FILOZOFIA I ETYKA POLITYKI

Prof. dr hab. E. Jeliński

FILOZOFIA - etymologia tego terminu jest historycznie niejednoznaczna. Niektórzy łączą ten termin z Pitagorasem.

FILOZOFIA - miłowanie, dążenie do mądrości. Pitagoras miał wyjaśnić na czym owo miłowanie miałoby polegać. Pitagoras miał porównać życie do igrzysk, w których biorą udział trzy grupy ludzi:

1. Zawodnicy

2. Ci, którzy współcześnie pełnią rolę menagerów - osoby, które na igrzyska przyjeżdżają na igrzyska pohandlować, sprzedać itp.

3. Osoby, które przyjechały oglądać igrzyska - Pitagoras przyrównał ich do filozofów - zajmują się kontemplowaniem, oglądem rzeczywistości

Filozofia jako miłowanie mądrości jest pojęciem dynamicznym, jest dążeniem do tego, co ostateczne - dążenie do mądrości.

MĄDROŚĆ - wg. Sokratesa (żył w Vw) - utożsamia ze sobą dwie cnoty: mądrość i dobroć. Wg niego wystarczy wiedzieć, co jest dobre, aby czynić dobrze. Z tym podejściem nie zgadzał się Arystoteles.

Arystoteles stara się rozróżniać mądrość, którą nazywa cnotą dianoetyczną (intelektualną) od dobra - cnoty etycznej. Uważa, że nie należy utożsamiać ich razem.

Do tej greckiej tradycji nawiązuje Seneka - mądrość jest tym, co Grecy określali mianem SOFIA. Mądrość sprowadza się do spraw boskich i ludzkich.

Do tradycji greckiej nawiązuje również chrześcijaństwo.

Św. Tomasz z Akwinu - prawda naukowa musi z konieczności być zgodną z mądrością chrześcijańską. Myśl chrześcijańska, mówiąc o mądrości, podkreślała, że mądrość pozwala globalnie ująć świat, odróżnić dobro od zła, piękno od brzydoty, precyzyjnie dotrzeć do zbawienia.

Mądrości nie uda stworzyć się z niczego. Możliwe jest ciągłe pobudzanie, aktywizowanie. Mądrość żywi się wiedzą. Bez Widzy mądrość pozostaje niespełnioną możliwością. Mądrość czyni z wiedzy właściwy, korzystny dla człowieka użytek.

WIEDZA I MĄDROŚĆ TO NIE TO SAMO.

Mądrość - trwała dyspozycja intelektu.

Wiedza - zbiór większych lub mniejszych informacji z jednej lub kilku dziedzin.

Mądrość to trwała wielkość intelektualna (etyczna), która odznacza się determinacją, odwagą, skłonnością do podejmowania ryzyka, wymaga odwagi moralnej, intelektualnej i cywilnej.

Grecy mityczni będą dążyć do modelowego ujęcia człowieka, jego postępowania.

Filozofię łączy sie z nauką. Mówi się, że filozofia jest nauką. Przedmiotu filozofii nie da się jednoznacznie określić - jedni mówią o byciu, poznaniu, człowieku itp.

Metody filozofii:

- dedukcyjna

- doświadczalno-indukcyjna

- dialektyczna (Georg Willhelm Hegel, Homer)

- strukturalistyczna

Filozofia ma określony warsztat badawczy. Filozofia jest nauką.

Filozofia - początki VI w p.n.e.

Filozofia w antyku była traktowana jako sposób życia. Skutkowało to tym, że filozofem w starożytności był każdy Grek, który postępował wg reguł, norm określonych przez właściwego filozofa (Platona, Arystotelesa itp.).

Trzy rozpatrywania filozofii:

- jako umiłowanie mądrości

- jako nauka

- jako sposób życia

Podział filozofii wg Arystotelesa:

- logika

- filozofia właściwa:

> filozofia teoretyczna

-- pierwsza (matematyka, fizyka)

> filozofia praktyczna (etyka, polityka)

FILOZOFIA POLITYKI

W naukach społeczno-politycznych funkcjonują trzy pojęcia używane zamiennie:

- teoria polityki

- filozofia polityki (polityczna)

- ideologia polityczna

Przez niektórych są traktowane łącznie, ale nie należy ich łączyć, bo różnią się zakresem, metodologią, funkcjonowaniem.

TEORIE POLITYKI - stanowią dziedzinę nauk społecznych, omawiających zagadnienia związanych z aktywnością polityczną, funkcjonowaniem państwa. Stanowią one przedmiot politologii. Teorie mają charakter naukowy, dążą do empirycznej weryfikacji.

IDEOLOGIA - jako termin pojawia się 200 lat temu (rewolucja francuska, epoka Napoleona). Współcześnie ideologie są połączeniem programów partii politycznych, haseł wyborczych, utopii politycznych, półprawd. Ideologii politycznych nie wolno utożsamiać z ideami politycznymi.

FILOZOFIA POLITYKI - rozumienie terminu może być dwojakie:

- znaczenie węższe - filozofia polityki jest naturalną kontynuacją filozofii społecznej, której przedmiotem są procesy, mechanizmy, struktury, instytucje związane z funkcjonowaniem państwa oraz teorie dotyczące tej problematyki. Filozofia polityki nie tylko opisuje modele i struktury państwa, ale usiłuje wykryć uniwersalne prawidłowości. Filozofia polityki ma także charakter aksjologiczno-etyczny (oceniająco-normatywny), czyli odpowiada na pytanie, jak powinny funkcjonować struktury państwa. Filozofia polityki nie proponuje szczegółowych rozwiązań w tym zakresie. To pozostawia decyzji obywateli danego państwa. Celem filozofii polityki jest opisywanie, wyjaśnianie, prognozowanie i formułowanie norm humanistyczno-etycznych w funkcjonowaniu struktur politycznych.

- znaczenie ogólne (szersze, całościowe) - filozofia polityki ujmuje struktury polityczne państwa w kontekście uwarunkowań społecznych, historycznych, kulturowych, światopoglądowych, w kontekście religijnych tradycji danego kraju.

FILOZOFIA POLITYKI PEŁNI W ŻYCIU SPOŁECZNYM NASTĘPUJĄCE FUNKCJE:

1. Funkcja deskryptywna - sprowadza się do obiektywnego opisu rzeczywistości politycznej, czyli form państw, mechanizmów jego działania, wewnętrznych struktur państwa, sposobów dochodzenia i korzystania z władzy; sprowadza się do relacji między podmiotami życia politycznego. Funkcja ta jest wspólna dla filozofii polityki i politologii. Różni je inny typ eksplikacji politycznej.

2. Funkcja eksplikatywna - teoria polityki i politologia poszukują wyjaśnień przez odwołanie się do bezpośrednich empirycznie uwarunkowań. Filozofia polityki stara się odkryć uniwersalne zasady, które leżą u podstaw państwa, które z kolei wywodzą się z natury człowieka i odwołują się do tej natury. Chodzi tu o wyjaśnienie ponadhistoryczne, kulturowe.

3. Funkcja prognozująca (prognostyczna) - mówi, że jeżeli trafnie dokonaliśmy zdiagnozowania przeszłości i teraźniejszości, to do pewnego stopnia możemy przewidzieć przyszłość.

4. Funkcja pragmatyczna - jej zadaniem jest proponowanie określonych standardów humanistyczno-demokratycznych życia politycznego. Tej funkcji nie należy identyfikować z indoktrynacją ideologiczną. Filozofia polityki nie może być traktowana jako przydatny instrument dla socjotechniki.

5. Funkcja normatywno-etyczna - zadanie filozofii polityki sprowadza się m.in. do określenia zobowiązań i etosu elit rządzących; to zadanie to także uzasadnienie potrzeby społeczeństwa obywatelskiego i wytyczenie jego granic. Zadanie filozofii polityki to także charakterystyka relacji między państwami a społeczeństwem obywateli oraz formułowanie zasad obowiązujących w relacjach między państwami.

6. Funkcja ideowa - mówi o potrzebie istnienia państwa, mówi o relacjach między państwami a narodem, przestrzega przed absolutyzacją struktur państwowych i demokracji, przed absolutyzacją rasy, wolności, równości itd.

Część z tych funkcji ma charakter postulatów.

***

ETYKA - najczęściej jest kojarzona z filozofią moralności

MORALNOŚĆ - (łac. mores) - słowo to pojawia się już u Cycerona i jest tłumaczeniem greckiego słowa „ethos”, co oznacza miejsce pobytu, nawyk, obyczaj, charakter i którego to termin używał Arystoteles, objaśniając genezę cnoty moralnej.

Według Arystotelesa cnota moralności powstaje w skutek przyzwyczajenia. Etos oznacza więc zachowanie, co do którego zgodna jest pewna grupa ludzi.

Moralność daje się przedstawić w trojaki sposób:

1. Jako pewien układ wartości - wśród wartości moralnie chronionych, istotnych należy życie, zdrowie i niekiedy pomyślność drugiego człowieka. Pojawia się tu tendencja ku moralności ogólnoludzkiej. Kształtowanie się ogólnoludzkiego poczucia moralnego zależy od praktycznego rozwoju życia społecznego. W społeczeństwach zróżnicowanych, zantagonizowanych różnymi względami np. moralnie, wartości ulegają bardzo często uzurpacji, są wypełniane treściami partykularnymi.

