PAŃSTWO FRANKÓW ( 480- 987 )

Celem przeprowadzonej tu analizy państwa Franków będzie udzielenie odpowiedzi na pytanie, ja rozwiązało ono problemy wywodzące się ze skrzyżowania się dwóch światów i kultur-rzymskiego i germańskiego oraz kształtowania się ustroju społeczno- gospodarczego, charakterystycznego dla epoki feudalizmu.

Rys historyczny

Frankowie składali się z plemion zamieszkujących północno- zachodnią Germanię. Z Cesarstwem Rzymskim zetknęli się u schyłku III w. W 338 r. cesarz Julian zgodził się na osiedlenie części plemion frankońskich jako federatów w Texandrii. Wśród Franków wyróżniano 2 grupy:

a) Frankowie saliccy ( w V w. zajęli obszary na brzegach rzeki Skaldy ),

b) Frankowie rypuarscy ( lewy brzeg Renu, w poł. V w. rozciągnęli swój obszar do Andory ).

Twórcą państwa frankońskiego był Chlodwig, który w 480 r. pokonał ostatniego namiestnika rzymskiego w Galii Sjagriusza, rozszerzając panowanie ma zachodzie po Loarę, a następnie na tereny wzdłuż środkowego Renu. Frankowie uznali go za swego władcę i dał on początek dynastii Merowingów. W 496 Chlodwig przyjął religię chrześcijańską- katolicyzm, a nie arianizm, dzięki czemu uzyskał poparcie duchowieństwa i katolickiej ludności rzymskiej w walce z Wizygotami. Pokonał ich w 507 r. Po śmierci Chlodwiga państwem podzielili się jego czterej synowie, z których każdy nosił tytuł króla Franków ( rex Francorum ). Państwo, mimo rozwoju terytorialnego, ulegało podziałom, w wyniku nieudolności władców, po śmierci Chlotara I rozpadło się na trzy dzielnice: Austrazję ( żywioł germański- stolica w Reims ), Neustrię ( żywioł gallo- romański- Paryż ), Burgundię ( Orlean ). Podziały te osłabiły władzę monarszą i wzmocniły pozycję możnowładców, zwłaszcza majordomów- najwyższych urzędników na dworach władców dzielnicowych. Ostatnim władcą merowińskim, który nie był marionetką w ich rękach był Dagobert I ( pan. 628-638 ).

W 687 r. majordom Austrazji, Pepin II, podporządkował sobie wszystkie trzy dzielnice. Jego syn Karol Młot ( Martel ), odparł najazd Arabów w 732 pod Poitiers. Wzmocniło to jego pozycję do tego stopnia, iż podzielił państwo pomiędzy dwóch synów, jednak starszy z nich- Karloman, wstąpił do klasztoru. Młodszy- Pepin Krótki dzięki poparciu papieża przeprowadził swoją elekcję na króla frankońskiego w 751, detronizując ostatniego z Merowingów- Childeryka III, i zakładając nową dynastię- Karolingów. Od papieża otrzymał tytuł Patricius Romanorum.

Największą potęgę osiągnęło państwo Franków za czasów Karola Wielkiego ( pan. 768- 814 ). W 774 zlikwidował on państwo longobardzkie, podbił tereny Słowian aż po Łabę, Bawarię. W 799 przybył do Karola z prośbą o pomoc papież Leon III, któremu udało się zbiec z Rzymu przed swymi przeciwnikami spośród arystokracji rzymskiej wysuwającej przeciw niemu miedzy innymi oskarżenia o krzywoprzysięstwo i cudzołóstwo. Przy poparciu Karola udało mu się wrócić do Rzymu i złożyć przysięgę oczyszczającą. W zamian za to, 25.12.800 Leon koronował Karola na cesarza rzymskiego. Papieżowi chodziło o to, aby został przeprowadzony sąd cesarski nad jego przeciwnikami, zgodnie z konstytucją cesarską 393 oraz Eklogą cesarza Leona III. Ogłoszenie Karola cesarzem ułatwił fakt, iż w tym czasie na tronie bizantyńskim zasiadała kobieta, cesarzowa Irena, co na Zachodzie uważano za niedopuszczalne, a tron cesarski- za nieobsadzony. Akt ten stanowił zerwanie z ideą jednego cesarstwa, które kiedyś zamierzał urzeczywistnić Justynian. Nowe cesarstwo na Zachodzie nie pokrywało się terytorialnie z dawną zachodnią częścią cesarstwa rzymskiego, nie objęło Hiszpanii, części Włoch i Brytanii, objęło natomiast obszary po Łabę, które do Rzymu nie należały.

Po śmierci Karola władzę objął jego syn Ludwik Pobożny ( pan. 814- 840 ). Po okresie wojen domowych i śmierci Ludwika, pozostali jego trzej synowie: młodsi Ludwik i Karol, nie chcieli uznać zwierzchnictwa swego najstarszego brata, Lotara. Ostatecznie w 843 r. zawarto ugodę w Verdun. Lotarowi przypadły Włochy oraz terytoria na północ od Alp, położone między Mozą, Saoną, Rodanem, Ludwik Niemiec otrzymał ziemie między Renem a Łabą, Karol Łysy terytoria leżące na zachód od tych które otrzymał Lotar. Dało to początek dwóm państwom: Francji i Niemcom, zaś ziemie Lotara ( zwłaszcza Alzacja i Lotaryngia ) stały się obszarem spornym, co zostało uregulowane dopiero po II wojnie światowej. W 870 r. Karol Łysy i Ludwik Niemiecki zawarli układ w Mersen, dzielący ziemie zmarłego syna Lotara. W 888 nastąpiło ostateczne rozpadnięcie się państwa na Niemcy, Francję i Włochy.

Główną przyczyną nietrwałości państwa Karola Wielkiego był brak jednolitej, wspólnej podstawy gospodarczej dla wszystkich części państwa, utrwalenie partykularyzmów szczepowych i tendencje odśrodkowe. Państwo stanowiło nietrwały związek administracyjno- wojskowy.

Władza królewska

Król frankoński ze zwykłego zwierzchniego dowódcy wojskowego stał się prawdziwym księciem udzielnym. Stanowisko jego było zależne od stosunków faktycznych. Chlodwig mógł sobie bez obawy przed reakcją poddanych pozwolić na rozpłatanie głowy wolnemu Frankowi w czasie przeglądu wojskowego za to, że przybył na przegląd ze źle utrzymaną bronią. Childebert I i Chlotar I mogli grozić urzędnikom karą śmierci za zlekceważenie zarządzeń królewskich. Jednak władza ta ulegała zmniejszeniu wskutek rosnącej pozycji kościoła i możnowładztwa. W edykcie z 614 Chlotar I uznał prawa i wolności kościoła, zwłaszcza swobodę wyboru biskupów przez kler i lud, zniósł podatki uznane przez ludność za niesłuszne, przyznał immunitet dobrom kościelnym, zrzekł się prawa do swobodnego mianowania hrabiów, którzy zaczęli stanowić konkurencję dla króla. Stąd starając się osłabić ich stanowisko, królowie nadawali instytucjom kościelnym immunitety, które wyjmowały duże obszary spod władzy hrabiów. Wzmocnienie władzy królewskiej nastąpiło za Karolingów, a przede wszystkim za Karola Wielkiego, ale już Ludwik Pobożny musiał szukać oparcia w możnych. Karol Łysy zobowiązał się wobec możnych nie pozbawić nikogo samowolnie bez sądu, jego urzędów, a 850 stwarzał im możliwości oddziaływania na bieg spraw państwowych, udzielając im zezwolenia na czynienie sobie wskazówek i uwag, do których zobowiązał się stosować.

Uprawnienia króla:

a) bannus królewski: prawo wydawania nakazów lub zakazów, za których złamanie groziła kara grzywny w wysokości 60 solidów.

b) był najwyższym strażnikiem pokoju wewnętrznego ( mir królewski ), wyjętego spod miru można było bezprawnie zabić.

c) ustawodawstwo królewskie- rozporządzenia- kapitularia niezależne od zgody zgromadzeń ludowych czy zgody możnowładców.

d) najwyższy zwierzchnik wojskowy, naczelny wódz, ustalał obowiązki wojskowe dla ludności,

e) bannus administracyjny

f) wymiar sprawiedliwości: bannus sądowy, był najwyższym sędzią, każdą sprawę mógł wywołać przed swój sąd.

g) wszyscy wolni pow. 12 roku życia, półwolni oraz niewolni, którzy posiadali beneficja i sprawowali urzędy, byli obowiązani składać królowi przysięgę.

O prawie do tronu decydowała przynależność do rodu królewskiego, co pozostawało w związku z pochodzącą jeszcze z czasów pogańskich wiarą w posiadanie przez ród królewski magicznej siły. Od Chlodwiga ustaliła się zasada dziedziczności tronu. Do sukcesji na tron uprawnieni byli synowie zmarłego króla ( również nieślubni w przypadku braku ślubnych ).Wykluczeni od sukcesji byli synowie, którzy wstąpili do stanu duchownego. Jeżeli było kilku synów, to następował podział państwa pomiędzy nich, a raczej podział zarządu poszczególnymi dzielnicami państwa. W II poł. VII w. zasada dziedziczności ustąpiła miejsca zasadzie elekcyjności. Za Karolingów ponownie ustaliła się zasada dziedziczności z utrzymaniem podziału państwa. W okresie całkowitego osłabienia władzy Karolingów, ustaliła się u schyłku IX w., wolna elekcja.

Organy centralne

a) dwór królewski ( palatium, aula regis )

Był on ośrodkiem zarządu państwa. W jego skład wchodzili zarówno wolni i niewolnicy, Frankowie, Burgundowie, Rzymianie, osoby świeckie i duchowne, osoby należące do dworu były pod szczególną ochroną karną. Państwo frankońskie nie miało stałej stolicy, tak więc siedziba dworu królewskiego była ruchoma.

Drużyna króla ( trustis )- przyboczna gwardia, instytucja, z której wychodzili funkcjonariusze królewscy używani do najważniejszych zleceń wymagających zaufania. Członkowie drużyny rekrutowali się spośród możnych rodów. Po przejściu przez drużynę sprawowali funkcje państwowe bądź w terenie jako hrabiowie ( co miało zapewnić królowi kontrolę nad administracją ), bądź jako doradcy królewscy bądź też byli używani do specjalnych zadań. Część członków drużyny królewskiej przekształciła się w wasali królewskich ( vassi dominici ).

b) urzędy królewskie:

-cześnik: zawiadywał piwnicami i winnicami królewskimi, nie nabrał znaczenia państwowego,

- marszałek: nadzór nad stajniami królewskimi, również używany jako dowódca konnicy,

- skarbnik: zarządzał skarbem królewskim,

- stolnik ( seneszałk ): naczelnik służby dworskiej, zarząd dworu oraz jego aprowiazacja,

-majordomus: naczelny funkcjonariusz dworu, doradca króla, jego następca w czasie nieobecności lub niedołęstwa, naczelnik drużyny królewskiej, złożonej z elementów możnowładczych, stąd stał się on wykładnikiem interesów możnowładztwa. Tytuł majordoma został skasowany wraz z objęciem władzy przez Pepina Krótkiego ( 751 ).

- miecznik,

- sokolniczy,

- łowczy,

- kuchmistrz,

- kwatermistrz.

c) instytucje królewskie:

- kancelaria królewska zorganizowana na wzór rzymsko- bizantyński, powołana do wygotowywania pism i dokumentów królewskich. Sprawami kancelarii zajmowali się referendarze podporządkowani naczelnemu referendarzowi uprawnionemu do używania pieczęci królewskiej. Za Karolingów na czele kancelarii stał kanclerz.

- sąd królewski: przewodniczył mu król, a funkcje jego sprawował wobec dużej ilości spraw zastępca- majordomus, później palatyn, który zasiadał w sądzie królewskim jako asesor. W ten sposób powstał odrębny sąd palatyna.

d) zgromadzenia ludowe,

Rozległość terytorialna państwa, różnorodność składu ludności wolnej oraz wzrost władzy królewskiej przyczyniły się do upadku zgromadzeń ludowych. Zwoływane obecnie zgromadzenia wolnych miały charakter przeglądów wojskowych i miały na celu stwierdzenie gotowości bojowej obowiązanych do służby wojskowej. Korzystano z nich również, aby podać zgromadzonym rozporządzenia królewskie.

e) zebrania nadworne

Wzorowane były na synodach kościelnych, uczestniczyli w nich dygnitarze dworscy i terytorialni, biskupi i opaci w celu omówienia ważniejszych spraw państwowych. Zwoływane były dwa razy do roku- na wiosnę w celu przeglądów wojskowych, oraz na jesieni w celu omówienia spraw czysto nadwornych. Zebrania na wiosnę nabierały charakteru sejmu państwowego ( conventus generalis, placitium generale, concilium ). Udział w zebraniach był obowiązkiem, a nie prawem. Kompetencje nie były ściśle określone, nie ustalono, kiedy sprawy należy uważać za tak ważne, by wymagały bądź rady czy nawet zgody zebrań. Nie odróżniano z należytą ścisłością rady ( consilium ) od uchwały wyrażającej zgodę ( consensus ). Król początkowo nie był związany radą czy uchwałą, consens oznaczał jedynie zgodę możnych na posłuszeństwo wobec wydanej przez króla ustawy. Jednak w 830 r. Ludwik Pobożny zobowiązał się, iż nie przedsięweźmie niczego bez zgody możnych, tak więc wejście w życie ustawy uzależnione stało się od stanowiska możnowładztwa.

Organy lokalne

a) hrabstwa ( comitatus )

W części zachodniej państwa, na obszarze dawnego imperium rzymskiego, granice hrabstw pokrywały się z dawnymi rzymskimi civitas, gdzie ośrodkami hrabstwa było miasta, w części wschodniej podstawą hrabstwa były przeważnie dawne ziemie plemienne. Na czele hrabstwa stał hrabia ( comes, graf ). Pierwotnie jego funkcje były wojskowe, stopniowo przejął on funkcje sądowe wypierając wybieranego przez ludność urzędnika ludowego, funkcje administracyjne i sądowe, jakie spełniał poprzednio inny urzędnik- sacerbaro. Ostatecznie skupił więc w ręku funkcje: administracyjne, policyjne, sądowe, wojskowe, skarbowe. Pozostawał pod szczególną ochroną karną. Nie pobierał stałego wynagrodzenia. Dochody jego stanowiły 1/3 grzywien ściąganych na rzecz króla, bannus hrabiowski z dóbr przydzielonych do urzędu hrabiowskiego. W 614 Chlotar III zobowiązał się wobec możnych, iż będzie mianował hrabiego wyłącznie spośród posesjonatów danego hrabstwa. Nie można też było przenosić hrabiów z jednego okręgu do drugiego. Był to pierwszy krok w kierunku zdobycia przez hrabiów pewnej niezależności od króla. Po śmierci Karola Wielkiego urząd hrabiego stał się dożywotni, usunięcie hrabiego mogło odtąd nastąpić tylko w razie dopuszczenia się przez niego felonii ( złamania wierności lennej ). W miarę ustalania dziedziczności lenn ustaliła się dziedziczność urzędu hrabiego.

b) centeny

We wschodniej części państwa hrabstwa dzieliły się na centeny ( setnie ). Na czele centeny stał wybierany przez lud centenarius, posiadający uprawnienia wojskowe, policyjne i sądownicze, stopniowo został on zepchnięty przez hrabiego na stanowisko organu pomocniczego i wykonawczego hrabiego. Z czasem tytuł sołtysa, którego zadaniem było ściąganie grzywien i egzekucja wyroków, wyparł tytuł centenariusa.

c) wikariaty

W zachodniej części państwa hrabstwa dzieliły się na wikariaty ( vicaria ). Na czele wikariatu stał vicarius. Był pomocniczym organem wykonawczym hrabiego, posiadał pewne uprawnienia sądowe, jednakże z czasem ograniczone do causae minores ).

d) margrabstwa ( marchie )

Zostały one utworzone przez Karola Wielkiego na terytoriach przygranicznych, zakładano je też na świeżo zdobytych terenach. Na czele stał mianowany przez króla margrabia o szerszych od hrabiego uprawnieniach ( zwłaszcza w dziedzinie wojskowej, co wiązało się z koniecznością prowadzenia skutecznej polityki obronnej ). Spośród marchii powstałych za Karola wymienić należy: duńską, windyjską, awarską, hiszpańską, bretońską.

e) województwa ( dukaty )

Były to jednostki terytorialne składające się z kilku sąsiadujących ze sobą hrabstw, głównie dla celów wojskowych. Na czele stał mianowany przez króla wojewoda ( dux, Herzog ), którym był jeden z hrabiów. Dowodził on wojskami hrabiów wchodzących w skład województwa. W okresie osłabienia władzy królewskiej wielu wojewodów przeobraziło się w mianowanych przez króla wojewodów szczepowych. Uznawał on króla za swojego zwierzchnika, obowiązany był na jego żądanie stawić się z wojskiem na wyprawę wojenną. Godność ta stała się dziedziczna, podlegał on ochronie karnej takiej samej jak król, mianował na podległych terytoriach hrabiów i był najwyższym sędzią, wykonywał władzę ustawodawczą, zwoływał zgromadzenia nadworne, pobierał grzywny sądowe i daniny. Województwa szczepowe zostały zlikwidowane przez Karolingów jako czynnik odśrodkowy, jednak po ich wygaśnięciu powstały ponownie ( schyłek IX w. ).

f) wysłannicy królewscy ( missi dominici )

Król wysyłał niekiedy w celu załatwienia spraw państwowych w różne części państwa zaufane osoby za swego otoczenia zaopatrzone w specjalne pełnomocnictwa. Za Karola Wielkiego przekształcili się oni w stałych wysłanników królewskich. Państwo podzielone zostało na specjalne okręgi inspekcyjne. Dla każdego z tych okręgów ustanawiano dwóch wysłanników- jednego świeckiego i jednego duchownego. Zadaniem ich była kontrola nad działalnością urzędów lokalnych i czuwanie nad należytym wykonywaniem wymiaru sprawiedliwości, otrzymywali od króla odpowiednie instrukcje, przeważnie pisemne. Do nich należały obowiązek odbierania od ludności przysięgi wojskowej, kontrola nad spełnianiem przez ludność obowiązków wojskowych, kontrola nad stanem benficjów, kontrola urzędników, wykonywaniem wymiaru sprawiedliwości, przeciwdziałanie samowoli sędziów, rozpatrywanie samodzielne spraw w niektórych wypadkach. Sądownictwo sprawowane przez wysłanników nie mogło naruszać sądownictwa hrabiów, dlatego też nie mogli przebywać dłużej tam, gdzie hrabia sprawował je należycie. Kompetencja rozciągała się głównie na sprawy, z których rozpatrzeniem hrabia zwlekał albo których rozpatrzenia odmówi. Wysłannicy mieli pewne uprawnienia przysługujące sądowi królewskiemu.

