I  

IASB

International Accounting Standards Board, Rada Międzynarodowych Standardów Rachunkowości, powstała w 2001 r. w wyniku przekształcenia IASC (Komitetu Międzynarodowych Standardów Rachunkowości), międzynarodowa organizacja, której podstawowym celem jest ujednolicenie zasad rachunkowości stosowanych przez przedsiębiorców i inne organizacje na całym świecie. Działalność IASB polega głównie na wydawaniu Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej.

Katarzyna Klimczak  

Zob. → IASC; Międzynarodowe Federacje Księgowych; Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej.

IASC

International Accounting Standards Comitee, Komitet Międzynarodowych Standardów Rachunkowości, od 2001 r. funkcjonuje jako IASB. IASC został założony w 1973 r. przez organizacje zawodowe zajmujące się rachunkowością z Australii, Kanady, Francji, Niemiec, Japonii, Meksyku, Holandii, Wielkiej Brytanii, Irlandii i Stanów Zjednoczonych. Od 1983 r. do IASC zostały włączone organizacje księgowe, które są członkami Międzynarodowej Federacji Księgowych (International Federation of Accountants, IFA). W styczniu 1999 r. IASC skupiał 142 członków z 103 krajów.

Zgodnie z Konstytucją IASC celem tej organizacji jest: 1) formułowanie i publikowanie zgodnie z interesem publicznym standardów rachunkowości, które powinny być przestrzegane przy prezentacji sprawozdań finansowych, jak też promowanie standardów w celu ich zaakceptowania i przestrzegania na całym świecie; 2) działalność zmierzająca do poprawy i harmonizacji regulacji, standardów rachunkowości oraz procedur prezentacji sprawozdań finansowych.

Zgodnie ze statutem działalnością IASC kieruje zarząd. W skład zarządu wchodzą przedstawiciele organizacji księgowych z 14 krajów i przedstawiciele maksymalnie 4 organizacji zajmujących się sprawozdawczością finansową. W pracach zarządu uczestniczą także (w charakterze obserwatorów) przedstawiciele m.in. Unii Europejskiej i amerykańskiej Rady Standardów Sprawozdawczości Finansowej (Financial Accounting Standards Board, FASB), Międzynarodowej Organizacji Papierów Wartościowych (International Organisation of Securities Commissions, IOSC), Międzynarodowej Federacji Księgowych (International Federation of Accountants, IFA). Źródłem finansowania działalności IASC są przede wszystkim dobrowolne wpłaty organizacji członkowskich, instytucji finansowych, korporacji międzynarodowych, a  także granty organizacji międzynarodowych przyznawane na realizację konkretnych projektów oraz dochody ze sprzedaży publikacji wydawanych przez IASC.

Działalność IASC polegała głównie na wydawaniu Międzynarodowych Standardów Rachunkowości - MSR (International Accounting Standards, IAS). W pierwszym etapie prac IASC (1973-1979) wydawane były standardy o charakterze ogólnym, dotyczące podstawowych zagadnień sprawozdawczości finansowej. W drugim etapie działalności (od 1980 r.) IASC rozwija szczegółowe standardy, obejmujące bardziej złożone zagadnienia i uwzględniające potrzeby informacyjne rozwijających się globalnych rynków finansowych. W 1989 r. IASC wydał Założenia Koncepcyjne Sporządzania i Prezentacji Sprawozdań Finansowych (Framework for the Preparation and Presentation of Financial Statements). Dotyczą one: 1) celu sprawozdań finansowych; 2) cech jakościowych sprawozdań finansowych; 3) definiowania, wyceny oraz ujmowania poszczególnych składników w sprawozdaniach finansowych; 4) koncepcji kapitału i koncepcji zachowania kapitału.

Założenia Koncepcyjne IASC określają zasady rachunkowości, które należy uwzględnić w czasie przygotowywania nowych standardów rachunkowości oraz przy zmianach obowiązujących standardów.

MSR nie są normami nadrzędnymi w stosunku do przepisów obowiązujących w poszczególnych krajach. Są one stosowane jako podstawa tworzenia krajowych przepisów z zakresu rachunkowości oraz jako międzynarodowy wzorzec dla krajów, które opracowują swoje własne wymogi z zakresu rachunkowości. Również wiele giełd papierów wartościowych na świecie (m.in. giełdy w Londynie, Amsterdamie, Rzymie, Hongkongu) dopuszcza stosowanie MSR dla celów sporządzania sprawozdań finansowych przez spółki giełdowe.

Katarzyna Klimczak  

Zob. → FASB; IASB; Międzynarodowe Federacje Księgowych; Międzynarodowe Standardy Rachunkowości.

IMIENNY RAPORT MIESIĘCZNY

Dokument przekazywany co miesiąc przez płatnika składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne do ZUS. Płatnik składek jest zwolniony z obowiązku składania i.r.m. za kolejny miesiąc, jeżeli nie nastąpiły żadne zmiany w stosunku do miesiąca poprzedniego. Zwolnienie nie dotyczy miesiąca grudnia. I.r.m. zawiera m.in.: 1) PESEL i NIP ubezpieczonego; 2) nazwisko i imię ubezpieczonego; 3) wymiar czasu pracy; 4) zestawienie należnych składek na ubezpieczenia społeczne w podziale na ubezpieczenie: emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe, zawierające dane o: a) podstawie wymiaru składek, b) kwocie składki w podziale na należną od ubezpieczonego i płatnika składek, c) kwocie obniżenia podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe; 5) podstawę wymiaru i kwotę składki na ubezpieczenia zdrowotne; 6) informacje niezbędne do uznania okresów pracy za okresy pracy górniczej; 7) rodzaje i okresy przerw w opłacaniu składek na ubezpieczenia społeczne; 8) informacje o wypłaconych zasiłkach oraz wynagrodzeniach z tytułu niezdolności do pracy wypłacanych na podstawie kodeksu pracy oraz o zasiłkach finansowanych z budżetu państwa, oświadczenie płatnika składek, że dane zawarte w raporcie są zgodne ze stanem faktycznym, potwierdzone podpisem płatnika składek lub osoby przez niego upoważnionej; 9) zestawienie wypłaconych składników wynagrodzenia w zakresie niezbędnym do określenia wysokości zasiłków oraz datę sporządzenia raportu miesięcznego.

Magdalena Giedroyć  

Zob. → Ubezpieczenia społeczne; Ubezpieczenia zdrowotne. 

INDOS

żyro, i. weksla polega na przeniesieniu praw z weksla na inną osobę niż jest to wskazane na wekslu. Odbywa się to poprzez zamieszczenie na wekslu lub na złączonej z nim karcie dodatkowej (zwanej przedłużkiem) informacji o zmianie wierzyciela wekslowego. I. może być dokonywany kilkakrotnie, ale zawsze współdziałają przy nim tylko dwie osoby: indosant (odstępujący weksel) i indosatariusz (nowy nabywca weksla). Przy kolejnym i. indosatariusz zamienia się w indosanta. I. może być wystawiony in blanco i ograniczać się tylko do podpisu indosanta, ale w takim przypadku musi być on odnotowany na odwrotnej stronie weksla lub na przedłużku. W przypadku weksli in blanco każdy posiadacz weksla może uważać się za jego prawnego posiadacza. Przeniesienie praw z weksla jest realizacją jego funkcji obiegowej i pozwala na likwidację za pomocą weksla zobowiązań między kontrahentami, a  także odstąpienie ich bankowi za gotówkę, czyli otrzymanie kredytu pieniężnego. I. pozwala również na zamianę weksla w banku na gotówkę przed terminem jego wykupu w ramach tzw. dyskonta bankowego. Weksle składane w banku do dyskonta muszą być wekslami in blanco, wówczas bank wpisuje siebie jako indosatariusza. Bank po zdyskontowaniu weksla (wypłaceniu indosantowi sumy wekslowej pomniejszonej o dyskonto bankowe) może zatrzymać weksel w swoim portfelu wekslowym lub oddać do dyskonta w innym banku, czyli redyskontować weksel. Najczęściej bankiem przyjmującym weksle do redyskonta jest bank centralny, który za odstąpienie weksla płaci bankowi odstępującemu stopę redyskontową, która jest z reguły niższa od stopy dyskontowej zapłaconej przez ten bank.

Hanna Bystrzycka  

Zob. → Weksel. 

INDOSANT

Osoba, która przenosi prawa z weksla na inną osobę, zwaną indosatariuszem. I. może zabronić dalszego indosowania weksla.

Hanna Bystrzycka  

Zob. → Indos; Weksel.

INDOSATARIUSZ

Osoba, na którą przeniesiono prawa z weksla, czyli nabywca weksla. I. ma prawo żądać wykupienia weksla przez trasata w terminie wskazanym na wekslu lub dokonać dalszego przekazania (indosu) weksla, stając się w ten sposób indosantem.

Hanna Bystrzycka  

Zob. → Indos; Weksel.

INFORMACJA DODATKOWA

Nota uzupełniająca, załącznik, pełni funkcję uzupełniającą i objaśniającą do pozostałych sprawozdań, a  w szczególności do bilansu i rachunku zysków i strat. Dane zawarte w i.d. mają w różnych państwach zróżnicowany zakres i charakter, mimo że podstawowym celem ich prezentacji jest: 1) dostarczenie danych umożliwiających porównanie sprawozdań finansowych za kolejne lata, w warunkach zachowania zasady ciągłości sporządzania tych sprawozdań; 2) prezentowanie szczegółowych struktur poszczególnych pozycji bilansu oraz rachunku zysków i strat dla potrzeb wieloprzekrojowej analizy sytuacji finansowo-majątkowej określonej jednostki; 3) przedstawienie rozliczeń podatkowych, ze szczególnym uwzględnieniem kosztów niestanowiących kosztów uzyskania przychodu; 4) dostarczenie informacji, niewystępujących w sprawozdaniu finansowym w wyniku przyjętej metody netto jego sporządzenia, charakteryzujących: wartość umorzenia wartości niematerialnych i prawnych oraz środków trwałych, odpisy aktualizujące wartość finansowego majątku trwałego oraz papierów wartościowych przeznaczonych do obrotu, wartość i strukturę utworzonych rezerw na należności i roszczenia, należności i zobowiązania warunkowe itp.; 5) podział wyniku finansowego z poprzedniego roku -obrotowego.

Podstawową przesłanką sporządzania i.d. - poza prawnym wymogiem - jest dostarczenie użytkownikowi informacji sprawozdawczych, niezbędnych objaśnień i interpretacji. Dlatego też informacje mogą być prezentowane w dowolnej formie: opisu, tabel oraz w postaci będącej połączeniem obu tych form. Przepisy prawne w różnych państwach europejskich, także w Polsce, nie narzucają określonej formy, pozostawiając w tym zakresie swobodny wybór jednostce sporządzającej i.d. Należy jedynie mieć na względzie, że dane liczbowe w i.d. powinno się podawać w sposób zapewniający realizację postulatu jasności. Natomiast normy prawa bilansowego w różnych państwach określają w miarę precyzyjnie kolejność i zakres prezentacji informacji. W polskich przepisach można wyróżnić pięć podstawowych bloków informacyjnych: 1) polityka finansowa w zakresie rachunkowości; 2) charakterystyka składników aktywów i pasywów; 3) charakterystyka elementów składowych wyniku finansowego, tzn. czynników kształtujących wynik finansowy netto; 4) pozostałe informacje; 5) charakterystyka powiązań kapitałowych.

Jeżeli i.d. ma spełniać funkcję objaśniającą, to przede wszystkim powinna zawierać objaśnienie stosowanych metod wyceny i sposobu sporządzania sprawozdania finansowego, a  także przedstawienie przyczyn ewentualnych zmian i odstępstw od zasad wdrożonych w roku poprzedzającym rok obrotowy. Realizacja tej funkcji wyraża się zatem: 1) w omówieniu stosowanych metod wyceny składników majątku i źródeł jego finansowania oraz przychodów i kosztów w takim zakresie, w jakim rozwiązania prawne pozostawiły prawo wyboru jednostce gospodarczej; 2) w przedstawieniu dokonanych w roku obrotowym zmian w sposobie prowadzenia ksiąg rachunkowych, funkcjonowaniu kontroli wewnętrznej, a  także w sposobie wyceny z jednoczesnym wykazaniem kwotowego wpływu tych zmian na wynik finansowy; 3) w podaniu informacji o znaczących zdarzeniach, które miały miejsce po dniu bilansowym, a  nieuwzględnionych w sprawozdaniu finansowym.

Drugi blok informacji stanowią uzupełniające dane o aktywach i pasywach bilansu. W ramach tego bloku danych należy przedstawić: 1) wartość gruntów użytkowanych wieczyście wraz z ich krótką charakterystyką; 2) szczegółowy zakres zmian w strukturze grup rodzajowych środków trwałych, wartości niematerialnych i prawnych oraz trwałych lokat finansowych zawierający prezentację, najlepiej w formie tabelarycznej w połączeniu z opisem, stanu i wartości tych składników aktywów na początek roku obrotowego, zmian w tym stanie (zwiększenia, zmniejszenia) oraz stanu i wartości na koniec roku obrotowego, z uwzględnieniem ich zużycia; 3) zobowiązania wobec budżetu państwa lub gminy z tytułu uzyskania prawa własności budynków i budowli; 4) wartość nieumarzanych (amortyzowanych) środków trwałych używanych przez daną jednostkę na podstawie umów najmu lub innych umów (np. leasingu); 5) strukturę rodzajową i wartościową zapasów, z ujawnieniem zapasów trudno zbywalnych oraz wyjaśnieniem zasad przechowywania zapasów i ich zabezpieczania; 6) podział należności i zobowiązań według pozycji bilansu w przekroju struktury czasowej: do roku, od roku do trzech lat i powyżej trzech lat; 7) strukturę i zmiany w strukturze kapitałów (funduszy) oraz liczbę i wartości subskrybowanych akcji (w tym uprzywilejowanych); 8) dane o stanie rezerw według celu ich utworzenia, o zmianach w ich stanie, ze szczególnym wyeksponowaniem tych rezerw, które korygują stan należności; 9) wykaz tytułów czynnych i biernych rozliczeń międzyokresowych oraz przychodów przyszłych okresów; 10) wykaz grup zobowiązań warunkowych, w tym również udzielone przez jednostkę gwarancje i poręczenia, także wekslowe. Ponadto należy w tym bloku przedstawić strukturę środków pieniężnych w dostosowaniu do potrzeb sprawozdania z przepływu środków pieniężnych.

Trzeci blok informacji stanowią dane wyjaśniające poszczególne pozycje rachunku zysków i strat, a  przede wszystkim odnoszące się do: 1) struktury rodzajowej i terytorialnej (kraj - eksport) przychodów ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów; 2) stosowanej metody rachunku kosztów, struktury poszczególnych układów kosztowych oraz metod kalkulacji kosztów wytworzenia; 3) struktury przychodów i kosztów pozostałej działalności operacyjnej oraz działalności finansowej, w tym informacji o: a) wysokości odpisów aktualizujących wartość zapasów, b) wysokości i przyczynach nieplanowanych odpisów amortyzacyjnych, c) wysokości odpisów aktualizujących wartość krótkoterminowych papierów wartościowych, d) naliczonych odsetkach, e) struktury zysków i strat nadzwyczajnych, z jednoczesnym ustosunkowaniem się do przyczyn ich powstania, f) pozycji różniących wynik finansowy brutto od podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym od osób prawnych.

Czwarty blok informacyjny jest związany z charakterem danej jednostki i jej powiązaniami. W szczególności chodzi tu o podanie informacji dotyczących: 1) przeciętnego zatrudnienia w przekroju poszczególnych grup klasyfikacyjnych pracowników; 2) wynagrodzeń, łącznie z wynagrodzeniami z zysku wypłacanych członkom zarządu i organów nadzorczych spółek, a  także - udzielonych im pożyczkach i zawartych transakcjach z tymi członkami oraz z ich krewnymi lub powinowatymi; 3) wspólnych przedsięwzięć realizowanych z innymi jednostkami.

Piąty blok informacji dotyczy tylko jednostek gospodarczych wchodzących w skład grupy kapitałowej, i to zarówno jednostki dominującej, jak i jednostek zależnych i stowarzyszonych. W szczególności chodzi tu o podanie przez wszystkie jednostki danych liczbowych o: trwałych lokatach finansowych w spółkach, wzajemnych należnościach i zobowiązaniach, kosztach i przychodach ze wzajemnych transakcji oraz innych danych niezbędnych do sporządzenia przez jednostkę dominującą skonsolidowanego sprawozdania finansowego. W przypadku jednostek dominujących i.d. powinna również zawierać dane objaśniające skonsolidowane sprawozdanie finansowe, a  w szczególności: wartość firmy skonsolidowanej, rezerwę kapitałową z konsolidacji, kapitały tworzone w jednostce dominującej, kapitały udziałowców mniejszościowych.