Rozwój poczucia moralnego i świadomości moralnej jest procesem sprzecznym. Z jednej strony idea wspólnoty ludzkiej i godności, z drugiej realizacja tej idei jest blokowana przez realne podziały

2. Jako pewien układ ocen - każdy aspekt życia podlega ocenie moralnej. Ocenie moralnej podlega także sama ocena moralna. Zależą one od pojmowania życia ludzkiego, organizmu, przyrodniczych warunków egzystencji człowieka, od materialnych warunków jego bytowania, od wspólnoty ludzkiej, rodziny, narodu, społeczności międzynarodowej, środowiska kulturowego, w którym człowiek żyje

3. Jako pewien zbiór norm - normy moralne treścią nie różnią się od norm pozamoralnych (obyczajowych, religijnych, prawnych).

Normy pozamoralne kończą się wskazaniem sankcji komuś, kto te normy naruszy.

Norma staje się moralną, gdy jest respektowana bez zewnętrznego przymusu ze względu na dobro drugiej osoby.

Ludzkie postępowanie jest sterowane przez wszystkie wyżej wymienione rodzaje norm.

Etyka, jako filozofia moralności:

- Etyka opisowa (etologia) - sprowadza się do sposobu opisowo-wyjaśniającego moralność. Etyka opisowa została stworzona w XIXw w okresie pozytywizmu. Ten dział etyki rozwija szczególnie dwie dziedziny analiz moralności:

> od strony wewnętrznej - psychologia moralności

> od strony zewnętrznej (społecznej) - socjologia moralności

Etyka opisowa podejmuje kwestie historii moralności.

- Etyka normatywna - jest sposobem normatywnego, wartościującego podejścia do moralności. Konstruuje i argumentuje systemy moralności takiej, jaką owa moralność być powinna. Wywodzi się z Vw p.n.e. - Sokrates. Przywiązuje się tu uwagę do rozważań nad wartościami moralnymi.

Etyka normatywna stara się określić dobro najwyższe. Wśród kierunków etyki normatywnej wyróżniamy: hedonizm, eudajmonizm, ewolucjonizm, rygoryzm, utylitaryzm, teocentryzm. Etyka normatywna:

> podejmuje kwestie czynu moralnego, stawiając pytanie o warunki, by dane zachowanie zyskało status zachowania moralnego

> rozważa problem odpowiedzialności moralnej

> dotyczy refleksji nad zaletami i wadami moralnymi, sprawnościami, które charakteryzują człowieka

- Metaetyka - stosuje filozoficzną analizę norm i ocen moralnych. Ukształtowana w XXw. Dział ten zajmuje się logiką języka etyki, metodologią języka etyki. Wśród kwestii szczegółowych wyróżniamy: problem znaczenia i funkcji orzeczników etycznych np. dobry, słuszny. Zajmuje się zagadnieniem prawdy w etyce. Interesuje się problemem uzasadnienia ocen i norm moralnych, stosunków zdań o faktach do zdań o wartościach. We współczesnej metaetyce najbardziej rozpowszechnione są: neonaturalizm, emotywizm, szkoła analityczna, intuicjonizm.

Pierwszą kategorią, która pojawia się w etyce jest CNOTA (gr. arete) - jest dzielnością etyczną, doskonałością moralną. Od Sofistów, Sokratesa, Stoików zaczęto utożsamiać cnotę ze sprawnością, doskonałością moralną podmiotu. Interpretowano cnotę, jako stałą zdolności i gotowość do czynów moralnie pozytywnych.

Drugą kategorią, która pojawia się w etyce jest DOBRO, czyli to, co pożądane, pozytywnie wartościowane. Dobrem jest niekiedy sama wartość pozytywna.

Podział dobra uwzględniający różne jego rodzaje:

- dobro samoistne - życie, szczęście

- dobro utylitarne (instrumentalne) - użyteczność

- dobro hedonistyczne - przyjemność

- dobro estetyczne - piękno, harmonia

- dobro poznawcze - prawda

- dobro religijne - świętość

Natura dobra była, jest i będzie przedmiotem sporów filozoficznych jego istoty.

W etyce dobro określa się, jako własność, wartość czynu lub postaw, prowadzących do urzeczywistnienia przedmiotu pożądania (wartości).

KATEGORIA OSOBY - rozumienie osoby, persony może być dwojakie:

- koncepcja statyczna osoby - występuje w personalizmie neotomistycznym - J. Maritain; jego koncepcja osoby odwołuje się do klasycznej definicji Boecjusza: „Osobą jest indywidualna substancja natury rozumnej”.

- koncepcja dynamiczna osoby - personalizm otwarty (personalizm społecznego zaangażowania) - E. Mounier; uznaje on, że osoba jest obecnością, a nie bytem, jest rzeczywistością, którą ciągle poznajemy i którą tworzymy od wewnątrz.

Personaliści podkreślają, że Bóg jest twórcą wszystkich bytów osobowych. Zdaniem personalistów Bóg nie ogranicza człowiekowi wolności, czyni ją bardziej pełną.

Kategoria osoby jest podstawą normy personalistycznej, która głosi, że osobie jako osobie należy się miłość. Osoba nigdy nie może być środkiem do celu, a tylko celem. To osobie powinno być podporządkowane życie społeczne.

MIŁOŚĆ - stan wytworzony przez unicestwienie rozdzielenia.

La Rochefoucault rozprawiając o miłości, powiedział: „Z miłością jest jak z duchami, każdy o niej wie, ale niewielu ją widziało”. Miłość daje życie, myśl, ciało, rodzi przymioty (wielkoduszność, szlachetność, przebaczenie, poświęcenie itp.) Miłość nie ma nic wspólnego z seksualnością, erotyką.

Schopenhauer uważa, że ostatecznym celem miłości jest „wytwarzanie następnego pokolenia”. Według niego miłość jest:

- namiętnością gatunkową, osobnik jest tylko narzędziem geniusza gatunku.

- przejawem instynktu płciowego

- to dramatyczna walka geniusza gatunku ze szczęściem jednostki

- miłość pochłania połowę sił i myśli ludzkiej

- jest tylko instynktem

- w miłości chodzi tylko o przyszłość gatunku

- w miłości wola jednostki staje się wolą całego gatunku

- aby zrozumieć miłość należy zestawić ją tylko z instynktem

- wybór w miłości nie kieruje się tylko względami fizjologicznymi

- miłość przeciwna przyrodzie jest błędem instynktu płciowego

- celem miłości jest dobro gatunku

- Schopenhauer sprowadza miłość do czynności fizjologicznych, będącej jedną z podstawowych czynności życia ludzkiego

Miłość platoniczna (miłość według Platona) - ten typ miłości istnieje, jest to miłość piękna, dobra samego w sobie; wobec absolutnego dobra i piękna milknie wszelkie pożądanie.

Miłość platoniczna była ideą transcendentalną. Miłość platoniczną przeżywać może człowiek o najwyższych walorach duchowych, a jej przedmiotem nie może być nic z tych rzeczy, które ulegają zniszczeniu lub zmianie. Ta miłość jest najwyższym objawem dążenia woli do wartości. Z miłości platonicznej trzeba się uczyć.

Piękno to symbol doskonałości w dziedzinie zjawisk. Jest niedotykalne, jest czymś statycznym, a nie dynamicznym, dlatego wszelka zmiana wobec idei piękna znosi je i niszczy to pojęcie.

Idea piękności jest ideą przyrody, jest niezniszczalna, jakkolwiek poszczególne piękno przemija. Umiłowanie piękna według Platona może doprowadzić człowieka do pełni szczęścia, ale dojdzie do tego tylko ten, kto sam w tym wnętrzu odnajdzie piękno moralne.

***

FILOZOFIA POLITYKI - ma swój przedmiot i metody. Wchodzi w zakres nauk społecznych szczegółowych. Podmiotami aktywności politycznej są poszczególni ludzie. Niezbędną podstawą filozofii polityki jest filozofia człowieka (antropologia filozoficzna). Państwo powinno funkcjonować dla dobra człowieka, a nie odwrotnie.

FILOZOFIA CZŁOWIEKA - znajduje ukoronowanie w filozofii społecznej.

POLITYKA jest ważnym sektorem życia społecznego, który może człowieka wzbogacić, ale też zniszczyć, zdeformować.

Ścisły związek filozofii polityki z filozofią społeczną i filozofią człowieka pozwala wnioskować, że istnieje relacja pomiędzy filozofią polityki a etyką. W kwestii tych wzajemnych relacji istnieje pewien pluralizm stanowisk.

Polityka daje się sprowadzić do walki klasowej, ekonomicznej, poszukiwania dobra wspólnego. Platon i Arystoteles uważali, że elity rządzące mają obowiązek realizacji dobra wspólnego. Dlatego podkreślali respektowanie etyki w życiu politycznym.

Polityka to konflikt interesów, walka, stąd uznawano podrzędność etyki wobec wymogów racji stanów.

Machiavelli mówi, że moralność jest instrumentem przydatnym w ręku władcy.

Marksizm postulował o realizację równości i sprawiedliwości społecznej dla dobra proletariatu.

Max Weber nie widział możliwości zastosowania etyki normatywnej na terenie polityki. W etyce konieczne jest kryterium dobra moralnego i prawdy. Według Webera realizacja moralnych postulatów może być politycznie nieodpowiedzialna np. absolutna rezygnacja z wojny na rzecz pokoju.

Weber rozróżnia etykę przekonań i etykę odpowiedzialności. Ta ostatnia sprowadza się do tego, że cel, efekt może usprawiedliwiać stosowanie nieetycznych środków. Oba typy etyki nie muszą się wzajemnie wykluczać.