Za Ludwika Pobożnego instytucja wysłanników uległa spaczeniu, ponieważ stali się oni reprezentantami interesów możnowładztwa, ponieważ uzyskało ono wpływ na ich wybór, często nominując ich na stałe.

Sądownictwo

a) sądy powszechne

- sąd setni ( centeny )- obowiązani byli brać udział wolni, przewodniczył im na zgromadzeniu sądowym setni wybrany przez zgromadzenie sędzia, który powoływał wśród zgromadzonych rachinburgów, których zadaniem było przedstawianie wniosku do wyroku. Wniosek ten musiał uzyskać zgodę uczestników zgromadzenia. W poł. VI w. przewodnictwo przeszło na urzędnika królewskiego- hrabiego, który przejął uprawnienia sędziego.

- roki potoczne ( nadzwyczajne- dla spraw niespornych )- zwołane przez hrabiego lub przez centenariusza, który na nich przewodniczył, obowiązkowy udział wolnych.

- roki zwyczajne- pod przewodnictwem hrabiego, sprawy karne, za które groziły ciężkie kary, sprawy o wolność osobistą i sprawy o nieruchomości, mogły być one przeprowadzane, ale nie rozstrzygane na rokach potocznych.

- sądy hrabiowskie ( roki główne )- pod przewodnictwem hrabiego, sprawy- causae maiores, zagrożone karą gardła lub karą cielesną, sprawy o wolność, o nieruchomości, w miejsce rachinburgów wprowadził Karol stałych ławników ( scabini ), ustanawianych przez hrabiego na zgromadzeniu sądowym, głównie spośród właścicieli ziemskich. Ich zadaniem było proponowanie wyroku, który uzyskiwał moc prawną po przyjęciu go bez sprzeciwu.

- roki mniejsze ( placita minora )- pod przewodnictwem centenariusza ( sołtysa ), rozpatrywano causae minores- sprawy zagrożone karą grzywny, sprawy o rzeczy ruchome.

b) sądy dworskie i immunitetowe

- sądownictwo pana, właściciela wielkiej posiadłości, któremu podlegali osobiście od niego zależni niewolni osadnicy, zaczęło obejmować również i wolnych osadników w miarę ich wzrostu zależności gospodarczej od pana. Sądownictwo nad niewolnymi wynikało z władzy dyskrecjonalnej pana, nad wolnymi- z rozszerzenia jego władzy opiekuńczej. Do rozszerzenia kompetencji tych sądów przyczyniły się przywileje immunitetowe, które przyznały panom sądownictwo w zakresie causae minores. Sądownictwo immunitetowe sprawował pan, albop mianowany przez niego urzędnik- wójt.

- sądownictwo dworskie- przed nim sprawy wytaczali wolni osadnicy.

c) sądy królewskie

- w miejscu pobytu króla, przewodniczył mu król, a z czasów Merowingów majordom. Asesorami wnioskującymi wyrok były osoby z najbliższego otoczenia królewskiego lub możni panowie świeccy i duchowni przebywający czasowo na dworze. Sąd ten nie był związany zasadami praw szczepowych i obowiązującym w nich formalizmem. Mógł wyrokować wedle zasad słusznośći ( ius aequitatis ). Właściwość sądu królewskiego nie była niczym ograniczona, Król mógł każdą sprawę, która zawisła w sądzie powszechnym lub dla której ten sąd był kompetentny, wywołać przed swój sąd ( ius evocandi ). Sądowi królewskiemu podlegały sprawy o naruszenie obowiązków przez urzędników królewskich, o odmowę złożenia przysięgi, sprawy niesporne, np. przy dokonywaniu wyzwolenia niewolnika per denarum.

- sąd palatyna- przewodniczącym był palatyn nadworny, od IX w., król rozstrzygał sprawy szczególnej wagi, zwłaszcza zaś sprawy w prawie dotąd nie unormowane.

Skarbowość

Główne źródło utrzymania króla i jego dworu stanowiły dochody z rozrzuconych po całym państwie dóbr królewskich ( fiscus ). Tylko część tych dóbr pozostawała pod zarządem urzędników królewskich, pozostałą część ziemi oddawano wolnym osadnikom w dziedziczną dzierżawę za czynszem bądź też osadzano na nich niewolnych z obowiązkiem uiszczania czynszów, bądź nadawano jako lenna.

Obowiązek powszechny uiszczania podatków nie istniał. Podatki z czasów rzymskich: gruntowy ( iugatio ) i pogłówne ( capitatio ) ściągane były tylko od ludności pochodzenia rzymskiego. Podatek gruntowy przekształcił się w rentę gruntową.

Ważną pozycję w dochodach królewskich stanowiły grzywny ( fedus ), kary pieniężne, cła, myta, inne opłaty: mostowe, nadbrzeżne, portowe, za ciągnięcie statków, drogowe, wozowe, targowe.

Dochód przynosiły także regalia, szczególnie leśne, wodne, solne, mennicze- wyłączne prawo bicia monety.

Utrzymał się zwyczaj składania królowi darów z okazji zebrań wojskowych, w koniach, zbroi. Ponadto ludność zobowiązano było do świadczeń osobistych i świadczeń w naturze.

Wojskowość

Obowiązek służby wojskowej obejmował wszystkich wolnych poza duchownymi ( z wyjątkiem biskupów i opatów ), wójtami w dobrach kościelnych, łowcami wilków oraz jednym z braci niedzielnych, od IX w ojca, który miał syna zdatniejszego do służby wojskowej ( jeśli posiadał wielu, to najmniej zdatny do służby mógł pozostać w domu, ), ludzi w podeszłym wieku, o złym stanie zdrowia. Wymagano jednak, aby niezdolny do wyruszenia w pole wyekwipował człowieka zdatnego do służby wojskowej, który nie był zdolny do wyekwipowania się. Wreszcie hrabiemu wolno było zwolnić od wyprawy dwu spośród zobowiązanych do brania w niej udziału, którzy by zastąpili go na miejscy w czasie nieobecności i dwóch do ochrony jego rodziny, wyjątkowo seniorom wolno było pozostawić w domu dwóch ze swoich wasali.

Niestawienie się na wyprawę ( o ile nie zachodziła usprawiedliwiona przeszkoda ), karane było grzywną, a w wypadku jej niezapłacenia- niewolą u króla. Karane było także niepunktualne przybycie na punkt zborny, samowolny powrót do domu lub opuszczenie szeregów.

Każdy obowiązany do służby wojskowej winien był uzbroić się własnym kosztem i brać ze sobą zapas żywności na okres 3 miesięcy. Wysoki koszt wyekwipowania się, z których jedni nie wracali wcale, wielu wracało jako kalecy powodował, iż uciekano się do różnych sposobów, aby uwolnić się od służby wojskowej. Możliwe było np. przekupstwo hrabiego lub jego funkcjonariuszy, inni komendowali się jako wasale tym panom, o których wiedzieli, że ze względów na obowiązki w kraju na wojnę nie pójdą, jeszcze inni poddawali się instytucjom kościelnym przenosząc na nie własność swych dóbr, aby je następnie otrzymać z powrotem w użytkowanie za czynszem, albo sprzedawali dobra osobom świeckim, a następnie brali je w użytkowanie, albowiem jako niemający formalnie żadnego majątku, który pozwoliłby się im uzbroić, byli zwolnieni od służby wojskowej. Niektórzy oddawali się nawet w niewolę lub wstępowali do klasztoru.

Ponieważ obchodzenie przepisów o służbie wojskowej stało się nagminne, Karol Wielki zdecydował się je zmienić. Osoby nie posiadające majątku, który pozwoliłby im się wyekwipować, mogli łączyć się w grupy, której obowiązkiem było dostarczyć środki na uzbrojenie jednemu spośród siebie, który winien był udać się na wyprawę. Osoby posiadające majątek ruchomy o wartości nieco powyżej 10 solidów, zobowiązane były tylko do służby wartowniczej. Ubodzy, którzy nie mieli majątku ruchomego o określonym minimum, zwolnieni zostali zarówno od obowiązku osobistego udziału w wyprawach wojennych względnie wyposażenia innych, a w końcu również od służby wartowniczej.

Wprowadzenie ulg w wykonywaniu służby wojskowej spowodowane było daleko idącymi zmianami w położeniu gospodarczym szerokich mas wolnych. Podważyły one germańską zasadę obowiązku powszechnej służby wojskowej. Siły zbrojne oparte na systemie pospolitego ruszenia, których mobilizacja wymagała dłuższego okresu czasu, opierające się głównie na piechocie, okazały się mało zdatne. Punkt ciężkości służby wojskowej przeniesiony został na wyposażonych w beneficja wasali, którzy służyli wyłącznie konno. Na seniorów natomiast nałożona została odpowiedzialność za stawienie się ich wasali na wyprawie wojennej na mocy rozkazu królewskiego. Powoływanie pod broń stało się dwustopniowe, a senior stał się organem pośrednim między królem a swymi wasalami. Powszechny obowiązek stawienia się pod broń utrzymał się jedynie w wypadku konieczności obrony kraju przed napadem nieprzyjaciela, za niestawienie się do obrony groziła kara grzywny lub śmierci.

Państwo- Kościół

W 496 Chlodwig przyjął chrześcijaństwo- katolicyzm ( w większości państw germańskich ludność wyznawała arianizm ). Spowodowało to zajęcie przez kościół silnej pozycji w państwie, a wyższemu duchowieństwu uzyskania obok możnych panów świeckich dużego znaczenie politycznego.

Duchowni posiadali wyższą ochronę karną w formie wyższej główszczyzny ( wergeldu ) z razie zabójstwa, niekiedy za zabicie kapłana groziła kara śmierci. Dobra kościelne otrzymały przywileje immunitetowe. Źródłem dochodów Kościoła była uznana przez ludność, oparta na przepisach biblijnych, dziesięcina z plonów, bydła lub innych dochodów. Początkowo była ona aktem dobrej woli, w VI w. Uznana została za obowiązek nie tylko przez Kościół, który za jego niedopełnienie groził klątwą, ale od czasów Karolingów również przez władzę świecką.

Ingerencja państwa w Kościół:

- monarcha zwoływał synody, załatwiające sprawy wewnętrzne kościoła katolickiego, jego administrację, sprawowały nadzór nad wyższym klerem. Uchwały synodów wymagały zatwierdzenia przez króla.

- wpływ króla na obsadzanie biskupstw ( formalnie wyboru dokonywał kler i lud, po czym następowało zatwierdzenie przez metropolitę, ale wola króla była wiążącą ). Wyrażał on zgodę na elekta, wskazywał swego kandydata, niekiedy wprost desygnował nowego biskupa, decydował także o wyborze przez konwent opata.

- regulacja przez monarchę kapitularzy regulujących sprawy kościelne.

- wstąpienie do stanu duchownego wymagało zgody władzy świeckiej, króla lub hrabiego,

- ingerencja w sprawy papiestwa

Ingerencja Kościoła w państwa:

- wyżsi dostojnicy kościelni zasiadali w zarządzie państwa jako członkowie zebrań nadwornych czy to jako wysłannicy królewscy,

- jurysdykcja kościelna: Kościół domagał się wyłączności sądu kościelnego w sprawach duchowieństwa, w sprawach wdów i sierot oraz wyzwoleńców, jeśli wyzwolenie nastąpiło w kościele lub jeśli poddali się pod opiekę kościoła, wreszcie w sprawach małżeńskich. Wobec sędziów świeckich, którzy nie stosowali się do postanowień synodów dotyczących kompetencji sądów kościelnych przewidziane były kary kościelne aż do ekskomuniki. Ostatecznie sprawy wynikające ze stosunku osobistego ( casusae de persona ) w sporach między osobami świeckimi a duchownymi podlegały sądom kościelnym, podczas gdy spory wynikające ze stosunku rzeczowego- sąd świecki po próbie ugody przed biskupem. Od czasów Karolingów w sprawach między świeckimi a duchownymi rozstrzygał sąd mieszany ( biskup i hrabia ).W sprawach karnych dotyczących biskupów, kapłanów i diakonów właściwe były synody, a po wyroku skazującym sprawa przechodziła pod sąd królewski, chyba że zapadł wyrok uwalniający. W IX w. kompetencja sądów kościelnych została rozciągnięta na sprawy rodzinne o cudzołóstwo, kazirodztwo, bratobójstwo oraz "inne przestępstwa przeciwko Bogu". Przestępstwa te jako grzechy sądził biskup w czasie wizytacji diecezji na sądach synodalnych.

- tendencja do uzyskania supremacji Kościoła nad państwem ( papież Mikołaj I pont. 855- 867 ), wyższość władzy duchownej ( sacerdotium ) nad świecką ( imperium ). Podkreślał on w liście do biskupów niemieckich, iż "kościół nigdy nie jest związany sprawami świeckimi".

- walka przeciw rozpowszechnionej własności prywatnej na kościołach, sprzecznej z zasadą rzymskokanoniczną, wedle której wszystkie kościoła były własnością katedralnego i pozostawały pod zarząd biskupa. Wielu właścicieli ziemskich budowało kościoły na swych gruntach. Początkowo Kościół musiał uznać własność prywatną na kościołach oraz dopuszczalność ich alienacji w drodze darowizn, sprzedaży, dziedziczenia. Dopuszczając alienację kościołów prywatnych, zastrzegł, że ich przeznaczenie nie może ulec zmianie.

- kontrola nad kościołami prywatnymi. Ustanowienie i usunięcie duchownego wymagało zezwolenia biskupa, przed którym duchowny był odpowiedzialny. Duchownym mógł być tylko wolny lub wyzwoleniec. Udzielania święceń niewolnym zostało zabronione. Kościoły musiały być należycie wyposażone.

Źródła prawa

W państwie frankońskim nie doszło do stworzenia jednolitego prawa, jakkolwiek istniały w tym kierunku pewne tendencje. Karol Wielki po objęciu tronu zajął się porządkowaniem pełnego luk systemu prawnego, lecz poza spisaniem prawa nie zanotował znaczących osiągnięć.

Na obszarze państwa frankońskiego obowiązywały prawa tych szczepów, które weszły w skład monarchii ( leges barbarorum- spisy oficjalne lub prywatne prawa zwyczajowego danego szczepu, jakie stosowane było w praktyce sądowej, nieraz uzupełnione ustawami królewskimi lub zbiór ustaw królewskich ) oraz zwulgaryzowane prawo rzymskie ( leges romanae ). W związku z różnorodnością praw szczepowych wykształciła się zasada osobowości prawa. Jednostka podlegała bez względu na miejsce pobytu prawu tego szczepu, z którego pochodziła ( lex originis ). Na żądanie organów władzy musiał złożyć oświadczenie, jakiemu prawu podlega. Dochodziło więc nieraz do kolizji praw i do niemożliwości stosowania jednego prawa szczepowego czy drugiego prawa szczepowego między ludźmi różnych szczepów. W drodze zwyczajowej przez ustawodawstwo wytworzyły się zasady łagodzące kolizje ( system prawa międzyszczepowego ). Np. główszczyzna miała być obliczana wg. prawa szczepowego, któremu podlegał poszkodowany, kary płynące z prawa publicznego wg. prawa, któremu podlegał winowajca, w dalszym zaś rozwoju miarodajne miało być prawo tego szczepu, na którego terytorium przestępstwo zostało popełnione. Pozwany bronił się swym prawem, które w szczególności decydowało o środkach dowodowych. W umowach formalnych miarodajne było prawo strony zobowiązującej się, w umowach zawieranych na piśmie prawo strony wystawiającej dokumentu. Przy umowie u sprzedaż nieruchomości decydowało prawo sprzedawcy, przy umowie zaręczynowej prawo narzeczonego, ale cenę za nabycie mundium nad kobietą regulowało się według prawa, któremu podlegał muntwald. W prawie spadkowym decydowało prawo spadkodawcy, a w prawie opiekuńczym prawo, któremu podlegał pupil.

W państwie frankońskim obowiązywały następujące prawa szczepowe ( leges barbarorum ):

a) Lex Salica: prawo zwyczajowe, spis Pactus Legis Salicae, nie miał charakteru oficjalnego, w 763 Pepin zarządził przeredagowanie, na tej podstawie opracowano Lex Salica Emendata ), który uwzględniony został przy opracowaniu zwodu, jaki ukazał się za czasów Karola Wielkiego ( Recensio Karolina ). Przepisy są bardzo kazuistyczne ( np. odrębnie traktuje się kradzież młodego jagnięcia od kradzieży jednorocznego barana ), nie wykazują wpływu prawa rzymskiego ani chrześcijaństwa. Dotyczą prawa karnego, procesowego, rodzinnego i spadkowego.

b) Lex Rebuaria: spis powstał w VIII,w jest przeróbką Legis Salicar, wykazuje jednak silniejszy wpływ postanowień królewskich, zaznacza się pewne oddziaływanie prawa rzymskiego.

c) Lex Francorum Chamaworum- spis prawa zwyczajowe Franków chamawskich, sporządzano za czasów Karola, ustalający odrębności prawa zwyczajowego.

d) Lex Saxonum- wydane w 782 w kapitularzu przez Karola mające na celu utrwalenie władzy królewskiej i chrześcijaństwa i zwalczanie pogaństwa na terenie Saksonii, łagodniejsze przepisy zawierał kapitularz wydany w Akwizgranie w 797. Spis w większości zbiera postanowienia rozpowszechnione w prawie saskim. Dla zjednania szlachty zamieszczone zostały postanowienia zapewniające jej szczególną opiekę karną. W wielu przypadkach przewidziano karę śmierci ( np. za kradzież konia czy jakichkolwiek rzeczy o wartości powyżej 3 solidów ), z dziedziny prawa prywatnego zawiera przepisy dotyczące prawa rodzinnego oraz prawa małżeńskiego majątkowego,

e) Lex Angliorum Werinorum hoc est Thuringorum- z czasów Karola, opiera się na prawie szczepu Anglów i Warnów, przepisy głównie z dziedziny prawa karnego, kilka artykułów dotyczy prawa spadkowego, które w zasadzie wyklucza kobiety od dziedziczenia nieruchomości.

f) Lex Frisonium- praca prywatna, przepisy sięgające czasów pogańskich, prawo Fryzji środkowej.

g) Lex Alamanorium- spis prawa alemańskiego ( VII w. ), zredagowany między 712 a 720, zaznaczają się wpływy prawa wizygockiego oraz salickiego, dzieli się na 3 części: postanowienia dotyczące kościoła, interesów księcia, pozostałe: prawo spadkowe, karne, procesowe, rozstrzyganie sporu granicznego.

h) Lex Baiuvariorum- między 741 a 744, duże podobieństwo do prawa alemańskiego, być może korzystano z tego samego wzoru, dzieli się na 3 części ( sprawy kościelne, książące, ogólne ).