Sporządzenie obowiązkowego sprawozdania ,,Informacja dodatkowa” eliminuje potrzebę zamieszczania danych uzupełniających ,,pod bilansem” oraz ,,pod rachunkiem zysków i strat”.

I.d. sporządzana przez jednostki - z wyjątkiem emitentów papierów wartościowych - nie wymaga ogłoszenia. Jest ona składana, jako obligatoryjny element sprawozdania finansowego, do sądu rejestrowego oraz pozostaje w aktach jednostki.

Zdzisław Kołaczyk  

Zob. → Bilans; Rachunek zysków i strat; Sprawozdawczość; Sprawozdawczość finansowa; Zobowiązanie warunkowe.

INFORMACJA DODATKOWA DO SPRAWOZDANIA FINANSOWEGO ZAKŁADU UBEZPIECZEŃ

Jest elementem sprawozdania finansowego zakładu ubezpieczeń i ma na celu zapewnienie ich użytkownikom objaśnień niezbędnych w różnych analizach, związanych z wartościami kategorii przedstawianych w sprawozdaniach finansowych. Obejmują one zarówno wyjaśnienie zakresu, poziomu i metod wyceny, jak i sposobu prezentacji danych w sprawozdaniach. Ważnym uzupełnieniem danych wartościowych przedstawianych w informacji dodatkowej jest ich opis słowny, który umożliwia stworzenie kontekstu dla przeprowadzanych analiz. Informacje dodatkowe mają różnorodny charakter i ich zasadniczym zadaniem jest: 1) dostarczenie podstaw do dokonywania porównań sprawozdań finansowych za kolejne lata, z przeświadczeniem, że takie porównanie ma sens ze względu np. na ciągłość stosowanych metod wyceny; 2) prezentowanie struktur szczegółowych wybranych pozycji bilansowych, rachunku wyników i rachunku przepływów pieniężnych, których znajomość może być istotna w wieloaspektowych analizach sprawozdań finansowych; 3) ułatwienie określenia rzeczywistej sytuacji finansowej zakładu ubezpieczeń oraz ewentualnych zagrożeń, w przypadku gdy przedsiębiorstwo to udzielało gwarancji lub poręczeń; 4) wyjaśnienie rozliczeń podatkowych; 5) stworzenie analitykowi możliwości zweryfikowania danych; 6) umożliwienie ,,odczytania” polityki działalności zakładu ubezpieczeń, wyrażającej się np. powiązaniami kapitałowymi z innymi przedsiębiorstwami; 7) ułatwienie oceny pracy zarządu przedsiębiorstwa. Informacja dodatkowa do sprawozdania finansowego zakładu ubezpieczeń zawiera w szczególności: zasady uznawania przychodów ze składek, obciążania kosztami odszkodowań i świadczeń, ustalania i techniki rozliczania przychodów z lokat, rozliczania kosztów akwizycji, wyceny lokat, tworzenia rezerw techniczno-ubezpieczeniowych, innych znaczących pozycji sprawozdania finansowego. Informacja dodatkowa zawierać powinna także dokładne dane dotyczące składek, tj. w rozbiciu na ubezpieczenia bezpośrednie i pośrednie, w ramach tych grup dalsze uszczegółowienia według charakteru i trybu ubezpieczenia oraz grup ubezpieczenia, informacje dotyczące lokat: ich rodzajów, wartości, metod wyceny i płynności, informacje dotyczące rezerw innych niż techniczno-ubezpieczeniowe rozrachunków w podziale w zależności od terminów spłaty, środków trwałych, należności i zobowiązań warunkowych, obcych składników majątku, i innych składników aktywów, pasywów, przychodów i ich zmniejszeń oraz struktury przepływów pieniężnych.

Anna Karmańska  

Zob. → Sprawozdania finansowe zakładu ubezpieczeń; Sprawozdawczość finansowa. 

INFORMATYCZNE WSPARCIE SYSTEMÓW RACHUNKOWOŚCI

Informatyczne systemy rachunkowości (i.s.r.), systemy finansowo-księgowe, rachunkowość informatyczna, księgowość informatyczna, system rachunkowości wspomaganej komputerem, komputerowe wspomaganie rachunkowości, obejmuje związek rachunkowości z technologią informatyczną, funkcjonującą w środowisku informatycznym. Jego istota sprowadza się do kształtowania środowiska funkcjonowania rachunkowości. Na środowisko informatyczne rachunkowości składają się: zasoby sprzętu, oprogramowanie i zbiory danych, personel informatyków, księgowych i innych użytkowników, ich wiedza i umiejętności oraz organizacja zasobów i personelu wraz z otoczeniem. Kształtowanie jest działaniem doboru i łączenia składników środowiska informatycznego w celu uzyskania synergicznych efektów informacyjnych z rachunkowości. Zasoby środowiska informatycznego, w powiązaniu z rachunkowością, przyjmują formę systemu, nazywanego systemem finansowo-kięgowym, systemem rachunkowości wspomaganej komputerem lub systemem informatycznym rachunkowości, zależnie od odmiany. Wszystkie odmiany rachunkowości w środowisku informatycznym nazywamy informatycznymi systemami rachunkowości.  

Proces informatyzacji rachunkowości. Proces informatyzacji rachunkowości to kompleks niezbędnych działań informacyjnych i realizacyjnych od momentu podjęcia decyzji o wprowadzeniu systemu informatycznego do rozpoczęcia jego eksploatacji użytkowej. Celem tych działań jest zapewnienie efektywnego funkcjonowania właściwego systemu rachunkowości i tych komórek organizacyjnych przedsiębiorstwa, które rachunkowość obsługuje. Sposób, w jaki realizuje się współczesne przedsięwzięcia informatyczne, cechuje korzystanie z zaawansowanych metod i technik wspomagających zarządzanie i administrowanie projektem, stosowanie komputerowego wspomagania aspektów merytorycznych projektu, używanie nowoczesnych metod modernizacyjnych, zwłaszcza reinżynierii procesów gospodarczych, informacyjnych i komunikacyjnych, stała i pełna kontrola budżetu oraz harmonogramu realizacji przedsięwzięcia, realny wpływ użytkownika na jakość i efektywność ostatecznych rozwiązań, a  co za tym idzie częste stosowanie metod uczestniczących (maksymalna partycypacja przyszłego użytkownika). Odpowiedni wybór systemu informatycznego ma bardzo duże znaczenie praktyczne, gdyż błędy popełnione na tym etapie przez przyszłego użytkownika powodują poważne problemy realizacyjne (np. opóźnienia, przekroczenia budżetu, konieczność modyfikowania systemu) w dalszym procesie implementacji. Po zakończeniu działań związanych z opracowaniem lub zakupem systemu informatycznego rachunkowości należy wprowadzić system do eksploatacji.  

Składniki. I.s.r. obejmuje: 1) sprzęt komputerowy do celów przechowywania, przesyłania i przetwarzania danych księgowych, wraz z niezbędnym oprogramowaniem podstawowym; 2) technologię przetwarzania danych księgowych w informację finansową, struktury i procedury zawarte w oprogramowaniu użytkowym; 3) dane jako stany wejść w systemie (dane księgowe lub dane potrzebne do właściwego przetworzenia danych księgowych); 4) informację finansową jako zawartość stanów wyjść z systemu (zestawienia informacyjne będące produktem systemu rachunkowości skomputeryzowanej); 5) zespoły ludzkie, pracowników służb księgowych, adresatów informacji, pracowników obsługi informatycznej, ich wiedzę i umiejętności związane ze środowiskiem informatycznym; 6) organizację podziału i przebiegu pracy związanej z obsługą procesów automatycznego przetwarzania danych, przyjmującą formę stereotypów zachowań, schematów, organigramów, operogramów, instrukcji użytkowania i obsługiwania; 7) związki z otoczeniem (wewnętrznym i zewnętrznym przedsiębiorstwa) w odniesieniu do środowiska informatycznego. Zespolenie tych składników w funkcjonalną całość następuje przez odpowiednią organizację. W każdym systemie rachunkowości wspomaganej komputerem powinien wystąpić każdy z wymienionych składników.  

Podsystemy. W i.s.r. wyodrębnia się na ogół następujące rodzaje podsystemów: 1) księgowy albo finansowo-księgowy, w którym obowiązuje zasada podwójnego zapisu i następuje agregowanie zaszłości gospodarczych w systematyce kont księgowych; 2) gospodarki finansowej, obejmujący księgi pomocnicze rozrachunków i środków pieniężnych; 3) rachunku kosztów, w którym odbywa się systematyka nakładów na wytwarzanie produktów; 4) gospodarki materiałowej, ujmujący obrót magazynowy głównie surowcami do produkcji; 5) gospodarki środkami trwałymi, obejmujący środki trwałe w budowie i eksploatacji, ich zużywanie się i odnawianie; 6) gospodarki zatrudnieniowo-płacowej, ujmujący pracowników i zużycie pracy; 7) gospodarki produktami, jeśli mają formę materialną, ujmujący obrót magazynowy wyrobami. Podsystem finansowo-księgowy jest centralnym elementem i.s.r. Za nietypowe należy uznać przypadki, w których komputerowe wspomaganie rachunkowości odbywa się bez tego podsystemu. Inaczej trzeba się odnieść do pozostałych podsystemów. Wiele firm, szczególnie małych lub prowadzących nietypową działalność, nie stosuje wszystkich wskazanych podsystemów, komplementarnych do podsystemu finansowo-księgowego.  

Charakterystyczne czynności. W wyodrębnionych podsystemach kolejno występują charakterystyczne czynności, które składają się na pętlę obiegu informacji, a  mianowicie: 1) wystawianie dokumentów własnych; 2) przyjmowanie dokumentów obcych; 3) kontrola dokumentów; 4) kwalifikowanie, w szczególności dekretowanie dokumentów; 5) wprowadzanie dekretów do systemu informatycznego; 6) kontrola wprowadzonych dekretów i ewentualne poprawianie błędów; 7) aktualizacja ksiąg rachunkowych; 8) kontrola i prezentacja wyników, przy czym przetwarzanie komputerowe obejmuje przede wszystkim czynności 5-8.  

Atrybuty wiarygodności. Wiarygodność rachunkowości w środowisku informatycznym mają zapewniać następujące atrybuty i.s.r.: 1) dyspozycyjność jako gotowość do funkcjonowania (availability); 2) niezawodność działania, czyli zapewnienie ciągłości funkcjonowania (reliability); 3) bezpieczeństwo, czyli zapewnienie użytkownikowi uniknięcia katastrofalnych skutków w różnych warunkach działania i.s.r. (safety); 4) ochrona zasobów - w i.s.r. powinny być zastosowane środki i metody kontroli zapewniające ochronę (reglamentację) dostępu do zbiorów danych księgowych, integralność tych danych, ochronę innych zasobów tego systemu (security); 5) naprawialność - w razie awarii powinna istnieć możliwość łatwego przywrócenia i.s.r. do stanu prawidłowego funkcjonowania (maintainability); 6) skuteczność, czyli zdolność do osiągania celu, a  więc dostarczania usługi w postaci informacji o pożądanych cechach, co najmniej wymaganych przez MSR (effect-iveness); 7) sprawność, czyli wykonywanie przez i.s.r. funkcji przede wszystkim prowadzenia ksiąg rachunkowych dla osiągnięcia celu w postaci użytecznej informacji (efficiency); 8) zgodność z uwarunkowaniami właściwego wykonywania funkcji - w szczególności zapisy w księgach rachunkowych powinny odznaczać się ciągłością metodyczną, chronologią, kompletnością, systematyką, sprawdzalnością i trwałością (conformability); 9) prawdziwość zapisów w księgach rachunkowych - w systemie finansowo-księgowym musi być zapewniony algorytmiczny związek między zapisami operacji gospodarczych w księgach rachunkowych a źródłowymi zapisami tych operacji w dowodach księgowych (reality); 10) legalność - wymagana jest dokumentacja opisująca zgodnie z prawem (zwłaszcza z ustawą o rachunkowości) przyjęte przez jednostkę zasady rachunkowości (legality). Wiarygodność i.s.r. w wykonywaniu funkcji rachunkowości mieści w sobie określenie zgodności omawianego rodzaju systemu przede wszystkim z obowiązującymi przepisami prawa. Wiarygodność jest wyrazem zaufania do działania systemu, że dostarczy oczekiwanych usług.

Technologicznym celem systemu rachunkowości jest dostarczanie usługi w postaci informacji sprawozdawczej o cechach określonych przez MSR (Ramowa Koncepcja MSR). Jest tu miejsce na określenie wymagań informacyjnych firmy, która poszukuje odpowiedniego systemu finansowo-kięgowego, spełniającego następujące cechy jakościowe: zrozumiałość, trafność, istotność, wiarygodność, dokładność, przewaga treści nad formą, neutralność, ostrożność, kompletność, porównywalność, aktualność, równoważenie korzyści i kosztów, równoważenie cech jakościowych oraz prawdziwy i uczciwy obraz (uczciwa prezentacja). Istnieją ścisłe związki między wymaganymi cechami informacji z rachunkowości a  atrybutami zapisów w księgach rachunkowych, atrybutami wiarygodności systemu rachunkowości.  

Robotyzacja rachunkowości. Rozwój technologii informatycznych coraz częściej wpływa na zmiany w konstruowaniu organizacji i funkcjonowania systemów informatycznych. Stanowią one także podstawę tworzenia niekonwencjonalnych s.i.r., oczywiście w powiązaniu z odpowiednimi modelami księgowymi, które w konsekwencji określane są mianem zrobotyzowanych systemów rachunkowości. Robotyzację rachunkowości można przeprowadzać w podobny sposób jak robotyzację procesów produkcyjnych: 1) konieczne jest dokonanie atomizacji jej dotychczasowych struktur danych (co w procesach produkcyjnych przejawia się podziałem wyrobu na części, części na detale). Struktury danych w tej sytuacji mogą przenosić elementarną treść informacji księgowej. Struktury atomiczne będą odwzorowywały jednorodne informacje tylko w jednym miejscu, co w dotychczasowych rozwiązaniach nie występowało; 2) konieczne jest dokonanie elementarnego ujęcia procesów przeprowadzanych na poszczególnych rodzajach struktur danych oraz określenie chronologii ich występowania, co pozwoli na sformalizowanie synchronizacji procesów, a  w konsekwencji na pełną ich robotyzację; 3) należy wprowadzić najbardziej korzystne rozwiązania metodologiczne rachunkowości z punktu widzenia technologicznej realizacji.

Najdogodniejszym modelem pod względem komputerowej realizacji jest model rachunkowości zdarzeniowej (model G. Sortera). Wymienione segmenty czynności stanowią niezbędne warunki do przeprowadzenia robotyzacji systemu rachunkowości w powiązaniu z systemami do niej stycznymi.

Przez robotyzację rachunkowości rozumiemy zastępowanie człowieka w wykonywaniu wielu czynności (od obserwacji, pomiaru, rejestracji zdarzeń gospodarczych aż do bilansu) związanych z prowadzeniem rachunkowości przez odpowiednie środki techniczne i procedury programowe. Efektem tego procesu jest uzyskanie wysoce zaawansowanego technologicznie zrobotyzowanego systemu rachunkowości. System taki charakteryzuje się automatycznym wykonywaniem szeregu zsynchronizowanych ze sobą czynności, których zadaniem jest rejestracja i księgowanie operacji gospodarczych na kontach księgowych i w innych przekrojach ewidencyjnych oraz czynności manipulacyjnych bez bezpośredniego udziału człowieka. Jedyną rolą człowieka w tym procesie jest udział w rejestracji pierwotnego zdarzenia gospodarczego, choć nie we wszystkich przypadkach jest to konieczne. Przez czynności manipulacyjne rozumie się tu badanie, czy obiekty informacyjne znajdują się we wzajemnej homeostazie, drukowanie dowodów dokumentujących procesy zachodzące w rzeczywistości gospodarczej i księgowej (wydruk poleceń przelewu, not odsetkowych, wydruk upomnień z tytułu niezapłaconych należności). Funkcjonowanie systemu rachunkowości polega na wykonywaniu czynności mających na celu odzwierciedlenie procesów gospodarowania metodami księgowymi. Do czynności tych należy zaliczyć: obserwację zdarzeń gospodarczych, pomiar zdarzeń gospodarczych, rejestrację (dokumentację) zdarzeń gospodarczych, przesyłanie udokumentowanych zdarzeń gospodarczych, dekretację dokumentów księgowych. Każda z wymienionych czynności może podlegać automatyzacji. Im większy zakres tychże czynności objętych jest automatyzacją, tym bardziej zaawansowany technologicznie jest system rachunkowości.