Filozofia polityki nie może zawieszać norm, dyrektyw, gdyż jego kwestionowanie zamienia życie publiczne w dżunglę. Filozofia polityki powinna uwzględniać dyrektywy filozofii moralności. Moralna polityka to nie jest moralizatorstwo.

Związek filozofii polityki z filozofią prawa.

Filozofia prawa silnie oddziałuje na formę państwa, jego struktury, podział władzy, na ochronę praw człowieka itp. Prawo i polityka łączy fakt, że obie te nauki decydują o środkach przymusu wobec osób, które je naruszą.

Prawo ustępuje polityce, gdy staje się ono narzędziem w ręku elit rządzących. W państwie autorytarnym lub totalitarnym absolutyzacja władzy powoduje uprzedmiotowienie społeczeństwa.

Filozofia polityki i prawa powinny potwierdzać wzajemną autonomię polityki i prawa.

Związki między filozofią polityki (teoria normatywna) a politologią (teoria empiryczna).

Politologia dostarcza empirycznego materiału, refleksji. Jej przedmiotem są: funkcjonowanie systemów politycznych, funkcjonowanie demokracji, partycypacja obywateli, struktury władzy w państwie itp.

Filozofia polityki korzysta z nauk historycznych (np. historia doktryn politycznych). Filozofia polityki powinna uwzględniać ekonomię, ponieważ idee polityczne rodzą się w określonych warunkach życia gospodarczego.

Filozofia polityki a ideologia.

Ideologia - niektórzy łączą ją z istnieniem społeczeństw zamkniętych, inni łączą ją z dążeniem do władzy totalitarnej (marksizm radziecki).

Ideologia polityczna to zespół poglądów artykułujących generalne cele działalności politycznej i dopuszczalne metody ich osiągania. Nadrzędną funkcją ideologii politycznej jest definiowanie celów i środków uzgadniania zachowań współzależnych grup społecznych o sprzecznych interesach w sposób rokujący ochronę i zwiększanie szans przeżycia i osiągania satysfakcji z życia jej adresatów. Ideologiczne samookreślanie ruchów i instytucji politycznych - partii, rządów, międzynarodowych organizacji i sojuszów - dokonuje się przez definiowanie, jakie interesy społeczne uznawane są za priorytetowe oraz jakie sposoby ich osiągania za dopuszczalne. Siła wpływów ideologii politycznych jest uwarunkowana ich zgodnością z interesami społecznymi. Rzeczywistej praprzyczyny wszelkich działań politycznych należy poszukiwać przede wszystkim w interesach sił społecznych, a w ideologiach tylko o tyle, o ile je adekwatnie artykułują. Wzmacnianiu siły wpływów ideologii politycznych służy powoływanie się na uznawane powszechniej doktryny naukowe i religijne.

Metody filozofii polityki:

1.Metoda filozoficzno-ontologiczna - uważana jest przez większość filozofów polityki za niezbędną podstawę badawczą.

Filozofia polityki dostrzega ontologiczną specyfikę i bogactwo człowieka, natury ludzkiej. Osobowość człowieka transcenduje wymiar biologiczno-naturalny.

Posługując się tą metodą uwzględniamy formy państwa, struktury władzy, skład elit politycznych, uzgadniamy relacje między społeczeństwem a państwem. Te elementy dotyczą człowieka traktowanego jako podmiot. Ta metoda wymaga powiązania filozofii polityki z antropologią filozoficzną.

2. Metoda systemowa (kulturowo-cywilizacyjna) - zwraca uwagę, że sfera społeczno-polityczna nie funkcjonuje w próżni historyczno-kulturowej, w próżni cywilizacyjnej, ekonomiczno-społecznej, demograficznej. Mówi, że analiza, zrozumienie i ocena konkretnych modeli państwa, polityki nie może pomijać wyżej wymienionych uwarunkowań. Idee, programy polityczne są elementem całości warunków, w jakich powstawały.

3. Metoda historyczna i komparatywna

Metoda historyczna - rozpatruje poszczególne koncepcje struktur polityczno-państwowych jako uzewnętrznienie procesów historyczno-społecznych. Uwzględnia związki przyczynowo-skutkowe tych procesów np. historia państw, narodów oraz wyjaśnia pojawienie się określonych koncepcji politycznych.

Istotą metody komparatywnej jest analiza porównawcza struktur polityczno-państwowych (chodzi o wskazanie ich podobieństwa, różnic, analogii tych uwarunkowań). Tą metodą posługiwał się Arystoteles w starożytności, a w XVIII w. Monteskiusz.

4. Metoda aksjologiczno-etyczna

Liberalizm - postuluje neutralność aksjologiczną życia politycznego; postuluje, aby etyki normatywnej, przyjmowanej w życiu prywatnym, nie przenosić na teren aktywności polityczno-państwowej. Domeny życia osobistego i społecznego wzajemnie się przenikają.

Demokracja bez norm moralnych traci sens antropologiczny i trwałość.

Zatem filozofia polityki jest ściśle powiązana z etyką, bez której państwo może przekształcić się negatywnie.

5. Metoda pragmatyczno-utylitarna - wynika z faktu, że polityka jest sztuką efektywnego rządzenia dla dobra wspólnego obywatela. Decyzje elit politycznych, rządzących powinny uwzględniać bliższe i dalsze konsekwencje owego dobra wspólnego. Powinny uwzględniać fakt, że ważnym elementem etosu politycznego jest roztropność, zdolność przewidywania, postawa koncyliaryzmu. Ta metoda chce uwzględnić realizację interesów wspólnoty i interesów grupowych.

POLITYKA - jest postrzegana w różnoraki sposób. Jest to rodzaj działalności człowieka, związany z władzą i rządzeniem. Działalnością polityczną zajmowali się już filozofowie w antyku. Politykę łączono z etyką.

PLATON (prawdziwe imię Arystokles) 427-347r p.n.e:

- traktował działalność polityczną jako realizację programu, zawartego w koncepcji idealnego państwa;

- akceptował etyczno-wychowawczą funkcję państwa;

- obowiązek wszystkich obywateli, elit politycznych greckiego miasta-państwa, upatrywał w tym, co najlepsze dla państwa;

- Grecy mówią o wspólnocie, nie jednostce; według nic życie człowieka ma sens, kiedy żyje we wspólnocie. Życie poza wspólnotą dotyczy tylko Bogów i tych, którzy nie są ludźmi (idiotos);

- oznaczeni wspólnoty - najcięższą karą było wygnanie (kara ostracyzmu)

- obowiązkiem obywatelskim w polis jest udział w jego życiu

- zrośnięcie się jednostki ze wspólnotą powoduje, że wolność osobista nie była Grekom znana. Grecy wyobrażali sobie życie na kształt życia rodzinnego (tutaj polis jako domostwo na wyższym poziomie) - kobiety nie miały praw obywatelskich, zadaniem kobiet jest podtrzymywanie ogniska domowego

- Platon daje do zrozumienia, że żyjemy w świecie, który jest tworzony przez ludzi

- Platon precyzuje ideał państwa

Uczeń Platona - Arystoteles:

- Arystoteles dystansował się od autorytarne koncepcji Platona

- podobnie jak on domagał się jednak respektowania norm etycznych

- przyznawał obywatelom prawo do współuczestniczenia w rządach państwem

- dobrym obywatelem jest ten, co zdoła i pragnie rządzić dla życia

- Arystoteles rozprawia o polityce przez pryzmat działalności publicznej

- według Arystotelesa Platon popełnił błąd, redukując polis do jedności - oznaczało to, że polityka rodzi się w państwach o złożonej strukturze, a nie jako pojedynczy szczep.

- Arystoteles w swoim traktacie „Polityka” daje do zrozumienia, że polityka rodzi się z akceptacji koegzystencji różnych grup

- według Arystotelesa ustanowienie ładu politycznego oznacza uznanie wolności rządzących

- w traktacie „Polityka” Arystoteles pisze, że polityka oznacza częściową tolerancję dla odmiennych prawd

- Arystoteles pośrednio wskazuje na to, że polityka to działanie wolnych ludzi w sferze publicznej

Machiavelli:

- wyraźnie odchodzi od aksjologicznego (wartościującego) rozumienia polityki, przez którą rozumie umiejętność zdobycia i zachowania władzy

- zrywa on z tym aksjologiczno-etycznym podejściem do etyki

Max Weber:

- w swoim dziele „Polityka jako zawód i powołanie” wyraża dwa rodzaje polityki:

> sprowadza go do dążenia do władzy, jako środka do realizacji innych celów

> sprowadza go do pragnienia władzy dla niej samej

- Weber uznawał autonomię polityki wobec etyki

- Weber charakteryzując przymioty polityka, uwzględnia aspekty aksjologiczne (cechy pozytywne i negatywne)

> pozytywne - głębokie zaangażowanie, poczucie odpowiedzialności, umiejętność oceny sytuacji, dystans wobec ludzi

> negatywne - próżność, brak rzeczowości (kompetencji), brak poczucia odpowiedzialności, demagogia, egoizm, rola i znaczenie, skłonności w kierunku korupcji

- Weber podkreśla, że polityka musi mieć wymiar długofalowy, musi uwzględniać dobro ogólnospołeczne, nie może się sprowadzać do poszukiwania kompromisów

POLITYKA:

