Teatr elżbietański

Rok 1567 przyjmuje się jako datę narodzin teatru elżbietańskiego. Jego nazwa pochodzi od nazwy okresu za panowania Elżbiety I. Po latach wojen dynastycznych nastąpił okres odbudowy i wzmacniania państwa oraz jego rozwoju kulturalnego i gospodarczego. To wtedy pewien rzemieślnik James Burbage wybudował pod Londynem pierwszy obiekt , nazwany "The Theatre". Na scenie elżbietańskiej nie było w zasadzie dekoracji, gustowano w kosztownych strojach. Początkowo aktorzy grali na dworze. Sceną było podwyższenie, otoczone z trzech stron przez widzów. Czwarty bok sceny zamykały drzwi do garderoby. Nad nią budowano małą galerię, gdzie rozgrywano sceny balkonowe. Przedstawieniom towarzyszyła muzyka. Aktorzy cieszyli się powszechnym szacunkiem. Z czasem amatorskie grupy teatralne zaczęły ustępować miejsca aktorom zawodowym. Tworzyli samowystarczalne zespoły, mając w swoim gronie też dramaturgów. Aktorzy mieli wyszukane, bogate stroje. Nie występowały kobiety, role kobiece grali młodzi mężczyźni. Urozmaicenie postaci pod względem języka, charakteru ożywiało przedstawienia teatralne, które miały bawić, wzruszać, budzić grozę i strach. Postacie miały być tajemnicze, miały służyć przykładem, ostrzegać. Na parterze były miejsca stojące, za które trzeba było zapłacić jednego pensa. Widzów którzy się tam gromadzili nazywano "kiełbiami". Miejsca w galerii były siedzące, za dodatkowa opłatą. Przedstawienia odbywały się przeważnie między godziną 15 a 18.

Rozwój teatru wzmógł zapotrzebowanie na nową dramaturgię. Pojawiła się duża grupa autorów, niekiedy rywali Williama Szekspira. Wśród nich największe możliwości współzawodnictwa przypisuje się Christopherowi Marlowe, którego "Tamerlan Wielki" i "Tragiczne dzieje doktora Fausta" cieszyły się ogromnym powodzeniem.

W 1590 roku działały w Londynie trzy sceny publiczne. Na szczycie budynku pojawiała się biała chorągiew, która była zapowiedzią komedii, natomiast czarna oznaczała tragedię. W 1599 roku powstał nowy teatr w dzielnicy Soutwark- "The Globe". Z teatrem "The Globe" związany był Szekspir, wystawiał tu swoje sztuki, zawód aktora również nie był mu obcy. Najprawdopodobniej prapremierowym przedstawieniem było dzieło pisarza "Henryk VIII" lub "Juliusz Cezar". Teatr mógł pomieścić dwa tysiące widzów. W 1613 roku spłonął na skutek pożaru, w trakcie wystawiania sztuki "Henryk VIII". Kilka lat później został odbudowany, a w 1644 roku rozebrany. W 1966 roku odbudowano go ostatecznie, dziś znajduje się tam muzeum i wystawiane są sztuki teatralne.

Teatr był powszechna rozrywka mieszkańców miast. Dramatopisarze angielscy nie trzymali się ściśle wzorów antycznych. Dramat nie od razu zyskał sobie poparcie. Atakowano autorów za lekceważenie zasad powszechnie obowiązujących, ale ten styl zyskał także grono zwolenników, którzy doceniali jego nowatorstwo. Nowa formuła dramatu dopuszczała mieszanie kategorii estetycznych. W jednym utworze pojawiały się elementy tragiczne z komicznymi lub liryzm z tragizmem. Postacie również odstępowały od zasad poetyki klasycznej. Popadały w skrajne emocje, zmieniały stosunek i zdanie do innych osób dramatu, podlegały nastrojowej huśtawce. Obok bohaterów dostojnych, umieszczano postacie "niskie". Sir Philips Sidney, uczony arystokrata, w swojej Apology for Poetry opowiedział się za przestrzeganiem reguł Arystotelesa i wypominał rodakom, że bardzo je sobie lekceważą. Kiedy jednak grupa Szekspira wystąpiła z tragedią rzymską Bana Jonsona Sejanus, his Fall, trzymającą się ściśle reguł klasycznych, autora spotkało dotkliwe niepowodzenie". Szekspir w "Makbecie" załamał klasyczną regułę trzech jedności. Zrezygnował z zasady decorum, zwiększył liczbę osób na scenie.

