Prof. dr hab. Tomasz Maruszewski

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

Psychologia procesów poznawczych

Wykład 12

Pojęcia

1. Pojęcia podstawowe: pojęcie i kategoria

• Kategoria to zbiór obiektów tworzących jedną, wyodrębnioną grupę. Nie jest jasne, czy grupa ta istnieje w rzeczywistości, czy też w umyśle człowieka. Ten problem był przedmiotem debaty już w Średniowieczu, gdzie spór toczył się między zwolennikami nominalizmu i realizmu.

• Pojęcie to umysłowa reprezentacja kategorii. Reprezentacja ma charakter sumaryczny i pozwala na odróżnienie obiektów z danej kategorii od obiektów spoza niej. Pojęcia istnieją wyłącznie w umyśle człowieka, a reprezentacje pojęciowe nie zawsze mają swoje odnośniki w rzeczywistości (np. pojęcie liczby urojonej w matematyce √-2; halucynacje)

Pojęcie i kategoria. Pojęcie jest arbitralną reprezentacją kategorii. Załóżmy, że kategorię stanowią następujące obiekty

• Jakie to pojęcie?

• Istoty żywe

• rzeczy zawierające wodę

• rzeczy wymagające tlenu

• rzeczy mające przemianę materii

Każda z tych odpowiedzi jest formalnie poprawna, ale tylko niektóre z nich uznajemy za akceptowalne. W przedstawionym wyżej przykładzie najbardziej akceptowalna wydaje się odpowiedź pierwsza. Powyższy przykład ilustruje następujące ważne właściwości kategorii i pojęć wykorzystywanych przez człowieka.

• Ta sama kategoria może być reprezentowana przez różne pojęcia.

• Niektóre reprezentacje pojawiają się łatwiej niż inne (istoty żywe), chociaż wszystkie są poprawne.

• Choć konceptualizacja może iść w różnych kierunkach, społeczny konsensus nobilituje tylko niektóre reprezentacje.

2. Najtrafniejszą definicję pojęcia sformułował Andrzej Lewicki (1960).

Pojęcie jest schematyczną reprezentacją zbioru przedmiotów (czyli w naszym rozumieniu kategorii) odzwierciedlającą istotne właściwości tych przedmiotów

Różne teorie pojęć konkretyzowały odmiennie to, co rozumiane jest jako właściwości istotne. Można wyróżnić 3 tradycyjne teorie pojęć, które odwoływały się do reguły podobieństwa jako zasady organizującej kategorię. Są to kolejno:

• Pogląd Klasyczny - cechy istotne to cechy wspólne wszystkich egzemplarzy należących do danej kategorii.

• Pogląd Probabilistyczny - cechy istotne to cechy charakteryzujące egzemplarze najbardziej typowe (tzw. prototypy). Na przykład prototypem kategorii zwierzęta jest pies, a prototypem kategorii polityk są Andrzej L. i Marian K.

• Pogląd Egzemplarzowy - cechy istotne to cechy wybranego egzemplarza. Cechy istotne kategorii pies to cechy tego egzemplarza, który sprawdziła do domu moja córka.

3. Reprezentacje w głównych teoriach pojęć

A. Pogląd klasyczny. Pochodzi od Arystotelesa, a jego zwolennikami byli m.in. Lewicki i Bruner.

• Pojęcie to wszystkie cechy zarazem konieczne i wystarczające dla stwierdzenie przynależności do kategorii.

• Granice pojęcia są ostre.

• Efekt zagnieżdżenia (np. wszystkie kwadraty są prostokątami).

• Tworzenie pojęć: abstrakcja pozytywna i negatywna. Abstrakcja pozytywna na wyodrębnianiu cech istotnych, tj. cech charakteryzujących tylko egzemplarze pojęcia. Abstrakcja negatywna to proces dzięki, któremu pomijane są cechy nieistotne, tj. cechy, które charakteryzują tylko niektóre egzemplarze.

• Identyfikacja: sprawdzanie cech definicyjnych. Lewicki, Hull stwierdzali, że ludzie potrafią poprawnie kategoryzować obiekty jako egzemplarze i "nieegzemplarze", a nie uświadamiają sobie cech, którymi kierują się w trakcie kategoryzacji.

Przykład tworzenia pojęcia w świetle poglądu klasycznego. Czym jest links (nazwa bezsensowna). Poniżej znajduje się lista obiektów. Te, które oznaczono plusem należą do zakresu pojęcia links.