- myśl nowożytna interpretuje politykę, jako sztukę efektywnego rządzenia

- polityka jest jednym z możliwych rozwiązań problemu porządku, ładu w państwie (tyrania, oligarchia)

- polityka angażuje każdą z grup w sprawy pozostałych grup

- polityka wyrasta z uznania ograniczeń, który może mieć charakter moralny

- jest skutkiem niemożliwości samodzielnego rządzenia

- można ją zdefiniować, jako działanie, dzięki któremu dochodzi do uzgodnienia żyjących grup społecznych

- z kompromisów w polityce muszą wynikać pewne korzyści - każdy z tych kompromisów służy jakiemuś celowi w bliższej lub dalszej perspektywie

- w porównaniu z anarchią władza praworządna jest wartościom społeczeństwa

- polityka nie jest religią, nie jest etyką, nie jest też nauką, nie rozwiązuje wszystkiego, nie jest wszechobecna, nie jest żadną spośród doktryn politycznych - polityka jest wartością samą w sobie

- polityka jest czymś naturalnym

- jest tylko nauką naczelną, stworzoną przez ludzi, a nie bogów (Arystoteles)

- wyznacza priorytety, ład, porządek

- sposób wyznaczania priorytetów polegał na tym, by pozwolić rozwinąć się właściwym instytucjom, dzięki którym nauki mogą zademonstrować swoją wrażliwość

- polityka jest porównywana do placu targowego, na którym panuje wzrost cenowy

- w polityce nie ma niczego spontanicznego

- w polityce nie należy upatrywać zbioru sztucznych zasad i tradycyjnych obyczajów - należy w niej widzieć działania o charakterze socjologicznym, dotyczące zachowania wspólnoty

- aforyzm Edmunda Burke tłumaczy istotę polityki, jako działania

- polityka nie jest rzeczą jak przedmioty należące do świata natury - jest działaniem złożonym

- nie jest zwykłym dążeniem do ideału

- nie jest realizacją własnego interesu

- jest działaniem, którego ludzie nie mogą zaprzestać

- jej nie można stworzyć

- polityka jest częścią kondycji człowieka

- pojęcie POLITYKA podsumowuje działanie, którego historii przypadek miesza się z zamierzonymi osiągnięciami, którego bazę społeczną znajdujemy w społeczeństwach o znacznym stopniu złożoności

- polityka jest domeną życia społecznego

- dla niektórych jest to sposób dochodzenia do władzy lub procesem podejmowania decyzji istotnych dla obywateli i trwałości państwa

- to umiejętność rozwiązywania konfliktów

- jest sztuką osiągania celów przez stosowanie odpowiednich narzędzi

- jest to działanie określane, jako celowe egzystowanie istoty rozumnej

- polityka opisywana jest także w kategorii państwa

PAŃSTWO:

- w antycznej Grecji termin polis (miasto-państwo)

- Rzymianie używają kilku nazw: CIVITAS - obywatel, RES PUBLICA - wspólnota, IMPERIUM

- średniowiecze europejskie: REGNUM - królestwo, TERRA - kraj, REGIO - okolica, RES PUBLICA - Rzeczypospolita

- we Włoszech od XV w używano terminu STATO - stać

- w Niemczech - der Stat, Francja - l'Etat

- w Polsce - PAŃSTWO (od słowa PAN) - panować, REPUBLIKA

Etymologiczny sens pojęcia państwa można pogłębić przez odwołanie się do niektórych definicji:

- św. Augustyn - w traktacie „O państwie Bożym” poświęcił uwagę państwu w rozumieniu społeczno-politycznym. Opisując państwo nawiązał do traktatu Cycerona „O republice”. Według Cycerona państwo to zespolenie ludzi, uznających te same prawa. Św. Augustyn wyeksponował rolę wartości.

- św. Tomasz (XIII w.) - nawiązuje do tradycji Arystotelesa, św. Augustyna. Według św. Tomasza państwo to zjednoczenie ludzi wspólnie dążących do jednego celu. Celem nadrzędnym ma być tu dobro wspólne.

W czasach nowożytnych:

- Tomasz Hobbes - autor traktatu „Lewiatan” - za prawną podstawę państwa uznał tzw. umowę społeczną, a charakteryzując naturę państwa, posługiwał się autorytaryzmem. Władza suwerenna jest absolutna i nie podlega cofnięciu, odwołaniu przez obywateli. Panujący skupia wszystką władzę.

- J. J. Rousseau - dwa teksty:

> „Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności”

> „Ekonomia polityczna”

J. J. Rousseau próbuje odpowiedzieć, na czym polega istota państwa. Według niego państwo to kontrakt zawarty między ludem a władcą. Państwo jest ciałem politycznym. To istota moralna, mająca wolę. Rousseau wbrew Hobbes'a, postulował, aby państwo było społeczeństwem obywatelskim, aby respektowało i chroniło podstawowe prawa człowieka.

- Hegel - naturę państwa wyjaśnia w kontekście założeń systemu panteistycznego. Według niego rozwój absolutu obejmuje etapy, fazy ducha subiektywno-indywidualnego i ducha obiektywno-społecznego. Ta ostatnia faza prowadzi do powstania państwa, które jest ucieleśnieniem ideałów moralnych, jest realizacją najdoskonalszych wolności, jest boską istotą w jej ziemskiej postaci. U Hegla mamy do czynienia z absolutyzacją państwa. Człowiek traci tu swą podmiotowość. Najwyższym obowiązkiem człowieka jest być członkiem państwa. Absolutyzuje on państwo i dlatego preferuje ustrój autorytarny.

- materializm historyczny - przedstawiciele krytycznie oceniają istnienie państwa, widząc w nim formę eksploatacji ich obywateli. Klasowa interpretacja genezy i istoty państwa.

- P. J. Proudhon - postulował całkowite zniesienie państwa i stosowanych przez nie środków przymusu. Utożsamiał je z prawną legalizacją niesprawiedliwości. W miejsce państwa proponował stworzenie stowarzyszeń ekonomicznych.

- personalizm chrześcijański - J. Maritain - rozgranicza państwo i społeczeństwo polityczne, które to poję cie jest szersze od państwa. Według niego państwo to zespół instytucji i struktur, które są nieodzowne dla nienormalnej sytuacji kraju, ale mają też charakter służebny wobec ogółu obywateli.

Koncepcje państwa:

- koncepcja anarchistyczna - państwo równoważy się z przymusem, stosowanym wobec wszystkich obywateli - P. J. Proudhon

- koncepcja naturalno-personalistyczna (arystotelesowo-tomistyczna) - państwo występuje, jako dana społeczność naturalna, która zaspokaja podstawowe potrzeby ludzi - J. Maritain

- koncepcja liberalna - państwo to głównie wspólny rynek, stróż interesów indywidualnych, osobistego bezpieczeństwa - T. Hobbes, J. J. Rousseau

- koncepcja organistyczno-totalitarna - skupia się na ustroju totalitarnym - Hegel, marksizm

Definicje państwa:

- definicje funkcjonalne - wskazanie na daną strukturę polityczną funkcji

- definicje elementarne - wskazują na istotne czynniki, elementy państwowe - Jelinek

- definicje psychologiczne - L. Petrożycki - państwo to zbiór postaw, emocji, wyobrażeń, relacji, które łączą tych, którzy rządzą i tych, którzy są rządzeni

- definicje socjologiczne - państwo jest społecznością polityczną, która jest zdolna do samowystarczalności

Platońska wizja państwa była ważna do XVI w. kiedy mówimy o teorii państwa Platona, punktem wyjścia jest zagadnienie moralne, a konkretnie zagadnienie sprawiedliwości. Platon odrzuca egoizm polityków. Według niego rządzenie państwem nie jest rozkoszą. Należy dokładnie dobierać ludzi, którzy tym państwem rządzą. Dla Platona państwo było wynikiem konieczności wzajemnej pomocy ludzkiej.

***

TOLERANCJA - (z j. łac. tolerale - znosić, pobłażać, wytrzymywać).

Przyczyny, które leżą u podstaw zainteresowania tolerancji - współcześnie wiąże się ze zjawiskiem migracji, problemem praw, swobód obywatelskich.

Odchodzi się w nastawieniu do obcych kultur od etnocentryzmu (zwłaszcza w kulturze europejskiej). Zmieniony jest również stosunek wielkich religii do świata, pluralizmu światopoglądowego.

Tolerancja jest różnie interpretowana. Wielu autorów podaje definicję, która zawiera cechy szczególnie przez nich cenione. Ich definicja ma charakter perswazyjny.

Historyczne znaczenie tolerancji.

Genezę nowożytnego rozumienia tolerancji należy łączyć z debatą o konfliktach w Europie z XVI/XVII w. Wśród dyskutantów byli Bracia Polscy (Arianie) - F. Socyn (z pochodzenia Włoch, pod koniec lat 70tych XVI w. przybył do Polski). Socynianie (Bracia Polscy) głosili antytrynitaryzm - zaprzeczali dogmatowi Trójcy Świętej; akcentowali budzący się racjonalizm nowożytny; ważne było postępowanie człowieka i jego etyka; wykluczali pośrednictwo kościoła. Była to wspólnota religijna, zwana socynianizmem. Socynianie głosili, jako pierwsi w Europie hasła tolerancji.