Według kryterium stopnia automatyzacji czynności księgowych wyróżnia się klasyczne systemy rachunkowości, częściowo zrobotyzowane systemy rachunkowości i całkowicie zrobotyzowane systemy rachunkowości. Podkreślić należy, że częściowo i całkowicie zrobotyzowane systemy rachunkowości w znacznym zakresie obejmują czynności wykonywane w systemie rachunkowości. Jednakże by to uzyskać, należy dokonać podziału ksiąg rachunkowych (inaczej bazy danych księgowych) na zatomizowane elementy. Dotychczas funkcjonujące bazy danych księgowych odzwierciedlają księgowe obiekty informacyjne. Na ogół zawierają one znaczną liczbę atrybutów opisujących unikatowy fragment rzeczywistości księgowej. Czas życia tychże atrybutów jest zróżnicowany, w związku z czym staje się uzasadniona dekompozycja tych obiektów na mniejsze elementy zwane atomami. Z teoretycznego punktu widzenia przyjmujemy, że atom składa się z następujących atrybutów: symbolu zjawiska (obiektu związku), wartości zjawiska, daty wystąpienia zjawiska. Na przykład atom ,,przychód materiału” ma atrybuty: symbol materiału, ilość przychodu, wartość przychodu, data przychodu. Skutkiem tego procesu jest zatomizowana baza danych księgowych, w której dopiero mogą być realizowane elementarne czynności odwzorowywania procesów gospodarczych metodami księgowymi.

W zrobotyzowanych systemach rachunkowości można wyróżnić dwa modele baz danych księgowych: 1) pragmatyczny model zatomizowanej bazy danych księgowych - składa się z trzech rodzajów baz: zatomizowanej bazy faktów (księgowych), zatomizowanej bazy ksiąg (rachunkowych) i bazy wiedzy; każda z baz występuje w postaci rekordów pamiętanych (jawnych); 2) idealny model zatomizowanej bazy danych księgowych składa się również z powyższych trzech rodzajów baz danych, z tą jednak różnicą, że zatomizowana baza ksiąg występuje w postaci procedur, rekordów wirtualnych, a nie jawnych atomów księgowych (rekordów w bazie danych).

Każdy model bazy danych księgowych cechuje się zaletami i wadami w konkretnych warunkach wdrożeniowych. Jego wybór zależy od liczby elementarnych zdarzeń gospodarczych, parametrów technicznych sprzętu komputerowego i rodzaju oprogramowania systemowego. Wybór pragmatycznego modelu bazy danych należy zaliczyć do rozwiązania kompromisowego, wynikającego z obecnych możliwości środków technicznych i metod informatyki. Kompromis ten polega na tym, że zapamiętywane w bazie faktów zdarzenia gospodarcze w postaci atomów aktywnych są na bieżąco klasyfikowane z wykorzystaniem bazy wiedzy i natychmiast odnoszone (najczęściej agregowane) w bazie ksiąg rachunkowych, czyli w pasywnych atomach księgowych.

Atom aktywny odwzorowuje opis zmian, które zaistniały w rzeczywistości (czyli odzwierciedla różnego rodzaju operacje gospodarcze ujęte w dokumentach źródłowych). Atom pasywny odwzorowuje stałą strukturę zatomizowanej bazy danych księgowych, a  w tradycyjnym ujęciu odzwierciedla różnego rodzaju elementy kartotek (np. kont syntetycznych, analitycznych). W wyniku tego zabiegu pasywne atomy księgowe wykazują permanentną aktualność. Jeśli pojawi się żądanie informacyjne, to jego realizacja polega na ogół na wyszukiwaniu odpowiedniego atomu księgowego (określa się, czego szukać, a  nie jak szukać), gdyż zawiera on już zazwyczaj użytkową, gotową informację. W tej sytuacji nie są realizowane procedury klasyfikacyjno-agregacyjne, gdyż zostały one wykonane wcześniej, tj. w chwili rejestracji zdarzenia gospodarczego w trybie just in time.

W idealnym modelu bazy danych pamiętane są tylko zdarzenia gospodarcze w postaci aktywnych atomów księgowych. Wszelkie atomy pasywne są realizowane w sposób wirtualny (niejawny), czyli w formie procedur. Rozwiązanie to powoduje zmniejszenie zajętości przez bazę danych, ale wymaga permanentnej klasyfikacji i wykonywania procedur agregacyjnych na atomach aktywnych w chwili pojawienia się żądania informacyjnego. Skutkiem tego jest wydłużony czas realizacji odpowiedzi na żądane pytanie, co w niektórych przypadkach spowoduje quasi-konwersacyjny tryb przetwarzania danych. Realizacja każdego żądania informacyjnego wymaga bowiem przetworzenia wszystkich atomów aktywnych spełniających zadany przez nas warunek, skutkiem czego jest wydłużony czas reakcji systemu. Idealny model bazy danych może być praktycznie stosowany, gdy baza danych jest niewielka (kilka tysięcy rekordów aktywnych), natomiast gdy jest ich więcej, wówczas rozwiązanie to jest niekonkurencyjne w porównaniu do pragmatycznego modelu baz danych. Rozwiązaniem w tej sytuacji może stać się sprzęt informatyczny o dużej mocy obliczeniowej wynoszącej miliardy lub biliony operacji na sekundę i jednocześnie tak niedrogi, że zastosowanie go będzie uzasadnione ekonomicznie. Wówczas wirtualna realizacja pasywnych atomów księgowych mogłaby się stać rzeczywistością w konwersacyjnym przetwarzaniu danych.

Węzłowym komponentem zrobotyzowanej rachunkowości jest baza wiedzy. Zawiera ona informacje o sposobie wykonywania elementarnych procesów na zatomizowanej bazie faktów i zatomizowanej bazie ksiąg. W bazie wiedzy zrobotyzowanego systemu rachunkowości lewa część reguły określająca warunek zazwyczaj będzie oznaczała nazwę zdarzenia oraz nazwę operacji będącej (będących) jego skutkiem, a  prawa część reguły będzie określała sposób realizacji tejże (tychże) operacji na bazie danych. Wiedzę w bazie wiedzy możemy przykładowo przedstawić za pomocą metody reguł tworzących (produkcji), którą wyrazić można w sposób następujący: ,,Jeśli WARUNEK, to DZIAŁANIE”. Utworzone reguły noszą również nazwę granul wiedzy. W bazie wiedzy zrobotyzowanego systemu rachunkowości lewa część reguły określająca warunek zazwyczaj będzie oznaczała nazwę (numer) zdarzenia, operacji będącej (będących) jego skutkiem oraz nazwę atomu aktywnego, a  prawa część reguły będzie określała sposób realizacji tejże operacji na pasywnych atomach wejściowych. Każda operacja technologiczna jest wykonywana na podstawie dwóch atomów (wejściowego i wyjściowego). Z zasady atomem wejściowym jest atom aktywny, który modyfikuje bądź też aktualizuje atom(y) pasywny(e). Sposób ten można przedstawić w postaci granul wiedzy, które tworzą bazę wiedzy. Poszczególne granule definiują dane wejściowe procesu, dane wyjściowe oraz sposób przekształcania danych wejściowych na wyjściowe. Granula wiedzy zbudowana jest w następujący sposób: 1) numer zdarzenia; 2) numer operacji; 3) atom wejściowy; 4) atom wyjściowy.

Wszystkie rodzaje zdarzeń zachodzących w przedsiębiorstwie są odpowiednio opatrzone symbolem (numerem) zdarzenia. Każde zdarzenie wywołuje co najmniej jeden rodzaj operacji, a  jej zadaniem jest odzwierciedlenie zmian w atomach. Atom wejściowy jest to z reguły atom aktywny będący wynikiem działania analizatora zdarzeń, uruchomionego na skutek powstania zdarzenia inicjującego.

Atom wyjściowy jest to z reguły atom pasywny. Na nim są przeprowadzane zmiany na skutek pojawienia się odpowiedniego atomu aktywnego. Atom wyjściowy ma prawie taki sam opis atrybutów. W przypadku gdy zdarzenie jest z obszaru rachunkowości, wówczas opisane jest ono dodatkowo w bazie wiedzy zdarzeń księgowych. Baza ta zawiera zasady korespondencji kont do każdego zdarzenia (w tym wypadku księgowego). Funkcjonowanie zrobotyzowanego systemu rachunkowości jest możliwe po spełnieniu następujących warunków organizacyjnych: 1) każde zdarzenie gospodarcze wywołane czynnikami zewnętrznymi w przedsiębiorstwie musi być natychmiast zarejestrowane, np. otrzymanie faktury obcej za dostarczone towary, materiały; 2) każde zdarzenie wewnętrzne jest realizowane z udziałem systemu zrobotyzowanego; polega to na tym, że każdy proces realny mający odzwierciedlenie w rachunkowości jest wykonywany z wykorzystaniem zasobów bazy danych księgowych, gdyż baza ta zawiera informacje sterujące, czyli umożliwia podjęcie decyzji o wykonywaniu procesów realnych bądź ich wstrzymaniu w razie niespełnienia odpowiednich warunków; zasoby danych stanowią w tym wypadku lustrzane odbicie stanów obiektów i procesów realnych; 3) konsekwentne stosowanie pojęć określających rodzaje zdarzeń księgowych, gdyż to one w ostateczności decydują o merytorycznej prawidłowości zasobów bazy danych księgowych; 4) opracowanie aktualnego zbioru atomów księgowych (aktywnych, pasywnych), odzwierciedlających specyfikę danej jednostki gospodarczej, do odwzorowania rzeczywistości księgowej; 5) ustanowienie zakresu obowiązków dla pracowników służb księgowych; 6) ustanowienie nowego obiegu dokumentów księgowych, przy czym nie należy tu myśleć tylko o ich fizycznym przemieszczaniu, czyli o tradycyjnej formie obiegu, gdyż dokument księgowy w systemie zrobotyzowanym nie musi mieć formy papierowej, a  coraz częściej będzie występował w postaci ,,elektronicznej”; 7) włączenie każdego stanowiska pracy związanego z danymi księgowymi do sieci i.s.r.; 8) zapewnienie bieżącej trwałej rejestracji zdarzeń gospodarczych. Funkcjonowanie zrobotyzowanego systemu rachunkowości przejawia się w stałym obserwowaniu rzeczywistości i wykonywaniu procesów modyfikujących atomy informacyjne (głównie księgowe) tworzące zatomizowaną bazę danych. W funkcjonowaniu można wyodrębnić cztery rodzaje procesów: proces analizy zdarzeń, proces interpretacji atomów, proces testowania homeostazy atomów, proces wydobywania informacji. Powyższe rodzaje procesów będą obsługiwane przez odpowiednie oprogramowanie zwane mechanizmem systemowym. Pierwszym takim mechanizmem jest analizator zdarzeń. Wykonuje on czynności będące na styku rachunkowości z innymi rodzajami ewidencji oraz niektóre typowo rachunkowe, jak obserwacja, pomiar, rejestracja zdarzeń gospodarczych oraz przesyłanie ich opisów do zatomizowanej bazy faktów. Analizator zdarzeń składa się ze zbioru indywidualnych programów. Zadaniem każdego z nich jest odzwierciedlenie ściśle określonego procesu realnego. W praktyce sprowadza się to do udokumentowania tego procesu (sporządzenia dokumentu elektronicznego w postaci atomów aktywnych). Analizator zdarzeń zaczyna funkcjonować na skutek pojawienia się zdarzenia inicjującego. Może ono wystąpić w wyniku procesu realnego podjętego przez człowieka lub automatycznie wskutek pewnych właściwości homeostazy bazy danych, bądź też upływu czasu (np. koniec dnia, miesiąca). Zdarzenie inicjujące może wywołać następne zdarzenia, składające się na obsługę określonego procesu realnego. Zdarzenia te zachodzą tylko wtedy, gdy atomy informacyjne cechują się pożądanym stanem wartości atrybutów. Drugim mechanizmem systemu rachunkowości zrobotyzowanej jest interpreter atomów. Zadaniem jego jest rozpoznanie atomów aktywnych za pomocą ich nazw oraz odpowiednie ich interpretowanie, czyli odnoszenie (aktualizowanie) w zatomizowanej bazie ksiąg. Jest to mechanizm uniwersalny, gdyż umożliwia interpretację bazy faktów według zawartości informacyjnej bazy wiedzy. Sposób działania interpretera zależy od wyboru modelu zatomizowanej bazy danych. W razie wyboru pragmatycznego modelu zatomizowanej bazy danych działanie interpretera przejawia się w stałej klasyfikacji zdarzeń wywołującej modyfikację lub tworzenie atomów z nim związanych. Znaczy to, że po każdym zdarzeniu następuje uaktualnienie atrybutów atomów lub tworzenie nowych, gdy cykl życia poprzednich się zakończył. Natomiast w razie wyboru idealnego modelu zatomizowanej bazy danych działanie interpretera atomów zaczyna się dopiero w chwili pojawienia się żądania informacyjnego. Żądania informacyjne są formułowane w postaci odwołań do pasywnych atomów (pasywne atomy w tym modelu wyrażone są za pomocą procedur programowych, czyli wirtualnie). Trzecim mechanizmem jest tester atomów. Zadaniem jego jest prowadzenie analizy homeostazy atomów pozostających we wzajemnych związkach zależności. Analiza ta może być prowadzona po każdym procesie realnym, który został odzwierciedlony w bazie danych, bądź też po upływie zadanego czasu. W praktyce mogą być zastosowane oba rozwiązania jednocześnie. Stan homeostazy atomów jest określony przez atomy pasywne. W wyniku działania testera atomów przywraca się, przez odpowiednie ukształtowanie wartości stanów atomów, automatyczny stan równowagi systemu.

Ostatnim elementem omawianego systemu jest mechanizm wydobywania informacji. Jego zadaniem jest ułatwienie pobierania informacji ze zatomizowanej bazy danych (faktów, ksiąg). Standardowe zestawy informacji, a  szczególnie notarialnych (względnie stałych), mogą być uzyskiwane z wykorzystaniem programów określonych funkcji (np. zestawienie obrotów i sald kont syntetycznych, zestawienie sald kontrahentów). Natomiast informacje niestandardowe będą uzyskiwane z wykorzystaniem języków zapytań (np. SQL), opartych na zatomizowanej bazie faktów i ksiąg. Przedstawiona idea robotyzacji rachunkowości charakteryzuje się pełnieniem funkcji infosterującej w przebiegu realnych procesów gospodarczych, natychmiastowym ujmowaniem zdarzeń gospodarczych i ich odzwierciedlaniem w trybie just in time w bazie danych, bieżącym tworzeniem półproduktów informacyjnych (atomów informacyjnych księgowych), znaczną eliminacją pracy ludzkiej w procesie informacyjnym i w procesie funkcjonowania rachunkowości.

Należy podkreślić, że tworzenie i.s.r. jako systemów zrobotyzowanych będzie znajdowało coraz powszechniejsze zastosowanie. Kierunek ten wynika głównie z tendencji do eliminowania pracy ludzkiej jako najbardziej powolnego i drogiego ogniwa z procesów funkcjonowania systemów informatycznych oraz potrzeby uzyskiwania natychmiastowej informacji dla celów decyzyjnych.

Ignacy Dziedziczak  

Zob. → Bezpieczeństwo danych księgowych; Kontrola; Odmiany informatycznych systemów rachunkowości; Organizacja systemu; Ślad rewizyjny. 

INFORMATYKA

Organizacja przetwarzania danych, nazwa ,,informatyka” pochodzi od słów ,,informacja” i ,,automatyka”. I. jest dziedziną wiedzy zajmującą się zastosowaniem komputerów w procesach informacyjnych. Komputery wykorzystywane są w celu przetwarzania informacji dla ludzkich potrzeb, w obszarze zarządzania - do podejmowania decyzji. Komputery to urządzenia techniczne do przetwarzania danych, sterowane automatycznie wewnętrznym programem. Wykonują one zadania samoczynnie, na skutek uprzedniego ich zaprogramowania. Oprogramowanie pozwala im działać automatycznie, ale wymaga uprzedniej algorytmizacji zadań. Celowe skojarzenie procesów informacyjnych z dobraną strukturą komputera i oprogramowaniem przyjmuje formę systemu informatycznego. Działanie systemu informatycznego wymaga skrupulatnego przygotowania, które nazywa się projektowaniem. Procesy informacyjne są szczególnie rozpowszechnione na skutek dużej liczebności podmiotów w gospodarce, dlatego też i. znajduje szerokie zastosowanie w tej dziedzinie. Na dziedzinę i. składają się więc: procesy informacyjne, komputerowa technika przetwarzania danych, oprogramowanie technologii przetwarzania danych, systemy informatyczne, ich projektowanie, a  przede wszystkim różnorodne zastosowanie komputerów.