Capitularia. Są to ustawy królewskie od czasów Karolingów, wypierające dawne nazwy decretum, edictum, praeceptio. Nazwa wzięła się stąd, iż poszczególne ustawy rozpadały się na szereg ustępów ( capitula ). Podstawą władzy ustawodawczej króla był bannus. Capitularia dzieliły się ze względu na treść na świeckie ( capitularia mundana ), kościelne ( capitularia ecclesiastica ) i mieszane ( capitularai mixta ). Ze względu na moc obowiązującą dzieliły się na zawierające uzupełnienia lub zmieniające przepisy poszczególnych praw szczepowych oraz takie, jakie miały obowiązywać wszystkich na obszarze całego państwa oraz zawierające instrukcje dla wysłanników królewskich.

Dokumenty.

a) królewskie:- w przeciwieństwie do prywatnych nie wymagały potwierdzenia ich przez świadków, posiadały pełną moc dowodową, fakt przez nie poświadczony musiał być w razie sporu przez sąd uznany za prawdziwy. Przeciw dokumentowi królewskiemu wolno było podnieść jedynie zarzut nieautentyczności, że jest on sfałszowany. Za zarzut przeciw prawdziwości dokumentu królewskiego groziła kara śmierci.

- diplomata: zatwierdzające nadanie względnie potwierdzenie przywileju lub prawa i były podpisane przez króla, kanclerza i zaopatrzone w pieczęć królewską,

- placita: dokumenty spisane z rozpraw odbytych przed sądem królewskim z podaniem wyroku

- indiculi: zarządzenia wydane dla urzędników, pozwy przed sąd królewski, nie zaopatrzone w żadne podpis.

b) prywatne:

- cartae: zawierała oświadczenie woli i bądź stwierdzała powstały między stronami stosunek pracy. Posiadać mogła jedynie charakter dyspozycyjny ( rozporządzający ); przez wręczenie dokumentu prze jedną stronę drugiej strony czynność prawna dochodziła do skutku. Sporządzana była przez notariusza z polecenia wystawcy, który ją podpisywał lub zaopatrywał znakiem i tym samym ją zatwierdzał. Nadto cartę zatwierdzali świadkowie, w razie zaginięcia takiego dokumentu mieli oni oświadczyć, iż istniał on, w przypadku naganienia treści- iż jest ona prawdziwa.

- notitae: zaświadczała tylko dokonaną czynność prawną i była środkiem wspomożenia pamięci, pewnego rodzaju protokołem czynności prawnej.

Kartularze. Od początku IX w. instytuty kościelne zaczęły prowadzić osobne księgi, w których spisywane były przywileje i prawa nadane odnośnemu kościołowi względnie klasztorowi przez króla czy możnych panów, a także odpisy dokumentów o dokonanych czynnościach prawnych, jak darowizn, zamiany, kupna- sprzedaży. Niekiedy zapisywano tylko krótkie wyciągi z dokumentów. Księgi takie zwano kartularzami ( cartularia ). Obok tego prowadzono wykazy posiadłości kościelnych, dane o obowiązkach i świadczeniach ludności osiadłej na gruntach kościelnych. Tego rodzaju księgi nosiły nazwę polyptycha lub urbaria.

Formuły. W VI. wieku pisarze dokumentów zaczęli sporządzać na podstawie istniejących już dokumentów ich wzory, które by w przyszłości ułatwiały redagowanie różnego rodzaju dokumentów. Zbiory formuł noszą nazwę bądź ich autora ( np. Formulae Marculfi ), bądź od miejscowości, z której pochodzą ( np. Andacanese ), bądź wreszcie od uczonych, którzy je odnaleźli i wydali ( np. Formulae Salicae Merkelianae ).

Literatura prawnicza..

- Traktat o romańsko- frankońskich urzędach ( VII/VIII w. )

- Za Karola napisał traktat o organizacji urządzeń nadwornych jego krewny i doradca, Adelhard.

- De ordine palatii Hinkmar, arcybiskup z Reims ( I poł. XI w. )

- Adversus legem Gundobadi liber- Agobard ( I poł. XI w. )

- rozprawa Walafrida Strabo poświęcon dziejom powstania i rozwoju urządzeń kościelnych ( I poł XI w. ).

Stosunki społeczno- gospodarcze. Droga do feudalizmu.

Rozwój własności ziemskiej w państwie Franków nawiązywał do tradycji rzymskich latyfundiów. Utrzymały się one nawet po upadku Rzymu, często nawet w rękach tych samych właścicieli.

Ponieważ w monarchii patrymonialnej panowała zasada, iż „państwo to własność władcy”, więc automatycznie był on największym właścicielem ziemi. Objął wszystkie domeny fiskalne i cesarskie, zagarnął majątki władców podbitych ludów.

Jednak nie całość ziemi należała do króla. Powiedzieliśmy już, iż coraz silniejszą pozycję zdobywał rzymskokatolicki Kościół. Stąd rozwinęła się własność kościelna. Dodatkowo Pepin Mały wprowadził obowiązek płacenia Kościołowi dziesięciny ( 1/10 dochodów ). Inną formą była własność świeckich możnowładców, majątki powiększały się przez nadania królewskie, bezprawne zabory oraz pochłonienie istniejącej własności. Jedną z praktyk były tzw. prekaria, czyli oddawanie się wolnych chłopów pod opiekę właścicieli. Chłop dawał panu ziemię na własność i otrzymywał ją z powrotem w użytkowanie w zamian za świadczenia. System ten był rozwinięciem kolonatu i stanowił kolejny szczebel w stronę wykształcenia się poddaństwa. Początkowo dobrowolny, narzucany był później przemocą biedniejszym przez silniejszych. Doprowadziło to do zaniknięcia drobnej wolnej własności chłopskiej, a wolni chłopi stawali się zjawiskiem coraz rzadszym. Własność latyfundialna stosowała system dominialny, podobna jak w Cesarstwie Rzymskim włość dzieliła się na grunty bezpośrednio użytkowane przez pana ( mansi indominicati ) lub jego urzędnika ( włodarza ), uprawiane przez niewolników oraz grunty użytkowane przez chłopów.

Rozwój wielkiej własności doprowadził do tego, iż właściciel uzyskał w stosunku do ludności zależnej nie tylko prawa wynikające z własności ziemi, ale również prawa pozaekonomiczne, które należały do władzy publicznej. Nastąpiło więc pomieszanie miedzy pojęciami własności i władzy, między uprawnieniami prywatnoprawnymi i publicznoprawnymi. Wzrost pozycji możnych ( m .in. przez elekcję króla ) sprawił, iż monarcha musiał ubiegać się o ich poparcie. Nadawał więc wielkiemu właścicielowi immunitet. Polegał on na tym, iż w zakresie określonym w przywileju król wzbraniał swym urzędnikom wkraczania na dobra immunizowane od pobierania podatków lub wykonywania sądownictwa. Zakres tych przywilejów rozszerzał się stopniowo, prowadząc do całkowitego zwolnienia zimmunizowanych włości od świadczeń na rzecz państwa i do stopniowego eliminowania na terenie takich włości sądownictwa państwowego. Początkowo immunitety oddawały panom sądownictwo jedynie w sprawach drobniejszych ( causae minores ) i to tylko w stosunku do ludności wolnej lub niewolnej. Z czasem immunitety zaczęły przyznawać panom wykonywanie sądownictwa w stosunku do całej ludności i to również w zakresie spraw ważniejszych ( „gardłowych”- causae maiores ). Organizacją sądownictwa na rzecz pana zajmował się wójt ( advocati ). Na immunitecie zyskiwał trwale tylko pan. Ludność dostawała się bowiem pod jego władzę. Król natomiast, rezygnując z prawa świadczeń i sądownictwa, zmniejszał swój zakres władzy publicznej, rozdzielał część swoich uprawnień o charakterze publicznym między możnowładców. Własność ziemska zaczęła przybierać formę władztwa gruntowego. W późniejszym okresie immunitety doprowadziły do zupełnego zerwania stosunków między poddanymi a władzą państwową.

Akt komendacji ( oddania się chłopa pod opiekę króla lub możnego. zwanego od tej pory seniorem ) był głęboko zakorzeniony w tradycji germańskiej. Chłopi ci składali przysięgę i zobowiązywali się do dożywotniej wiernej służby jako wasale. W ten sposób pojawiały się wokół króla, a także możnowładców grupy wiernych im wasali. Głównym obowiązkiem wasalów stała się służba rycerska na zawołanie seniora. Potrzeba uzyskania armii silniejszej od pospolitego ruszenia wydano Kapitularz królewski z Mersen ( 847 ). Nakazywał on wszystkim wolnym wybrać sobie seniorów, a wszystkich seniorów zobowiązywał do stania się wasalami królewskimi. W razie śmierci wasala komendację składali jego dziedzice, przekształcając więc ten stosunek w stosunek dziedziczny. W ten sposób powstała hierarchiczna struktura społeczna oparta na osobistych stosunkach pomiędzy wasalem a seniorem. Stosunek rzeczowy pomiędzy nimi to beneficjum. Za Karolingow rozumiano przezeń nadanie ziemi dożywotnio, ale nie na własność, lecz w użytkowanie. Stało się to powszechnym sposobem zdobywania sojuszników. Był to dar, który nie nakładał na beneficjariusza żadnych obowiązków. Jednak ostatecznie beneficjum stało się podstawą umożliwiającą wasalowi pełnienie służby wojskowej na własny koszt, środkiem umożliwiająca pozyskanie nowych wasali. Beneficjum był to więc to stosunek rzeczowy, a wasalstwo- stosunek osobisty. Około IX w. zaczęły się zlewać w jedną instytucję. Ustrój beneficjalny tworzył nowy typ własności ziemskiej, a stosunek wasalny- nową strukturę społeczną. Połączenie tych instytucji oznaczało powstanie nowej instytucji- lenna.

PAŃSTWO FEUDALNE

Feudalizm to określenie całego systemu społeczno- gospodarczego Europy w czasach średniowiecza i nowożytnych, nazywanych stąd w myśl nowych kryteriów periodyzacyjnych "epoką feudalizm". Nie należy mylić feudalizmu ze strukturą lenną. Odnosi się ona tylko do stosunków pomiędzy feudałami oraz feudałami a monarchami, natomiast nazwa feudalizm odnosi się do stosunku poddańczego. Ustrój lenny rozpowszechnił się w państwach Europy Zachodniej ( a także w niektórych państwach azjatyckich jak India czy Japonia ), natomiast państwa Europy Wschodniej nie znały stosunku lennego, znały natomiast poddańczy, dlatego nazywamy je również feudalnymi ( np. Rosja, Polska ). Stosunki między feudałami a monarchą nie były tu ujęte w ścisłe ramy prawne, jakie na Zachodzie stworzyło prawo lenne.

1. Stosunek poddańczy

Był to stosunek pomiędzy właścicielem ziemskim a ludnością wiejską.

Chłop nie miał żadnej własności, miał tylko jej posiadanie i prawa użytkowe. Mógł być nieusuwalny z gruntu ( jeśli miał prawa dziedziczne do niego ), ale mogło być i tak, że pan mógł chłopa dowolnie z gruntu usunąć. Pojawiła się więc forma własności podzielonej między pana ( zwierzchnika- prawo własności ) i chłopa ( prawo użytkowania, w niektórych wypadkach wieczystego ). W schyłkowym okresie feudalizmu prawa poddanych do ziemi były w niektórych krajach zbliżone do praw pełnej własności, niemniej zwierzchnie jej prawo należało zawsze do pana wsi. Był to więc stosunek osobisty. Nie można oczywiście porównywać położenia feudalnego chłopa do położenia starożytnego niewolnika- ten ostatni był rzeczą, stał poza prawem, natomiast poddany był podmiotem prawa, niezależnie w jakim stopniu jego prawa były ograniczone.

Chłop, w zamian za prawo użytkowania gruntu świadczył należności, które tworzyły dochód pana ( rentę feudalną ). Mogła ona być świadczona w odrobku ( odrobkowa- pańszczyzna ), naturze ( naturalna w produkcji roślinnej lub zwierzęcej ) lub w pieniądzu ( pieniężna ). Był to więc stosunek ekonomiczny.

Na skutek przywilejów immunitetowych panowie uzyskali w stosunku do poddanych uprawnienia, nominalnie należące do władzy państwowej: sądownictwo, monopole zmuszające chłopów do korzystania z młyna lub browaru pańskiego i inne świadczenia. Własność ziemska przerodziła się we władztwo gruntowe.

2. System lenny

Lenno to połączenie instytucji stosunku rzeczowego ( beneficjum ) z instytucją stosunku osobistego ( wasalnego ).

Każdy stosunek lenny był stosunkiem osobistym pomiędzy dwiema osobami, które zawarły ze sobą umowę- kontrakt lenny. Jedna osoba- zwana seniorem, nadawała drugiej osobie- zwanej wasalem- pewną nieruchomość w lenno w zamian za pewne świadczenia, przy czym obie strony zobowiązywały się do wzajemnej lojalności. Przedmiotem lenna była z reguły ziemia, wyjątkowo urząd, renta. Zawarcie kontraktu lennego musiało odbyć się w obecności świadków. Składały się nań hołd lenny ( hommagium ) i inwestytura.

Obowiązki wasala:

a) lojalność wobec seniora,

b) obowiązki wojskowe:

- służba w wyprawie wojennej seniora ( 40 dni w roku ),

- kawalkada ( stawienie się na zwołanie seniora w orszaku zbrojnym w celach krótkiej wyprawy wojennej ),

- stróża- pełnienie służby garnizonowej na zamku seniora,

c) obowiązek rady- stawienie się na dworze seniora dla służenia mu radą, dla udziału w sądzie. W ten sposób wasale ujęli w swe ręce administrację i sądownictwo na terenie seniorii,

d) świadczenia finansowe- opłaty z okazji odnowienia lenna, zmiany w osobie wasala, pobieranie zasiłków przez seniora w wypadku:

- pasowania na rycerza seniora lub jego syna,

- ślubu córki lub siostry seniora,

- wykupienia seniora z niewoli,

- wyruszenia seniora na krucjatę,

Obowiązki seniora

a) lojalność wobec wasali,

b) zapewnienie im możliwości objęcia i niezakłóconego dzierżenia lenna,

c) zapewnienie im sądownictwa.

Niewywiązanie się z obowiązków lennych:

a) wasal winny felonii ( wiarołomstwa ) był poddany sądowi parów ( równych ) na dworze seniora i mógł być pozbawiony lenna przez konfiskatę,

b) senior, jeśli zaniedbał swoich obowiązków- można było rozwiązać stosunek lenny, a wasal utrzymywał się w hierarchii lennej i przyjmował lenno z rąk seniora nadrzędnego w stosunku do poprzedniego seniora ( a więc awansował ).

Początkowo stosunek lenny był stosunkiem dożywotnim, kontrakt wygasał wraz ze śmiercią każdego z kontrahentów. Następnie lenna przybrały charakter dziedziczny. Prawo do lenna uzyskiwali synowie wasala, następnie także kobiety ( we Francji i Anglii, częściowo w Niemczech ). Sukcesorzy posiadali nie tyle prawo do dziedziczenia ( ponieważ stosunek lenny wygasał ) lecz do inwestytury, a seniorzy mieli obowiązek nadania im opróżnionego lenna. Każdorazowo następowało więc odnowienie lenna.

Zasada niepodzielności lenna polegała na tym, iż mógł je objąć tylko jeden sukcesor, o prawo takie ubiegali się możni feudałowie, gdyż taka niepodzielność zapewniała jego rodowi bezpieczną pozycję.

Nigdy w prawie lennym wasale nie uzyskali prawa do rozporządzania lennem na wypadek śmierci. Nabywali prawo do alienowania ( sprzedawania lenna osobom trzecim, za zgodą seniora, który pobierał przy tym opłatę. Lenno bezdziedziczne wracało do seniora ( w Polsce odpowiednikiem było tu prawo kaduka ). Jednak feudałowie forsowali zasadę, iż to co raz stało się lennem musi nim pozostać, gdyż niechętnie patrzyli na powiększanie się własności królewskiej w wyniku wcielania lenn bezdziedzicznych lub skonfiskowanych. Udało im się to w Niemczech, ale nie we Francji.

Na czele hierarchii lennej stał monarcha. Feudałowie byli wasalami króla ( wasale bezpośredni ) lub innych seniorów, od których dzierżyli lenno, a sami równocześnie mogli być seniorami, którzy dzierżyli lenno od nich. Bezpośredni wasale monarchy zwani byli książętami, aczkolwiek nie zawsze te tytuły nosili. We Francji byli to książęta i hrabiowie, w Niemczech książęta, margrabiowie, palatynowie, hrabiowie, w Anglii parowie i biskupi. Hierarchia lenna mogła być dwu- lub wielostopniowa. Wasalami najniższego stopnia byli prości rycerze. U podstaw piramidy lennej znajdowali się chłopi związani z feudałami na różnych stopniach hierarchii lennej, stosunkiem poddańczym, a nie lennym. Jednak struktura lenna była w rzeczywistości znacznie bardziej skomplikowana, ponieważ jedna osoba mogła łączyć w swoim ręku większą ilość lenn, zajmujących różne miejsce na szczeblach hierarchii. Ten sam feudał mógł być wasalem bezpośrednim korony i wasalem innego bezpośredniego wasala korony. Król Francji dzierżył lenno od swojego wasala, opata St. Denis pod Paryżem. Ten sam wasal mógł posiadać lenna od kilku seniorów, albo nawet monarchów. We Francji część feudałów było równocześnie wasalami króla Francji i króla Anglii albo cesarza. Powstawały sytuacje konfliktowe- co ma zrobić wasal, jeśli ma dwóch seniorów, którzy prowadzą wojnę. Powstawały co prawda tzw. specjalne zastrzeżenia ( hommagium ligum ), ale nie wprowadziły one ładu. Gdyby ująć graficznie powiązania między feudałami, a nie między lennami, uzyskalibyśmy nie regularną piramidę lenn, lecz splątane i bezładne kłębowisko powiązań między wasalami a seniorami. W takich warunkach ani monarcha ani seniorzy nie mogli liczyć na pomoc militarną swych wasali. Armia lenna utraciła swe znaczenie. Ponieważ ustrój lenny oparty był na stosunkach osobistych, obowiązki wasala wyczerpywały się w jego stosunku umownym do seniora. Monarcha utracił kontrolę i zwierzchność nad wasalami niższego stopnia. We Francji obowiązywała zasada: "wasal mego wasala nie jest moim wasalem".