Uzasadnienie dla tolerancji, o której głosili Arianie:

- motywacja religijno-moralna - Socynianie podkreślają, że tym, co liczy się w religii jest wewnętrzna szczerość przekonań. Jeśli dogmaty nie są wyznawane szczerze, nie mogą zapewnić jednostce zbawienia duszy i odwrotnie. Nie można potępić kogoś, kto wyznaje negatywne zasady, ale staje w ich obronie. Jądrem religii według nich, stają się normy moralne.

Pojęcie herezji traci sens perioratywny, traci sens w ogóle. Heretyk według Socynian to ktoś, kto w ramach jednej wspólnej religii wyznaje inne poglądy dogmatywne, niż ja sam. Piętnowanie takiej postawy człowieka jest, według nich absurdem. W ramach kościoła chrześcijańskiego niezbędna jest tolerancja wewnętrzna. Jeśli ktoś przyznaje się do poglądów, które nie są zgodne z kościołem chrześcijańskim, to jedyną sankcją dla niego może być tylko ekskomunika, a nie przemoc fizyczna (w tym kara śmierci).

- motywacja społeczno-polityczna

Tezy według Arian:

- Teza, że właściwie rozumiana racja stanu zaleca tolerancję, a nie ją zwalcza. Przyczyny wewnętrznych niepokojów kryją się w pobłażliwości władzy państw dla tych, którzy tolerancję inspirują. Polityka nietolerancji prowadzi do wytępienia tego, co partia rządząca uznaje za herezję. Polityka nietolerancji prowadzi do rozpowszechnienia konformizmu.

- Druga teza - teza o oddzieleniu kościoła od państwa.

Obok tradycji polskiej swój wkład mają inni uczeni np. John Locke, Pierre Bayle, F. M. Arouet (Voltaire).

Poglądy tych myślicieli wywarły wpływ na wykładnie tolerancji w czasach współczesnych:

> J. Locke:

- autor „Listu o tolerancji”

- odnalazł rozwiązanie teoretyczne, które godziła dwie sprzeczne tendencje: silną potrzebę indywidualnej religijności i silną potrzebę istnienia stabilnego porządku państwowego

- według niego tolerancja umożliwiała wolność wyznania, z drugiej strony wolność wyznania była limitowana przez wartości chronione w ramach porządku politycznego (np. stosunek dla prawa własności, bezpieczeństwo).

- posługując się koncepcją tzw. rzeczy obojętnych, dopuścił swobodę kultu religijnego, o ile jego formy nie zagrażają państwu

- Locke rozszerzył sferę prywatną, objętą tolerancją i zawęził dyskusję nad sferą publiczną w kwestii bezpieczeństwa, pokoju społecznego

- tolerancja stała się kryterium oceny życia społecznego

- oddzielał on politykę od religii i uznawał istnienie powszechnych i niezmiennych norm prawa naturalnego

- Locke nie jest filozofem polityki, jest ojcem empiryzmu filozoficznego

- jako przedstawiciel empiryzmu uważał, że dojście do pewnej znajomości tych norm nie następuje automatycznie i podlega wielu zakłóceniom - w tej sytuacji tolerancja gwarantuje możliwość indywidualnego poszukiwania prawny

> P. Bayle'a:

- wkład Bayle'a w uzasadnienie tolerancji obejmuje rozważania nad problemem ochrony indywidualnej, wewnętrznej wolności, wyznania człowieka.

- zwraca on uwagę na specyfikę przeżycia religijnego, którego jedynym sprawdzeniem jest zgodność czynów z ich przeżyciem - kryterium koherencyjne

- autentyczne przeżycia religijne, heroizm wiary, domaga się zatem ochrony przed ingerencją państwa i osób trzecich

- uznawał on naturalną moralność niezwiązaną ze sferą religii, która obowiązywała też wśród ateistów

> Voltaire:

- jest postrzegany jako autor dzieła “Traktat o tolerancji”

- rozpatruje on problem tolerancji przez pryzmat krytyki chrześcijaństwa

- zarzuca chrześcijaństwu nietolerancyjność

- odwołuje się do chrześcijańskiej etyki miłości, której podstawowym składnikiem jest tolerancja

- za pomocą pojęcia tolerancji oskarża on cały system polityczny, pomijając takie wartości jak m.in. sprawiedliwość

Problem tolerancji w XVII i XVIII w. zaczął obejmować wiele różnych odcieni funkcji. Problem tolerancji nie tylko sprowadza się do państwa i religii, ale też interpretacji dziejów i interpretacji moralnej. Tolerancja w rezultacie przestała służyć jako bariera dla przyszłych przewinień, a zaczynała wyrażać przyszłe nadzieje.

Pojęcie tolerancji da się przeanalizować w oparciu o cztery zagadnienia:

1. oddzielenie religii od polityki - Socynianie, J. Locke

2. przez relacje wzajemne między prawem naturalnym a tolerancją - J. Locke

3. przez relacje między miłością chrześcijańską a tolerancją - Voltaire

4. przez uzasadnienie tolerancji w kontekście nietykalności sumienia człowieka - P. Bayle

Poglądy dotyczące tolerancji są bardzo widoczne w XIX i XX w.

Poglądy dotyczące tolerancji w XX w.:

> szkoła frankfurcka - Herbert Marcuse:

- odrzuca on tzw. tolerancję negatywną

- tolerancja negatywna polega na nie sprzeciwianiu się cudzym działaniom, mimo że uważamy je za złe

- uwzględnia dwa czynniki:

> przedmiotowy - gdzie tolerancja jest postrzegana jako zjawisko ujemnie oceniane

> tolerancja według niego była „twierdzą nietolerancji”

- Marcuse w tzw. tolerancji wyzwalającej widział nietolerancję wobec ruchów prawicowych

- w tolerancji wyzwalającej widział sfery działania, dyskusji, propagandy czynu i słowa

- nie rezygnował on całkowicie z kategorii prawdy w życiu publicznym - prawdę traktował instrumentalnie

> postmoderniści - M. Foucault, R. Rorty:

- nie wiązali tolerancji z prawdą, uznając prawdę za tzw. kategorię opresyjną, czyli wyłączającą niektórych ludzi z obszaru tego, co normalne

- podkreślają w tolerancji tryumf myśli słabej, mówią o tryumfie demokracji nad filozofią

> klasyczni liberałowie:

- wszyscy postulują o tolerancji, ale różnie ją interpretują

- pytanie o granicę tolerancji przewija się w wystąpieniach liberałów - żaden z nich nie był za tolerancją bez granic

Tolerancja - wnioski:

- wynika z konieczności zachowania pokoju społeczno-politycznego i z potrzeby uznania ludzkiej ułomności, z zasady nietykalności sumienia, z zasady miłości do drugiego człowieka.

- w tolerancji można zauważyć potrzebę pokory wobec prawdy i szacunek dla godności drugiego człowieka (potrzeba pokory wobec prawdy - jest się gotowym do uznania słuszności i cudzych poglądów, całkowicie lub w części)

- tolerancja wymaga od nas, abyśmy w imię miłości, poszanowania, godności, nie zmuszali drugiego człowieka siłą do wyznawania cudzych poglądów - to zmuszanie wiąże się z działaniem na podświadomość, a nie z używaniem siły fizycznej

- należy uszanować wolność ludzką, bo tylko wolny wybór w zakresie własnego światopoglądu jest wyborem autentycznym

***

Charakterystyka wybranych idei politycznych, filozoficznych, społecznych.

Idee w czasach nowożytnych:

>idea indywidualizmu:

- indywidualizm nowożytny wywodzi się z od Franciszka Bacon'a (Kartezjusz, był obecny w filozofii Tomasza Hobbes'a, znajdujemy go też w myśli XIX-wiecznej)

- idea indywidualizmu miała swoją podstawę ontologiczną

- indywidualizm ontologiczny (nominalizm) przyjmuje, że jednostkowe „ja”, jego cechy, własności, stanowi podstawę do wyjaśnienia struktur, procesów ogólnych, społecznych

- nominalizm podkreśla, że tylko takie „ja” jest nam dane

- nominalizm ten ma wymiar moralny

- nominalizm zakłada, że dobra społeczne to zbiory dóbr indywidualnych

- prawa jednostki mają pierwszeństwo przed prawami zbiorowości

- „ja” tworzy społeczeństwo, instytucje

- jednostka decyduje o normach prawnych, wartościach

- społeczeństwo traktowane jako zbiór jednostki, a jednostki jako samoistne atomy

- indywidualizm nie wyklucza altruizmu, postaw i działań sprzyjających tworzeniu pewnych powiązań społecznych - traktuje powiązania społeczne jako przypadkowe, zależne od interesów jednostkowych

- według zwolenników indywidualizmu instytucje społeczne mają charakter umowny i mogą być zastąpione innymi

- współczesne atomistyczne, liberalne koncepcje społeczeństw oparte są na założeniach indywidualizmu

- instytucje traktowane są jako zło konieczne, bo zapewniają bezpieczeństwo i pokój, ograniczają wolność jednostkową, dlatego należy redukować je do minimum

> idea kolektywizmu (idea zbiorowości):

- całość ponadjednostkowa jest tym, co dane pierwotnie

- jednostka przestaje być autonomiczna, istnieje dzięki całości

- idea kolektywizmu ma swoją podbudowę metafizyczną

- mówi się tutaj o niemożliwości redukowania procesów ponadjednostkowych do cech i dążeń indywiduum

- w warstwie społeczno-politycznej kolektywizm często nazywany jest holizmem, gdzie uznaje się jednoznaczny prymat dóbr wspólnotowych wobec uprawnień i wolności jednostki