Ignacy Dziedziczak  

Zob. → Administrowanie systemem; Archiwizowanie; Informatyczne wsparcie systemów rachunkowości; Kontrola; Nośnik danych; Ochrona danych; Pamięć komputera; Proces przetwarzania danych; Sprzęt komputerowy; Środki bezpieczeństwa zasobów komputerowych; Technologia informatyczna. 

INNE ŚRODKI PIENIĘŻNE

To czeki obce i weksle obce oraz środki pieniężne w drodze. Obce czeki i weksle są krótkoterminowymi papierami wartościowymi, ale ze względu na funkcje płatnicze, rozrachunkowe i kredytowe rachunkowość traktuje je jako i.ś.p., pod warunkiem że będą one płatne w ciągu trzech miesięcy od daty ich wystawienia. Wyróżnia się czeki obce gotówkowe i rozrachunkowe, które przechowywane są w portfelu od momentu ich otrzymania od innych jednostek gospodarczych aż do momentu ich realizacji w banku. Czeki gotówkowe są podstawą do pobrania gotówki z banku, a  czeki rozrachunkowe realizowane są w drodze przekazania środków na konto ich posiadacza z konta wystawcy czeku. Ewidencja czeków obcych odbywa się według schematu przedstawionego na tablicy 1.

Tablica 1. Ewidencja czeków obcych                 

     

Objaśnienia:

1 - otrzymanie czeku rozrachunkowego od odbiorcy jako zapłaty za dostawę,

2 - otrzymanie czeku gotówkowego z tytułu sprzedaży towarów, wyrobów, materiałów, usług,

3 - realizacja czeku gotówkowego w banku,

4 - realizacja czeku rozrachunkowego w banku.  

Ewidencja weksli obcych (w obrocie krajowym i zagranicznym) odbywa się także na koncie ,,Inne środki pieniężne”. Ewidencja szczegółowa (analityczna) powinna zapewnić identyfikację wystawcy weksla (sumę wekslową, termin i miejsce płatności, datę wystawienia, akceptantów, żyrantów). Zobowiązania z tytułu weksli obcych przekazanych do dyskonta albo indosowanych księguje się na koncie pozabilansowym ,,Weksle obce dyskontowane i indosowane”. Muszą one być w ewidencji, gdyż ciąży na nich obligo wekslowe jednostki na wypadek niezapłacenia weksla przez głównego dłużnika (tab. 2).  

Tablica 2. Ewidencja weksli obcych          

                   

Objaśnienia:

1 - otrzymanie weksla obcego jako regulacji należności,

2 - wykup przez dłużnika weksla obcego,

3 - zdyskontowanie weksla obcego w banku,

3a - wartość nominalna weksla (suma wekslowa),

3b - dyskonto (odsetki),

3c - wartość nominalna weksla pomniejszona o dyskonto,

3d - równoległe księgowanie w ewidencji pozabilansowej,

4 - przekazanie weksla obcego przez indos wierzycielowi,

4a - równoległe księgowanie w ewidencji pozabilansowej,

5 - uznanie weksli obcych za przedawnione,

6 - oprotestowanie weksla obcego na skutek odmowy zapłaty (odpowiednie zmiany w ewidencji pozabilansowej),

7 - koszt protestu weksla.  

Saldo końcowe konta ,,Inne środki pieniężne” jest saldem debetowym (Dt) i wykazywane jest w bilansie w aktywach w grupie B - ,,Aktywa obrotowe”, w podgrupie III - ,,Krótkoterminowe aktywa finansowe”, w pozycji - ,,Inne środki pieniężne”.

Małgorzata Klonowska  

Zob. → Aktywa finansowe; Papiery wartościowe; Środki pieniężne w drodze. 

INSTRUKCJA OBIEGU DOKUMENTÓW

Regulamin obiegu dokumentów, instrukcja obiegu i kontroli dokumentów, zakładowa instrukcja dokumentacji księgowej (wystawienie, obieg, kontrola, przechowywanie), instrukcja obiegu dokumentów księgowych, obieg dokumentów polega na przepływie (krążeniu, ruchu) dokumentów księgowych przez określone stanowiska i komórki organizacyjne przedsiębiorstwa od momentu sporządzenia dowodu własnego lub wpływu dowodu obcego aż do chwili jego skontrolowania, zaakceptowania, zaewidencjonowania i złożenia w archiwum. Poprzez obieg określonych dokumentów ustalane są terminy i obowiązki poszczególnych stanowisk i komórek przedsiębiorstwa w zakresie ewidencji i kontroli wewnętrznej.

Zadaniem obiegu dokumentów księgowych jest poinformowanie właściwych komórek i stanowisk pracy o określonych zjawiskach i danych wynikających z dokumentów własnych oraz obcych w celu ich sprawdzenia, a  także merytorycznego opracowania przed zapisem w księgach rachunkowych czy podatkowych.

I.o.d. zależy od struktury organizacyjnej jednostki, od rozmiarów i lokalizacji podległych filii, zakładów i magazynów oraz wielu innych czynników specyficznych dla konkretnego podmiotu gospodarczego. Z tego też względu w zasadzie nie można ustalić jakiejś ,,uniwersalnej” i.o.d. pasującej do praktycznego zastosowania w każdej jednostce. Racjonalny obieg dokumentów, zwłaszcza dokumentów księgowych, jest jednym z ważnych czynników warunkujących sprawną organizację rachunkowości i skuteczną kontrolę wewnętrzną, zarówno rachunkowości tradycyjnej, jak i komputerowej. Należy zwrócić uwagę na czynną, organizującą rolę wielu dokumentów i ich obiegu w przedsiębiorstwie. Wynika to z faktu, że dokument, zawierając miejsca na zamieszczenie w nim wszystkich niezbędnych danych i informacji, z góry określa, co należy do niego wpisać i kto ma tę czynność wykonać. Dokument jest więc ważnym narzędziem, za pomocą którego realizowana jest określona koncepcja organizowania i kontrolowania procesów gospodarczych.

Prawidłowo zorganizowany obieg dokumentów powinien zapewniać: 1) najkrótszą i najprostszą drogę, tak aby w możliwie najkrótszym czasie dokument mógł dotrzeć do zainteresowanych stanowisk i komórek organizacyjnych; 2) ominięcie zbędnych ogniw na drodze obiegu dokumentów i kierowanie dokumentów bezpośrednio do tych stanowisk, które rozpoczynają ich opracowywanie lub decydują o ich opracowaniu i sprawdzeniu; 3) najmniejszą liczbę kopii dokumentu; 4) szybki obieg - co oznacza, że dokumentowi nadaje się obieg bezpośrednio po jego sporządzeniu lub otrzymaniu z zewnątrz, a  komórki kolejno opracowujące dokument nie mogą go przetrzymywać dłużej, niż to wynika z istotnych potrzeb lub ustalonych terminów; 5) terminowe i równomierne docieranie kompletnej dokumentacji podlegającej księgowaniu do komórki rachunkowości w celu niedopuszczenia do nadmiernego spiętrzenia się prac, gdyż powodowałoby to zbyteczny pośpiech, dezorganizację i zwiększenie liczby błędów i pomyłek; 6) łatwe odszukanie dokumentu, zarówno na każdym etapie jego obiegu, jak i podczas archiwizowania.

Drogi obiegu poszczególnych dokumentów są różne i zależą od treści wyrażonej w nich operacji gospodarczej, od struktury organizacyjnej i wielkości przedsiębiorstwa oraz od struktury służby finansowo-księgowej. W celu ich optymalizacji zaleca się stosować podstawowe zasady: 1) przekazywać dokumenty księgowe tylko do tych osób lub komórek, które istotnie korzystają z zawartych w nich danych oraz są kompetentne do ich sporządzania lub zatwierdzania; 2) przestrzegać równomierności obiegu wszystkich dokumentów oraz okresowo analizować szybkość i terminowość ich obiegu; 3) dążyć do racjonalnego skrócenia czasu przetrzymywania dokumentów przez odpowiednie komórki; 4) wprowadzić tam, gdzie to możliwe, szczegółowe harmonogramy, diagramy obiegu dla poszczególnych rodzajów dokumentów; bieżąco kontrolować ich wykonanie; 5) w miarę możliwości zastosować komputeryzację prac związanych z wystawianiem i opracowywaniem dokumentów księgowych.

Poprawne opracowanie obiegu dokumentów jest pracą żmudną, choć niezmiernie istotną z punktu widzenia zapewnienia sprawnej organizacji rachunkowości, terminowości sprawozdawczości finansowej i sprawnego funkcjonowania kontroli działalności przedsiębiorstwa. Brak zorganizowanego obiegu dokumentów w jednostce utrudnia proces i przebieg rewizji bilansu rocznego oraz kontroli wykonywanej przez zewnętrzne organy kontroli.

W zapewnieniu sprawnej organizacji obiegu dokumentów ważną rolę spełniają i.o.d. regulujące w przedsiębiorstwach obieg dokumentów. Mogą to być instrukcje dla poszczególnych rodzajów dokumentów (instrukcje indywidualne) lub dla podstawowych albo wszystkich dokumentów księgowych w przedsiębiorstwie (instrukcje zbiorcze).

W praktyce rachunkowości polskich przedsiębiorców stosuje się i.o.d. zróżnicowane pod względem budowy i zakresu szczegółowości. Typowa i.o.d. określa z reguły: 1) cel i sposób posługiwania się instrukcją; 2) tryb zgłaszania i zatwierdzania zmian w instrukcji; 3) powiązanie organizacji dokumentacji z organizacją rachunkowości; 4) wykaz dokumentacji księgowej; 5) objaśnienia szczegółowe odnośnie do wypełniania każdego dokumentu; 6) szczegółowe ustalenia dla każdej komórki (z uwzględnieniem funkcji pracowników) w sprawie trybu postępowania, obiegu i opracowywania dokumentów; 7) metody sprawdzania danych zawartych w dokumentach; 8) instrumenty organizacyjne obiegu dokumentów; 9) ustalenie sposobu klasyfikowania i archiwowania dokumentów; 10) załączniki (przykłady praktyczne, wzory pieczątek itp.).

Jedna operacja gospodarcza jest często udokumentowana dwoma lub więcej dowodami albo kopiami tych dowodów. Obowiązkiem szefa rachunkowości jest wyszczególnienie rodzajów takich operacji gospodarczych oraz określenie, które z dowodów mają stanowić podstawę dokonywania zapisów w księgach rachunkowych. I.o.d. powinna zawierać wykaz dowodów (kopii dowodów, dowodów wieloegzemplarzowych), niepodlegających księgowaniu, wraz z określeniem sposobu wyraźnego kasowania tych spośród nich, które mogłyby być powtórnie zrealizowane (np. mogą to być dowody kasowe, dokumenty obrotu wyrobami gotowymi, karty pracy, delegacje służbowe).

W i.o.d. należy określić komórki organizacyjne przedsiębiorstwa zobowiązane do oznaczania dowodów niepodlegających księgowaniu. Ustalony przez szefa rachunkowości wykaz takich dowodów podaje się do wiadomości wszystkim zainteresowanym komórkom przedsiębiorstwa.

I.o.d. księgowych w przedsiębiorstwach z reguły składają się z części opisowej oraz z pojedynczych kart i schematów graficznych poszczególnych rodzajów dokumentów, a  czasem tabel ilustrujących obieg dokumentów księgowych. Ważnym zagadnieniem organizacyjnym jest zabezpieczenie kompletności dopływu dokumentów do komórki rachunkowości. Dotyczy to zarówno dowodów obcych, jak i dowodów własnych, wystawionych przez różne komórki organizacyjne przedsiębiorstwa. Istotną pomocą w zakresie prawidłowej organizacji powstawania i obiegu dokumentów mogą być schematy (wykresy), które określają komórkę wystawiającą dowód, komórki otrzymujące dowód lub jego kopię, komórki przekazujące dowód, a  także kolejność przechodzenia dokumentu przez rozmaite komórki przedsiębiorstwa.

Najbardziej właściwym rozwiązaniem jest opracowanie oddzielnych schematów (wykresów), harmonogramów lub diagramów dla każdego rodzaju dokumentów. W razie uzupełnienia wykresów częścią opisową należy ograniczyć jej rozmiar do niezbędnego minimum, ponieważ pracownicy na ogół niechętnie czytają większą liczbę słów, zacierającą graficznie przedstawiony obraz obiegu dokumentu.

Trudno dziś przedstawić obieg dokumentacji księgowej, szczególnie w większych firmach, bez stosowania harmonogramów, diagramów i wykresów graficznych opisanych w literaturze fachowej z zakresu organizacji rachunkowości i funkcjonowania kontroli wewnętrznej.

Wykresy graficzne i harmonogramy stanowią najbardziej przejrzystą formę opracowania i prezentacji obiegu dokumentów. Graficzne przedstawienie obiegu dokumentów obrazuje poszczególne etapy ich przebiegu i uczestniczące w nim komórki organizacyjne oraz w dużej mierze ułatwia prowadzenie prawidłowej ewidencji księgowej i efektywnej gospodarki przedsiębiorstwa. Obieg dowodu Wz może być ujęty np. za pomocą tzw. diagramów Hymensa (tab. 1).

Stosując wykresy graficzne i harmonogramy, mamy możliwość łatwiejszego porównywania czasu rzeczywiście zużytego w trakcie obiegu dokumentów z czasem zaplanowanym. Mamy też możliwość racjonalizacji obiegu poprzez eliminację zbędnych punktów zatrzymania lub zatorów w obiegu dokumentów.  

Tablica 1. Obieg dowodu Wz (diagram Hymensa)                          

Objaśnienie: liczby podane w ramkach oznaczają numery czynności wymienione w załącznikach.

Czesław Paczuła  

Zob. → Dowód księgowy.

INSTRUMENTY FINANSOWE

Financial instruments, można w uproszczeniu określić jako kontrakt pomiędzy dwoma stronami regulujący zależność finansową, w jakiej obie strony pozostają (K. Jajuga, T. Jajuga, Inwestycje, instrumenty finansowe, ryzyko finansowe, inżynieria finansowa, Warszawa 1996). Rynek, na którym zawierane są transakcje finansowe, polegające na zakupie i sprzedaży i.f., określany jest mianem rynku finansowego (financial market). Na kształt tego rynku wpływają emitenci i.f., inwestorzy, pośrednicy (biura maklerskie) oraz działalność regulacyjna i podatkowa państwa. Z punktu widzenia i.f. rynek finansowy dzieli się na następujące segmenty: pieniężny, kapitałowy i instrumentów pochodnych. W literaturze przedmiotu można spotkać klasyfikacje z wyodrębnionymi dodatkowo takimi segmentami, jak: rynek walutowy, rynek depozytów i rynek kredytów. W każdym segmencie rynku finansowego występują różne i.f.  

Instrumenty rynku pieniężnego (money market instruments). Przyjmuje się, że termin wymagalności instrumentów rynku pieniężnego wynosi co najwyżej 1 rok. Do instrumentów rynku pieniężnego zaliczamy: bony skarbowe, bony pieniężne, bony (papiery) komercyjne (handlowe), certyfikaty (bony) depozytowe, weksle, czeki, depozyty (lokaty) bankowe, obligacje, akcepty bankierskie i umowy odkupu repo/ reverse repo.

Akcepty bankierskie (banker's acceptance) to pisemne zobowiązanie zapłacenia przez bank dłużnika określonej sumy pieniężnej bankowi wierzyciela. W Polsce w zasadzie nie występują.

Umowa odkupu repo/ reverse repo (repurchase agreement/ reverse repurchase agreement) polega na tym, że sprzedający i.f. zobowiązuje się odkupić od nabywcy ten sam instrument w określonym dniu po określonej z góry cenie (zwykle są to bony skarbowe), a kupujący - odsprzedać stronie sprzedającej ten sam instrument w określonym dniu po określonej z góry cenie.  

Instrumenty rynku kapitałowego (capital market instruments) to transakcje i.f. o charakterze wierzycielskim bądź własnościowym. Do instrumentów rynku kapitałowego zaliczamy: akcje, prawa poboru nowych akcji, prawa do nowych akcji na giełdzie, obligacje, jednostki uczestnictwa w otwartych funduszach inwestycyjnych, certyfikaty inwestycyjne w zamkniętych funduszach inwestycyjnych.