3. Stany społeczne.

W feudalizmie różnice społeczne znalazły odbicie w podziale na stany.

Stan społeczny to grupa ludzi, różniąca się od innych grup nie tylko wykonywanym zawodem i faktycznym położeniem w społeczeństwie, ale i stanowiskiem prawnym. Każdy stan miał własne przywilej i rządził się własnymi prawami.

a) stan duchowny,

b) stan szlachecki,

c) stan mieszczański,

d) stan chłopski ( w ogóle nie posiadał przywilejów )

Podział ten sprawiał, iż system feudalny był systemem opartym na nierówności prawa, które stosowało różną miarę do różnych grup i osób Nie istniało prawo powszechne, jednolite dla całego państwa. Dominowały prawa zwyczajowe i partykularne, różne dla różnych stanów i zróżnicowanie terytorialnie.

4. Monarcha.

Państwo feudalne miało zazwyczaj ustrój monarchiczny. Systemy następstwa tronu:

a) system dziedziczności tronu ( różnie regulowano sukcesję kobiet ),

b) system elekcyjności tronu ( różnie mogła być uregulowana sprawa, kto może być wybrany na monarchę, czyli osoby elekta oraz tego jaki jest krąg elektorów ).

c) system mieszany- połączenie powyższych zasad, decydowała elekcja w obrębie jednej dynastii.

ROZDROBNIENIE FEUDALNE WE FRANCJI ( 987-1302 )

Rys historyczny

W części zachodniej państwa frankońskiego, wydzielonej traktatem w Verdun w 843 r. władzę zwierzchnią sprawowali królowie z dynastii Karolingów aż do wygaśnięcia ich rodu w r. 987 r. Wzrastała jednocześnie potęgą wielkich feudałów którzy zakładali własne dynastie książęce i hrabiowskie- hrabiowie Flandrii, książęta Akwitanii, dynastia Robertynów. Od IX w. toczyła się walka pomiędzy Karolingami a Robertynami. Kiedy francuska gałąź Karolingów wygasła w 987, możni obrali królem członka rodu Roberynów, hrabiego Paryża, Hugona Kapeta. Stał się on założycielem dynastii Kapetyngów, która w różnych liniach objęła tron Francji do XIX w. W XIV w. wygasła starsza linia Kapetyngów, tron objęła linia Walezjuszy, w XVI w. Burbonów, w 1830 r. - książąt orleańskich. Z dynastii tej wywodziły się także inne linie panujące w różnych państwach europejskich- andegaweńska, hiszpańska Burbonów.

Pozycja króla była początkowo niezwykle słaba. Pragnęli oni panować na obszarze całego królestwa Regnum Francorum, państwa, które w 843 r. przypadło Karolowi Łysemu, w rzeczywistości władali nim wasale królewscy, a potęga niektórych z nich przekraczała znaczenie panującego w Paryżu ( podstawa domeny królewskiej- niewielki obszar między Loarą a Sekwaną dookoła Paryża i Orleanu- Ile de France ). Reszta kraju dzieliła się na liczne władztwa senioralne:

- hrabstwo Flandrii ( pogranicze dzisiejszej Belgii i Francji- Gandawa, Brugia, Lille ),

- księstwo Normandii ( na północ od Paryża, wzdłuż kanału La Manche- Cean, Rouen ),

- księstwo Bretanii ( Nantes, Rennes ),

- hrabstwo Szampanii ( Reims, Troyes ),

- księstwo Burgundii ( Dijon ),

- hrabstwo Anjou i Poitou ( między Loarą a Adriatykiem ),

- księstwo Akwitanii ( między dolną Loarą, Zatoką Biskajską, Pirenajami,

- hrabstwo Tuluzy,

Wasale królewscy mogli łączyć w swym ręku kilka władztw senioralnych. Królowie angielscy byli książętami Normandii, władcy Akwitanii, Bretanii, Anjou i innych, będąc jednocześnie wasalami króla Francji. Posiadłości królów angielskich przekraczały 8- krotnie terytorium ich zwierzchnika. Dopiero w XV w. wszystkie dawne lenna angielskie zostały włączone do korony francuskiej. W XI w. nastąpił okres załamania się władzy królewskiej i anarchii. Królowie nie byli w stanie narzucić swojego autorytetu nawet drobniejszym wasalom. Od połowy XIII w. autorytet królewski zaczął wzrastać, do czego przyczyniła się współpraca monarchii z Kościołem, uwikłanym w spory z cesarzem i królami Anglii. Królowie podjęli też energiczną politykę mającą na celu ograniczenia potęgi i likwidację władztw senioralnych. W XIII/XIV w. za panowania Filipa IV Pięknego domena królewska uzyskała przewagę nad terytorium władztw senioralnych, mógł on narzucić autorytet swym wasalom. Okres panowania Filipa IV stanowi zakończenie okresu rozdrobnienia feudalnego we Francji i początek okresu monarchii stanowej.

Społeczeństwo stanowe

W XII w. w Europie Zachodniej nastąpił szybki rozwój gospodarczy. Jedną z przyczyn były ruchy ludnościowe spowodowane wyprawami krzyżowymi. Krucjaty przyczyniły się także do otwarcia wymiany z Bliskim Wschodem, rozszerzenia handlu i odrodzenia miast, do wzrostu potrzeb ludności. Handel śródziemnomorski stworzył podstawy rozkwitu miast włoskich ( Wenecja, Genua, Piza ). Obudziły się do życia także ośrodki miejskie nam Morzem Północnym, w szczególności we Flandrii. Francja znalazła się na szlaku wymiany handlowej, łączącej handel śródziemnomorski z północnym. Rozwinęły się miasta, dokonywał się postęp w rolnictwie, jarmarki szampański stały się ośrodkami międzynarodowej wymiany handlowej i dawały hrabiom Szampanii olbrzymie dochody. Stąd włączenie Szampanii do domeny królewskiej w XIII w. miało olbrzymie znaczenie. Rozkwit życia gospodarczego, w którym szczególne znaczenie miało pojawienie się miast i ludności miejskiej, wyjście gospodarki poza ścisły obręb seniorii torowały drogę zjednoczeniu politycznemu Francji.

1. Szlachta

Szlachta wywodziła się przeważnie z wasali, którzy w dobie karolińskiej uzyskiwali beneficja w zamian za służbę wojskową. Rycerstwo było pierwotnie grupą zawodową, a nie dziedziczną, do której dostęp mieli tylko ci, którzy byli zdolni do osobistego pełnienia służby wojskowej. Początkowo rycerz, który stracił lenno, albo jego synowie, którzy lenna nie odziedziczyli, przestawali należeć do rycerstwa. Później o przynależności do stanu szlacheckiego miało decydować urodzenie z ojca szlachcica. Początkowo można było jeszcze zostać szlachcicem przez pasowanie albo przez nabycie lenna, ale w 1275 król ustalił zasadę, iż nabycie lenna przez nieszlachcica nie oznacza wejścia do szlachty. Dostęp do niej stał się możliwy tylko za pomocą przywileju monarchy ( aktu nobilitacyjnego ). W ten sposób szlachta stworzyła zamkniętą, dziedziczną grupę społeczną.

- posiadała przywileje sądownicze ( prawo do stawania przed sądem równych ),

- finansowe ( wolność od podatków ),

- szczególne położenie w prawie prywatnym,

- własne obyczaje,

- dziedziczne herby ( w celu uzewnętrznienia swojej odrębności ),

W skład szlachty wchodzili:

- baronii, markizowie, hrabiowie, książęta, wicehrabiowie- wasale bezpośrednio zależni od króla,

- panowie zamków ( kasztelani ),

- rycerze na drobnych lennach, opierający swój byt na własności ziemskiej,

Seniorzy na obszarze swoich władztw senioralnych doszli do stanowiska niemal udzielnych władców. W okresie upadku władzy królewskiej władztwa te stały się podstawowymi jednostkami politycznymi. Organizację społeczną stanowił folwark z zamkiem lub dworem pana, wraz z gruntami uprawianymi na jego własny rachunek przez poddanych, oddanymi im w użytkowanie, w zamian za świadczenie renty feudalnej ( patrz: 3. Feudalizm, stosunek lenny ).

2. Duchowieństwo

Duchowieństwo również posiadało dobra i wchodziło w skład drabiny lennej. Miało w niej stanowisko podobne do feudałów świeckich. Jednak fakt posiadania przez duchowieństwo własnych zadań, organizacji i prawa wyodrębnił je od reszty ludności. Ze względu na wprowadzanie celibatu nie było w stanie utworzyć grupy dziedzicznej i zamkniętej. Przywileje przyznawane duchowieństwu:

- kler miał wyłączne prawo do korzystania z beneficjów kościelnych,

- privilegium fori- duchowni podlegali wyłącznie sądownictwu kościelnemu,

- privilegium immunitatis- zwolnienie z podatków,

- zwolnienie od służby wojskowej,

3. Ludność wiejska

Kształtowanie się stosunku poddańczego wpłynęło na powstanie we Francji specyficznej struktury społecznej:

a) poddani ( serfs ),

- poddani osobiści: przywiązani do ziemi, nie mieli prawa jej opuścić, w przypadku zbiegostwa pan miał prawo ścigać chłopa i żądać jego wydania, świadczyli specjalny podatek ( pogłowne ), byli obciążeni w sposób dowolny świadczeniami na rzecz pana, nie mieli prawa występować w sądzie jako świadkowie, nie mogli bez zgody pana wstępować do stanu duchownego, musieli otrzymywać zgodę pana na zawarcie małżeństwa, nie mieli możliwości dysponowania na wypadek śmierci swoim majątkiem, którzy przypadał panu ( odumarszczyzna- mortuarium )

- poddani gruntowi- związani z panem stosunkiem zależności nie osobistej, lecz wynikającej z posiadani gruntu pańskiego, mogli wyzwolić się z tej zależności przez opuszczenie gruntu obciążonego tego rodzaju ograniczeniami jak wyżej wyliczone.

b) chłopi czynszownicy ( vilains )- świadczyli rentę feudalną w określonej wysokości, nie byli przywiązani do ziemi, nie płacili opłat małżeńskich czy opłat za odumarszczyznę.

Wszyscy poddani podlegali sądownictwu pana, mógł ich on wyzyskiwać, zmuszać do korzystania z przedsiębiorstw, na które miał monopol. Jednak ewolucja stosunków doprowadziła do poprawy położenia ludności wiejskiej. Świadczenia składane panom przez chłopów z tytułu użytkowania ziemi: pańszczyzna, świadczenia w naturze w XIII w. przekształciły się w świadczenia pieniężne. Początkowo najpopularniejszą formą wyzwolenia się z poddaństwa było wykupienie się, później- zbiegostwo. Zdecydowano się więc zlikwidować poddaństwo osobiste- w 1315 Ludwik X uwolnił wszystkich serfs w dobrach królewskich za opłatą i wezwał panów do naśladowania swojego przykładu.

Miasta

Miasta zawsze odgrywały istotną rolę w rozwoju ludzkości, były centrami życia gospodarczego, w III w. n.e. nastąpił ich upadek z powodu kryzysu ekonomicznego, polegającego na agraryzacji ( ekspansji gospodarki rolnej ). Po upadku Cesarstwa Rzymskiego z powodu niskiego poziomu rozwoju barbarzyńców prym wiodła gospodarka naturalna. W gospodarce frankońskiej miasta nie odgrywały żadnej roli, wyludniły się, państwo nie miało nawet swojej stolicy.

W IX w. nastąpiły ożywienie gospodarcze. Odeszło niebezpieczeństwo Arabów, Awarów, Węgrów, skończyły się niszczące najazdy Normanów. Nastąpił znaczny wzrost populacji, a od tego droga do rozwoju miast była niedaleka.

W zasadzie nie jest łatwo powiedzieć, kiedy powstaje miasto. Wg. Jednej teorii wyrosło ono z osady skupiającej ludzi zajmujących się rzemiosłem. O mieście możemy mówić wtedy, gdy ludzie tego osiedla zajmują się zajęciami nierolniczymi. Część miast powstała tam, gdzie stacjonowały legiony rzymskie ( Akwizgran, Wiedeń ), na skrzyżowaniu szlaków handlowych, na brodach, przejściach przez rzeki.

We Francji wraz z ożywieniem się życia gospodarczego pojawiły się w XI skupiska prowadzące ożywioną działalność gospodarczą. Były one jednak krępowane w jej wykonywaniu przez zwierzchnią władzę feudałów i zdane na ich łaskę i niełaskę. Na tym tle rozpoczął się w XI w żywy ruch emancypacyjny miast, który mógłby lepiej zabezpieczać ich rozwój. Celem jego było uniezależnienie się od władzy seniorów i uzyskanie samorządu. Nazywa się go ruchem komunalnym, ponieważ mieszkańcy miast zaprzysięgali wspólnotę ( communitas- gmina ) w walce z feudałami. Mieszczanom zależało przede wszystkim na ścisłym określeniu powinności finansowych i wojskowych na rzecz feudałów, na wolności osobistej, na uzyskaniu samorządu w dziedzinie gospodarczej i własnego sądownictwa. Feudałowie zmuszeni byli ulec temu ruchowi i wydawali przywileje dla miast. Przywilej określał zakres swobód obywatelskich i uprawnień pana miasta oraz określał zasady organizacji władz miejskich. Stawały się one odrębną instytucją prawną wyodrębnioną od reszty kraju, od wsi i obdarzoną pewnym samorządem. Uzyskiwały osobowość prawną, , władzę policyjną sądową i wojskową, mieszczanie nabywali wolność osobistą, Władcy senioralni przekonali się, iż następujący w wyniku przywilejów rozwój gospodarczy miast służy wzrostowi ich własnych dochodów. W konsekwencji w XII i XIII w. Francja pokryła się siecią miast mających własne prawa.

We Francji w tym okresie wyróżniamy trzy rodzaje miast:

a) miast prewotalne ( villes de bourgeoisie ): najmniejszy zakres samorządu. Władzę sprawował urzędnik, przedstawiciel pana miasta- prewot. Przywilej miejski zawierał pewne gwarancje chroniące mieszkańców miasta przed samowolą urzędników w dziedzinie administracji i sądownictwa, określał wysokość świadczeń finansowych i wojskowych na rzecz pana. Sądownictwa sprawował prewot z udziałem ławników. Miasta te występowały najczęściej na terenie domeny królewskiej, na północy Francji i w okolicach Paryża.

b) miasta o ustroju komunalnym ( communes furees ): posiadały rozległy samorząd, były niezależne od pana miasta do tego stopnia, iż w mieście nie rezydowali jego urzędnicy. Głównym organem było ogólne zebranie obywateli, które miało władzę prawodawczą i zazwyczaj wybierało władze miejskie. Władza administracyjna i skarbowa spoczywała w ręku ławników na czele z merem. Był on wybierany przez ławników, stał na czele sądu, milicji i sprawował władzę administracyjną. Cechą charakterystyczną było posiadanie przez te miasta własnych murów obronnych i własnej wieży. Miasta te przeważały w pn.- wsch. Francji ( Amiens, Arras, Laon ).

c) miasta o ustroju konsularnym: powstawały na pd. Francji i wzorowały się na ustroju miast włoskich, z którymi były związane stosunkami handlowymi. Istniały ogólne zgromadzenia obywateli, które powoływały władze miejskie, od 2 do 24 na rok, wybieranych konsulów. Sprawowali oni władzę wykonawczą i sądowniczą.

Organizacja handlu, sprawowanego przez kupców, i przemysłu, spoczywającego w rękach rzemieślników, była unormowana w ramach różnych organizacji kupieckich i rzemieślniczych:

a) gildie i hanzy- nie ograniczały się do jednego miasta, skupiały kupców z większej ilości miast, wspólnie zainteresowanych osiągnięciem jakiegoś gospodarczego celu. Zrzeszenia te występowały solidarnie wobec seniorów i uzyskiwały od nich przywileje i monopole handlowe ( np. handel na dolnej Sekwanie- paryska hanza przewoźników na odcinakach od Paryża do Mantes ). Gildie stały się wzorem dla zrzeszenia producentów w ramach specjalnych organizacji, które przybrały postać cechów.

b) cechy- zrzeszały osoby, wykonujące jeden zawód- mistrzów, czeladników, uczniów, każda z tych grup miała inne stanowisko w cechu. Był organizacją przymusową i zamkniętą. Liczba mistrzów i czeladników była ściśle określona i nie można było jej zmieniać ( chodziło o dostosowanie wysokości produkcji do potrzeb rynku ). Na czele stała starszyzna cechowa, która czuwała nad przestrzeganiem statutów cechowych, normujących warunki pracy: zaopatrzenie w surowiec, produkcję i ceny, określające godziny otwarcia i zamykania warsztatów, dnie wolne od pracy, sposób wynagrodzenia, zabraniające strajku i lokautu. Wszyscy rzemieślnicy mieli nabywać towar po zbliżonych cenach. Każdy wyprodukowany towar powinien był mieć jednakową, wysoką jakość i musiał być sprzedawany po tej samej cenie. Ustrój cechowy odegrał dodatnią rolę w rozwoju miast, eliminował konkurencję, ograniczał produkcję, czuwał nad utrzymaniem równowagi między rolnictwem a przemysłem ( pamiętajmy, iż to właśnie zachwianie tej relacji było główną przyczyną kryzysu ekonomicznego w III w. n.e ), służył konsumentom, zapewniając im towar o gwarantowanej jakości. Jednak wkrótce organizacja cechowa zaczęła wykazywać cechy ujemne- przede wszystkim dawał się odczuć brak wolności pracy, nierówność społeczna, wyzysk czeladników przez mistrzów. W erze przedkapitalistycznej stała się ona hamulcem rozwoju miast. Posiadając w mieście monopol, egoistycznie walczyły o utrzymanie swych przywilejów i dochodów. Stanęły na przeszkodzie rozwojowi produkcji i wprowadzeniu wolności przemysłowej.