- kolektywizm podkreśla znaczenie zasad, norm i reguł społecznych

- jednostki są w tych zasadach, normach, regułach naruszone i pozwalają na kierowanie sobą

- te zasady i normy są faktami pierwotnymi, pełnią funkcję ponadosobowych sił, które pchają jednostki do określonych działań, a z drugiej strony ograniczają jednostki, nakładając zakazy

- świadomość jednostkowa, moralność, nawyki, zachowania jednostek zależą od powszechnych norm życia i postępowania

- według Kartezjusza świadomość nie jest dana jednostce w sposób bezpośredni

- świadomość nie może konstruować jednostki, a poznanie społeczeństwa jest możliwe przez uczestniczenie w formach i praktykach wspólnego życia

Hegel:

- uznał, że indywidualistyczny sposób uzasadniania jednostki stanowi zbyt kruchą podstawę organizacji państwowej

- nawiązywał do Arystotelesa

- dla niego nie ma jednostek, indywiduum prespołecznych - całość warunkuje ich istnienie i jest poznawana tylko rozumem

- jest to całość inteligibilna (możliwa do poznania tylko rozumem)

- jednostki w procesie socjalizacji, a nie subiektywnie, uczą się nadawać sens społeczny swojemu doświadczeniu, uczą się odkrywać we własnych doświadczeniach obiektywne relacje i stosunki społeczne, uczą się tworzyć siebie, swoje „ja”

- u Hegla społeczeństwo jest całością logiczną relacji stosunków koniecznych, wewnętrznych, czyli takich, bez których przestałoby ono istnieć - te struktury nie są dowolnie wytworzone przez jednostki

- między skrajnym indywidualizmem a kolektywizmem występują pewne podobieństwa

> idea intencjonalizmu:

- sprowadza się do twierdzenia, że społeczeństwo jest zbiorem jednostek świadomych swoich poczynań, działań, które mają na celu zorganizowanie korporacji, współpracy

- jednostki intencjonalnie tworzą prawa, normy, zasady, które mają ułatwić współżycie

- społeczeństwa i formy ich zorganizowania są tworzone tu w różny sposób - albo na skutek interakcji społecznej, albo w wyniku umów społecznych, w procesie racjonalnej komunikacji, w skutek kompromisów

- życie człowieka w wymiarze jednostkowym i zbiorowym to ciąg wysiłków celowo ukierunkowanych

- intencjonalizm skierowuje człowieka ku przyszłości i jest on „ciągnięty” ku tej przyszłości przez cele, dążenia, idee, wartości

- człowiek tworzy struktury i je zmienia - w jego wysiłkach nie ma miejsca na przypadek, lekceważenie zmian sytuacji

> idea akcydentalizmu (kontyngentalizmu):

- według tego założenia pewnych zachowań, instytucji, struktur, nie można wytworzyć intencjonalnie

- są to najważniejsze fakty dla życia społecznego takie, jak: miłość, wiara, przekonanie o fałszu; zachodzą one niezależnie od woli jednostek

- według akcydentalistów główne osiągnięcia techniczne, naukowe miały być wytworami dążeń do poznania rzeczywistości i dobrobytu

- najważniejsze wydarzenia dla społeczeństw np. wojny, katastrofy, to wynik niechcianych i nieprzewidywalnych wypadków

- także procesy adaptacji i socjalizacji dokonują się nieświadomie, mimo woli

- według akcydentalistów trwałe, uboczne wytwory decydują o charakterze społeczeństwa

- wytwory te są niemożliwe do planowanego tworzenia - gdy próbujemy je tworzyć celowo i świadomie, to nie udaje nam się to

- współcześnie ustrój demokratyczny oceniamy z uwagi na nieprzewidywalne konsekwencje

- kontyngentalizm wyśmiewa obsesję poszukiwania wszędzie sensu i uzasadnień

- skoro kultura i życie społeczne są wytworami przypadkowymi, to według zwolenników kontyngentalizmu, nie można ich wyjaśniać intencjonalnie

> idea głębizmu:

- głębiom dokonuje rozróżnienia na powierzchnię i głębię rzeczywistości

- głębię rzeczywistości uznaje za coś ważniejszego, co decyduje o charakterze struktury społecznej

- w mistycyzmie mówiło się o bycie duchowym; Hegel mówił o bycie logicznym; Kant o bycie rozumowym; Schopenhauer i Nietzsche mówią o woli; Freud mówi o popędzie; Marks mówi o bycie materialnym; Heidegger mówi o kategorii, którą nazywa byciem

- zakładano, że natura, przyroda nie posiada tej głębi

- głębia jest poznawalna tylko rozumem

- głębia ujawnia się poprzez ludzi, ale ludzie nie są świadomi zwykle jej działania

- w tym ujęciu zachowania jednostkowe i zbiorowe mają własność wtórną i instrumentalną wobec sił ukrytych

- należy zastosować metody głębokiej interpretacji społeczeństwa - bez partycypacji nie można go rozpoznać

- interpretacja społeczeństwa jest zarazem samointerpretacją - do tego nawiązywał P. Ricouer

- społeczeństwo pozostaje czymś tajemniczym, groźnym, nieobliczalnym i nieprzeniknionym

- teorie społeczne oparte na idei głębizmu podkreślały dynamizm zmian, wskazując na duchowy lub organiczny charakter głębokich związków międzyludzkich

> idea spektaklizmu:

- swoiste przeciwstawienie dla idei głębi

- pierwszą odsłoną spektaklizmu był angielski empiryzm, w której rzeczywistość społeczna ujmowana jest jako zjawisko obserwowane z zewnątrz

- społeczeństwo to zbiór jednostek zachowujących się mniej lub bardziej podobnie

- relacje międzyludzkie są niekonieczne, nie wynikają one z głębszej istoty człowieka

- jednostki są ujęte jako charaktery psychologiczne

- koncepcje spektaklizmu z reguły nie problematyzują konfliktów, wojen

- społeczeństwo w spektaklizmie jest ujmowane jako byt przejrzysty, naturalny, w którym dominują związki mechaniczne

> racjonalizm - Max Weber:

- racjonalizm skutecznie udowadnia, że racjonalność jest cechą wyróżniającą człowieka

- Max Weber uznał rozpowszechnienie racjonalizmu za cechę racjonalnego życia społeczności

- nie ma prostej zależności między racjonalnością jednostkową a racjonalnością zbiorowości

> irracjonalizm:

- w teoriach społecznych występuje w postaci poglądów o pozaracjonalnych, ostatecznych determinantach działań np. uczucia, wola mocy, przesądy, uprzedzenia

- irracjonalizm jednostki i społeczeństwa cechuje się brakiem stabilności, porządku, skrajnością poczynań, pewną pasywnością, brakiem elastyczności

- Max Scheler:

> stara się udowodnić, że rozum dzieli i izoluje, zaś uczucie jednoczy, skłania do współpracy

> według niego różne rodzaje uczuć konstruują różnego typu zbiorowości

> tłumaczy on, że współodczuwanie konstytuuje wspólnotę życiową, a zarażenie psychiczne tworzy tłum

- Emil Dürkheim:

> podkreślał, że społeczeństwo kontroluje jednostki za pośrednictwem podzielonej świadomości, rutyny działań, norm i dzięki nim potrzeby i dążenia społeczeństwa dominują nad interesami jednostki

> zbiorowość jest faktem pierwotnym - jednostki dokonują tu interioryzacji norm i zasad życia społecznego

> wartości i normy służą przetrwaniu społeczeństw, są skuteczniejsze od interesów i kalkulacji jako spoiwo społeczne

> racjonalizm i irracjonalizm są cechami stopniowanymi

***

KONSERWATYZM - z łac. conservare, co oznacza: nie zmieniać, zachowywać.

Konserwatyzm jedna z doktryn politycznych.

Istnieje wiele odmian konserwatyzmu. Należy do nich przede wszystkim:

- konserwatyzm naturalny, sprowadzający się do postawy człowieka, który dystansuje się od zmian

- konserwatyzm jako filozofia społeczno-polityczna. Posiada on dwa znaczenia:

> nieformalne - sprowadza się do naturalnego trendu, do zachowania status quo, czyli do tego, co jest

> materialne - wskazuje i określa, co ma się zmienić

Różne typologie konserwatyzmu.

Konserwatyzm można podzielić z uwzględnieniem kontekstu czasowo-historycznego:

- k. tradycjonalistyczno-monarchiczny

- k. elitarno-…

- k. nowej prawicy

- k. romantyczny

Podział konserwatyzmu z uwzględnieniem aspektu polityczno-geograficznego:

- k. amerykański

- k. angielski

- k. zachodnio-europejski z wyłączeniem myśli anglosaskiej

- k. wschodnio-środkowo-europejski

Podział uwzględniający zawartość merytoryczną:

- k. metafizyczny (ultramonarchizm) - opiera się na twierdzeniu, że istniejąca rzeczywistość zawiera elementy trwałe, wieczne, bo pochodzi od Boga. Sympatyzuje on z monarchiczną formą państwa.