Prawo poboru nowych akcji jest papierem wartościowym, który może być przedmiotem obrotu na giełdzie, jeżeli dotyczy spółki giełdowej. Stanowi przywilej pierwszeństwa przy zakupie akcji nowej emisji dotychczasowym akcjonariuszom proporcjonalnie do liczby posiadanych akcji. Dzięki temu dotychczasowi akcjonariusze mają możliwość zachowania swojego udziału w kapitale akcyjnym spółki. Prawo do nowych akcji na giełdzie jest papierem wartościowym (od 1998 r.), który może być przedmiotem obrotu na giełdzie, o ile dotyczy spółki giełdowej. Umożliwia inwestorowi, który zakupił akcje nowej emisji oferowanej w publicznej subskrypcji, ich sprzedaż jeszcze przed pierwszym notowaniem na giełdzie.

Jednostki uczestnictwa w otwartych funduszach inwestycyjnych reprezentują prawa majątkowe uczestników funduszu, określone przepisami prawa o funduszach inwestycyjnych i statutem funduszu inwestycyjnego. Fundusz inwestycyjny jest osobą prawną, której wyłącznym przedmiotem działalności jest lokowanie środków pieniężnych zebranych publicznie w określone w ustawie papiery wartościowe i inne pra wa majątkowe. Uczestnikami funduszu inwestycyjnego są osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, które za wpłaty wnoszone do funduszu nabywają jednostki uczestnictwa. Fundusz otwarty zbywa jednostki uczestnictwa i dokonuje ich odkupienia na żądanie uczestnika funduszu. Z chwilą odkupienia jednostki uczestnictwa są umarzane z mocy prawa. Jednostki uczestnictwa danego funduszu inwestycyjnego otwartego reprezentują jednakowe prawa majątkowe. Jednostka uczestnictwa nie może być zbyta przez uczestnika na rzecz osób trzecich. Jednostka uczestnictwa podlega dziedziczeniu. Wierzytelność, której przedmiotem jest odkupienie jednostki uczestnictwa, może być przedmiotem zastawu, jednakże zaspokojenie się z niej może być dokonane wyłącznie przez jej odkupienie przez fundusz. Fundusz inwestycyjny otwarty zbywa i odkupuje jednostki uczestnictwa z częstotliwością określoną w statucie, nie rzadziej jednak niż raz na dwa tygodnie. Uczestnicy funduszu nie odpowiadają za zobowiązania funduszu.  

Certyfikaty inwestycyjne w zamkniętych funduszach inwestycyjnych reprezentują prawa majątkowe uczestników funduszu, określone ustawą i statutem funduszu inwestycyjnego. Certyfikat inwestycyjny jest papierem wartościowym na okaziciela. Certyfikat inwestycyjny jest niepodzielny. Certyfikaty inwestycyjne danego funduszu reprezentują jednakowe prawa majątkowe. Certyfikaty inwestycyjne umarza się wyłącznie w przypadkach przewidzianych w przepisach prawa. Do dopuszczenia certyfikatów inwestycyjnych do publicznego obrotu i do obrotu tymi certyfikatami stosuje się przepisy o publicznym obrocie papierami wartościowymi.

 Józef Proń  

Zob. → Bon; Bon komercyjny; Bon pieniężny; Bon skarbowy; Bon wartościowy; Czek; Instrumenty kapitałowe; Instrumenty pochodne; Lokata finansowa; Obligacja; Papiery wartościowe; Rynki finansowe, Rynki kapitałowe; Weksel.

INSTRUMENTY KAPITAŁOWE

Rodzaj instrumentów finansowych. Reprezentowane są one przez aktywa finansowe dokumentujące prawa właścicielskie inwestora do aktywów netto emitenta tego instrumentu. Zalicza się do nich papiery wartościowe współwłasności majątkowej i inne instrumenty finansowe o podobnym charakterze (akcje, udziały, certyfikaty założycielskie, opcje na akcje, prawa poboru akcji itp.). W księgach rachunkowych i.k. ujmowane są w aktywach finansowych inwestora i kapitałach własnych ich emitenta.

Maria Gmytrasiewicz  

Zob. → Akcje; Aktywa finansowe; Instrumenty finansowe; Inwestycje.  

INSTRUMENTY POCHODNE

Są to instrumenty finansowe, które zabezpieczają inwestorów przed ryzykiem oraz służą spekulacji w celu uzyskiwania wysokich przychodów z inwestycji. Stanowią podstawę dokonywania transakcji na rynku i.p. Z reguły dla inwestora i.p. są inwestycjami krótkoterminowymi. Można je podzielić na dwie podstawowe grupy: instrumenty oparte na kontraktach futures i instrumenty oparte na opcjach.

Maria Gmytrasiewicz  

Zob. → Instrumenty finansowe; Inwestycje; Opcje; Swapy; Terminowe operacje finansowe.

INSTYTUCJA FINANSOWA

Oznacza podmiot gospodarczy inny niż instytucja kredytowa, którego podstawą działalności jest nabywanie pakietów akcji bądź udziałów kapitałowych lub wykonywanie jednego lub więcej spośród rodzajów działalności wymienionych w załączniku do Dyrektywy 2000/12/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z 20 marca 2000 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe. Są to następujące rodzaje działalności: 1) udzielanie kredytów i pożyczek, w tym m.in. udzielanie kredytów konsumpcyjnych, kredytów hipotecznych, factoring, finansowanie transakcji handlowych (w tym forfaiting); 2) leasing finansowy; 3) usługi związane z transferem środków pieniężnych; 4) emisja i zarządzanie środkami płatniczymi (np. kartami kredytowymi, czekami podróżnymi, kartami bankowymi); 5) udzielanie gwarancji oraz innych zobowiązań pozabilansowych; 6) obrót na własny rachunek lub na rachunek klienta: a) instrumentami rynku pieniężnego (czekami, wekslami, certyfikatami depozytowymi itp.), b) walutami obcymi, c) opcjami i terminowymi kontraktami giełdowymi na instrumenty finansowe (typu financial futures), d) instrumentami stopy procentowej i wymiany walutowej, e) zbywalnymi papierami wartościowymi; 7) udział w emisji akcji i świadczenie usług związanych z takimi emisjami; 8) doradztwo dla przedsiębiorców w zakresie struktury kapitałowej, strategii handlowej i zagadnień pokrewnych, jak również doradztwo i usługi dotyczące łączenia i nabywania przedsiębiorstw; 9) usługi brokerskie na rynku pieniężnym; 10) zarządzanie portfelem i doradztwo inwestycyjne; 11) przechowywanie i zarządzanie papierami wartościowymi.

Przepisy polskiego prawa bankowego (ustawa - Prawo bankowe) posługują się pojęciem ,,instytucja finansowa” na oznaczenie podmiotu niebędącego bankiem ani instytucją kredytową, którego podstawowa działalność będąca źródłem większości przychodów polega na wykonaniu działalności gospodarczej w zakresie: 1) nabywania i zbywania udziałów lub akcji; 2) udzielania pożyczek ze środków własnych; 3) udostępniania składników majątkowych na podstawie umowy leasingu; 4) świadczenia usług w zakresie nabywania i zbywania wierzytelności; 5) świadczenia usług związanych z transferem środków pieniężnych; 6) emitowania instrumentów płatniczych i administrowania nimi; 7) udzielania gwarancji, poręczeń lub zaciągania innych zobowiązań nieujmowanych w bilansie; 8) prowadzenia na rachunek własny lub rachunek innej osoby fizycznej lub prawnej obrotu w zakresie terminowymi operacjami finansowymi, instrumentami rynku pieniężnego, papierami wartościowymi; 9) uczestniczenia w emisji papierów wartościowych lub świadczenia usług związanych z taką emisją; 10) świadczenia usług w zakresie zarządzania aktywami; 11) świadczenia usług w zakresie doradztwa finansowego, w tym inwestycyjnego; 12) świadczenia usług brokerskich na rynku pieniężnym.

Cezary Kosikowski 

INTEGRACJA SYSTEMÓW

Łączenie systemów, współdziałanie systemów, wzajemna współpraca systemów, kompleks przedsięwzięć sprawiających, że różne funkcjonalnie oraz typologicznie systemy, podsystemy i aplikacje, działające w niekiedy różnych platformach lub w różnych systemach, będą ze sobą ściśle współpracowały.

Współczesne systemy informatyczne powinny: 1) zapewniać dostarczenie funkcji wspierających obsługę zintegrowanych procesów zachodzących w przedsiębiorstwie (głównych i pomocniczych); 2) umożliwiać symulację procesów (statyczną i dynamiczną); 3) zabezpieczać łączność wzajemną między wszystkimi elementami systemu przedsiębiorstwa oraz włączenie tych elementów w otoczenie gospodarcze.

Witold Chmielarz 

INTEGRACJA WALUTOWA

Ścisła współpraca władz monetarnych, czyli banków centralnych i ministerstw finansów, zainteresowanych krajów mająca na celu swobodną wzajemną wymienialność walut. Przykładem najbardziej pełnej formy integracji jest unia walutowa.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska  

Zob. → Waluta.

INTERNET

Infostrada, cyberprzestrzeń, sieć sieci, największa z rozległych (globalna - obejmująca więcej niż jeden kontynent) sieć komputerowa, łącząca wiele innych sieci komputerowych opartych na wspólnej przestrzeni adresowej, korzystających ze wspólnego protokołu sieciowego (TCP/IP). Współuczestniczące w nim systemy komputerowe (węzły) zawierają mikrokomputery osobiste, sieci lokalne, bazy danych i duże komputery. I. łączy miliony systemów komputerowych, w których użytkownicy mają dostęp do danych w innych organizacjach i mogą się komunikować ze sobą i współpracować szybko i stosunkowo niedrogo, co staje się warunkiem niezbędnym nowoczesnego biznesu.

Charakterystyka I. W I. występują niemal wszystkie możliwe nośniki informacji i dostępu: łącza komutowane, łącza dzierżawione, mikrofale, łącza satelitarne i łączność radiowa. Wspólna baza adresowa składa się z unikatowych numerycznych adresów IP, których poszczególne elementy określają rodzimą sieć rozległą komputera oraz precyzują adres konkretnego komputera. Każdy element sieci I. ma własną bazę adresową komputerów z nim połączonych i odpowiada za poprawność tych połączeń.  

Najważniejsze usługi internetowe. Telnet to usługa pozwalająca na nawiązanie dwukierunkowego, interaktywnego połączenia ze wskazanym komputerem w sieci i pracę z oferowanymi przez niego programami - zdalna praca na dowolnym komputerze w sieci z wielodostępnymi systemami operacyjnymi - komputer użytkownika służy jako terminal odległej maszyny wykorzystującej jego polecenia. Połączenie jest nieszyfrowane, więc obecnie stosuje się następcę telnetu - SSH (Secure Shell).

Przesyłanie plików jest usługą polegającą na wysyłaniu i otrzymywaniu większych zbiorów danych (przeważnie artykułów, książek, wierszy, piosenek, zdjęć, obrazów, plików dźwiękowych, oprogramowania do wszelkiego typu komputerów), realizowaną za pomocą protokołu FTP (file transfer protocol).

Poczta elektroniczna to usługa umożliwiająca wysyłanie i odbieranie komunikatów za pośrednictwem sieci komputerowej. Do jednej lub wielu osób można przesyłać krótkie wiadomości, małe pliki lub pozyskiwać informacje z automatycznych programów usługowych.

Serwis WWW (World Wide Web, światowa pajęczyna) to metoda dostępu do zasobów informacyjnych I., pozwalająca na przeglądanie dokumentów zawierających tekst, grafikę, dźwięk, bazy danych, pliki binarne, sesje telnetowe. System powiązanych ze sobą informacji udostępnianych przez I. stronami w postaci tzw. hipertekstu, czyli metody wizualizacji polegającej na wskazaniu kursorem fragmentów tekstu lub grafiki, co powoduje przejście do bardziej szczegółowych informacji.

Usenet - system ten umożliwia wysyłanie publicznych wiadomości i pojedyncze lub ,,wspólne” przeglądanie przez osoby zainteresowane. Wykorzystywany do prowadzenia tzw. list (grup) dyskusyjnych - do prowadzenia ,,elektronicznej rozmowy” z użytkownikami I. Każda grupa jest poświęcona określonemu, odrębnemu tematowi. Listy umieszczane są na dyskach wydzielonych komputerów. Można zaglądać do każdej z nich, czytając bądź przesyłając własne wiadomości.

Internet Relay Chat (IRC) to usługa polegająca na prowadzeniu towarzyskich rozmów w sieci.

Telekonferencje w I. - usługa umożliwiająca komunikowanie się i wymianę doświadczeń między wieloma użytkownikami równocześnie.

Handel internetowy jest usługą umożliwiającą dokonywanie zakupów/sprzedaży poprzez sieć I., połączoną często z możliwością dokonywania elektronicznych płatności.

Gry internetowe to usługa pozwalająca na uczestnictwo w przebiegu gry (jeżeli zasady i budowa gry to umożliwiają) kilku użytkowników, w tym samym czasie. Wymaga łączy o dużej przepustowości.

Witold Chmielarz 

Zob. → Pieniądz cyfrowy; Transakcje elektroniczne; Sieć komputerowa.

INTERWENCJA WALUTOWA

Świadome działanie władz monetarnych danego kraju na rynku walutowym mające na celu ograniczenie wahań kursu waluty krajowej.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska 

Zob. → Waluta.

INTRASTAT

→ Deklaracja celna.

INWENTARYZACJA

Proces okresowego ustalania lub sprawdzania rzeczywistego ilościowego i wartościowego stanu aktywów i pasywów jednostki w celu porównania tego stanu rzeczywistego ze stanem wykazywanym w księgach rachunkowych, a w przypadku wystąpienia rozbieżności między stanem rzeczywistym a stanem księgowym - ustalenie przyczyny tych różnic oraz ich rozliczenie.  

Metody i. Spis z natury polega na ustaleniu rzeczywistego stanu ilościowego i wartościowego poszczególnych składników majątkowych poprzez ich policzenie, zmierzenie, zważenie, ewentualnie oszacowanie, a następnie wycenę. Tą metodą inwentaryzuje się: aktywa pieniężne (z wyjątkiem zgromadzonych na rachunkach bankowych), papiery wartościowe, rzeczowe składniki aktywów obrotowych, środki trwałe (z wyjątkiem środków trwałych, do których dostęp jest utrudniony - te są inwentaryzowane metodą weryfikacji), maszyny i urządzenia wchodzące w skład środków trwałych w budowie.

Metoda uzgodnienia sald polega na potwierdzeniu stanów księgowych sald danych składników majątkowych jednostki poprzez uzyskanie od kontrahentów potwierdzeń tychże sald. Tą metodą inwentaryzuje się: należności, w tym udzielone pożyczki, aktywa finansowe zgromadzone na rachunkach bankowych lub przechowywane przez inne jednostki, powierzone kontrahentom własne składniki aktywów. Z inicjatywą uzgodnienia stanu należności powinien wystąpić wierzyciel, a dłużnik na wezwanie wierzyciela powinien dać odpowiedź potwierdzającą stan danego salda, ewentualnie poinformować wierzyciela, iż w jego (dłużnika) księgach rachunkowych występuje inny stan danego rozrachunku. W przypadku wystąpienia tej drugiej sytuacji należy wyjaśnić i rozliczyć ujawnione różnice. Należy zaznaczyć, że dłużnik nie ma obowiązku potwierdzania stanu swoich zobowiązań wobec wierzyciela, jeśli nie zostanie przez niego o to poproszony. W takim przypadku i. zobowiązania następuje metodą weryfikacji. Wyjątek od tej zasady stanowią rozrachunki z bankami i innymi instytucjami finansowymi z tytułu powierzonych im walorów finansowych - to banki i inne instytucje finansowe mają obowiązek poinformować jednostki o stanie ulokowanych u nich środków.

Metoda weryfikacji polega na porównaniu danych księgowych z danymi w odpowiednich dokumentach w celu sprawdzenia, czy składnik aktywów lub pasywów istnieje, oraz czy jego rzeczywista wartość jest zgodna z wartością figurującą w księgach rachunkowych. Ta metoda i. ma zastosowanie w szczególności do: a) składników aktywów i pasywów, których z racji ich natury lub postaci nie można zinwentaryzować metodą spisu z natury lub metodą uzgodnienia sald - są to wartości niematerialne i prawne, rozliczenia międzyokresowe kosztów, rozliczenia międzyokresowe przychodów, kapitały, rezerwy; b) gruntów; c) środków trwałych, do których dostęp jest utrudniony i dlatego nie mogą być inwentaryzowane metodą spisu z natury - są to różne obiekty inżynierii lądowej i wodnej, silosy, zbiorniki; d) środków trwałych w budowie; e) należności spornych, wątpliwych, należności od osób fizycznych nieprowadzących ksiąg rachunkowych, należności publicznoprawne; f) zobowiązań, o których uzgodnienie nie wystąpił wierzyciel; g) aktywów i pasywów, które powinny być inwentaryzowane innymi metodami, ale z przyczyn uzasadnionych przez kierownika jednostki nie było to możliwe.  