4. Stan mieszczański

Organizacja miast wyodrębniła ich mieszkańców od reszty ludności. Tworzyli oni odrębny stan mieszczański. Był to stan dziedziczny, o przynależności decydowało urodzenie z rodziców mieszczan. Nie był on jednak zamknięty, gdyż przynależność do niego można było uzyskać przez pobyt w mieście w ciągu roku i dnia albo otrzymanie obywatelstwa od władz miejskich. W miastach wyróżniano trzy grupy ludności

a) patrycjat miejski ( bogaci kupcy i mistrzowie ), sprawował on zarząd miastem

b) pospólstwo miejskie ( mistrzowie, czeladnicy ),

c) biedota miejska ( nieokreślone źródła utrzymania ),

Rozwój stosunków społecznych w okresie rozdrobnienia feudalnego doprowadził do ukształtowania społeczeństwa zróżnicowanego na trzy stany: szlachtę, duchowieństwo, stan trzeci- mieszczaństwo, chłopstwo. Przynależność ( z wyj. duchowieństwa ) była dziedziczna, przejście z jednego do drugiego- utrudnione. Był już tylko krok do wykształcenia się świadomości stanowej i uzyskania przez poszczególne stany zdolności do solidarnego występowania w obronie swych prawa.

Władza królewska

Domena królewska- tereny należące bezpośrednio do króla, w których wykonywał on władzę podobną do tej, jaką inni władcy sprawowali w swych senioriach. Dopóki domena ta obejmowała jedynie Ile de France, królowie nie posiadali podstaw materialnych do narzucenia swego autorytetu władcom senioralnym, często od nich potężniejszym. Stąd polityka kolejnych władców zmierzała do włączania do domeny lenn korony. Za Filipa IV Pięknego wielkość domeny stała się tak duża, że wystarczyła do podporządkowania sobie panów feudalnych.

Król miał w swym ręku dwa rodzaje uprawnień:

a) na terenie domeny posiadał i wykonywał jako książę Franków ( dux Francorum ) władzę podobną do tej, jaką wykonywali seniorzy.

b) jako król Francji ( rex Francorum )- uprawnienia zwierzchnie na terenie całego królestwa w stosunku do wasali bezpośrednich.

Autorytet króla upadł w XI w. tak nisko, iż nie miał żadnej władzy poza swoją domeną. Jednak w miarę jej powiększanie jego pozycja ulegała wzmocnieniu, także w wyniku innych czynników:

a) królowie Francji uznawani byli za następców królów frankońskich, ponieważ dynastia Kapetyngów była związana z Karolingami,

b) akt koronacji dokonywany w katedrze w Reims był ważnym obrzędem, zarówno duchownym jak i świeckim

c) królowie francuscy utrzymali swą niezależność w stosunku do papieża i cesarza,

d) na królu spoczywał obowiązek obrony królestwa przed obcym najazdem.

Król był:

1. zwierzchnikiem lennym królestwa,- stał na czele hierarchii lennej, podlegali mu nie tylko wasale w jego własnej domenie, lecz także wszyscy władcy senioralni. Początkowo zasada ta miała małe znaczenie, bo król nie miał władzy nad potężniejszymi od siebie wasalami. Jednak w momencie rozrostu domeny, król mógł skorzystać ze swych uprawnień:

- przysługiwały mu wszystkie prawa seniora określone prawem lennym, prawo do lenn bezdziedzicznych i skonfiskowanych. Na tej podstawie Filip August odebrał królowi Anglii skonfiskowane lenna francuskie.

- rozszerzanie się prawa dziedziczenia na kobiety ( w ten sposób przez małżeństwa z dziedziczkami lenn włączono hrabstwo Tuluzy w 1284 i Szampanii ).

- prawo kupna lenn.

Dzięki przeprowadzeniu zasady swobodnego inkorporowania opróżnionych lenn do domeny królewskiej możliwe było przywrócenie jedności kraju. Była to tzw. francuska droga do zjednoczenia.

2. strażnikiem pokoju,- w okresie rozdrobnienia feudalnego spory pomiędzy feudałami rozstrzygane były nie tylko drogą sądową, ale także drogą wojny prywatnej. Przysługiwało ono każdemu feudałowi, nawiązywało do zemsty rodowej, która wydawała się ustępować pod wpływem sądownictwa państwowego. Wojny prywatne przyczyniły się do zdziczenia obyczajów i wyniszczania kraju. Jedynym czynnikiem, który mógł im zapobiegać był Kościół, cieszący się dużym autorytetem i dysponujący sankcjami w formie kar kościelnych. W XI w. dwa sobory powszechnie określiły środki łagodzące praktykę wojen prywatnych:

- pokój boży ( pax Dei )- chronił przed wojną osoby nie prowadzące wojny: duchownych, oraczy, mnichów oraz dobra użyteczności publicznej: kościoły, młyny,

- rozejm boży ( treuga Dei )- zabraniał prowadzenia wojny w dni szczególnie uroczyste, okres wielkiego postu, adwent, Wielkanocy, później objęto nim ponad połowę dni w roku.

Naruszenie tych zakazów wiązało się z ekskomuniką kościelną, pociągnięciem przed trybunały pokoju jako gwałciciele pokoju ( violatores pacis ) . W razie niepoddania się wyrokom winnego, liga biskupów i feudałów wypowiadała mu wojnę. W 1258 Ludwik IX wydał zakaz prowadzenia wojen prywatnych, ale zaczęły one zanikać dopiero w XV w.

3. najwyższym sędzią- według zasad prawa lennego sąd królewski był właściwy dla spraw między wasalami oraz między wasalem a królem w ramach domeny, spraw między wasalami oraz między nimi a królem w ramach całego królestwa. Jednak upadek sądownictwa, sprawił, iż uprawnienie to stało się bezużyteczne, bo seniorzy odmawiali kompetencji sądom królewskim. Feudałowie woleli zresztą uciec się do wojny prywatnej niż przedstawić swe sprawy przed sąd królewski. Dopiero w miarę wzrostu domeny królewskiej wzrastał autorytet sądów królewskich, a sądownictwo króla uzyskało dostęp do sądzenia spraw z terenu władz senioralnych przez:

a) możliwość wkraczania sądu królewskiego do sądzenia spraw specjalnie dla niego zastrzeżonych,- do czynów skierowanych przeciw osobie i prawom królewskim- obraza królewska, fałszerstwo monety królewskiej ( sprawy królewski- cas royaux ), zastrzeżone wyłącznie dla sądu królewskiego. Ilość takich spraw wzrastała wraz ze wzrostem autorytetu monarchy.

b) apelacja- instytucja znana w starożytnym Rzymie, odwołanie się sądu hierarchicznie niższego do sądu wyższego- w przypadku odmowy wymiaru sprawiedliwości przez właściwego sędziego lub w przypadku nagany wyroku.

Nagana wyroku- polegała na tym, że strona uważająca się za pokrzywdzoną mogła oskarżyć sędziego o rażącą stronniczość i wyzwać go na pojedynek przed sąd seniora hierarchicznie wyższego. Tak więc sędzia musiał być zawsze gotowy do obrony swej decyzji z bronią w ręku. Wynik pojedynku- sąd boży decydował o tym, czy sędzia był winny niesprawiedliwości, co nie miało nic wspólnego z systemem apelacji rzymskiej. W XIII w. wprowadzono zakaz stosowania pojedynku w wypadku nagany sędziego. W sądach kościelnych również zaczęła się rozpowszechniać apelacja hierarchiczna.. Rozwój sądownictwa królewskiego wyrażał się w rozbudowie sądów królewskich, prewotalnych, sądów baliwów i Parlamentu.

Zasada dziedziczności tronu: w IX w. pojawiła się w państwie karolińskim zasada elekcyjności tronu, konkurując z dziedzicznymi prawami do tronu dynastii Karolingów. Odpowiadała ona interesom feudałów, którzy mogli przez elekcję zapewnić sobie rządy przyjaznego im elekta. Od 987- objęcia tronu przez Hugo Kapeta tron francuski stał się tronem elekcyjnym. Wyborów dokonywali możni świeccy i duchowni. Kapetyngowie dążyli natomiast do utrzymania korony i uczynienia monarchii dziedziczną. Udało się to po 200 latach, w wyniku następujących czynników:

a) praktyka dokonywania wyboru następcy za życia króla, w ten sposób występowali królowie desygnowani,

b) system desygnacji utrwalił drogę do dziedziczności tronu.

c) zasad primogenitury- tron dziedziczył najstarszy syn,

d) fakt, iż tron był elekcyjny, nie tworzył dla innych członków rodu królewskiego podstaw do pretendowania do spadku po zmarłym królu, co zapobiegło podziałowi państwa jak w monarchiach patrymonialnych. Elekcyjność tronu utrwaliła pojęcie o niepodzielności korony i wyobrażenie o władzy królewskiej jako o funkcji publicznej, a nie o własności rodu.

Administracja

1. Organy centralne

a) wielcy dygnitarze koronni, ośrodkiem zarządu był dwór królewski, w którym skupiała się grupa urzędników koronnych (dygnitarzy ). Byli oni dziedziczni, rekrutowali się spośród wielkich feudałów, ograniczali na swą korzyść władzę królewską. W 1191 Filip August zlikwidował urząd seneszala, którzy zaczął zagrażać władzy królewskiej, funkcje jego przejęli konetabl ( wojsko ) i kanclerz ( sądownictwo ). W 1227 królowie zaczęli obsadzać na dłuższy czas urząd kanclerza i powierzali jego funkcje strażnikowi pieczęci.

- seneszal: stał na czele wojska, szerokie uprawnienia sądowe

- kanclerz najczęściej duchowny, stał na czele kancelarii królewskiej, miał wpływ na sprawy państwowe, wymagające pisemnego załatwienia,

- konetabl,

- cześnik

b) kuria królewska,- Kapetyngowie zostali zmuszeni do zwoływania Rad Nadwornych ( Curia Regia )- szli za tradycją placitów karolińskich, wzywani byli tu wszyscy wasale korony, których poparcia król potrzebował, obowiązek stawiennictwa wynikał z prawa lennego. Nie mogąc jednak liczyć na wierność wszystkich, królowie powoływali na kurie tylko tych seniorów, którym mogli polegać. Kuria była potrzebna królowi do pomocy w zarządzie państwa, którego agendy, zwłaszcza sądownicze, powiększały się w miarę wzrostu domeny. W wyniku powoływania do kurii arystokracji feudalnej, fachowców, niższej szlachty, duchowieństwa oraz mieszczan mających wykształcenie prawnicze wyodrębniły się z Kurii na przełomie XIII i XIV w. następujące organy

- Ścisła Rada Królewska,

- Parlament,

- Izba Obrachunkowa,

- Stany Generalne

2. Organy lokalne

a) kasztelanowie, wicehrabiowie, prewoci,- hrabiowie zawłaszczali swe urzędy, co osłabiało pozycję króla. Stąd wprowadził on nowy urząd lokalny- prewota, którym powierzył przede wszystkim funkcje skarbowe w okręgach nazwanych okręgami prewotalnymi.

b) baliwowie- powołani przez Filipa Augusta w XII w. w celu kontroli działalności prewotów- inspektorzy, początkowo byli to urzędnicy wędrowni ( podobnie jak missi dominici ), odbywali roki i zbierali zażalenia na prewotów. Baliwowie byli nominowani przez króla i odwoływani, pobierali pensję, wywodzili się z drobnej szlachty, posiadali wykształcenie uniwersyteckie, stosowali się do zarządzeń króla. Posiadali następujące uprawnienia

- sądownictwo,- w I instancji w sprawach szlachty, w II od sądów prewotalnych, od wyroków baliwów przysługiwała apelacja do Parlamentu,

- władza skarbowa,- ściąganie wszelkich powinności należących się królowi w jego domenie- świadczenia, składające się na rentę feudalną, płacone przez chłopów w dobrach królewskich, dochody z lasów, cła, dochody z mennicy, targów i jarmarków, tallagium ( cło pogłówne ). Nie było systemu podatków publicznych, ale król mógł w wyjątkowych wypadkach ściągać zasiłki ( auxilla ) od wszystkich wasali, reprezentował interesy całego królestwa.

- władza wojskowa- gromadzenie oddziałów dostarczanych przez wasali, zgodnie z zasadami prawa lennego i warunkach kreślonych kontraktem lennych.

Zjednoczenie

Na pocz. XIV w. zapoczątkowany dwa stulecia wcześniej rozwój gospodarczy Francji do szczytowego poziomu. Jednak już od połowy XIV w. Francja zaczęła przeżywać rozwój gospodarczy.

- przeludnieni kraju, który nie był w stanie podołać wyżywieniu ludności wobec znacznego przyrostu demograficznego.

- przeobrażenie w układzie europejskich szlaków handlowych ( otwarcie szlaków alpejskich przez św. Gotarda ) umożliwiła kupcom włoskim handle bezpośredni z miastami niemieckimi,

- klęski głodowe, czarna śmierć,

II poł. XV w. przyniosła jednak odwrócenie sytuacji gospodarczej. W ciągu 25 lat kraj zrujnowany ze zmniejszoną liczbą ludności stał się krajem bogatym, z siecią miast podnoszących gwałtownie swą produkcję i gromadzących ogromne bogactwa. Nastąpił wzrost gospodarki towarowo- pieniężnej, zapoczątkował on gospodarkę wczesnokapitalistyczną. Oznaczało to początek rozkładu rozkładu gospodarki feudalnej.

W zarządzie państwa, zarówno centralnym i lokalnym, zaczęły uczestniczyć stany jako uznane przez prawo grupy społeczne. Formami tego uczestnictwa były zgromadzenia stanowe, samorząd miejski, samorząd lokalny.

Legiści

Aparat państwowy przestał się opierać na wasalach, coraz częściej pojawiali się w otoczeniu króla fachowo wykształceni urzędnicy pochodzenia drobnoszlacheckiego lub mieszczańskiego. Wykształceni byli na uniwersytetach na prawie rzymskim, wprowadzając nowe wydedukowane z czasów Cesarstwa Rzymskiego koncepcje państwa i władzy królewskiej. Początkowo we Francji odrzucano naukę prawa rzymskiego, gdyż kojarzyła się z Cesarstwem, którego kontynuacja- Święte Cesarstwo Rzymskie mogło zagrozić państwu. Z czasem jednak to właśnie zasady rzymskie sformułowane przez legistów przyczyniły się do wzmocnienia pozycji króla:

1. Król jest najwyższym zwierzchnikiem lennym w królestwie,- służyło to powiększaniu domeny, obecnie uprawniono króla do kontroli wszystkich stosunków lennych ponad głowami bezpośrednich wasali.

2. Król jest źródłem wszelkiej sprawiedliwości,- w nowej interpretacji zapewniła sądownictwu królewskiemu zwierzchnictwo nad wszystkimi sądami w kraju, nie wyłączając sądownictwa wykonywanego przez seniorów w ich władztwach. Nici zależności, które słabo wiązały poszczególne człony hierarchii lennej z królem, stały się silnymi więzami zależności sądowej, wiążącej hierarchię lenną.

3. Król jest cesarzem w swoim królestwie ( Rex est en imperator in regno suo )- cesarz ( w tym wypadku król ) ma nieograniczoną i suwerenną władzę jaka posiadał cesarz rzymski, władze ustawodawczą, prawo nakładaniu podatków, regalia. Podkreślano, iż król francuski nie podlega zwierzchnictwo uniwersalnego cesarstwa i ma władzę suwerenną, od nikogo niezależną oraz iż królowi powinno się przyznać władzę absolutną, skoro ma takie same uprawnienia jak cesarze rzymscy. Jednak okres bezpośrednio po zjednoczeniu nie stworzył jeszcze warunków do utworzenia monarchii absolutnej.

4. Zasada niepodzielności domeny- w XIV w. przestała ona być uważana za własność prywatną, którą król mógł swobodnie dysponować. Porównywano domenę do rzymskich dóbr publicznych, które były niezbywalne- w przeciwieństwie do dóbr cesarskich, którymi cesarz mógł dysponować. Ustaliła się zasad niezbywalności domeny jako podlegającej prawu publicznemu, a nie prawu prywatnemu.

Zasady następstwa tronu:

1. Wykluczenie prawa kobiet- od pocz. XIII w. ustaliła się zasada, iż królestwo przechodzi na najstarszego syna w drodze primogenitury z pominięciem ewentualnych praw do tronu córki. Zasada ta była jednak niezgodna z rzeczywistością, bo prawo stosowane we Francji przyznawało kobietom uprawnienia do dziedziczenia. W 1328 ostatni z synów Filipa IV Pięknego, Karol IV, umarł bez potomstwa męskiego- jako ostatni członek najstarszej linii Kapetyngów. Na tron powołano najbliższego krewnego, hrabiego de Valois, który koronował się jako Filip VI. Z pretensjami do tronu francuskiego wystąpił król angielski Edward III, powołując się na zasady dziedziczenia kobiet i wysunął swe pretensje jako krewny zmarłego w linii żeńskiej, pretensje były nie mniej uzasadnione niż prawa Walezjusza, ale Francuzi oczywiście nie chcieli widzieć na tronie Anglika. O wykluczeniu kobiet od tronu zadecydowały względy polityczne.

- system agnatyczny ( następstwo tronu z wykluczeniem kobiety- Francja ),

- system kognatyczny ( kobieta może dziedziczyć tron- Holandia, Anglia, Luksemburg )

2. Forma statutowa- w ostatnim etapie wojny 100- letniej król Francji, obłąkany Karol VI traktatem z Troyes w 1420 wydał swą córkę za króla angielskiego Henryka V i zapewnił mu przy tym następstwo tronu z wykluczeniem własnego syna. Nastąpiło wystąpienie Joanny d'Arc, koronacja delfina jako Karola VII i klęska Anglii. Legiści ustanowili więc teorię statutową, dla uzasadnienia prawa Karola VII do tronu. Traktat z Troyes był nieważny, no królowie nie mieli prawa dysponować koroną jako majątkiem prywatnym. Koronę objął najstarszy syn, nie jako zwykły spadek, lecz na podstawie statutu królestwa, którego nie można zmienić.