• bekin +

• raloz +

• poney

• kotyw +

• achop

• morał +

• urkwy

• dodos +

• moram

• ratąg

• orgia

• labaz +

• endom +

• wódka +

• piwko

• lekko +

B. Pogląd probabilistyczny pochodzi od Wittgensteina, który w swoich Dociekaniach filozoficznych zauważył, że bardzo wiele wykorzystywanych przez nas pojęć, to pojęcia nie posiadające cech definicyjnych, a więc pojęcia nieostre. Wśród psychologów pogląd taki rozwinęła Eleanor Rosch wraz ze swoimi współpracownikami.

• Pojęcie to reprezentacja centralnej tendencji kategorii uosabianej przez prototyp. Prototyp rozumiany jest jako przypadek najczystszej przynależności kategorialnej. Może to być obiekt realny lub może to być tylko i wyłącznie reprezentacja umysłowa.

• Granice pojęcia są nieostre i zależą od kontekstu. Na przykład karimata może być uznana za mebel, jeśli kolejno będziemy pytali, czy meblem jest wersalka, łóżko, łóżko polowe, materac piankowy i karimata. Jeśli pytania o to, czy wyżej wspomniane przedmioty są meblami będziemy zadawać w odwrotnej kolejności, zaczynając od karimaty, to znacznie rzadziej karimata będzie uznawana za mebel.

• Efekt zagnieżdżenia występuje (stół jest meblem, meble są elementem wyposażenia mieszkania).

• Tworzenie pojęć: określanie tendencji centralnej czyli prototypu: średnia lub modalna kategorii. W pierwszym przypadku ludzie obliczają "w głowie" średnią arytmetyczną wszystkich napotkanych egzemplarzy kategorii (pytanie: jak to robią, skoro prototypy występują już u 9-miesięcznych dzieci, które jeszcze nie przeszły kursu statystyki), w drugim natomiast ustalają, jaka wartość w obrębie kategorii występowała najczęściej (inaczej mówiąc, zakłada się, że człowiek ma w głowie "licznik częstości").

• Identyfikacja: określanie podobieństwa do prototypu. Na przykład, jeśli prototypem w kategorii zwierzęta jest pies, to inne zwierzęta będą zaliczane do kategorii tym szybciej i z tym większą pewnością, im bardziej są one podobne do psa.

Przykład wyników uzyskanych w badaniach zakładających pogląd probabilistyczny: oceny typowości ptaków

• drozd - 3,00

• wróbel - 3,00

• sójka - 2,92

• papużka falista - 2,83

• gołąb - 2,83

• orzeł - 2,75

• jastrząb - 2,67

• papuga - 2,58

• kurczak - 2,00

• kaczka - 2,00

• gęś - 2,00

Pojawia się pytanie, jakie miejsce na tej liście zajęłyby struś, pingwin i nietoperz? Pytanie dotyczące nietoperze nie jest żartem, ponieważ tu granice kategorii określa się nie na podstawie kryterium biologicznego, a na podstawie danych dotyczących sposobów reagowania badanych ludzi. Ponieważ dla wielu badanych nietoperz jest ptakiem ("bo lata"), może być traktowany jako egzemplarz tej kategorii. Jest to poważny problem i kłopot, ponieważ kategoria konstruowana jest przez badanych (psycholog powiada, nie wiem czym są ptaki, ale badani mu powiedzą; analogiczna sytuacja występuje w badaniach dotyczących rozumienia cech psychicznych - np. nie wiemy, czym jest ekstrawersja, ale jej definicję budujemy na podstawie rozkładu częstości odpowiedzi osób badanych).

Kłopoty zwolenników poglądu probabilistycznego ilustruje rysunek Andrzeja Mleczki: przedstawiający działanie zasady podobieństwa do prototypu

C. Pogląd egzemplarzowy powstał niemal w tym samym czasie co pogląd probabilistyczny. Do jego twórców należał m.in. Lee Brooks, który twierdzi, że tworzenie prototypów wymaga dużych umiejętności poznawczych (duże zasoby pamięciowe, możliwość "obliczania średniej arytmetycznej", itd.,) a także kontaktów z wieloma egzemplarzami. Istnieją jednak kategorie, w których występuje tylko jeden egzemplarz (np. moja matka) albo też istnieją takie doświadczenia, które mają charakter niepowtarzalny. Teoria pojęć powinna uwzględniać takie przypadki.

• Pojęcie to reprezentacja jednego egzemplarza lub grupy egzemplarzy z tego samego poziomu pionowego wymiaru kategorii. Np. pies to reprezentacja psa, który mieszka w moim domu, albo też pies to wszystkie psy, które są do niego podobne (czyli mają coś z owczarka niemieckiego i collie).

• Granice pojęcia ostre.

• Brak efektu zagnieżdżenia.

• Tworzenie pojęć: wyodrębnienie cech pierwszego egzemplarza. Na przykład, jeśli dziecko zobaczyło po raz pierwszy w swoim życiu psa rasy "przegubowiec", czyli w języku kynologicznym jamnik, to nie będzie traktowało dobermana jako psa.