- k. społeczno-kulturowy - akcentuje wkład kolejnych pokoleń w kształtowaniu ładu społecznego i kultury

- k. organiczny - występuje przeciwko gwałtownej destrukcji życia społecznego

- k. decyzjonistyczny (rewizjonistyczny) - Carl Schmitt; postuluje model państwa rządzonego silną ręką przez elity kierownicze (klasę polityczną)

Dzieje konserwatyzmu:

- według niektórych nurt ten sięga czasów antycznych - Arystoteles, Platon, którzy w swojej filozofii polityki nie szczędzili krytyki demokracji ateńskiej. Ta krytyka miała być przykładem przedkonserwatyzmu (jest to jednak daleko idące stwierdzenie)

KONSERWATYZM FRANCUSKI:

- XVI w. - J. Bodin, który jest autorem traktatu pt: „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej”, uważa on, że istotnym elementem państwa jest jego suwerenność nieograniczona czasem i zakresem sprawowania władzy. Obrazem tej suwerenności miało być połączenie władzy sądowniczej i ustawodawczej w roli suwerena. Według niego prawo boże i naturalne ma być przestrzegane. Decyzja, rozkaz króla, władcy sprzeczny z prawem naturalnym, nie zobowiązuje poddanych do posłuszeństwa. Bodin uważa, że suweren jest nietykalny i nie może występować przeciw własności prywatnej. Według niego religii należy się szacunek, bo wpływa na dobro państwa. Bodin tłumaczy, że ustrój demokratyczny ulega degeneracji, a monarchia absolutna nie ulega temu procesowi.

- twórcą nowożytnego konserwatyzmu jest E. Burke (XVIII w.), autor traktatu „Rozważania o rewolucji we Francji”. Burke dokonał ostrej krytyki, lansowanej przez liberałów teorii umowy społecznej jako podstawy państwa. Jego sprzeciw wobec rewolucji francuskiej był konsekwencją przekonania, że zmiany w strukturze państwa powinny być rewolucyjne. Zwolennik teorii organistycznej, traktującej państwo jako żywy organizm. Według Burke każdy naród, kraj ma swoją specyfikę, dlatego nie można mechanicznie przenosić systemu instytucji z jednego państwa do drugiego. Burke występował przeciwko gwałtownym reformom, ale nie był przeciwny w ogóle reformom. Postulował, aby w trakcie ich wprowadzania korzystać z dokonań przeszłych pokoleń, żeby kierować się zasadami moralnymi, roztropnością. Zwolennik rozdziału państwa i kościoła. Traktował ustrój państwa jako wytwór procesów historycznych. Był niechętny wobec idei demokracji i społeczeństwa obywatelskiego, uznając je za rodzaj przesądu.

- Burke jest też twórcą współczesnego konserwatyzmu brytyjskiego - Burke nawiązuje do organistycznej koncepcji życia społecznego. Współczesny konserwatyzm brytyjski akceptuje demokrację jako środek i metoda, a nie jako cel. Docenia rolę kościoła i religii. Nurt współczesnego konserwatyzmu brytyjskiego łączy ze sobą elementy polityczno-ekonomiczne liberalizmu.

- J. de Maistre XVIII/XIX w. - zwolennik tradycjonalizmu i ultramontanizmu. Przeciwnik rewolucji francuskiej. Zakwestionował liberalno-oświeceniowe idee np. ideę umowy społecznej jako podstawy istnienia państwa. Odwoływał się do religijnej idei Boga jako ostatecznej podstawy państwa; odwoływał się do praworządności, ładu społecznego. Podkreślał rolę religijno-duchową kościoła, a w nim papieża. Nie był zwolennikiem politycznej demokracji. Opowiadał się za monarchicznym ustrojem państwa. Krytykował liberalną ideę demokracji. Według niego rewolucja steruje ludźmi, nie należy ona do naturalnego porządku historii, ale wyraża plan Boga, wobec którego nie jesteśmy bezradni. Według J. de Maistre rewolucja francuska miała być rozumiana jako kara dla Francuzów, którzy sprzeniewierzyli się swojej misji dziejowej, jaką było tworzenie epoki katolickiej. Proces wiodący do rewolucji francuskiej zaczął się wraz z reformacją i to był początek buntu przeciwko Bogu, a później tronom. Reprezentuje on skrajną, negatywną reakcję na rewolucję francuską. Według niego gwarantem stabilności rządu miał być strach przed władzą. J. de Maistre udowadnia, że teorie stanu natury i umowy społecznej są całkowicie błędne. Dowodzi on, że społeczeństwo i jego instytucje obok wymiaru ludzkiego, mają swe metafizyczne zakotwiczenie. Uważał on, że należy być niechętnym wszelkim zmianom. Wychodził z założenia, że istnieje doskonały ustrój (monarchia), odzwierciedlający wolę Boga. Wszelkie odstępstwa od ustroju monarchistycznego równały się ze stoczeniem w otchłań grzechu.

- L. de Bonald XVIII/XIX w. - występuje on przeciw ideom liberalnym teorii państwa. Według niego pierwotne objawienie przekazywane jest przez język, który wypowiada się jako głos tradycji - wspólny język, tradycja zawierają tożsamość ideową narodu. Prawo naturalne, które potwierdza władzę ojca w rodzinie jest podstawą władzy monarchy. Bonald reprezentował konserwatyzm religijno-katolicki, akcentując rolę rodziny, monarchy i kościoła.

- Ch. Maurras XIX/XX w. - francuski myśliciel. Założył poczytny dziennik. Maurras przyczynił się do absolutyzowania idei narodu. Według niego narodowi ma służyć armia i religia katolicka. Jego tezy były głośno krytykowane.

KONSERWATYZM NIEMIECKI (XIX/XX w.) reprezentowany przez:

- J. Fichte

- G. Puchte i F. von Savigncy (XVIII/XIX w.)

- C. Schmitt - krytyk demokracji parlamentarnej; akcentował tradycję, naród. Podkreśla rolę i znaczenie prawa, zwłaszcza konstytucji. Wskazywał na pewne nieprawidłowości w sposobie funkcjonowania parlamentarnego:

1. krytyka, która sprowadza się do negatywnej oceny zjawiska promowania interesów partyjnych

2. krytyka socjotechniczna, w której podejmuje się ocenę parlamentu, który jest traktowany instrumentalnie przez partię w celu dojścia do władzy

3. krytyka etyczna - wiąże się z tezą o zaniku ideowości w życiu politycznym, wiąże się z tezą o niestabilności państwa. W tej krytyce Schmitt ocenia zjawiska patologiczne, mające miejsce w życiu publicznym.

Schmitt nie był zwolennikiem liberalnej demokracji. Krytyka parlamentaryzmu łączyła się z aprobatą silnej władzy państwa. Nie wykluczał łączenia demokracji ze stosowaniem metod autorytarnych. Jego koncepcja ładu społecznego przypomina hasła państwa autorytarnego. \

KONSERWATYZM POLSKI:

> Konserwatyzm XIX-wieczny odwoływał się do idei suwerenności kulturowej narodu, do wartości chrześcijańskich, do rodziny i tradycji. W zakresie rozpoznania politycznego konserwatyzm polski będzie zawieszony między lojalizmem w stosunku do zaborców a poszukiwaniem niezależności. Przedstawiciele XIX-wiecznego konserwatyzmu):

- H. Rzewuski

- A. Walewski

- książę K. Drucki-Lubecki

- książę A. Czartoryski

- tzw. Stańczycy: St. Koźmian, J. Szulc, St. Tarnowski

> Współczesny polski konserwatyzm wywodzi się z ruchu Młodej Polski. Przedstawiciele:

- A. Hall - sympatyzuje z demoliberalizmem (uznaje demokrację za najdoskonalszy model państwa), postuluje za potrzebą społeczeństwa obywatelskiego

- M. Jurek

- J. Bartyzel - krytyk demokracji parlamentarnej. Domaga się respektowania etyki katolickiej w życiu publicznym i prywatnym. Pośrednio aprobuje monarchistyczny ustrój państwa.

Wśród cech trwałych konserwatyzmu wyróżniamy:

- odwoływanie się do autorytetu, wartości absolutnych, do zasady legitymizacji, do mądrości przeszłości, tradycji

- konserwatyzm akceptuje całość, a nie fragmentaryczność rzeczywistości

- akceptuje znaczenie narodu, a nie jednostki

- podkreśla zachowawczość, a nie aktywizm i planowanie

- podkreśla to, co jest statyczne, a nie to, co się zmienia, to, co postępowe

- człowiek dla konserwatystów ma cechy trwałe i uniwersalne, dlatego próby inżynierii społecznej są chybione i mogą prowadzić do niepożądanych rezultatów

- konstruktywizmowi jest bliski chrześcijański pogląd, że człowiek ograniczony jest w swej świadomości, jest moralnie ułomny

- konstruktywizm cechuje odrzucenie skrajnego indywidualizmu oświecenia, wskazuje na ograniczenie rozumu, jego powiązanie ze sferą emocjonalną

- konserwatyści uważają, że człowiek potrzebuje wsparcia innych ludzi w swym dążeniu do prawdy i dobra rodziny

- konserwatyzm akceptuje potrzeby łączenia się w życiu społecznym; potrzebę wolności w życiu społecznym, która pozostaje jednak w połączeniu z odpowiedzialnością (wolność w kontekście obowiązków, które człowiek ma w życiu)

- konserwatyści nie odrzucają idei równości, ale akceptują egalitaryzm społeczno-polityczny

Zwolennicy konstruktywizmu:

- przyjmują organiczną koncepcję życia społecznego, która jest przeciwna założeniom liberalnym; funkcjonowanie państwa oparte jest na prawie, ale uznaje się też prymat etyki nad prawem

- w życiu ekonomicznym akcentują prawo do posiadania własności prywatnej

- w życiu społecznym akcentują rolę autorytetów

LIBERALIZM jako formacja społeczno-polityczna, filozoficzna, to efekt funkcjonowania kapitalizmu wolnokonkurencyjnego i efekt wiary w postęp, w ciągłe doskonalenie się ludzi, ich warunków życia. Liberalizm nawiązuje do twierdzenia o rzeczywistym doskonaleniu się ludzi i otocznia, jakie zachodzi w toku dziejów. Partie liberalne nazywane są czasem partiami ruchu, porządku.