3. Zasada ciągłości monarchii- następca tronu ( delfin ), nawet małoletni staje się królem przez śmierć poprzednika. Uwalniało to Francję od bezkrólewia. Sposób ogłaszania śmierci króla Francji przez herolda: "Król umarł, niech żyje król" ( Le roi est mort, vive le mort! ), miał więc ustrojowy sens. W wypadku małoletności króla, rządy opiekuńcze ( regencję ) przejmowała królowa matka. Aby skrócić okres regencji, obniżono w XIV w. granicę pełnoletniości króla z 20 do 14 lat.

Dzięki zasadom sformułowanym przez legistów:

1. Władza króla przestała się opierać na samych związkach lennych,

2. Domena królewska straciła charakter majątku prywatnego, stała się dobrem publicznym, domeną koroną,

3. Rozwijało się pojęcie państwa jako rzeczy publicznej, całą domenę królewską zaczęto identyfikować z państwem,

4. Władza królewska zaczęła docierać do całego społeczeństwa, król współdziałał nie tylko ze swoimi wasalami, lecz również z szerokimi kręgami społeczeństwa, zorganizowanego w stany.

Rozwój terytorialny zjednoczonej monarchii

Zjednoczenie Francji dokonało się przez inkorporowanie do domeny królewskiej lenn rozsianych na terenie całego kraju. Proces ten dokonywał się na podstawie uprawnień, jakie dawało w tym kierunku prawo lenne, a obecnie królowie mieli już dostateczną siłę do ich wyegzekwowania.

- wcielenie hrabstwa Prowansji przez dynastyczne małżeństwo ( 1481 ),

- złączenie księstwa Brytanii przez małżeństwo Karola VIII z dziedziczką ( XV/XVI w. ),

- kupno księstwa Delfinatu ( 1349 ),

- księstwo Burgundii ( 1360 ),

- oddanie przez Anglię reszty jej posiadłości we Francji ( księstwo Guyenne- 1453 ),

Władza króla Francji zaczęła wykraczać poza teren dawnego Regnum Francorum, sięgającego wedle traktatu z Verdun po linię Mozy i Rodanu. Francja wykorzystała okazję wynikłą z osłabienia Cesarstwa i zajęła tereny przyznane kiedyś Lotariuszowi ( Delifna, Lyon ).

MONARCHIA STANOWA ( 1302- 1484 )

Rys historyczny

W 1302 Filip IV Piękny uwikłany w spór z papieżem Bonifacym VIII, odwołał się do opinii uprzywilejowanych stanów, co dało początek działalności Stanów Generalnych, tzn. zgromadzenia reprezentującego wszystkie stany. Pojawiła się instytucja ( Stany Generalne ) i od tej pory możemy mówić o monarchii stanowej we Francji.

W 1328 wygasła na Karolu IV starsza linia Kapetyngów. Tron przeszedł na reprezentanta młodszej linii Kapetyngów, hrabiego de Valois, który jako Filip VI założył dynastię Walezjuszy ( panowała do końca XVI w. ). Sprawa sukcesji do tronu francuskiego stała się przyczyną wybuchu dawnego antagonizmu francusko- angielskiego ( patrz. wyż. ) Rozpoczął się okres wojny stuletniej ( 1337- 1453 ). Zakończyła się ona klęską Anglii, której królowie musieli zrezygnować ze swych posiadłości we Francji i z pretensji do tamtejszego tronu.

Panowanie Ludwika XI ( 1461- 1483 ). Po likwidacji zagrożenia angielskiego pojawiło się niebezpieczeństwo decentralizacji przez odśrodkowe tendencje arystokracji feudalnej. Siły te reprezentowali książęta Burgundii, mający w posiadaniu lenna podległe Cesarzowi i sprzymierzeni z Anglią. W 1464 książę Burgundii sprzymierzył się z wielkimi feudałami francuskimi przeciwko Ludwikowi XI. Dopiero zgon bez męskiego potomka ostatniego księcia Burgundii Karola Śmiałego umożliwił Ludwikowi XI ostateczne przyłączenie księstwa Burgundii do Korony ( 1477 ). Inne terytoria burgundzkie, w tym hrabstwo Flandrii, przypadły Habsburgom. Jednocześnie przy okazji Ludwik XI złamał opór feudałów i korzystając z pomocy miast wprowadził rządy silnej ręki. Po jego zgonie w 1483 Stany Generalne zostały jeszcze zwołane. Od panowania Ludwika XI rozpoczął się okres monarchii absolutnej.

Stany

Stany ( duchowieństwo, szlachta, stan trzeci ) zaczęły występować jako uznane przez prawo grupy społeczne i jako takie obok króla i aparatu państwowego uczestniczyć w zarządzie państwa. Formami tego uczestnictwa były:

a) zgromadzenia stanowe ( Stany Generalne i Prowincjonalne ),

b) samorząd miejski,

c) inne formy samorządu lokalnego

Stany nie stanowiły jednak jednolitej siły społecznej, a jeszcze silniejsze były antagonizmy pomiędzy poszczególnymi stanami. Warstwą rządzącą byli feudałowie świeccy i duchowni, szlachta i wyższy kler. Bardzo ostro zaostrzał się antagonizm między szlachtą a mieszczaństwem. Miasta w II poł. XV w. w okresie walki Ludwika XI z konfederacją feudałów, prowadzoną przez księcia Burgundii Karola Śmiałego, oceniając słusznie jako swego głównego wroga szlachtę, poparły króla i zapewniły mu zwycięstwo. Ten sojusz króla z miastami ułatwił zgniecenie opozycji i wprowadzenie rządów absolutnych.

Stany Generalne

Stany Generalne wyodrębniły się z kurii królewskiej. Dawne zgromadzenia wasali przekształciły się w reprezentacje społeczeństwa feudalnego podzielonego na stany. Te zgromadzenia, zwane we Francji Stanami Generalnymi, w Niemczech Reichstagiem, w Anglii Parlamentem, w Rosji Soborem Ziemskim, w Polsce- Sejmem Walnym wprowadziły do organizacji państwa wiele nowym elementów.

a) skład nie miał charakteru zjazdów feudalnych, gdyż brały w nich udział także miasta,

b) uczestnikami zgromadzeń nie byli poszczególni wasale, występujący w swym własnym imieniu, ale osoby reprezentujące interesy stanu, do którego należały,

c) zgromadzenia zdobywały uprawnienia, które im zapewniały jeśli nie udział we władzy państwowej, to przynajmniej wpływ na niektóre sprawy państwowe.

Pierwsze zebranie Stanów Generalnych- 1302. Król Filip IV Piękny odwołał się do reprezentacji stanowej w celu zasięgnięcia u niej rady w sporze z papieżem Bonifacym VIII. Względy polityczne spowodowały zwołanie następnego zjazdu Stanów Generalnych w 1308, tym razem król szukał poparcia w związku ze skasowaniem zakonu Templariuszy. Dopiero później powodem zwoływania Stanów stały się potrzeby finansowe monarchii.

Kompetencje Stanów Generalnych:

a) uchwalanie podatków, bowiem król mógł nałożyć podatek jedynie za zgodą stanów

- wymagana była zgoda duchowieństwa i szlachty na nałożenie podatków na stan duchowny i szlachecki oraz na nałożenie podatków na mieszczan i chłopów podległych władzy panów feudalnych,

- wymagana była zgoda mieszczan na nałożenia na miasta świadczeń ponad sumy określone przywilejami miejskimi..

Król stawał wobec Stanów jako petent, co dawało im poczucie siły politycznej. Stany gotowe były uchwalić podatek na rok lub dwa, król żądał stałych podatków, co uniezależniłoby go od Stanów. W zamian za koncesje stany domagały się władzy.

b) w planach stanów leżało przekształcenie Stanów Generalnych w instytucję stałą, zwoływaną regularnie, niezależnie od woli króla, następnie uzyskanie władzy ustawodawczej

- ordonans 1357 przewidywał periodyczne zebrania Stanów Generalnych dwa razy w roku, sprawowanie kontroli nad podatkami, wprowadzenie przedstawicieli stanów do Rady Królewskiej, ( cofnięty )

- w 1439 król uzyskał uchwalenie przez Stany Generalne podatku ( taille ) jako podatku stałego na utrzymanie armii, w ten sposób pozbawiły się one podstawowego atut

c) prawo przedstawiania zażaleń i postulatów dotyczących naprawy urządzeń państwowych,

d) prawo wyrażania zgody na alienację domeny,

e) prawo wyboru króla w razie wygaśnięcia dynastii

Stany Generalne jako królewski organ doradczy mogły być zwołane jedynie przez króla w miejscu i czasie przez niego wyznaczonym. Pierwotnie król wyznaczał przedstawicieli, dopiero w XV w. wprowadzono system wyborczy. Przed zebraniem się Stanów baliwowie i seneszalowie zwoływali szlachtę i duchowieństwo swych okręgów na zgromadzenia, którzy wybierali deputowanych do Stanów Generalnych. Deputowani otrzymywali instrukcje, w których określane były ich przyszłe działania i sposób głosowania. Instrukcje miały charakter wiążący- posłowie nie byli reprezentantami narodu, lecz jedynie swojego stanu bądź baliwatu. Reprezentacja stanów tworzyła trzy osobne kolegia. Do podjęcia uchwały niezbędna była jednomyślność wszystkich trzech stanów.

Stany Prowincjonalne

Stany Prowincjonalny miały charakter podobny ( zarówno w zakresie organizacji jak i kompetencji ) do Stanów Generalnych, tyle że zwoływane były jedynie w ramach określonych prowincji. W II poł. XIV w. król zwoływał je chętnie dla uzyskania podatków, gdyż łatwiej uginały się przed wolą króla niż Stany Generalne.

Parlament

Na skutek rozrostu sądownictwa królewskiego w XIII w. wyodrębnił się z Rady Królewskiej osobny organ sądowy, który od XIV w. nosił nazwę Parlamentu. Rada z udziałem króla nie była już w stanie sądzić wszystkich spraw, zwłaszcza, że były one coraz trudniejsze i wymagały wykształcenia prawniczego. W Radzie znalazła się grupa legistów, którzy mieli zajmować się specjalnie sprawami sądowymi. Otrzymali delegację od króla do sądzenia w jego imieniu i pod nieobecność jako "Rada Królewska w Parlamencie" ( tzn., w miejscu, w którym się rozmawia" ). Parlament był królewskim sądem najwyższej instancji, właściwym zarówno dla spraw cywilnych, jak i karnych oraz administracyjnych. Od wyroków Parlamentu nie było apelacji, lecz mogły być one skasowane przez Radę Królewską. Miał także prawo rejestrowania ustaw królewskich, a w okresie monarchii absolutnej uzyskał poważny wpływ na ustawodawstwo królewskie. Zatrudniał zawodowych sędziów, którzy od XV w. byli nieusuwalni. W Parlamencie nastąpił zanik elementów feudalnych, co wywołało opór arystokracji, której przysługiwało prawo do feudalnego sądu sprawowanego przez "parów". Ostatecznie przyznano im, by w przypadku rozpatrywania ich spraw podsądnych, Parlament sądził jako Sąd Parów, tj. w komplecie obsadzonym przez dostateczną liczbę parów. Wobec przeciążenia Parlamentu, powstały sądy najwyższe w innych miejscowościach, mające równorzędne stanowisko z Parlamentem paryskim.

Skarbowość

Podstawowym zadaniem państwa stało się zapewnienie dostatecznych, o wiele wyższych dochodów na utrzymanie aparatu państwowego, który uległ rozbudowie. Opierał się ona na urzędnikach pobierających uposażenie w naturze lub pieniądzu, a nie na feudałach czerpiących dochody z posiadanych przez siebie dóbr ziemskich.

Pojęcie podatku publiczne uległo zanikowi w okresie rozdrobnienia publicznego. Nowe podatki mogły być nakładane jedynie za zgodą stanów. Wprowadzono podatki:

a) aide royale- jednorazowy, od 1435 stały,

b) taille- stały na utrzymanie wojska, zastąpił aide, bezpośredni, pobierany od dochodów, płaciła go ludność nieszlachecka,

c) inne dochody: dobra ziemskie, gabelle ( podatek od soli, związany z królewskim monopolem handlu solą ).

Dla zarządu skarbowością powołano nowe organy, a naczelne miejsce wśród nich zajmowała wydzielona w XIV w. z kurii królewskiej Izba Obrachunkowa. Kontrolowała ona niższe organy skarbowe, sprawowała sądownictwo w sprawach skarbowych. Kontrolę nad lokalnymi organami skarbowymi sprawowali powoływani prze króla od XIV w. czterej skarbnicy Francji. Obok państwowego aparatu skarbowego powstał aparat skarbowy stanowy.

Wojskowość

Zapewnienie obronności kraju w związku z nowym systemem służby wojskowej wymagało olbrzymich nakładów.

- dotychczas służba wojskowa opierała się na rycerskiej służbie lennej, jednak nie mógł on się rozwijać z dwóch przyczyn. Armia lenna opierała się na kawalerii, a to nie odpowiadało już taktyce wojennej, w której szczególną rolę odgrywała sztuka zdobywania albo obrony zamków lub warownych miast. Po za tym armia feudałów oparta organizacyjnie na hierarchii lennej stała się niezdyscyplinowana i nie nadawała się do poważniejszych operacji.

- wojska najemne- składające się z żołnierzy zawodowych, pobierających żołd.

MONARCHIA ABSOLUTNA ( 1484- 1789 )

Cechą charakterystyczną monarchii absolutnej było to, iż władza panującego nie podlegała niczyjej kontroli, podporządkował on sobie wszystkie organy państwowe.

We Francji monarchia absolutna przeżyła trzy wielkie kryzysy:

1) po okresie rządów Karola VIII, Ludwika XII, Franciszka I, Henryka II ( 1483- 1559 ). Kryzys związany był z reformacją, które szerzyła się we Francji w formie nauki Kalwina. Nie wywołała co prawda takich wstrząsów jak w Niemczech, ale doprowadziła do rozbicia społeczeństwa na dwa obozy.

- opowiadający się za reformacją ( znaczna część szlachty w złudnej nadziei wzbogacenia się ),- hugenoci,

- obóz katolicki,

Kierownictwo obu obozów przejęli możnowładcy, zmierzający do obalenia absolutyzmu i do zagarnięcia władzy. W latach 1562- 1598 miały miejsce wojny religijne, w której monarchia oscylując między tolerancją a nietolerancją ( noc św. Bartłomieja- 1572 ) straciła niezbędne poparcie społeczne, a odwołanie się do Stanów Generalnych ( 1560 ) nie uspokoiło sytuacji. Kres wojnom położył dopiero ogłoszony przez Henryka IV Burbona edykt nantejski ( 1598 ), zapewniający w stosunku do protestantów tolerancję religijną.

2) W 1614 zwołano Stany Generalne, które zamilkły na ponad 150 lat. Po śmierci Henryka IV Burbona ( 1610 ) możnowładztwo znów podjęło walkę za panowania Ludwika XIII ( 1610- 1643 ). Jednak wysiłki te unicestwił powołany w 1624 r. do rządów kardynał Armand Jean du Plessis de Richelieu ( zm. 1642 ), który przywrócił rządy absolutne. Po śmierci Ludwika XIII sytuacja powtórzyła się- tym razem możnowładztwo sprzymierzyło się z mieszczaństwem, którego rzecznikiem był Parlament paryski, co wywołało wojnę domową. Królem został w 1643 małoletni Ludwik XIV, a rzędy regencyjne sprawowała królowa wdowa Anna Austriaczka. W 1648 Parlament wystąpił przeciw rządowi ( Fronda ), zmusił króla do opuszczenia Paryża, ale i tym razem znalazła się silna postać- kardynał Jules Mazarini, który wykorzystał wewnętrzne podziały "frondowców" i w 1652 zlikwidował rebelie. Po zgonie kardynała ( 1661 ) rządy osobiste przejął Ludwik XIV. Rządził do śmierci w 1715, na jego panowanie przypada szczyt francuskiego absolutyzmu, mocarstwowości francuskiej w Europie oraz promieniowania kultury francuskiej na Europę.

3) ostatni kryzys przyniósł ostateczny upadek absolutyzmu i przemianę Francji z państwa feudalnego w nowożytne, ale o tym w następnym rozdziale.

Obszar Francji za monarchii absolutnej uległ powiększeniu:

- proces zjednoczenia zakończył się prze małżeństwo Karola VIII z dziedziczką księstwa Bretanii, Anną,

- w 1558 Anglicy oddali ostatnią posiadłość na terenie Francji- Calais,

- w 1607 królestwa Navarry i Bearn zostały wcielone do Francji, gdyż Henryk IV obejmując tron Francji był również ich królem,

- nabytki w wojnie 30- letniej: ( pokój westfalski 1648 ) - biskupstwa Metz, Toul, Verdun, Alzację,

- od Habsburgów: Artois, Flandrię, Franche Comte, Strasbourg,

- w 1735 księstwo Loataryngii ( ostatecznie 1766 ),

- nabycie od Genui Korsyki ( XVIII w. ),

- stworzenie imperium kolonialnego na terenie Ameryki Pn. i Śr., zostało ono jednak umniejszone na rzecz Anglii ( Kanada ) i Stanów Zjednoczonych ( Luizjana ),

Merkantylizm. Początek kapitalizmu

Pojawienie się w XV w. gospodarki towarowo- pieniężnej przyczyniało się do początków kryzysu gospodarki feudalnej. Gospodarka towarowo- pieniężna była jednym z elementów kapitalizmu, ale niezbędne były jeszcze inne elementy: kapitał w postaci środków produkcji i środków na opłacenie cudzej siły roboczej ( najem ) oraz produkujące na rynek przedsiębiorstwo, którego struktura i wielkość jest zależna od stopnia kapitalizmu. U schyłku XV w. pojawiło się zjawisko akumulacji kapitału. Rozumiemy przez to koncentrację środków produkcji w ręku pewnych jednostek kosztem innych jednostek, oczywiście znacznie liczniejszych, tych środków pozbawionych. Akumulacja mogła jednak prowadzić do kapitalizmu tylko wtedy, gdy zamienione środki zostały zamienione na inwestycje produkcyjne, wówczas akumulacja ta przybierała charakter "akumulacji pierwotnej". Czynnikiem mogącym zahamować rozwój stosunków kapitalistycznych była feudalna struktura społeczna i polityczna- tak działo się w Europie Środkowej i Wschodniej- system feudalnej gospodarki wiejskiej uniemożliwiał rozwój gospodarstw chłopskich, następował odpływ ludności wiejskiej do przemysłu, wzrost gospodarki pieniężnej, ale nie inwestycji.