Budynek był okrągły bez dachu nad środkową areną. Wokół postawione były drewniane galerie dla zamożniejszych widzów. Dla biedniejszych widzów były miejsca stojące na parterze.

Scena była umieszczona w dole na podwyższeniu, nad nią znajdował się niewielki dach. Dekoracji było nie dużo, zastępowały ją napisy w rodzaju: „jest to las”. Nieraz osoby dramatu w swych wypowiedziach opisywały miejsce i wspominały o porze dnia w której akcja się toczy.

Sceną było podwyższenie, otoczone z trzech stron przez widzów. Czwarty bok sceny zamykały drzwi do garderoby. Nad nią budowano małą galerię, gdzie rozgrywano sceny balkonowe.

Aktorzy

Na widowni teatru mogli znajdować się zarówno mężczyźni jak i kobiety. Natomiast na scenie występowali jedynie mężczyźni, a role kobiece odgrywali najmłodsi z nich. Aktorzy byli zawodowcami, dbali o wymowę, każdym gestem i ruchem starali się uzyskać wrażenie prawdopodobieństwa. Był to teatr gwiazdorski. Dobrzy aktorzy cieszyli się zasłużoną sławą, byli szanowanymi, zamożnymi ludźmi.

Kostiumy aktorów były drogie i najczęściej należały do nich samych - częściowo rekompensowały brak dekoracji. Widzowie w czasie oglądania spektaklu mogli jeść, pić, głośno wymieniać swoje uwagi, polemizować z aktorami, czy nawet obrzucać aktorów niewielkimi kamieniami.

William Szekspir

(1564 - 1616 )

Angielski poeta i dramatopisarz a w późniejszym okresie życia również aktor. Żył w czasach Elżbiety I i Jakuba I, kiedy to powstał teatr elżbietański.
Urodził się w 1564 roku w miasteczku Stratford nad rzeką Avon, gdzie również spędził ostatnie lata swojego życia. Umarł w 1616 roku.

Jego ojciec John pochodził z chłopskiej rodziny, lecz po pewnym czasie porzucił rolnictwo i przeprowadził się do miasta gdzie został burmistrzem. Matka Mary pochodziła z zieministwa. Mieli ośmioro dzieci z których najstarszy był William.
Ok. 1571 młody Szekspir poszedł do średniej szkoły ogólnokształcącej gdzie uczył się łaciny, historii, literatury antycznej i retoryki. Nie posiadał większego wykształcenia. W 1582 roku poślubił o osiem lat starsza Annę. Lecz w kilka lat po zawarciu małżeństwa Szekspir opuszcza Stratford i udaje się do Londynu.
Z biegiem czasu zaczął grywać w teatrach, potem zaś zajął się pisaniem sztuk i poematów.
Początkowo należał do kompani Sług Lorda Szambelana dysponującym własnym teatrem The Glob. Jednak najprawdopodobniej Szekspir pracował w różnych magnackich rezydencjach jako guwerner, sekretarz, a także aktor w dworskich przedstawieniach. Zdobywał sławę, poszerzał wykształcenie, czytał, poznawał wielu znanych ludzi.. Do rodzinnego miasta przyjeżdżał często, dbał o swoja rodzinę, inwestował w nieruchomości.

Był on autorem 36 sztuk. Pisał kroniki historyczne, komedie oraz tragedie. Kroniki w większości tematycznie związane z dziejami Anglii w XV w.

Najważniejszym motywem jego dramatów jest problem władzy, która jawi się jako demoralizująca i niszcząca. Szekspira interesuje mechanizm władzy, ukrytego obiektu ludzkich pragnień. Tematyka ta pojawia się przede wszystkim w kronikach królewskich i tragediach.

