają bić. Ich gniew i poczucie wielowiekowej krzywdy zawsze mogą zwrócić się przeciwko panom, do których czują nieskrywaną awersję.

• Jagielloński -

• Arkadyjski -

13. Różne rodzaje bezdomności w „Ludziach bezdomnych”

• Bezdomni - ludzie, którzy nie mają własnego domu. W takim sensie bezdomnymi w powieści są nędzarze z Paryża i Warszawy, robotnicy mieszkający w skrajnych warunkach życiowych.

• W sensie metaforyczno - symbolicznym bezdomni to główni bohaterowie utworu, gdyż nie mają swojego miejsca na ziemi, nie znają ciepła domowego ogniska, miłości rodzinnej, wszystkich tych uczuć, które wiążą się z domem rozumianym jako oaza spokoju, miłości i bezpieczeństwa

• Tomasz Judym (brat) - samotnik z wyboru, rezygnuje z możliwości posiadania własnego domu i rodziny, uważa że tylko jako człowiek samotny może zrealizować posłannictwo. Musi ze wszystkiego zrezygnować aby spłacić swój dług społeczeństwa, wtedy będzie szczęśliwy (Prometeizm); sam wszystkiego nie zmieni (Syzyf)

• Joasia Podborska - nigdy nie zaznała ciepła domowego ogniska. Utraciła rodziców, rodzinny majątek, także dom wujostwa nie zaspokoił jej potrzeby ciepłai miłości. Małżeństwo z Judymem było jej szansą na założenie własnej rodziny.

• Wiktor Judym - ścigany za konspiracyjną działalność musi opuścić kraj. Wraz z rodziną emigruje do Ameryki, licząc na lepszą sytuację ekonomiczną. W świecie szuka miejsca dla siebie i swoich bliskich

• Les - Leszczykowski - staje się bezdomnym po upadku powstania styczniowego, przed represjami musi uciekać z ojczyzny. Nigdy już do niego nie powróci.

• Wacław Podborski - brat Joasi, skazany na zesłanie przebywa w głębi Rosji, tam też umiera

• Korzecki - również jest człowiekiem bezdomnym, lecz jego bezdomność wynika z zagubienia i poczucia obcości (bezdomny duchowo). Wybiera samobójstwo, uciekając od problemów rzeczywistości.

14. „Chłopi” powieścią mitologizującą chłopską egzystencję.

• Racławicki - chłop - kosynier, bohaterowie, waleczni, zwycięzcy, odnoszą zwycięstwo kosztem własnej krwi; mit ten został obalony przez Upiora;

• Piastowski - przypomina dobrobyt jaki panował za panowania Piasta, siłę narodu polskiego w tym okresie;

15. Filozoficzne inspiracje w liryce młodopolskiej.

• Leopold Staff

• Nietzscheanizm: Debiut Staffa przypadł na rok 1901, kiedy to poeta wydał tomik wierszy "Sny o potędze". Zarówno tytuł jak i zawartość tomiku wskazują, że duży wpływ w pierwszym okresie twórczości wywarła na Staffa filozofia nietzscheańska. Z poglądów Nietzschego poeta odrzucił wszystko, co było niezgodne z etyką chrześcijańską, a więc: indywidualną moralność ("samolubstwo dostojnych jest stanem świętym" - mówi Nietzsche), pogardę dla litości i altruizmu. Wierszem programowym tego okresu jest "Kowal" ,w którym poeta dowodzi, że najwyższym celem człowieka jest osiągnięcie mocy i poczucia wewnętrznego ładu. Człowiek nietzscheański jest więc silny, wolny i nie podlega ogólnie przyjętej moralności, dzięki czemu może żyć w sposób pełny, zgodny z głosem swojego wnętrza, swoich "trzewi".

• Modernizm: Tomy poetyckie: "Sny o potędze" i "Dzień duszy" (1903) obok nowatorskich akcentów nietzscheańskich odzwierciedlają typowo modernistyczną formę i styl. Dominuje nastrój melancholii, pesymizmu, poczucia niepewności w życiu i zwątpienia w jego sens. Fragmenty opisowe zbliżają się stylistycznie do impresjonizmu. Przykładem liryki nastrojowej może być Deszcz jesienny z tomu Dzień duszy. W wierszu tym przeważa nastrój smutku, przygnębienia jesienną szarugą i szarością, w jakiej pogrążony jest świat. W tle przesuwają się groby, korowód żałobników, śmierć, pogrzeb, spopielony dom itp. Wizje te pogłębia monotonny, jednostajny rytm wiersza, sprawiający wrażenie uderzania kropel deszczu o szyby.

• Franciszkanizm: W późniejszej twórczości Staff stał się piewcą trudu rolnika, życia w zgodzie z naturą, znojnej, wytrwałej pracy. Dążenie do harmonii ze światem wyraża się w pozostawieniu za sobą wszelkich ambicji wielkomiejskich, a odnalezieniu w prostocie codziennych zajęć sensu egzystencji ludzkiej. Tematykę tę porusza wiersz o znamiennym tytule Pokój wsi z tomu "Ptakom niebieskim" (1905). W tym tomie poeta odrzuca programową młodopolską melancholię, a zwraca się w stronę chrześcijaństwa i filozofii św. Franciszka z Asyżu, skąd czerpie pokojowe, pogodne rozwiązanie problematyki zła i cierpienia. Franciszkanizm Staffa ujawnia się też w tomie Gałąź kwitnąca (1908).