Ważnym elementem wczesnokapitalistycznej gospodarki był kredyt. Prawo kanoniczne zakazywało udzielania pożyczek na procent, ale w XV i XVI w. ograniczenia ta stały się anachronizmem. Bogacenie się mieszczaństwa prowadziło do niekorzystnej dla szlachty zmiany w podziale dochodu społecznego. Jedyną formą samooborny było dla szlachty powiększenie własnych dochodów. Najkorzystniejsza dla gospodarki krajowej była sytuacja, gdzie szlachta mniej odseparowana od mieszczaństwa sama włączyła się w nurt życia gospodarczego i przyczyniła odpowiednimi drogami do pchnięcia kraju na drogę kapitalizmu. Taka sytuacja zaistniała w Anglii. Natomiast w Europie Środkowo- Wschodniej aktywność gospodarcza szlachty dążącej do powiększenia swych dochodów poszła w całkiem innym kierunku, mianowicie ku wprowadzeniu gospodarki folwarczno- pańszczyźnianej, a tym samym ku zahamowaniu rozwoju kapitalistycznych sił wytwórczych.

We Francji akumulacja pierwotna poczyniła od XVI w. znaczne postępy, choć nie doprowadziła bezpośrednio do kapitalizmu. Szlachta aż do końca XVIII była na tyle silna, aby przeciwstawić się tendencjom reprezentowanym przez mieszczaństwo i utrzymać swe kierujące stanowisko. Po za tym aparat państwowy przejął całość polityki gospodarczej i utrwalał dotychczasowe struktury.

Przez merkantylizm rozumiemy zarówno doktrynę ekonomiczną jak i na niej opartą politykę gospodarczą państwa, zmierzającą do wzmocnienia jego siły gospodarczej. Merkantylna doktryna ekonomiczna wychodziła z założenia, że miarą bogactwa kraju jest ilość posiadanego złota i srebra. Dążeniem każdego kraju powinno być pozyskiwanie jak największej ilości tych kruszców. Ażeby do tego dojść, należy uzyskać czynny bilans handlowy ( osiągnięcie przewagi eksportu nad importem ). Merkantylizm był podstawową doktryną ekonomiczną Francji XVII i XVIII w.

Skutki dodatnie:

- podniesienie własnej produkcji, wypierającej obce towary ( dzięki temu pojawiły się manufaktury, w których większa liczba pracowników pracowała na zasadzie najmu, naruszało to monopolistyczne przywileje cechów, na których dotychczas opierała się produkcja

- skierowanie handlu na zamorskie szlaki kolonialne,

- wysokie cła importowe,

- cła zewnętrzne ( nadanie krajowi cech wyodrębnionego obszaru gospodarczego )

- rozwój francuskich kolonii,

- wzbogacenie się mieszczaństwa,

- podniesienie się poziomu życia gospodarczego,

Nowym zjawiskiem w merkantylizmie było to, iż po raz pierwszy w feudalizmie państwo podjęło własną politykę gospodarczą. Polityka gospodarcza miała być jedną z podstawowych funkcji państwa. Politykę tą reprezentowali we Francji: M. Sully, Richelieu, generalny kontroler finansów za Ludwika XIV J. B. Colbert.

Skutki ujemne:

- nie udało się zlikwidować ceł wewnętrznych między prowincjami,

- etatyzm ekonomiczny ( rygorystyczna reglamentacja całego życia gospodarczego ),

Merkantylizm zapewnił szybki rozwój gospodarczy, ale po pewnym czasie stał się nieprzydatny z tych samych powodów, z których na początku był korzystny. Ograniczenia stawała się niewygodne dla mieszczaństwa, w XVIII w. coraz silniej narastała opozycja i dążenie do wprowadzenia postępowych reform.

Fizjokratyzm głosił prymat rolnictwa w życiu gospodarczym, jednak doktryna ta miała charakter kapitalistyczny. Domagano się zniesienia wszelkich ograniczeń życia gospodarczego: cechów. Podporą porządku społecznego miała być wolność i własność. Fizjokratyczne ideały usiłował wprowadzić generalny kontroler finansów Turgot, który w 1776 edyktem królewskim zniósł cechy i wprowadził wolność przemysłową. Wobec oporu reakcji feudalnej reforma została cofnięta a Turgot podał się do dymisji. Niepowodzenie to uwidoczniło skostnienie struktury monarchii absolutnej we Francji, niezdolnej do dostosowania się w jakikolwiek sposób do dokonanych przemian społeczno- gospodarczych.

Społeczeństwo

Monarchia absolutna nie tolerowała stanów jako instytucji ograniczającej absolutną władzę monarchy. Organizacja polityczna stanów uległa likwidacji, jednak struktura podziału stanowego ze stanami posiadającymi własne przywileje i prawa pozostała.
Wykształciło się pojęcie poddaństwa o charakterze publicznoprawnym. Wszyscy mieszkańcy państwa podporządkowani byli władzy państwowej i państwo mogło nakładać na nich obowiązki oraz świadczenia, nie licząc się z przywilejami posiadanymi przez stany czy grupy społeczne.

Podział na stany stawał się anachroniczny, ponieważ grupy społeczne należące do różnych stanów coraz bardziej zbliżały się do siebie. Nowy ustrój społeczny oparł się na różnicach majątkowych i nie pokrywał się z podziałem na stany.

1. Duchowieństwo

- zachowało privelgium fori- podległość duchowieństwa sądownictwu kościelnemu,

- privilegium immunitatis- wolność podatkowa,

- Kościół skupił wielkie majątki, w okresie Reformacji pojawiły się głosy żądające sekularyzacji dóbr kościelnych. Duchowieństwo poszło więc na koncesję: wyraziło w końcu XVI w. zgodę na świadczenie na rzecz państwa pewnej ilości danin ( "dary dobrowolne" ), których wysokość uchwalana była na wielkich zgromadzeniach kleru, zwołanych przez króla na 10 lat.

- w skład duchowieństwa wchodziły dwie grupy: duchowieństwo wyższe ( biskupi, prałaci, opaci ) i niższe ( związane często z mieszczaństwem i chłopstwem ), żyjące w niekorzystnej sytuacji majątkowej i coraz bardziej w antagonizmie z duchowieństwem wyższym.

2. Szlachta

- system lenny stracił znaczenie, wojskowa służba lenna została zastąpiona wojskiem najemnym, likwidacja uprawnień politycznych władców senioralnych,

- rozluźnienie stosunków poddańczych, ale szlachta dysponowała większością ziemi, reprezentowała najpoważniejszą siłę gospodarczą w kraju,

- stały napływ nowych elementów, rekrutujących się głównie z mieszczaństwa, monarchia absolutna stworzyła bardzo szeroki dostęp do stanu szlacheckiego,

- szlachta dzieliła się na dwie grupy:

- szlachta rodowa: rekrutowała się z dawnych rodów szlacheckich

- szlachta dworska: arystokracja, potomkowie dawnych wielkich feudałów, mianowani przez króla książęta, margrabiowie, hrabiowie, sprawowała ona nadworne funkcje reprezentacyjne i tytularne z czym związane były bardzo wysokie pensje. Arystokrację tę królowie starali się odsuwać od zarządu państwem, pozostawiając jej funkcje dekoracyjne.

- szlachta prowincjonalna: mieszkała na wsi i czerpała swe dochody z dóbr, jej sytuacja pogarszała się wskutek spadku wartości czynszów. Starała się temu zapobiegać przez zagrabienie gruntów gminnych, próby tworzenia folwarków opartych na pracy najemnej, zastępowania czynszów chłopskich świadczeniami.

- szlachta urzędnicza: bardziej dynamiczna grupa społeczna, osoby nobilitowane pochodzenia mieszczańskiego, obejmowała osoby zajmujące pewne urzędy. W praktyce urzędy można było kupić, mieszczanie zyskiwali w ten sposób szlachectwo ( u schyłku monarchii takich urzędów było 4000! ),

3. Mieszczaństwo

- nie stworzyło jednolitej grupy społecznej,

- należeli tu: bogaci kupcy, przemysłowcy, rzemieślniczy, czeladnicy cechowi, robotnicy manufaktur oraz plebs miejski,

- bogacenie się górnych warstw mieszczaństwa, w ich ręku koncentrował się kapitał

- ograniczenie samorządu miast, zwłaszcza przez wprowadzenie intendenta w XVII w.,

- umożliwiało realizację merkantylnej polityki gospodarczej,

- obsadzało urzędy centralne i lokalne, parlamenty,

- otwarcie dostępu do stanu szlacheckiego dla mieszczan,

4. Chłopi

- ograniczenie stopnia zależności feudalnej chłopów od panów

- likwidacja poddaństwa osobowego i rzeczowego serfs,

- rozluźnienie stosunku pana do chłopów czynszowych ( vilains ),

- chłopi do końca byli jednak skrępowani więzami ciążącej nad nimi zależności,

- brak pełnego prawa własności ziemi.

- podlegali sądownictwu patrymonialnemu,

- nowe formy ekonomicznego wyzysku chłopa w monarchii absolutnej,

- zmiana dzierżaw długoterminowych na krótkoterminowe ( chłopom dawano ziemię za określoną część płodów lub na zasadzie połowiczności, w myśl której połowa plonów przypadała panu )

- chłopi bezrolni

- nadwyżkę wygospodarowaną przez chłopa, którą chłop był zmuszony oddać panu, obecnie przejęła monarchia absolutna w formie świadczeń na rzecz państwa,

- podatki państwowe doprowadziły chłopstwo do ruiny, szły na opłacenie aparatu państwowego, uposażenie szlachty pełniącej funkcje oficerskie ( renta scentralizowana ),

- płatnik renty ( chłop ) i odbiorca ( feudałowie ) pozostali ci sami, zmieniła się tylko forma świadczenia dokonywana nie tak jak dawniej- bezpośrednio do kieszeni pana, lecz w sposób pośredni- przez aparat skarbowy państwa

Władza królewska

1. Monarcha nie podlegał żadnym prawom, poza prawami boskimi,

2. Monarcha nie podlegał niczyjej kontroli,

3. Monarcha nie był przed nikim odpowiedzialny

4. Monarcha posiadał pełnię władzy i nie dzielił jej z nikim ( w rzeczywistości zaistniały pewne ograniczenia )- "Państwo to ja" ( L'Etat c'est moi )

5. Władza monarchy była jedyną władzą w państwie- wszechstronność ( omnipotencja ) ogarniająca wszystkie dziedziny życia społecznego.

a) podporządkowane mu było całe ustawodawstwo, należała do niego władza wykonawcza i sądowa,

b) decydował o wojnie i pokoju,

c) był najwyższym dowódcą

Skutkiem było rozszerzenie działalności administracyjnej państwa na wszystkie dziedziny życia społecznego ( policja )- z tego względu monarchia absolutna nadała państwu charakter państwa policyjnego.

6. Zarząd państwa opierał się na:

a) centralizmie,- monarcha wykonywał swą władzę przy pomocy szeroko rozbudowanego aparatu państwowego podporządkowanego centralnej władzy, urzędnicy sprawowali swe funkcje nie na podstawie mocy własnej, lecz wykonywali władzę udzieloną im przez króla, byli przed królem odpowiedzialni. Decyzje podejmował król, a organy centralne miały tylko głos doradczy

b) biurokratyzmie- system hierarchicznych urzędów podporządkowanych władzy centralnej:

- urzędy nieusuwalne ( offces ), sądowe i skarbowe

- urzędy komisaryczne ( comissaires ): sekretarze stany, generalny kontroler finansów, intendenci

Prawa fundamentalne monarchii absolutnej: ( stojące ponad królem, takie, których król nie mógł naruszyć ):

a) prawo następstwo tronu,

b) zasada niezbywalności domeny królewskiej,

c) król musi być katolikiem

Na straży praw fundamentalnych stał Parlament. W nauce francuskiej rozpowszechniony jest pogląd, iż prawa fundamentalne stanowiły "konstytucję monarchii absolutnej". Podobnie jak konstytucje w państwach nowożytnych, stanowić miały one normę nadrzędną w stosunku do innych ustaw. Nie można jednak widzieć we Francji absolutnej pierwowzoru państwa konstytucyjnego. Konstytucje państw nowożytnych ujmowały całokształt działalności naczelnych organów państwowych, gdy tymczasem zakres spraw objętych prawami fundamentalnymi był nadzwyczaj mały.

Doktryna absolutyzmu. Uzasadnienie władzy absolutnej:

Absolutyzm monarchii absolutnej różnił się od despotyzmu w starożytnych imperiach wschodnich i Cesarstwa Rzymskiego. Despotie wschodnie miały charakter teokratyczny, władca był bogiem lub sprawował rządy w jego imieniu. W monarchii wczesnofeudalnej władca był właścicielem państwa.

a) teorie legistów- ugruntowały podstawy absolutyzmu, w średniowieczu zatarło się pojęcia państwa znane w starożytności- monarchia wczesnofeudalna, ani stany w monarchii stanowej nie umiały ujmować spraw publicznych ze stanowisko ogólnego interesu całego kraju, nie rozumiano, iż państwo obejmuje wszystkich mieszkańców. Pojawiła się teoria, iż państwo jest osobą prawną, posiada organa wyrażające jego wolę.

b) kwestia odpowiedzialności monarchy- czy ius resistanti przysługuje komukolwiek wobec władzy pochodzącej od Boga ( omnis potestas a Deo ).

c) wolę państwa wyraża ogół ludu- a monarcha jest tylko organem pośrednim. Czy więc monarchy otrzymał władzę z łaski bożej czy z woli i mandatu ludu?

- Jean Bodin ( "Sześć ksiąg o Rzeczpospolitej" )- ideologiczna księga monarchii absolutnej: suwerenność to absolutna i odwieczna władza państwa, stanowi ona jego istotę, władza suwerenna jest niepodzielna, może sprawować ją albo monarcha albo grupa obywateli ( arystokracja ) albo ogół obywateli ( demokracja ). Za najlepszą formę ustroju uznał monarchię absolutną, zwalczał monarchię stanową, władza monarchy nie podlegać miała żadnym prawom, poza prawem boskim oraz prawami fundamentalnymi. Monarcha nie może być jednak tyranem, który by naruszał zasady prawa boskiego, powinien szanować wolność poddanych i prawo własności.

Doktryny przeciw monarchii absolutnej:

a) Hugon Grocjusz: szkoła prawa natury- lud może przenieść na monarchę władzę pełną, ale może również władzę tę przelać w granicach określonych przez umowę, istnieją podstawowe prawa jednostki, prawa przyrodzone,

b) Karol Monteskiusz: "O duchu praw"- wolność polityczna, władza nie jest niepodzielna: dzieli się na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą ( konstytucjonalizm ),

c) Jan Jakub Rousseau: "Umowa społeczna"- każdy ustrój społeczny jest wynikiem swobodnej umowy między ludźmi. Lud ma suwerenność i ni może jej oddać ani monarsza ani swej reprezentacji. ( idea suwerenności ludu )

d) Gabriel Mably ( 1786 )- krytykował własność prywatną i nakreślił obraz społeczeństwa komunistycznego

Parlament jako czynnik opozycyjny wobec monarchii absolutnej:

a) prawo rejestracji ordonansów, przesyłał królowi swe uwagi ( remonstracje ) i to wielokrotnie, choć ostatnie słowo należało do króla. Król mógł zmusić Parlament do rejestracji, udawał się do niego zasiadając na specjalnym tronie ( lit de justice- łoże sprawiedliwości ). Można określić uprawnienie Parlamentu jako prawo weta zawieszającego wobec ustaw królewskich.

b) członkowie Parlamentu byli dziedziczni i nieusuwalni,

c) Parlament dzięki swemu opozycyjnemu stanowisko cieszył się ogromną popularnością i wywierał wpływ na kształtowanie opinii, z którą król musiał się liczyć

d) zatarg króla z Parlamentem ( 1787 ) przyczynił się do przyspieszenia wybuchu Rewolucji.

Organy centralne

Ogarnianie przez wszechstronną działalność państwową coraz szerszych agend i potrzeba zarządzania nimi w sposób centralistyczny wymagały rozbudowy aparatu państwowego na nowych podstawach.

1. Kanclerz- urzędy nadworne i wielkich dygnitarzy koronnych monarcha powierzał arystokracji w celu zaspokojenia jej ambicji. Miały znaczenie honorowe i reprezentacyjne i wiązały się z nimi bardzo wysokie pensje. W ten sposób arystokrację odsunięto od zarządu państwa. Jedynie urząd kanclerski zachował swą bardzo wysoką rangę, choć część jego funkcji przejęli notariusze, podniesienie do godności sekretarzy stanu:

- utrzymał w swym ręku pieczęć królewską, kontrolował wszystkie akty wychodzące z kancelarii królewskiej,

- był zwierzchnikiem wszystkich sądów,

- nadzorował funkcjonowanie rad królewskich, przewodniczył Radzie Stron ( zajmującej się sprawami sądowymi ),

Kompetencje kanclerza najbliższe były resortowi nowożytnego ministra sprawiedliwości.

2. Sekretarz stanu- m. in. 4 sekretarzy do spraw finansowych. Podział kompetencji:

a) wg. kryterium geograficznego: każdy z czterech sekretarzy otrzymał po jednym wycinku geograficznym, zarządzał sprawami wewnętrznymi 1/4 kraju i prowadził politykę zagraniczną z grupą państw obcych,

b) wg. kryterium rzeczowego ( od końca XVI w. )- wyróżniono resorty- I- spraw zagranicznych, II- wojny, III- marynarki, IV- dworu królewskiego. Nie wydzielono natomiast osobnego resortu spraw wewnętrznych,

3. Generalny kontroler finansów- dla centralnej administracji finansów ( XVI w.- Colbert )

- sprawy finansowe ( budżet, podatki, pożyczki ),

- roboty publiczne,

- rolnictwo,

- handel,

- przemysł

Generalny kontroler finansów pełnił funkcję nowożytnego ministra gospodarki.