• Identyfikacja: określenie podobieństwa do ostatnio widzianego egzemplarza.

Andrzej Mleczko ponownie komentuje procesy postulowane przez pogląd egzemplarzowy. Przykład identyfikacji

Problemy poglądu egzemplarzowego. Koncepcji tej zarzucano:

• Minimalizm poznawczy

• Trudności w odróżnieniu kategorii „złych” i „dobrych” (kategoria „furdo” zawiera następujące elementy: stół, kanapa, jabłko, gruszka; czujemy, że stanowią one dwie kategorie, ale możemy uznać, ze furdo to wszystkie przedmioty zawierające substancje organiczne).

• Bardzo duże zaangażowanie prostych procesów poznawczych. Jeśli mamy pojęcie pies określane na charakter egzemplarzy, to musimy dysponować bardzo duża pojemnością pamięci, a także szybkim procesem przeszukiwania jej zawartości. Przy identyfikacji musimy bowiem porównać napotkany egzemplarz ze wszystkimi widzianymi poprzednio.

4. Wszystkie trzy przedstawione koncepcje są przykładem ogólniejszej teorii, która przyjmuje, że podstawa tworzenia pojęć jest określanie podobieństwa między egzemplarzami. Murphy i Medin (1985) a następnie Medin i Wattenmaker (1987) przeprowadzili krytykę teorii podobieństwa. Przedstawiają oni następujące argumenty:

• Niedostateczne rozróżnienie między istotą pojęcia a procedurą identyfikacyjną. Istota pojęcia to jego najważniejsze cechy, pozwalające określić związek tego pojęcia z innymi pojęciami (np. istotą pojęcia "owoc" jest to, że owoc jest częścią rośliny, która umożliwia rozmnażanie się i przechowywanie substancji odżywczych dla nasion). Natomiast procedura identyfikacyjna to cechy, na podstawie których określa się przynależność do kategorii (owoc ma skórkę, miąższ i ogonek).

• Podobieństwo wcale nie musi definiować kategorii, ponieważ to przynależność do określonej kategorii wpływa na ocenę podobieństwa.

• Przykład - kategorie ad hoc: rzeczy potrzebne na randce (karta kredytowa, kwiaty, kosmetyki; i inne rzeczy niewymieniane ze względu na ---- ustawa o kontroli prasy, publikacji i widowisk).

5. Medin i Wattenmaker proponują traktować pojęcia jako teorie naiwne. Pojęcia w świetle tego poglądu nie są izolowanymi reprezentacjami, ale stanowią element szerszej struktury wiedzy.

• Przesłanki empiryczne: proces, który kieruje selekcją hipotez

• linksy

• eksperyment Wasona. Ciąg liczb 2,4,6 spełnia pewną regułę. Odkryj tę regułę korzystając ze wskazówek wynikających z informacji, czy podana przez Ciebie liczba spełnia tę regułę.

• „Fundamentalne zasady wyjaśniające”

• analogia z prawami naukowymi w wiedzy potocznej. McCloskey i Gentner przeprowadzili wiele badań, które pokazały, że ludzie dysponują naiwnymi teoriami fizycznymi, które stanowią pewne podsumowanie ich doświadczeń, nie mają natomiast wiele wspólnego z fizyką sensu stricto. Innym przykładem jest potoczna teoria chemiczna. Wiemy, czym jest sól kuchenna, w jaki sposób wpływa na śnieg, karoseria samochodów oraz na smak zupy. Wiedza na temat soli ma niewiele wspólnego z tym, że od strony chemicznej jest to chlorek sodu.

• społeczne reguły kategoryzacji. W wiedzy społecznej często wykorzystujemy również teorie potocznej, wnioskując o właściwościach grupy społecznej na podstawie właściwości zewnętrznych przedstawicieli tej grupy.

6. Emocje jako reguły kategoryzacji

• Funkcja sygnalizacyjna emocji:

• ocena w kategoriach znaczenia biologicznego - szybka acz niezbyt wyrafinowana (emocje pierwotne)

• ocena w kategoriach dotychczasowego doświadczenia - wolna lecz bardziej wyrafinowana (emocje wtórne)

Pytanie, na które nie potrafię odpowiedzieć

• Po co są pojęcia:

• Są to wygodne szufladki, do których można wkładać napływające informacje.

• Są to elastyczne narzędzia pozwalające radzić sobie z sytuacjami złożonymi tak pod względem poznawczym jak i emocjonalnym.

• Są to sposoby wychodzenia z siebie i oglądania świata z boku (Po co? Jesteśmy tylko widzami, czy również aktorami?)

I znowu sięgamy do naszego teoretyka pojęć, Andrzeja Mleczki.

---