Terminy sporządzania i. są określone w art. 26 ustawy o rachunkowości. I. należy przeprowadzić na ostatni dzień każdego roku obrotowego. Ten termin uważa się za dotrzymany, jeżeli: a) na ostatni dzień roku obrotowego inwentaryzuje się aktywa pieniężne, produkcję w toku oraz te zapasy materiałów, towarów i produktów gotowych, które nie są objęte bieżącą ewidencją, a ich wartość jest odpisywana w koszty na dzień ich zakupu (dotyczy materiałów i towarów) lub w momencie ich wytworzenia (dotyczy wyrobów gotowych); b) co najmniej raz w ciągu dwóch lat, w dowolnym kwartale roku, inwentaryzuje się materiały, towary, produkty gotowe i półprodukty objęte ewidencją ilościowo-wartościową i znajdujące się na strzeżonych składowiskach; c) w dowolnym kwartale roku, raz na cztery lata, inwentaryzuje się środki trwałe (z wyjątkiem gruntów) oraz maszyny i urządzenia wchodzące w skład środków trwałych w budowie; d) w ostatnim kwartale i w ciągu pierwszych 15 dni następnego roku obrotowego pozostałe aktywa i pasywa.

I. należy również przeprowadzić: w przypadku zmiany na stanowisku osoby odpowiedzialnej materialnie za określone składniki majątkowe, w przypadku wypadków losowych, które mogły lub spowodowały zmiany w rzeczywistym stanie składników majątkowych jednostki, jak również na dzień zakończenia działalności przez jednostkę oraz na dzień poprzedzający postawienie jednostki w stan likwidacji lub upadłości. Polskie prawo bilansowe zezwala na odstąpienie od przeprowadzania i. w przypadku połączenia lub podziału jednostek na podstawie pisemnej umowy zawartej między tymi jednostkami, wyjątek ten nie dotyczy spółek kapitałowych.  

Różnice inwentaryzacyjne między stanem rzeczywistym aktywów i pasywów a ich stanem wynikającym z ksiąg rachunkowych, które zostaną ujawnione w drodze przeprowadzonej i., należy wyjaśnić, rozliczyć i zaksięgować. Mogą wystąpić dwa rodzaje różnic inwentaryzacyjnych: a) nadwyżki (stan księgowy < stan rzeczywisty), b) niedobory (stan księgowy > stan rzeczywisty). Wśród niedoborów wyróżnia się niedobory niezawinione (wynikające np. z ubytków naturalnych, powstałe na skutek przyczyn losowych) oraz niedobory zawinione (powstałe na skutek winy osób odpowiedzialnych materialnie). Wśród niedoborów zawinionych wyróżnia się niedobory uznane przez osobę odpowiedzialną materialnie za stan danego składnika majątkowego oraz niedobory nieuznane (kwestionowane) przez osobę odpowiedzialną materialnie.

Rozliczając różnice inwentaryzacyjne, można w niektórych przypadkach dokonywać kompensaty niedoborów i nadwyżek. Taka kompensata może być dokonywana, gdy niedobory i nadwyżki spełniają następujące warunki: a) zostały ujawnione w ramach tego samego spisu inwentaryzacyjnego, b) dotyczą tej samej osoby odpowiedzialnej materialnie, c) zostały stwierdzone w tych samych lub bardzo podobnych składnikach majątku, co mogło być przyczyną pomyłek prowadzących do wystąpienia różnic inwentaryzacyjnych.  

Hanna Bystrzycka 

INWENTARZ ŻYWY

Dzieli się na rodzaje (np. bydło, konie, trzodę chlewną, owce, zwierzęta futerkowe, ryby, drób, pszczoły) oraz w zależności od celu chowu zwierząt - na stado hodowlano-użytkowe, stado pociągowe, zwierzęta młode w okresie odchowu, tuczniki, bekony i opasy.

Stada hodowlano-użytkowe i pociągowe stanowią środki trwałe, natomiast wszystkie pozostałe zwierzęta są traktowane jako środki obrotowe. Stado hodowlano-użytkowe obejmuje w odniesieniu do: 1) bydła: krowy i buhaje; 2) trzody chlewnej: maciory i knury; 3) koni hodowlanych: klacze hodowlane i ogiery; 4) owiec: owce matki, tryki i skopy; 5) drobiu: kury-nioski i koguty; 6) ryb: tarlaki; 7) pszczół: roje.

 Z reguły do środków trwałych zalicza się: krowy i buhaje, maciory i knury, klacze hodowlane i ogiery oraz zwierzęta stanowiące stado pociągowe (łącznie z używanymi do jazdy konnej).

Produktem chowu zwierząt zaliczanych do stada hodowlano-użytkowego jest przychówek (tzn. zwierzęta żywo narodzone) oraz produkty pochodzenia zwierzęcego, tj. mleko, wełna, jaja, narybek, miód i wosk oraz nawóz użytkowy, będący produktem ubocznym.

Produktem chowu zwierząt młodych (do czasu ich ewentualnego przekwalifikowania na stada hodowlano-użytkowe lub sprzedaży) jest przyrost wagi (np. bekonów) lub wartości (np. cieląt i źrebiąt). Przyrost wagi stanowi również produkt chowu opasów.

Sztuki zaliczone do stada hodowlano-użytkowego podlegają amortyzacji, a  ich wartość ulega umorzeniu. Dla zapewnienia prawidłowości wyceny sztuk stada hodowlano-użytkowego podlegającego amortyzacji jednostka będąca właścicielem tych zwierząt powinna określić: 1) wiek zwierząt, od którego będzie naliczana amortyzacja i umarzana ich wartość; 2) roczną stawkę procentową, która nie powinna ulegać zmianie w czasie (dla danego rodzaju i.ż.).

Ewidencja i.ż. może być prowadzona w różny sposób. Za metodę najbardziej uproszczoną i najmniej pracochłonną należy uznać prowadzenie ewidencji bieżącej (w ciągu roku) tylko w wyrażeniu ilościowym, uwzględniającym zmiany liczby sztuk na bieżąco, a  zmiany pozostałe (np. zmiany wagi) - okresowo, np. na koniec miesiąca lub kwartału. Przy stosowaniu tej metody zwierzęta podlegają wycenie dopiero na koniec roku. By uzyskać wartość przyrostu rocznego, należy ustalić różnicę między wartością stanu końcowego i początkowego oraz skorygować ją o przychody wynikające ze sprzedaży zwierząt w ciągu roku oraz o koszty ich zakupu. Jeżeli jednostka uzna zakres uzyskiwanych w ten sposób informacji za niewystarczający dla własnych potrzeb, wówczas można: 1) zwiększyć częstotliwość ustalania przyrostu wartości (np. co kwartał lub na koniec pierwszego półrocza) albo 2) zastosować metodę bieżącej wyceny ruchu i przyrostu zwierząt. Metoda bieżącej wyceny wartościowej jest bardziej pracochłonna oraz wymaga ustalenia jednolitej dla danego roku ceny będącej podstawą wyceny ruchu i przyrostu zwierząt. Podstawą ustalenia takiej ceny (różnej dla każdego rodzaju produktu, ale w zasadzie niezmiennej w ciągu roku) powinny być rzeczywiste ceny sprzedaży z okresu ubiegłego. Ceny te można uznać za stałe ceny ewidencyjne. Ewentualne różnice powstałe w ciągu roku między cenami ewidencyjnymi a  cenami rzeczywistymi na koniec roku (ewentualnie kwartału lub półrocza) zostaną uwzględnione przy ostatecznej wycenie i.ż. na koniec roku.

Pracochłonność ewidencji księgowej i.ż. zależy od żądanego przez jednostkę zakresu uzyskiwanych informacji. Najbardziej uproszczona metoda ewidencji polega na wyrażaniu wartości i.ż. jedynie na koniec roku. Ustalenie tej wartości nakazuje sprawdzenie zgodności stanu księgowego poszczególnych grup inwentarza żywego ze stanem rzeczywistym, wynikającym z inwentaryzacji oraz przemnożenia przez właściwe ceny. Podstawą ustalenia cen jest: 1) dla sztuk zaliczonych do środków trwałych - ich wartość pierwotna skorygowana o umorzenie; 2) dla pozostałych zwierząt - rzeczywiste ceny sprzedaży, a  w przypadku ich braku - ceny przewidywane. Przy stosowaniu tej metody za wystarczające można uznać prowadzenie: 1) dla sztuk zaliczonych do środków trwałych - odrębnych kont dla każdego rodzaju i grupy zwierząt, na których bieżąco ewidencjonuje się zmiany ilościowe w wyrażeniu pieniężnym, a  na koniec roku - korektę wartości stanu końcowego z tytułu umorzenia; 2) dla pozostałych zwierząt - odrębnych kont dla każdego rodzaju i grupy zwierząt, zawierających wartość stanu początkowego, zmiany ilościowe, które miały miejsce w ciągu roku, oraz wartość stanu końcowego. Ewidencję księgową pozostałych zwierząt można ograniczyć jedynie do prowadzenia jednego konta syntetycznego zawierającego wartość stanu początkowego oraz różnice między stanem początkowym a końcowym. W tym przypadku funkcję kont analitycznych pełni ewidencja ilościowa.

Przy zastosowaniu bieżącej wyceny ruchu i przyrostu pozostałych zwierząt (niezaliczanych do środków trwałych) pracochłonność ewidencji księgowej ulega znacznemu zwiększeniu, ponieważ wymaga dla konta syntetycznego ,,Pozostały inwentarz żywy” prowadzenia kont analitycznych ilościowo-wartościowych dla każdej grupy zwierząt, przy czym dla opasów i innych zwierząt w tuczu ewidencja powinna obejmować - oprócz ewidencji liczby sztuk - ewidencję wyrażającą ich wagę, będącą podstawą wyceny przyrostu wagi. Dla pozostałych zwierząt młodych wycena przyrostu wartości następuje w momencie przeklasowania z grupy młodszej do grupy starszej.

Przy stosowaniu metody ewidencji księgowej podstawą wyceny zarówno przychówku, jak i przyrostu wartości hodowlanej oraz wagi są stałe ceny ewidencyjne stosowane przez cały okres i ewentualnie korygowane na koniec roku.

Podstawą wyceny rozchodu zwierząt zaliczanych do środków trwałych oraz pozostałych są ceny ewidencyjne, a  różnica między ceną ewidencyjną a  rzeczywistą ceną sprzedaży stanowi zysk ze sprzedaży.

Władysław Gorczycki  

Zob. → Aktywa obrotowe; Środki trwałe.

INWESTOR

Podmiot (osoba fizyczna bądź prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej) posiadający kapitał (wolne czasowo środki finansowe, dobra rzeczowe lub dobra niematerialne) i lokujący go w celu osiągnięcia zysku. I. angażuje środki gospodarcze, rezygnując z ich bieżącej konsumpcji, oczekując, że przyszła wartość inwestycji pozwoli na zrealizowanie zakładanych zysków.

Zachowanie i. jest funkcją trzech podstawowych zmiennych: stopy zwrotu z inwestycji, ryzyka i czasu. Nie można maksymalizować tych parametrów równocześnie. Doświadczony i. zakłada żądaną stopę zwrotu i minimalizuje ryzyko, znając czas, na jaki zamraża środki.

Najczęstszą lokatą inwestycyjną są papiery wartościowe i waluty oraz ich pochodne, depozyty bankowe, inne instrumenty finansowe, dzieła sztuki, środki trwałe (głównie nieruchomości), dobra niematerialne, pracownicy itd. I. zazwyczaj dzieli się na instytucjonalnych i indywidualnych.

Bartłomiej Smolarek  

Zob. → Inwestycje. 

INWESTOR INDYWIDUALNY

Utożsamiany jest z osobą prywatną, dokonującą inwestycji we własnym imieniu i na własny rachunek. Kapitał, który angażuje, jest zazwyczaj znacznie niższy niż w przypadku inwestora instytucjonalnego. Decyzje inwestycyjne dokonywane są na podstawie własnych analiz oraz ogólnodostępnych informacji.

Bartłomiej Smolarek  

Zob. → Rynek finansowy.

INWESTOR INSTYTUCJONALNY

Jednostka wyspecjalizowana w dokonywaniu inwestycji: bank, fundusz emerytalny, fundusz powierniczy, instytucja ubezpieczeniowa oraz inne instytucje finansowe. Podstawowym wyróżnieniem i.i. jest wielkość inwestowanego kapitału i dlatego do grupy tej można zaliczyć również inne podmioty gospodarcze, które np. nabywają duże pakiety akcji i stają się inwestorami strategicznymi. Nie ma jasno określonej granicy wartości inwestycji dzielącej inwestorów na instytucjonalnych i indywidualnych (w prospektach emisyjnych emitenci określają te grupy dowolnie na podstawie wielkości zapisów na akcje). I.i. czerpie korzyści skali, uzyskując niższą prowizję i szybszy dostęp do informacji. Działania inwestycyjne są przygotowywane przez zespoły specjalistów i zazwyczaj cechują się niższym ryzykiem (wyjątek: fundusze venture capital).

Bartłomiej Smolarek  

Zob. → Rynek finansowy. 

INWESTYCJA NA CUDZYM GRUNCIE

Nakłady, ponoszone najczęściej przez dzierżawcę gruntu, na obiekty, które będą trwale połączone z gruntem. Za obiekt budowlany trwale związany z gruntem uznaje się np. budynek lub budowlę. Trwałość połączenia musi zawierać w sobie element fizyczny uniemożliwiający swobodne przeniesienie wzniesionego obiektu.

Waldemar Dotkuś  

Zob. → Inwestycje. 

INWESTYCJE

Aktywa inwestycyjne, obejmują także aktywa, które nie są wykorzystywane przez jednostkę w jej działalności operacyjnej, ale znajdują się pod jej kontrolą w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych wynikających z przyrostu wartości tych zasobów lub uzyskiwania z nich przychodów w postaci odsetek, tantiem, czynszów, udziałów w zyskach itp. Można stwierdzić, za J. Hirsehleiferem, że ,,inwestycja jest aktualnym wyrzeczeniem się dla przyszłych korzyści. Teraźniejszość jest przy tym względnie dobrze wiadoma, przyszłość natomiast jest zawsze tajemnicą. Oznacza to, że inwestycja jest wyrzeczeniem się pewnego dla oczekiwanych korzyści”.

W inwestowaniu podstawowym czynnikiem jest czas. Aby i. przyniosła oczekiwane korzyści, musi upłynąć określony czas, co oznacza, że te korzyści można osiągnąć tylko wtedy, gdy inwestor wyrzeknie się bieżącej konsumpcji związanej z danym aktywem.

Tak ogólne charakterystyki można odnosić do różnego rodzaju i. Mogą to być np. tzw. i. rzeczowe, których końcowym efektem są nowe bądź ulepszone nieruchomości i ruchomości, czyli rzeczowe aktywa trwałe. W rachunkowości ten rodzaj i. określany jest mianem środków trwałych w budowie. Z reguły efekty zakończonego przedsięwzięcia inwestycyjnego są zaliczane do środków trwałych, czyli operacyjnych rzeczowych aktywów trwałych. Często jednak efekt ten występuje w formie nieruchomości inwestycyjnej, czyli trwałego aktywu inwestycyjnego.  

Rodzaje. Najczęściej i. rzeczowe dzieli się na: operacyjne i. rzeczowe (środki trwałe) i lokacyjne i. rzeczowe (nieruchomości inwestycyjne). Trzeba jednak zauważyć, że ta druga grupa i. rzeczowych wychodzi swoim zakresem poza nieruchomości inwestycyjne. Obejmuje ona - obok nieruchomości - różnorodne aktywa rzeczowe, czyli i. materialne (np. złoto i inne kruszce, cenne rękopisy, dzieła sztuki, zbiory kolekcjonerskie).

I. finansowe realizowane są za pomocą transakcji instrumentami finansowymi. Ten sposób pozaoperacyjnego pomnażania kapitałów własnych jednostki występuje w jej rachunkowości w postaci aktywów finansowych (np. różnego rodzaju papiery wartościowe, umowy udzielonych kredytów, pożyczek, lokat terminowych, leasingu finansowego). Ta grupa i. obejmuje gros aktywów inwestycyjnych.