Za najlepsze komedie uważa się: „Poskromienie złośnicy”, „Stracone zachody miłości”, „Sen nocy letniej”, „Wiele hałasu o nic”, „Kupiec wenecki”, zaś spośród tragedii należy wymienić: „Juliusz Cezar”, „Tymon Ateńczyk”, „Król Leos”. Dramaty psychologiczne i poetyckie: „Romeo i Julia”, „Hamlet”, „Makbet”, „Otello”.

Sztuka „ Makbet ”

Akcja tragedii rozgrywa się w średniowiecznej Szkocji. Makbet, jeden ze znakomitych wodzów wojsk króla Duncana, jadąc przez wrzosowisko wraz ze swoim przyjacielem, Bankiem, spotyka trzy wiedźmy. Przepowiadają mu one, że zostanie królem, a Banko będzie ojcem królów.

Makbet nie wierzy w przepowiednię, ale kiedy zaczyna się ona realizować - awansuje, zostaje tanem Kawdoru (a ten tytuł przepowiedziały mu między innymi wiedźmy), bohater coraz poważniej myśli o objęciu tronu. Zwierza się swojej żonie, a Lady Makbet namawia go do popełnienia zbrodni na prawowitym władcy. Jest to tym łatwiejsze, że po wygranej bitwie, Duncan gości w zamku Makbeta - Inverness. Tam król ginie z ręki Makbeta, który przygotowuje zbrodnię wraz z żoną. Potem, po ucieczce królewskich synów za granicę w obawie o życie, Makbet podejmuje władzę. Wkracza na drogę zbrodni - musi zabić Banka w obawie, by nie rozeszła się wieść o ich spotkaniu z czarownicami i przepowiedni. Na jego polecenie ginie też Lady Makduf i jej synek, bo w ten sposób Makbet chce się zemścić na zwolenniku prawowitego następcy tronu, Makdufie.

Makbet jeszcze raz odwiedza czarownice, by upewnić się, że jego władzy nic nie zagraża. Wciąż odczuwa wyrzuty sumienia, nie może zaznać spokoju. Podobnie Lady Makbet, która popada w obłęd i popełnia samobójstwo. Po pokrętnej wróżbie czarownic Makbet wraca do swojej królewskiej siedziby w zamku Dunzynan. Sprzymierzone przeciw tyranowi wojska już otaczają zamek. Bohater ginie w pojedynku z Makdufem.

Dramat elżbietański

Dramat elżbietański sprzeciwiał się klasycznym regułom: łamał zasadę trzech jedności (miejsca, czasu i akcji), wprowadził scenę zbiorową, zrezygnował z chóru. Kompozycja opierała się na podziale na akty i sceny (bez prologu i epilogu). Tematyka zaczerpnięta była z historii, nie z mitologii. Wprowadzono sceny drastyczne (ukazujące emocje). Złamana została zasada decorum (język stał się potoczny, komizm połączony z powagą). Dramat szekspirowski posługuje się elementami fantastycznymi. Zawiera przesłanie moralne. Budzi uczucia i wyobraźnię, antyczny - katharsis - litość i trwogę. Bohatera nie cechuje fatum, ma możliwość świadomego, wolnego wyboru. Jest on skłócony z otoczeniem i sumieniem. Makbet to postać dynamiczna - początkowo wzorowy rycerz, później żądza władzy przełamuje osobowość i czyni z niego zdrajcę. Zbrodnia pociąga za sobą kolejne przestępstwa, zostaje słusznie ukarana. W dramacie antycznym postać jest statyczna, kieruje się altruizmem, ponosi karę niewinnie. Bohatera cechował apsychologizm - zmienność, łatwość popadania w skrajne emocje - od wierności do zdrady, od miłości do nienawiści.

Dramat ten cechuje się:
a) zerwaniem zasady trzech jedności: miejsca, czasu i akcji
b) bohaterowie są dynamiczni: są uwikłani w różne namiętności życiowe
c) występują osoby niezwykłe o silnych charakterach oraz osoby zwykłe, zwyczajne, małostkowe
d) wprowadzenie do teatru tradycji narodowych, kronik historycznych
e) tragedia zawierała elementy lityczne, komiczne i groteskowe

---