4. Ministeriat- kanclerz, 4 sekretarzy stanu oraz generalny kontroler finansów zaczęto określać w XVIII w. jako ministrów ( minister- sługa państwa ) Różnice między ministrami w monarchii absolutnej a ministeriatem państwa nowożytnego:

a) ministrowie nie tworzyli żadnego kolegium, współpracowali bezpośrednio, indywidualnie z królem na posiedzeniach Rady Królewskiej. Wprawdzie w XVII i XVIII w. występował sporadycznie pierwszy bądź główny minister ( premier/ principal ministre )- np. Richelieu i Mazarin, ale nie można godności tej porównać z funkcją premiera w państwie konstytucyjnym jako szefa gabinetu czy rządu złożonego z ministrów,

b) ministrowie w monarchii absolutnej nie mieli prawa do podejmowania decyzji w swoim imieniu, decyzja zawsze należała do króla, a ministrowie byli jedynie doradcami,

c) ministrowie byli odpowiedzialni tylko przed królem

Król opierał się także na kolegialnych organach doradczych. Wielką Radę stanowiła Rada Królewska, a innymi organami były wszystkie pozostałe organy państwowe, które były tylko organami doradczymi i każdą ich decyzję król mógł zmienić. Rada Królewska wyodrębniła się z kurii. Wyodrębniły się z niej cztery sekcje. Arystokracji ( książęta krwi i wielcy dygnitarze ) nadal byli powoływani do rady, lecz główny jej trzon stworzyły elementy urzędnicze- ministrowie i osoby powoływane przez króla. Wszystkie decyzje rady były podjęte "przez króla w swej Radzie", choćby król nie brał udziału w jej posiedzeniu. Decyzje te nie podlegały rejestracji przez Parlament i dlatego Rada stała się wygodnym elementem do wkraczania monarchii absolutnej w dziedzinę ustawodawstwa z pominięciem niewygodnego jej Parlamentu.

W XVIII w. do rad należały:

a) Rada Stron Procesowych ( Rada Prywatna ),- kontynuacja Rady Królewskiej, przewodniczył kanclerz, brali udział 4 sekretarze stany, arystokraci i 30 radców reprezentujących wszystkie 3 stany. Pełniła funkcje wyłącznie sądowe, miała charakter sądu kasacyjnego, nie rozsądzała sprawy, lecz przekazywała ją innemu sądowi, stworzyła prototyp sądu administracyjnego, działała również jako trybunał kompetencyjny w wypadku sporu o właściwość sądową pomiędzy sądami najwyższej instancji,

b) Rada Stanu ( Rada Tajna ),- przewodniczył król, w jej skład wchodziło kilka osób przez niego powołanych ( ministrowie stanu ), później zasiadali: kanclerz, sekretarze stanu, generalny kontroler finansów, zajmowała się najważniejszymi sprawami finansowymi, polityką zagraniczną, sprawami pokoju i wojny, przypominała swym kształtem angielski gabinet ministrów z XVIII w.

c) Rada Depesz- przewodniczył król, obejmowała wszystkich ministrów członków Rady Stanu i właściwych ministrów, sprawy zarządu wewnętrznego,

d) Rada Finansowa- sprawy finansów państwowych, główną rolę odgrywał generalny kontroler finansów

W monarchii absolutnej nie mogły utrzymać się Stany Generalne. Ostatni raz do czasu Rewolucji zwołane zostały w 1614 przez regentkę królową Marię Medici. Natomiast Stany Prowincjonalne utrzymały się do końca monarchii absolutnej mimo walki jaką prowadzono z nimi w XVII i XVIII w. Pełniły funkcję samorządowego organu lokalnego, decentralizującego monarchię absolutną. W XVIII w. Parlament w swej walce opozycyjnej przeciw królowi uznał siebie za sukcesora Stanów Generalnych. Nic dziwnego, iż postępowe sfery burżuazji w dążeniu do reform domagały się w końcu XVIII w. powołania właśnie Stanów Generalnych. Zwołanie ich w 1789 zapoczątkował Rewolucję.

Organy lokalne

Monarchia absolutna dążyła do oparcia zarządu lokalnego na zasadach centralistycznych i biurokratycznych. Wymagało to wprowadzenia hierarchicznie zorganizowanego aparatu urzędniczego, podporządkowanego władzy centralnej, właściwego rozgraniczania kompetencji poszczególnych urzędów, ograniczenia lub zniesienia pierwiastków decentralizacji, a więc wszelkich form samorządu lokalnego czy stanowego.

1. Tracił swą funkcję urząd baliwa, a jego funkcje przejmować zaczęli w końcu XV w. gubernatorzy, pierwotnie mianowani przez króla jako dowódcy wojskowi w prowincjach granicznych, stali się przedstawicielami króla w prowincji. Rekrutowali się spośród arystokracji i stanowili czynniki decentralizujący, stąd Ludwik XIV ograniczył ich kompetencje, ich uprawnienia administracyjne przejęli

2. Intendenci- urząd komisaryczny wprowadzony w poł. XVII w.- sprawowali władzę w okręgach generalnych, stworzonych pierwotnie tylko dla administracji skarbowej. Intendentów mianował król w Radzie, nie podlegali niczyjej kontroli lokalnej i podporządkowani byli bezpośrednio Radzie Królewskiej. Posiadali swe biura, a na niższym szczeblu podlegali im subdelegaci. Urząd intendenta oznaczał właściwe skupienie w swym ręku uprawnień administracyjnych, z drugiej właściwy rozdział kompetencji. Administracja sprawowana przez intendentów jest oceniana przez naukę bardzo pozytywnie. Napoleon przejął wzory administracji lokalnej właśnie z monarchii absolutnej. Stanowisko francuskiego prefekta departamentu było podobne do intendenta, a podprefekta do subdelegata.

Skarbowość

Mimo prób nie udało się monarchii absolutnej wprowadzić jednolitej administracji skarbowej. Podstawę skarbowości stanowiły królewskie dochody, podatki pośrednie i bezpośrednie.

a) pobieranie podatków pośrednich wymagało zgody Stanów Generalnych albo Stanów Prowincjonalnych, na tej podstawie wykształcił się system dualistyczny

- królewską administrację skarbową reprezentowali: 4 skarbnicy,

- administrację stanową reprezentowali 4 generałowie

Podstawowym celem monarchii absolutnej w dziedzinie skarbowości stała się likwidacja dualizmu w drodze:

a) swobodnego nakładania podatków przez króla- osiągnięto w poł. XV w. nakładając podatki bez oglądania się na Stany Generalne, ale przywilej wyrażania zgody na podatki zachowały Stany Prowincjonalne i stan duchowny ( dary dobrowolne )

b) wprowadzenia jednolitej królewskiej administracji skarbowej- połączono na pocz. XVI w. urzędy generałów i skarbników w jedną instytucję skarbników generalnych, postawieni zostali na 30 okręgów generalnych. Na szczeblu centralnym skarbowość należała do kompetencji Rady Finansowej i generalnego kontrolera finansów oraz Izby Obrachunkowej. Jednak utrzymywał się nadal system skarbowej administracji lokalnej, mimo pojawienia się intendentów. Stany Prowincjonalne bowiem utrzymały się, mimo, iż były zwalczane przez intendentów.

Sądownictwo

Organizacja sądownictwa w monarchii absolutnej opierała się na zasadzie, że królowi przysługuje pełnia władzy sądowej i dopuszczalne jest tylko sądownictwo królewskie. Jednak również i tej zasady nie udało się zrealizować. Przetrwały bowiem w ograniczonej formie:

a) sądy patrymonialne- panów feudalnych nad chłopami, poddane zostało kontroli królewskiej a senior musiał powoływać do jego sprawowania kompetentnego sędziego, od wyroku sądu patrymonialnego przysługiwała apelacja do sądu królewskiego,

b) sądownictwo kościelne- wewnętrzne sprawy duchowieństwa i sprawy miejskie,

c) sądownictwo miejskie- drobne sprawy porządkowe,

Król był najwyższym sędzią, sądy sprawowały władzę z delegacji królewskiej i w imieniu króla. Miał możliwość zawieszania tej delegacji i p[oddawania poszczególnych spraw własnemu sądowi. Stąd wyróżniamy:

1. Sądownictwo delegowane- sprawowane przez sądy królewskie:

a) sądy patrymonialne,- od których można było dopiero po przejściu wszystkich instancji apelować do sądu prewotalnego,

b) sądy prewotalne,- w drobniejszych sprawach cywilnych i karnych, nie zastrzeżonych sądów baliwalnych, były sądem odwoławczym od sądów patrymonialnych, nie miały sądownictwa w sprawach szlachty,

c) sądy baliwalne- sądy odwoławcze od sądów prewotalnych, sądem I instancji dla spraw cywilnych i karnych, dla których sąd prewotalnych nie był kompetentny,

d) sądy prezydialne,- sądy odwoławcze od wyroków sądy baliwalnyh, w niektórych sądziły w pierwszej i ostatniej instancji, w szczególności o rozbój na drogach publicznych,

e) parlamenty,- sądy najwyższej instancji, wyroki mogły być jednak skasowane przez Radę Stron,

Hierarchia sądów królewskich była nadmiernie rozbudowana, a po za tym istniały liczne sądy delegowane do spraw specjalnych: cała hierarchia sądów skarbowych na czele z Izbą Obrachunkową i Izbą Podatkową, sądy admiralskie do spraw handlu morskiego, sądy leśne, sądy konsularne.

2. Sądownictwo zastrzeżone- sprawowane osobiście przez króla lub w Radzie Królewskiej,

a) placet- petycja skierowana do króla o sprawiedliwość, wyrok wydawany przez króla osobiście lub sprawa odsyłana do Rady Stron

b) listy opieczętowane ( lettres de cachet )- "szczególne rozkazy króla", następnie tylko pisma zawierające rozkaz ograniczenia czyjejś wolności, skazanie na wygnanie lub nakaz odosobnienia w jakimś klasztorze lub fortecy ( najczęściej w paryskiej Bastylii ),- straszliwa prerogatywa królewska- nakaz aresztowania bez wyroku sądowego, wprawdzie monarcha nie nadużywał tego środka, jednak opinia publiczna widziała w XVIII w. w "listach opieczętowanych" rażący przejaw absolutyzmu, symbol tyranii- pierwszym wystąpieniem ludu przeciw ustrojowi było zdobycie Bastylii ( 14.07.1789 )

c) ewokacja,- możliwość wywołania przez króla sprzed właściwego sądu sprawy znajdującej się w jakimkolwiek stadium procesowym i przekazania jej Radzie Stron lub innemu wskazanemu przez siebie sądowi,

d) listy "commitimus" i sądy komisarskie,- prawo orzekania o kompetencji sądu dla poszczególnych spraw i mógł w formie pism Commitimus poszczególne sprawy przekazywać dowolnie wybranemu przez siebie sądowi, mógł wyznaczać specjalnych sędziów ( sąd komisarski ),

e) kasacja wyroku,- strony miały prawo wystąpić do króla z wnioskiem o kasację, czyli uchylenie wyroku zapadłego w najwyższej instancji- z powodu naruszenia przez sąd prawa materialnego lub uchybienia przepisom formalnym, król w Radzie mógł taki wniosek oddalić lub się do niego przechylić, sprawa wracała do sądu, który wydał wyrok, celem ponownego jej rozpatrzenia.

f) listy sądowe ( lettres de justice )- listy łaski dotyczyły zmian prawnie orzeczonej kary, mógł orzec o zmianie, złagodzeniu, zaostrzeniu, zniesieniu kary. Pozostałością tego jest przysługujące głowom państwa w państwach nowożytnych prawo łaski

Państwo- Kościół

Absolutyzm nie mógł tolerować aby Kościół katolicki stanowił społeczność niezależną od króla. Monarchia absolutna doprowadziła do ograniczenia wolności Kościoła i do częściowego podporządkowania go państwu.

a) od pocz. XIV w. Kościół zaczął tracić we Francji jak w innych krajach Europy szeroką autonomię, którą cieszył się w wiekach poprzednich. Papiestwo poniosło dotkliwą porażkę w pocz. XIV w. m. in. w sporze z Filipem IV Pięknym. Zaczął razić przerost bogactw materialnych w ręku Kościoła, jego przywileje podatkowe oraz sądownictwo kościelne oraz wpływ na obsadzanie stanowisk kościelnych.

Od XIII w. przyjęła się zasada, iż wyższe beneficje kościelne ( biskupstwa, opactwa ) obsadzane mają być w drodze wyboru kanonicznego, tzn. wyboru mają dokonywać kapituły katedralne, złożone z kanoników danej katedry. Uniezależniło to obsadzenie biskupstwa od władzy świeckiej. Natomiast w praktyce, od XIV w. prawa kapituł uległy ograniczeniu nie tyle ze strony władzy świeckiej, ile ze strony papiestwa, które rościło sobie prawo do obsadzania stanowisk kościelnych i powoływało na wyższe beneficja swoich własnych kandydatów. Oznaczało to mieszanie się papieża do spraw wewnętrznych danego kraju a także godziło w interesy samego duchowieństwa w poszczególnych krajach i dlatego wywołało także i w jego kręgach niechęć polityki do kurii rzymskiej. W ten sposób papiestwo znalazło się w ogniu krzyżowym.

b) sobór w Bazylei- 1432- wyższość soboru nad papieżem, przywrócenie kanonicznego wyboru biskupów,

c) sankcja pragmatyczna z Bourges 1438 Karola VIII- powtórzenie tezy soboru w Bazylei, ale król miał prawo zalecić kapitule wybór własnego kandydata

d) konkordat w Bolonii 1516 pomiędzy królem Franciszkiem I a papieżem Leonem X- król odwołał tezę o wyższości soboru nad papieżem oraz Sankcję Pragamtyczną, natomiast uzyskał formalne uznanie przez papieża prawa do obsadzania wszystkich wyższych beneficjów i tym samym uniezależnił się od wpływu hierarchii w tym zakresie. Król przedstawiał swego kandydata papieżowi, natomiast ten nadawał mu inwestyturę kanoniczną, po czym kandydat składał przysięgę królowi.

Organizacja kościelna Francji stała się zależną od monarchii. Monarchia nadała jednak Kościołowi szczególne piętno przez powierzanie wyższych beneficjów prawie wyłącznie osobom pochodzenia szlacheckiego. Było ich ok. 600. Kościół stał się podporą monarchii i jej zachowawczych tendencji.

Gallikanizm- dawał monarchii absolutnej uzasadnienie teoretyczny, teologiczne i prawne do ograniczania samodzielności Kościoła, podkreślał silnie niezależność władzy świeckiej do kościelnej:

- majątki kościelne stanowią własność króla, dane są Kościołowi w użytkowanie odwołalne,

- zakony istnieją we Francji jedynie na podstawie przywileju, który może być odwołany,

- wszelkie zarządzenia papieski mogą wejść w życie tylko po uprzednim zatwierdzeniu przez króla,

- komunikowanie się episkopatu francuskiego z papieżem może odbywać się jedynie za pośrednictwem króla.

Protestanci traktowani byli jako heretycy, ale w XVI w. stali się we Francji siłą polityczną, z którą państwo katolickie musiało się liczyć. Nazywano ich hugenotami. Dysponowali własną siłą wojskową i domagali się prawa wyznawania swej religii. W latach 1562- 1598 trwały wojny religijne pomiędzy katolikami a hugenotami. Zakończył je w 1598 edykt nantejski. Przyznał on protestantom, których było we Francji 20% szereg uprawnień: równouprawnienie z hugenotami, równy dostęp do urzędów, kult protestancki mogli uprawiać prywatnie ( jedynie w obrębie swoich domów ), kult publiczny jedynie na przedmieściach miast, jako gwarancję wykonania postanowień przyznano hugenotom 124 miejscowości w pd.- wsch. Francji ( m. in. La Rochelle ), w których zarząd mieli sprawować sami i gdzie kult katolicki był zabroniony, uzyskali także własne wojsko. W ten sposób monarchia absolutna sama stworzyła sobie państwo w państwie. Na dłuższą metę nie mogło to być tolerowane. W 1629 kardynał Richelieu siłą odebrał hugenotom posiadane twierdze. W II poł. XVII w. Ludwik XIV podjął przeciw hugenotom walkę, zakończoną odwołaniem edyktu nantejskiego w 1685. Było to fatalne posunięcie, bo hugenoci stanowili dużą część ludności i prowadzili bardzo dobrze prosperującą działalność gospodarczą. Zostali zmuszeni do ucieczki, m. in. w Prusach.

Źródła prawa

1. Prawo rzymskie- przede wszystkim osoby wykształcone na uniwersytetach uznawali jego wyższość naukową,

- szkoła postglosatorów,

- największym romanistą XVI w. we Francji był J.Cujas, krytykował postglosatarów za zniekształcenie prawa rzymskiego,

2. Prawo zwyczajowe

- oficjalne redakcje praw zwyczajowych- wpłynęło hamująco na infiltrację prawa rzymskiego, w 1454 król wydał zarządzenie nakazujące wszystkim baliwom dokonanie spisów prawa zwyczajowego w ich okręgach sądowych

- powszechne francuskie prawo zwyczajowe ( droit commun )

- redakcja prawa zwyczajowego Paryża

- na uniwersytetach wprowadzono obok prawa rzymskiego i kanonicznego także prawo zwyczajowe ( 1679 ),

- jednak jednolitej kodyfikacji prawa cywilnego Francja doczekała się dopiero w epoce napoleońskiej,

3. Ustawodawstwo królewskie

- ordonanse, zawierały normy ogólne i trwałe, tym różniły się od przywilejów

- postanowienia Rady Królewskiej ( w odróżnieniu od ordonansów nie podlegały rejestracji przez Radę Królewską ),

- edykty,

- deklaracje

Dziedziną ustawodawstwa było prawo publiczne, a prawo sądowe było uznawane za dziedzinę prawa zwyczajowego. Jednak monarchia absolutna wkraczała również w tą drugą dziedzinę. Ludwik XIV za radą Colbertą podjął myśl kodyfikacji, tj. wydawania ustaw, które by regulowały na nowo i w sposób systematyczny całą wybraną dziedzinę prawa, przy równoczesnym unieważnieniu wszystkich dotychczas obowiązujących tekstów prawnych odnoszących się do danej dziedziny. W ten sposób powstały trzy wielkie ordonanse zredagowane przez specjalnie powołaną Radę Sprawiedliwości:

- ordonans o postępowaniu cywilnym ( 1667 ), stał się wzorem dla procedury cywilnej wprowadzonej przez Napoleona ( 1807 )

- ordonans o postępowaniu karnym ( 1670 ),

- ordonans o handlu ( 1673 )- zapoczątkował nowy dział prawa prywatnego- prawo handlowe, stał się wzorem dla kodeksu handlowego wprowadzonego przez Napoleona ( 1804 )

---