Wyróżnia się wreszcie tzw. i. w kapitał ludzki. Tego rodzaju inwestowanie można najogólniej określić jako proces zdobywania wiedzy i umiejętności specjalistycznych, a ponoszone na nie nakłady traktowane są jako i. przynoszące wymierne korzyści ekonomiczne. I. te zyskują na znaczeniu i uznawane są za podstawowy element tzw. kapitału intelektualnego. Stał się on ostatnio najsilniejszym czynnikiem kreowania wartości jednostki i jej przewagi konkurencyjnej. W rachunkowości nie rozpoznaje się - jak dotychczas - tego nurtu działalności inwestycyjnej. Co prawda nowe segmenty zakresu rachunkowości, tzw. rachunkowość zasobów ludzkich i rachunkowość kapitału intelektualnego, wprowadzają powyższe zagadnienia do sprawozdawczości kapitału własnego jednostki, jednak nie stworzono jeszcze wiarygodnych metod pomiaru tych zasobów kapitałowych; nie są więc one składnikiem i. jednostki.

Reasumując, należy stwierdzić, że i. (aktywa inwestycyjne) obejmują w rachunkowości inwestora duże grupy zasobów majątkowych: finansowe aktywa inwestycyjne i niefinansowe aktywa inwestycyjne.  

Klasyfikacja. Aktywa inwestycyjne jednostki w jej rachunkowości są najczęściej klasyfikowane według kryterium sprawozdawczego i kryterium przedmiotowego. Pierwszy, sprawozdawczy podział i. jest istotny ze względu na ich prezentację bilansową i wyróżnia z ogółu aktywów inwestycyjnych: i. długoterminowe i i. krótkoterminowe. Powyższe uszczegółowienie i. jest podziałem subiektywnym, ponieważ o zaliczeniu określonej i. do aktywów trwałych czy aktywów obrotowych decyduje polityka jednostki (inwestora) w zakresie czasu inwestowania w dany aktyw inwestycyjny.

I. długoterminowe oznaczają zamrożenie aktywów jednostki na okres dłuższy niż rok w zamian za spodziewane korzyści, których skala powinna zrekompensować fakt ich zablokowania na taki okres.  Korzyści osiągane z takich i. mogą przejawiać się w formie udziałów w zyskach emitenta instrumentu finansowego, otrzymywanego oprocentowania od dłużnika (pożyczkobiorcy), przyrostu wartości posiadanych zbiorów dzieł sztuki czy gruntów, wpływu na działalność jednostki powiązanej z inwestorem, itp. pożytków.

Z kolei i. krótkoterminowe dokonywane są zazwyczaj po to, aby zamrożone w nich aktywa można było uwolnić w okresie nieprzekraczającym roku obrotowego. Z reguły i. te są reprezentowane przez instrumenty rynku pieniężnego (np. weksle, bony skarbowe, bony pieniężne NBP, certyfikaty depozytowe) lub kapitałowe papiery wartościowe nabyte w celach handlowych (dla korzyści wynikających z różnicy cen rynkowych), jak też terminowe pieniężne depozyty bankowe. I. krótkoterminowe dają inwestorowi większą elastyczność w kształtowaniu polityki inwestycyjnej, ale jednocześnie narażają go na większe ryzyko z uwagi na to, że krótkookresowe stopy procentowe mają tendencję do częstych zmian, nie zawsze korzystnych dla inwestora.

I. można również klasyfikować według kryterium przedmiotowego i wyodrębnić następujące ich rodzaje: papiery wartościowe; nieruchomości inwestycyjne; nabyte prawa (czyli wartości niematerialne i prawne niewykorzystywane w działalności operacyjnej inwestora); walory kulturowe (dzieła sztuki, cenne rękopisy, kruszce, zbiory kolekcjonerskie itp.); udzielone pożyczki; środki pieniężne i inne aktywa pieniężne (weksle, bony skarbowe, certyfikaty depozytowe itp.); inne aktywa finansowe (np. instrumenty pochodne).

Sprawozdawcze kryterium klasyfikacji i. pozostaje w ścisłym związku z metodami wyceny tych aktywów.  

Wycena. Na dzień nabycia lub wytworzenia i. (nieruchomości inwestycyjnej) obowiązują przy ich wycenie rzeczywiste ceny nabycia lub koszty wytworzenia. W momencie inwestowania są one wartościami najbliższymi wartości rzeczywistej, określonej mianem wartości godziwej. Problem wyceny i. na dzień jej nabycia komplikuje się nieco w przypadku braku aktywnego rynku dla danej i. Jest oczywiste, że powinna być ona wyceniona w wartości godziwej. Nie można jednak utożsamiać jej z różnego rodzaju cenami rynkowymi, bo taki rynek nie istnieje. W takich przypadkach wartość godziwa i. - i to bez względu na jej rodzaj - musi być określona przez eksperta. W szczególnych przypadkach wiarygodne oszacowanie wartości godziwej i. może również polegać na tym, że jest ona równa wartości aktywów przekazanych w zamian za tę i. (np. aporty) lub w inny sprawdzony sposób.

Wartością rzeczywistą nabywanej i. może być jej wartość nominalna, wyrażająca jej cenę nabycia. W ten sposób wycenia się np. lokaty bankowe czy udzielane pożyczki. Natomiast sposób wyceny i. na dzień bilansowy zależy - w najogólniejszym sensie - od czasu ich trwania. I. długoterminowe mają z reguły szczególne znaczenie dla inwestora. Wiąże on z nimi oczekiwania na pozyskiwanie poważnych, długookresowych korzyści. Wartość takich i. ustala się indywidualnie. Decydują o niej różnorodne czynniki, np. stan aktywów netto i wyników finansowych przedsiębiorstwa, w którym dokonano i., oczekiwane przepływy pieniężne z tytułu posiadania danej i., ryzyko i ograniczenia inwestora dotyczące swobody decydowania o sprzedaży i., jej bieżąca wartość rynkowa i podobne uwarunkowania.

Z kolei i. krótkoterminowe mogą być wyceniane na dzień bilansowy zarówno indywidualnie, jak i grupami rodzajowymi tych aktywów. Decyduje o tym inwestor, który subiektywnie jest w stanie ocenić wagę informacji bilansowej o swoim portfelu i. krótkoterminowych.

Podstawowe metody bilansowej wyceny i. długoterminowych są następujące:               

        

Z kolei bilansowa wycena i. krótkoterminowych opiera się na następujących metodach:      

        

Metoda ceny rynkowej znajduje zastosowanie zarówno przy wycenie i. długo, jak i krótkoterminowych. Ten sposób wyceny jest oczywisty i uzasadniony wtedy, kiedy istnieje aktywny rynek danej i., gdyż cena rynkowa najwierniej obrazuje rzeczywistą wartość i. Posługiwanie się tą metodą oznacza permanentną aktualizację wartości księgowej i., zarówno in plus, jak i in minus, w zależności od ich aktualnej wartości rynkowej. Pewną odmianą tej metody wyceny jest metoda wartości godziwej (zwana czasami modelem wartości godziwej). Za pomocą tej metody wycenia się i. niemające aktywnego rynku. Oparta jest ona na szacowaniu wartości rzeczywistej i. - może to sprawiać pewne trudności praktyczne, zwłaszcza w przypadku unikatowych składników i.   

Metoda wartości przeszacowanej dotyczy bilansowej wyceny i. długoterminowych. Abstrahuje ona od krótkoterminowych zmiennych nastrojów rynku finansowego, gdyż reaguje wyłącznie na trwałą zmianę wartości i., a nie zauważa zmian wartości o charakterze przejściowym. Ponadto, metoda ta jest podporządkowana zasadzie ostrożności, gdyż pierwszy odpis aktualizujący wartość bilansową i. jest zawsze odpisem in minus; występuje on w momencie stwierdzenia trwałego spadku wartości danej i. Metoda ta nakłada możliwość odwrócenia skutków aktualizacji in minus wówczas,  kiedy stwierdzi się trwały wzrost wartości danej i. Skalę możliwości aktualizacji in plus ogranicza historyczna (pierwotna) wycena i. długoterminowych.  

Metoda LCM, czyli metoda niższej ceny rynkowej lub ceny nabycia (lower of cost or market value), jest modyfikacją metody ceny nabycia i dotyczy bilansowej wyceny i. krótkoterminowych notowanych na aktywnym rynku finansowym. Bilansowa wycena i. jest podporządkowana zasadzie ostrożności i wymaga jej sprawozdawczej prezentacji po niższej z dwu wartości: ceny nabycia lub bieżącej ceny rynkowej. Ponieważ większość i. krótkoterminowych to aktywa łatwo zbywalne, taka wycena gwarantuje, że na wynik finansowy inwestora nie będą wpływały niezrealizowane zyski z tytułu i.

 Metoda praw własności służy do wyceny i. długoterminowych dokumentowanych instrumentami kapitałowymi. Muszą one mieć postać takich akcji lub udziałów, które znacząco wpływają na działalność gospodarczą jednostki kapitałowo powiązanej z inwestorem. Inwestor jest wówczas jednostką dominującą, a jednostki kapitałowo z nim powiązane nazywane są jednostkami zależnymi, współzależnymi i stowarzyszonymi. Ta metoda wyceny i. długoterminowych jest możliwa do zastosowania zarówno w rachunkowości grupy kapitałowej, jak i w jednostkowej rachunkowości znaczącego inwestora. Istotą tej metody jest aktualizacja wartości i. kapitałowych na każdą datę bilansu. Aktualizacja ta całkowicie abstrahuje od aktywnego rynku tych i., gdyż sytuacja rynkowa nie ma żadnego wpływu na ich wycenę. Wycena i. kapitałowych tą metodą oparta jest na realizacji oczywistego prawa współwłaścicielskiego inwestora, które można sprowadzić do następującej konkluzji: korzyści i ryzyko wynikające z działalności jednostki powiązanej kapitałowo z inwestorem ponoszą inwestorzy - właściciele tej jednostki. Zgodnie z tym, nabyte pierwotnie prawa właścicielskie do wartości godziwej czystego majątku jednostki powiązanej kapitałowo z inwestorem zmieniają się z upływem czasu wraz ze zmianami w stanie tego majątku. Oznacza to, że inwestor na każdą datę bilansu wycenia swoją i. w proporcji swoich praw właścicielskich do przyrostu lub ubytku aktywów netto (kapitału własnego) jednostki powiązanej z nim kapitałowo. Przyczynami zmian czystego majątku jednostki są wygospodarowany wynik finansowy czy inne kapitałowe zmiany aktywów netto (np. aktualizacja wyceny aktywów trwałych, zobowiązania bezwarunkowo umorzone, pewne aktywa i rezerwy z tytułu odroczonego podatku dochodowego).  

Model ceny nabycia jest metodą wyceny bilansowej nieruchomości inwestycyjnych. Polega on na korygowaniu (in plus i in minus) na każdą datę bilansu wartości początkowej tych i. kwotą zakumulowanej amortyzacji oraz oszacowaną kwotą trwałej zmiany wartości nieruchomości inwestycyjnej.  

Metoda skorygowanej ceny nabycia (metoda zamortyzowanego kosztu) jest metodą bilansowej wyceny finansowych i. krótko- i długoterminowych utrzymywanych do terminu ich zwrotu, czyli wymagalności. I. te są takimi aktywami finansowymi (niebędącymi instrumentami pochodnymi), które mają ustalone płatności lub istnieje możliwość ich określenia oraz terminy wymagalności, a ponadto - inwestor ma stanowczy zamiar, i jest w stanie, utrzymać te i. do terminu ich wymagalności.

Wartość bilansowa takich i. jest sumą algebraiczną ich wartości początkowej skorygowanej na każdą datę bilansu o: spłaty kapitałowe (in minus); skumulowaną różnicę pomiędzy wartością początkową i. a jej  wartością w terminie wymagalności (in plus lub in minus) ustaloną za pomocą efektywnej stopy procentowej; wszelkie odpisy z tytułu utraty wartości tej i. (in minus). Istotą metody skorygowanej ceny nabycia jest operowanie tzw. efektywną stopą procentową. Różni się ona od rynkowej, bieżącej stopy procentowej tym, że dokładnie dyskontuje oszacowane przyszłe pieniężne wpływy z tytułu danej i., dokonywane w oczekiwanym okresie do czasu zwrotu instrumentu finansowego do poziomu bilansowej wartości netto danej i. Przy wyliczeniu efektywnej stopy procentowej szacuje się przepływy pieniężne, uwzględniając wszelkie postanowienia umowy instrumentu finansowego (np. przedpłaty, opcje kupna lub podobne), jak też wszelkie prowizje, koszty transakcji i dyskonta. Trzeba podkreślić, że utrata wartości i. wycenianych metodą skorygowanej ceny nabycia jest też szacowana przy zastosowaniu pierwotnej efektywnej stopy procentowej dla danego instrumentu finansowego.  

Przedstawione wyżej metody wyceny i. mogą być w różnym zakresie użyte do wyceny opisanych rodzajów aktywów.

Sprawozdawcze informacje o i., zawarte przede wszystkim w ,,dodatkowych informacjach i objaśnieniach”, obejmują przede wszystkim: zasady bilansowej wyceny; przyczyny i wysokości zmian wartości; rodzaje i wysokości przychodów; wyniki na sprzedaży; wartości godziwe nieruchomości inwestycyjnych; zasady przeszacowań i. długoterminowych; znaczące ograniczenia dotyczące możliwości sprzedaży i.; analizę rentowności i. długoterminowych; dane szczegółowe o takich jednostkowych inwestycjach, które znacząco wpływają na ogólną wartość aktywów inwestora.

Maria Gmytrasiewicz  

Zob. → Akcje; Aktywa finansowe; Instrumenty finansowe; Instrumenty pochodne; Nieruchomości inwestycyjne; Obligacje; Środki trwałe; Środki trwałe w budowie.

INWESTYCJE BEZPOŚREDNIE

Forma długoterminowej lokaty kapitału, polegająca na stworzeniu w obcym kraju nowego przedsiębiorstwa i wyposażeniu go w kapitał podstawowy albo wykupieniu takiej liczby akcji (udziałów) zagranicznego przedsiębiorstwa, która pozwala na kontrolowanie jego działalności. Celem i.b. jest otrzymanie zysku (dywidendy) z działalności przedsiębiorstw zagranicznych lub poprawa rentowności produkcji krajowej czy też zapewnienie sobie innych korzyści z racji pośredniej kontroli konkurencji lub kontroli danego podmiotu. Najkorzystniejsze lokaty to takie, które przy założonym poziomie ryzyka maksymalizują oczekiwaną wartość stopy zysku. Uczestniczenie w kapitale akcyjnym przedsiębiorstwa zagranicznego może być elementem walki konkurencyjnej lub też pochodną polityki walutowej i bankowej w kraju macierzystym inwestora.

Waldemar Dotkuś  

Zob. → Inwestycje.

INWESTYCJE DŁUGOTERMINOWE

Wszystkie inwestycje inne niż krótkoterminowe. Zgodnie z tą definicją kryteria zakwalifikowania danej inwestycji jako krótko- lub długoterminowej stanowią: płynność inwestycji; indywidualne atrybuty, czas (najczęściej rok) oraz zamiary kierownictwa wobec niej. Zaistnienie jednego z powyższych kryteriów pozwala na reklasyfikację inwestycji z długoterminowych na krótkoterminowe. Jednostki, które zdecydują się na prezentację bilansu z podziałem aktywów i pasywów na krótko- i długoterminowe, zgodnie z MSR nr 1 zaklasyfikują inwestycje krótkoterminowe jako aktywa obrotowe, a  i.d. jako aktywa trwałe.

Zgodnie z ustawą o rachunkowości w skład i.d. wchodzą nabyte i nieużytkowane w danym momencie przez jednostkę nieruchomości, wartości niematerialne i prawne, akcje i udziały w obcych jednostkach, inne długoterminowe lokaty o charakterze wierzytelnościowym. Ich nabycie wiąże się z oczekiwanymi przez nabywcę korzyściami ekonomicznymi z przyrostu wartości tych aktywów (np. z racji upływu czasu) czy też w postaci dywidend, odsetek i innych korzyści wynikających np. z realizacji korzystnych transakcji handlowych.

Waldemar Dotkuś  

Zob. → Inwestycje.

INWESTYCJE KRÓTKOTERMINOWE

Inwestycje, które ze swej natury łatwo poddają się realizacji oraz w zamierzeniu utrzymuje się je w posiadaniu nie dłużej niż przez rok (MSR nr 39). Zgodnie z ustawą o rachunkowości są to nabyte przez jednostkę gospodarującą krótkoterminowe aktywa finansowe w jednostkach powiązanych oraz innych jednostkach, aktywa pieniężne oraz inne i.k., w których skład zalicza się np. wynikające z kontraktu prawo do otrzymania aktywów pieniężnych, prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką, a  także nieruchomości oraz inne aktywa materialne i niematerialne.

Waldemar Dotkuś  

Zob. → Inwestycje.