• Neoklasycyzm: Równocześnie z ujawnieniem się akcentów franciszkańskich w twórczości Staffa pojawia się umiłowanie filozofii i poezji klasycznej. Sympatie te są szczególnie widoczne w tomach Gałąź kwitnąca (1908) i Uśmiechy godzin (1910). Znamienny jest cykl Śladem stopy antycznej (Uśmiechy godzin), gdzie w pełni widoczna jest tęsknota poety za antycznym umiarem, prostotą, harmonią, pogodą ducha i równowagą psychiczną. W ślad za klasycyzmem Staff opowiada się za wartościami uniwersalnymi i nieprzemijającymi. Neoklasycyzm w tej poezji przejawia się też w naśladowaniu metrum antycznego, opowiedzeniu się za zwięzłością i klarownością treści, rezygnacją z barokowego przepychu na rzecz prostoty i umiaru.

• Bolesław Leśmian

• Wczesna twórczość Leśmiana wyrasta z tradycji symbolizmu rosyjskiego, jednak od początku można zaobserwować silne wpływy Bergsona i słabsze - Nietzschego. Echem fascynacji bergsonizmem jest stosunek poety do natury, której nieodłączną częścią jest człowiek zanurzony w pędzącym nurcie istnienia. Przyroda znajduje się w stanie ciągłego powstawania, rodzenia się. Jedynie zaczerpnięta z filozofii Bergsona intuicja pozwala człowiekowi pojąć dynamizm istnienia, zanurzyć się w nim.

16. „Chłopi” jako epopeja.

• Epopeja to utwór (zazwyczaj wierszowany), ukazujący dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. Jej charakterystycznymi cechami są: inwokacja, obiektywizm narratora, reterdacja, porównania homeryckie, realizm w opisach szczegółów, sceny batalistyczne.

• „Chłopi” spełniają wiele cech tego właśnie tego gatunku literackiego:

• realistyczny, panoramiczny obraz wsi na przełomie gatunku literackiego

• bohaterem jest chłopska społeczność ukazana na szerokim tle obyczajowym

• chłopi przedstawieni są w momencie przełomu - budzenie się ich świadomości klasowej i narodowej (echa powstania styczniowego, sprawa szkoły, problem kolonistów niemieckich)

• szeroki rozmach epicki, dbałość o szczegóły w opisach obrzędów, obyczajów, żniw, wykopków itp.

• Opisy często pełnią funkcję retardacyjną, tzn. wstrzymują akcję, by przez to zwiększyć napięcie i czas oczekiwania na następne wydarzenia

• Patetyczny, wystylizowany na homerycki bój obraz bitwy o las

• Mitologizacja, próba upodobnienia bohaterów, wydarzeń do mitu, czyli opowieści zawierającej archetypy postępowania, uczuć np. miłość, zazdrość walka o kobietę

• Ogromna rola opisów przyrody, zmienności pór roku i ich wpływ na życie człowieka

17. Judym - romantyk czy pozytywista?

• Judym jest postacią która łączy w sobie cechy romantycznego buntownika i pozytywistycznego społecznika.

• Do boh. romantycznego zbliża go poczucie obcości (wyalienowanie) - nie czuje się dobrze ani wśród ludzi, z których się wywodzi, ani wśród tych, z którymi przyszło mu współżyć i pracować. Czuje się odpowiedzialny za rzeczywistość, która go otacza, pragnie zmienić warunki życia biedaków. Jest wielkim indywidualistą, ma do spełnienia życiową misję. Początkowo szuka oparcia wśród innych ludzi, pragnie współdziałać z warszawskimi lekarzami, ale gdy nie znajduje wśród nich zrozumienia postanawia działać sam. Próba rozpoczęcia własnej praktyki kończy się niepowodzeniem, a próba dokonania zmian w Cisach spotyka się z niechęcią lekarzy uzdrowiska, ale nawet wówczas Judym nie traci wiary w słuszność swoich idei. Jest bohaterem wewnętrznie rozdartym między miłością do Joasi, chęcią ułożeni sobie życia rodzinnego a koniecznością niesieni pomocy najuboższym. Podobnie jak bohater pozytywistyczny wierzy w słuszność idei pracy organicznej i pracy u podstaw, leczenia najbiedniejszych, skrzywdzonych przez los. Wierzy w moc nauki, pragnie wykorzystywać swoją wiedzę, stać się pomocnym, niezbędnym. Altruizm, poświęcenie, samotność, rozdarcie wewnętrzne, rezygnacja z osobistego szczęścia stają się podstawą do określenie prawdziwego posłannictwa głównego bohatera i sensu jego życia.

---