INWESTYCJE ODTWORZENIOWE

Inwestycje restytucyjne, zastąpienie nowymi zdekapitalizowanych składników aktywów trwałych.

Waldemar Dotkuś  

Zob. → Inwestycje.

INWESTYCJE PLANOWANE

Przemyślane działania inwestora w celu osiągnięcia zamierzonych korzyści, w tym ujęte w harmonogramie zakupy, np. zorganizowanych zakładów produkcyjnych, nieruchomości, wyposażenia, budynków mieszkalnych, zapasów produkcyjnych, aktywów finansowych czy też praw majątkowych.

Waldemar Dotkuś  

Zob. → Inwestycje.

INWESTYCJE PORTFELOWE

Forma lokaty kapitału, polegająca na zakupie obligacji rządowych lub władz komunalnych, obligacji i niewielkich pakietów akcji obcych przedsiębiorstw.

Waldemar Dotkuś  

Zob. → Inwestycje.

INWESTYCJE PORTFELOWE - ZAGRANICZNE

Forma długoterminowej lokaty kapitału polegająca na zakupie (poza granicami kraju) obligacji rządowych lub komunalnych, obligacji i niewielkich pakietów akcji obcych przedsiębiorstw i obligacji organizacji międzynarodowych. Celem i.p.-z. jest otrzymanie zagranicą wyższych odsetek lub dywidend niż w kraju.

Waldemar Dotkuś  

Zob. → Inwestycje.

INWESTYCJE ROZPOCZĘTE

→ Środki trwałe w budowie.

INWESTYCJE W OBCE ŚRODKI TRWAŁE

Nakłady ponoszone np. na prace adaptacyjno-modenizacyjne w obcych budynkach, budowlach lub lokalach najczęściej użytkowanych czasowo. Inwestor może dokonywać odpisów amortyzacyjnych od wartości nakładów poniesionych w obce środki trwałe.

Waldemar Dotkuś  

Zob. → Inwestycje.

INWESTYCJE WSPÓLNE

Realizacja i.w. wynika z zawartego wcześniej porozumienia między stronami co do sposobu finansowania, praw własności, użytkowania oraz partycypacji w korzyściach.

Waldemar Dotkuś  

Zob. → Inwestycje.

INWESTYCJI ANALIZA

To szacowanie projektu przedsięwzięcia inwestycyjnego z uwzględnieniem kosztów finansowych oraz socjalnych, a  także korzyści płynących z jego realizacji. W szacunkach takich uwzględnia się ryzyko oraz wrażliwość projektu na przewidywane zagrożenia czy błędy.

Waldemar Dotkuś  

Zob. → Inwestycje.

INWESTYCJI CZAS ZWROTU

Lliczba lat (miesięcy), jakie upłyną do czasu odzyskania pełnej kwoty nakładów poniesionych na realizację inwestycji.

Waldemar Dotkuś  

Zob. → Inwestycje.

INWESTYCJI EFEKTYWNOŚĆ

skumulowana wielkość efektów wyrażonych wartościowo oraz tych korzyści, których nie da się skwantyfikować, a  jakie uzyskuje przedsiębiorca w wyniku poniesionych nakładów inwestycyjnych. Ekonomiczną i.e. mierzy się stosunkiem uzyskanych wymiernych korzyści do poniesionych nakładów w wyrażeniu pieniężnym. Przykładowo miarą efektywności inwestycji kapitałowych jest iloraz otrzymanej dywidendy do poniesionych nakładów na nabycie papierów wartościowych.

Waldemar Dotkuś  

Zob. → Inwestycje.

INWESTYCYJNA NIERUCHOMOŚĆ

→ Nieruchomości inwestycyjne.

INWESTYCYJNE PRZEDSIĘWZIĘCIE

→ Środki trwałe w budowie.

INWESTYCYJNY OBIEKT

→ Środki trwałe w budowie.

ISTOTNOŚĆ A  RYZYKO BADANIA

Wstępnie oszacowana istotność na etapie planowania badania może w trakcie badania ulec zmianie. Jeżeli biegły rewident odkryje fakty, które spowodują konieczność zmiany planowanego poziomu istotności, powinien rozważyć, jaki to będzie miało wpływ na podejście rewizyjne i czy będzie się wiązało z modyfikacją charakteru, zakresu i harmonogramu zaplanowanych procedur rewizyjnych. Na przykład, jeżeli po realizacji określonych procedur rewizyjnych stwierdzi, że akceptowany poziom istotności jest niższy od pierwotnie oszacowanego, spowoduje to wzrost ryzyka badania. Istnieje więc odwrotnie proporcjonalna zależność między ryzykiem badania a  poziomem istotności: im na niższym poziomie zostanie oszacowana istotność, tym wyższe ryzyko badania wiąże się z taką sytuacją. Ryzyko badania musi być utrzymane na założonym poziomie. Jedyną składową ryzyka badania, na którą ma wpływ biegły rewident, jest ryzyko przeoczenia. Aby zatem utrzymać ryzyko badania na ustalonym poziomie, przy obniżonym poziomie istotności, biegły rewident będzie musiał obniżyć ryzyko przeoczenia, podejmując jedno lub wszystkie z poniższych działań: 1) wybierze bardziej skuteczne procedury rewizyjne; 2) wykona procedury rewizyjne bliżej końca roku; 3) zwiększy zakres procedur rewizyjnych.

Podwyższenie poziomu istotności w stosunku do wielkości zaplanowanej spowoduje zmniejszenie ryzyka badania, będzie więc możliwe zaakceptowanie wyższego poziomu ryzyka przeoczenia, co dla biegłego rewidenta oznacza zmniejszenie zakresu prac wykonywanych podczas badania.

Gabriela Idzikowska, Zofia Owczarek  

Zob. → Audyt; Badanie rocznego sprawozdania finansowego; Ryzyko badania.

ISTOTNOŚĆ W BADANIU SPRAWOZDAŃ FINANSOWYCH

Informacja jest istotna, jeśli jej pominięcie lub błędne przedstawienie mogłoby w zasadniczy sposób wpłynąć na decyzje podejmowane przez użytkowników na podstawie sprawozdania finansowego. Istotność zależy od wielkości pozycji lub błędu, ocenianych w konkretnych warunkach, w kontekście pominięcia lub błędnego przedstawienia. W związku z tym istotność jest raczej progiem lub granicą, a  nie cechą jakościową, którą powinna posiadać informacja, by być użyteczną. Poziom istotności wyznacza maksymalny dopuszczalny błąd w rocznym sprawozdaniu finansowym, którego przekroczenie mogłoby spowodować: 1) fałszywą interpretację rocznego sprawozdania finansowego przez użytkowników; 2) odmowę wyrażenia przez biegłego rewidenta opinii bez zastrzeżeń odnośnie do rocznego sprawozdania finansowego. Stwierdzenie przez biegłego rewidenta istotnego błędu w rocznym sprawozdaniu finansowym oznacza, że sprawozdanie nie przedstawia danych prawidłowo i rzetelnie.

Istotność zależy od specyfiki i cech szczególnych badanego podmiotu. Biegły rewident nie może oszacować poziomu istotności w oderwaniu od rocznego sprawozdania finansowego. Zwykle poziom istotności jest szacowany w odniesieniu do pewnych kluczowych pozycji sprawozdania.

Podczas planowania badania biegły rewident wstępnie szacuje wymagany poziom istotności dla sprawozdania finansowego jako całości. Oszacowanie istotności podczas planowania badania, oparte na aktualnych i wiarygodnych informacjach finansowych, pomaga biegłemu rewidentowi przy wyborze skutecznego i efektywnego podejścia do rewizji. Podczas określania podejścia rewizyjnego do różnych obszarów sprawozdania finansowego wstępnie oszacowana istotność pomaga w zdecydowaniu, czy wykorzystać techniki doboru próby i jakie pozycje badać. Umożliwia także wybór takich procedur rewizyjnych, które łącznie spowodują ograniczenie ryzyka badania do akceptowanego niskiego poziomu. Ta wstępnie oszacowana istotność przedstawia maksymalną kwotę, do której sprawozdanie finansowe może być zniekształcone i ciągle jeszcze będzie uważane przez biegłego rewidenta za niedające podstawy rozsądnemu użytkownikowi do zmiany decyzji.

Wstępnie oszacowana istotność nie musi mieć wyrazu ilościowego, można ją określać za pomocą słów: ,,niski poziom”, ,,średni poziom” lub ,,wysoki poziom”. Jednakże ilościowe określenie poziomu istotności jest bardziej użyteczne, zwłaszcza w sytuacji przeprowadzania badania przez zespół rewizyjny. Ilościowy wyraz zapewnia jednoznaczną interpretację określonego poziomu istotności. Do ilościowego określenia poziomu istotności potrzebne są pewne bazowe wielkości. Przykładami bazowych wielkości wykorzystywanych przez zachodnie firmy rewizyjne są: zysk brutto, zysk netto, przychód ze sprzedaży, suma bilansowa, aktywa netto lub grupy pozycji sprawozdania finansowego. Najczęściej stosowanym kryterium ilościowym przy szacowaniu poziomu istotności jest określenie wskaźnika procentowego w odniesieniu do wielkości bazowej, np. 5% zysku brutto czy 1% przychodu ze sprzedaży. Często ustala się przedział istotności, np. 3-5%. Określenie takiego przedziału ułatwia biegłemu rewidentowi kwalifikowanie pozycji sprawozdania finansowego. Przyjmuje się, że pozycja sprawozdania finansowego, której wartość jest niższa od x% wielkości bazowej (np. 1% sumy bilansowej), jest nieistotna, natomiast pozycja, której wartość jest wyższa od y% wielkości bazowej, jest istotna (wymagane jest wówczas badanie pełne). Pozycje o wartości z wnętrza przedziału powinny być poddane wnikliwemu osądowi biegłego rewidenta, ponieważ musi on ocenić, czy pozycja jest istotna. Biegły rewident, ustalając istotność, opiera się przede wszystkim na swym profesjonalnym osądzie i wiedzy o badanym podmiocie.

Podejmując decyzję co do wstępnego poziomu istotności, biegły rewident, obok kryteriów ilościowych, powinien brać pod uwagę także kryteria jakościowe. Przykładami czynników jakościowych mogących mieć wpływ na zmianę wymaganego poziomu istotności przez biegłego rewidenta są: prawdopodobieństwo, że mogły mieć miejsce nielegalne wypłaty lub naruszenie przepisów (zasad), wahania w trendzie zysku.

Na istotność może wpływać znaczenie poszczególnych pozycji sprawozdania finansowego i wzajemne ich relacje. Może to w efekcie powodować stosowanie różnych poziomów istotności, zależnie od tego, w jakim aspekcie rozpatruje się sprawozdanie finansowe. Często biegli rewidenci szacują odrębny poziom istotności, zwykle niższy, dla operacji wynikowych i pozycji bilansu wpływających na wynik i odrębny, wyższy poziom, dla pozostałych pozycji bilansu.

Pod koniec badania, po zrealizowaniu procedur rewizyjnych, po zebraniu dowodów badania i ich ocenie, biegły rewident ponownie rozważa istotność przez porównanie łącznych nieprawidłowości dla wszystkich pozycji sprawozdania (ostateczna istotność) z wstępnie oszacowaną istotnością dla sprawozdania finansowego jako całości. Biegły rewident musi ustalić, czy zagregowane nieskorygowane nieprawidłowości są istotne. Jeżeli stwierdzone łączne nieprawidłowości przewyższą wstępnie oszacowaną istotność, sprawozdanie finansowe będzie uważane za istotnie nieprawidłowe. Biegły rewident może albo wykonać dodatkowe procedury rewizyjne, albo zażądać, by kierownictwo podmiotu skorygowało nieprawidłowości w księgach rachunkowych i w sprawozdaniu finansowym. Jeżeli dodatkowe procedury nie zostaną zrealizowane bądź zostaną zrealizowane i potwierdzą wcześniejsze ustalenia, a  kierownictwo podmiotu odmówi korekty sprawozdania, biegły rewident może: zastrzec opinię, wyrazić opinię negatywną lub odmówić wyrażenia opinii (w zależności od wielkości różnicy między wstępnym a  ostatecznym oszacowaniem istotności). Jeżeli zagregowane nieskorygowane nieprawidłowości nie przewyższą wstępnie oszacowanej istotności, to znaczy, że nie były istotne i biegły rewident wyrazi opinię bez zastrzeżeń.

Opinia biegłego rewidenta odnosi się do sprawozdania finansowego jako całości, ale badanie musi być wykonane w odniesieniu do poszczególnych pozycji tego sprawozdania w celu zgromadzenia niezbędnych dowodów na poparcie opinii. Oznacza to, że wstępnie przyjęta istotność musi być podzielona na kwoty dla poszczególnych pozycji sprawozdania finansowego, które będą badane. Kwoty istotności ogólnej przydzielone do poszczególnych sald są określane mianem istotności cząstkowej. Oznacza ona dopuszczalny błąd dla salda konta lub grupy jednorodnych operacji, który biegły rewident może akceptować, uznając - mimo błędu - że uzyskany wynik badania pozwoli na osiągnięcie celu badania, a wiarygodność pozycji nie została podważona. Podziału istotności ogólnej na istotności cząstkowe można dokonywać różnymi metodami.

Gabriela Idzikowska, Zofia Owczarek  

Zob. → Audyt; Badanie rocznego sprawozdania finansowego; Biegły rewident.

IZBY GOSPODARCZE

Organizacje zapewniające przedsiębiorcom możliwość zrzeszania się w każdej formie, których cel lub działalność nie są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą. Z wolności tej korzystają przedsiębiorcy, zrzeszając się w różne organizacje samorządu gospodarczego lub zawodowego. W Polsce istnieje kilka takich organizacji. Należą do nich: samorząd rzemieślniczy (ustawa z 22 marca 1989 r. o rzemiośle), izby gospodarcze (ustawa z 30 maja 1989 r. o izbach gospodarczych), izby rolnicze (ustawa z 14 grudnia 1995 r. o izbach rolniczych), samorządy zawodowe innych podmiotów gospodarczych (np. transportowców, handlu i usług) organizowane na odrębnej podstawie prawnej (ustawa z 30 maja 1989 r. o samorządzie zawodowym niektórych podmiotów gospodarczych). Trzeba też wspomnieć, że wiele zawodów ma własne samorządy zawodowe (adwokaci, radcowie prawni, lekarze, pielęgniarki, farmaceuci, maklerzy, brokerzy, doradcy podatkowi, biegli rewidenci itd.).

Dzięki istnieniu samorządów gospodarczych można osiągnąć wiele korzyści w działalności gospodarczej. Dlatego też samorządy gospodarcze i zawodowe powinny przejmować niektóre funkcje administracji gospodarczej. Uważa się, że dzięki samorządowi gospodarczemu można obniżyć ryzyko wchodzenia w stosunki umowne z niesolidnymi partnerami, gdy prowadzenie ewidencji lub rejestracji podmiotów gospodarczych powierzy się samorządom gospodarczym. Samorządy gospodarcze powinny kształtować i kultywować zachowanie zasad etyki zawodowej i obyczajów kupieckich. W związku z tym można im powierzyć rozstrzyganie spraw spornych między członkami i.g. (sądownictwo polubowne i odpowiedzialność dyscyplinarna). Uważa się, że i.g. mogą być efektywnym źródłem informacji o działalności gospodarczej wykonywanej przez członków samorządu, a  przez to służyć wykorzystaniu tych informacji w procesie oddziaływania państwa na gospodarkę. I.g. mogą przyczynić się też do zmniejszenia skali oportunistycznych zachowań przedsiębiorców, co może z kolei ułatwiać rozwój gospodarczy, stabilizację i prowadzenie polityki gospodarczej o charakterze długofalowym. Dzięki działalności doradczej, promocyjnej i szkoleniowej i.g. jest możliwe zmniejszanie bezrobocia. Istnienie i.g. może ułatwiać podejmowanie wielu czynności (zbieranie opinii, konsultacje społeczne, opiniowanie projektów aktów prawnych), niezbędnych do podejmowania działań państwa wobec gospodarki. I.g. mogą wreszcie przejmować część zadań państwa, np. wydawać certyfikaty, nadawać znaki jakości, dopuszczać i weryfikować wykonywanie niektórych zawodów. Są to potencjalne obszary działalności samorządu gospodarczego i zawodowego. Oznaczają one jednocześnie możliwość przejęcia od administracji gospodarczej części ich zadań. Jeśli jednak założymy, że samorząd gospodarczy ma realizować politykę gospodarczą państwa i przejąć część funkcji administracji publicznej, to powinien być obowiązkowy i wyposażony w odpowiednie władztwo administracyjne i środki finansowe dla realizacji zleconych mu zadań.

Cezary Kosikowski 

---