Założenia liberalizmu:

- liberalizm zakłada empiryczny i pragmatyczny stosunek do zastanej rzeczywistości

- zakłada skłonność do eksperymentowania

- indywidualizm - jednostka ma być bytem nadrzędnym wobec wspólnoty, wobec państwa i innych instytucji ponadjednostkowych. Jednostka i jej dobro to naczelna wartość społeczna

- liberalizm preferuje indywidualizm optymistyczny - celem jest osiągnięcie szczęścia jednostki. W swoim optymizmie liberałowie nie dostrzegają społeczno-ekonomicznych przeszkód, stojących od drodze do realizacji tej optymistycznej wizji

- egalitaryzm - jednostki są równe, co oznacza, że żadna różnica między nimi nie może przesłonić zasadniczej i nadrzędnej, wobec wszystkiego, przyrodzonej równości

- kult wolności - bez wolności życie ludzkie traci wartość; ten kult wolności znalazł wyraz w twierdzeniu o istnieniu swobód podstawowych (wolności osobistej, wyznania, sumienia, organizowania się)

- liberałowie mówią o ograniczeniu funkcji państwa; w sferze ekonomicznej mówią o wolnym rynku. Są przeciwnikami nacjonalizacji i planowania; zgłaszają postulat ograniczania aparatu państwowego

- swoista wiara w rozum, w to, że człowiek dzięki rozumowi może dojść do prawd uniwersalnych

- optymizm antropologiczny - sprowadzający się do wiary w człowieka

- głosi pochwałę autonomii - stanu, w którym jednostka sama decyduje o swoim życiu, kierując się rozumem

- zakłada oddzielenie sfery publicznej (władzy) od sfery prywatnej

Dzieje liberalizmu:

Ojczyzną liberalizmu jest Anglia. Główni przedstawiciele:

- J. Mill

- J. S. Mill - autor „Systemu logiki indukcyjnej i redukcyjnej”, „Zasady ekonomii politycznej”, „O wolności”. J. S. Mill mówi o tzw. trwałym społeczeństwie politycznym, które powinno charakteryzować:

1) wychowanie wytwarzające dyscyplinę

2) istnienie czegoś, co wszyscy uważają za święte

3) siła i aktywny charakter więzi między członkami zbiorowości czy państwa

LIBERALIZM UTYLITARYSTYCZNY - tezy - J. S. Mill odrzucał takie teorie jak: stanu natury (stanu przedpoli tycznego), odrzucał teorię prawa naturalnego, umowy społecznej, ale przyjął istnienie starej natury człowieka, na którą składają się jego dążenia do szczęścia i unikanie nieszczęścia.

SZCZĘSCIE według J. S. Milla polega na doznawaniu przyjemności różnego rodzaju (cielesnych, związane z dobrami materialnymi, przyjemności duchowe, wyższe, które towarzyszą procesom intelektualnym). Przyjemności powstają w czasie ich zdobywania, wytwarzania, posiadania czy pomnażania, czyli powstają w wyniku działań użytecznych. Mill starał się zbudować etykę i teorię społeczno-polityczną. Tłumaczy on, że szczęście jako obiekt pożądań to zarazem fakt, wartość oraz norma. Mówi o dobru moralnym, które jest szczęściem ogółu społeczeństwa. Nazywał szczęście zbiorowości użytecznością publiczną. Pomnażanie szczęścia, korzyści to również nakaz moralny, zarówno dla jednostki jak i zbiorowości, instytucji. J. S. Mill tłumaczy, że działania oceniane są według obiektywnych skutków, które przynoszą, a nie wobec intencji działających. W wymiarze społecznym szczęście osiągane jest pośrednio, przez dążenie do zapewnienia warunków jego realizacji. Społeczeństwo i jego rządzący muszą posiadać wiedzę na temat tych warunków.

Do warunków szczęścia należy:

1) bezpieczeństwo

2) autonomia jako zdolność do samodzielnego myślenia i działania zgodnego z własną osobowością

3) wolność (w tym tą negatywną)

4) oświata

Te warunki nazywał interesami, korzyściami społecznymi. Ich spełnienie umożliwia inne rodzaje aktywności jednostkom. J. S. Mill odróżniał interesy prywatne od publicznych. Publiczne są wspólne dla całej zbiorowości i warunkują osiąganie interesów prywatnych. Mill zwracał się do polityków, których zadaniem jest znać interes publiczny i ich działania powinny zmierzać w kierunku realizacji tych interesów. Warunki szczęścia powinny być zapewnione przez:

- ustrój - według J. S. Mill najlepszym ustrojem jest demokracja, ponieważ zapewnia najwięcej wolności, korzyści największej liczbie osób

- władza polityczna - jej obowiązkiem jest dbanie o zapewnienie warunków szczęścia społecznego

J. S. Mill opowiadał się za powszechnym głosowaniem, za prawem wyborczym dla kobiet i robotników. Przyznał prawa wyborcze osobom nie posiadających własności. Jego ustrój liberalny stał się demokratyczny. Charakterystyczne dla Milla było nastawienie praktyczne, wiara w postęp, rolę oświaty.

Koncepcje wolności J. S. Milla - traktat „O wolności”. Mill podjął się w nim rozwiązania kluczowych zagadnień: wolność jednostki, myśli, słowa, kwestia państwa opiekuńczego, granice władzy społeczeństwa nad jednostką, zalety i wady demokracji. Postawił w nim dwa pytania:

1) co mogę robić i czego nikt mi nie może zabronić

2) czego robić nie mogę i w którym momencie można stanąć na przeszkodzie tego, co robię

Chodzi tu o to, aby określić zakres wolności przysługującej jednostce oraz wskazać, w jakich okolicznościach staje się konieczna ingerencja władzy państwowej. Według Milla powinno się przestrzegać w tym celu zasady takiej, jak samoobrona - „Moja wolność sięga tak daleko, jak moje ręce” - cokolwiek robię, jest to moją prywatną sprawą. Mill krytycznie odnosi się do prób ograniczenia wolności jednostki, nawet, kiedy jednostka szkodziła sama sobie. W imię korzyści dla wszystkich Mill wprowadza prawne ograniczenia wolności takich osób. Uważał na przykład, że należy zakazać małżeństw tym, którzy nie potrafią utrzymać rodziny, zakazać płodzenia dzieci przez biednych. Utylitaryzm bierze tutaj górę nad wolnością. Z drugiej strony zakazuje krzywdzenia innych osób. Mill akceptował podział na fakty i wartości. Dla Milla kategoria bytu miała charakter dobra w tradycyjnym sensie. Natura ludzka była przez niego pojmowana jako fakt, fakt wartościowy.

Słabość utylitaryzmu Millowskiego krytycy upatrują w:

> wieloznaczności pojęcia „użyteczność”

> słabość ma polegać na napięciu występującym między użytecznością a wolnością - Mill próbował zachować równowagę między tymi wartościami

> krytycy w tej słabości odnoszą dwuwymiarową koncepcję człowieka (człowiek, jako ten, który dąży do korzyści i wolności)

- J. Bentham (XVIII/XIX w.) utylitaryzm hedonistyczny

Hedonizm Bentham'a miał charakter ilościowy tzn. że o wartości rzeczy i czynów stanowi jedynie ilość dostarczanej przez nie przyjemności, a rodzaj przyjemności jest obojętny. Bentham opracował ilościową stronę życia uczuciowego. Wymienia siedem wymiarów przyjemności, z których każdy wpływa na ilość przyjemności:

1. intensywność

2. trwanie

3. pewność

4. bliskość

5. chłodność

6. czystość

7. zasięg

Doktryna nie impulsów, ale rozsądku Bentham'a. O wartości rzeczy czy naszego działania stanowi nie tylko przyjemność doznawana od razu, ale też ta, jaką pociągają bliższe lub dalsze konsekwencje. Dla Bentham'a znaczenie miał dokładny tzw. rachunek przyjemności.

Hedonizm Bentham'a nie był sprzęgnięty z egoizmem. Bentham łączył nieegoistyczny hedonizm etyczny z hedonistycznym egoizmem psychologicznym - każdy dąży do własnej przyjemności, ale przyznawał, że każda przyjemność jest dobrem. Przyjemności ogółu są środkiem do przyjemności własnej. Dla Bentham'a największym dobrem jest największa ilość przyjemności największej liczby ludzi - zasada największego pożytku i użyteczności. Koncepcja hedonizmu utylitarnego Bentham'a wpisuje się w założenia kształtującego się XIX-wiecznego liberalizmu.

- H. Spencer (XIX w.) zwolennik teorii ewolucji. Budował swoją koncepcję społeczną, wychodząc od wyodrębnienia trzech faz ewolucji:

1.ewolucja nieorganiczna

2. ewolucja organiczna

3. ewolucja ponadorganiczna

Interesuje go sfera faktów społecznych. Zakłada zmienność natury ludzkiej, rozpatruje człowieka jako członka społeczeństwa. Według Spencer'a społeczeństwo jest częścią natury. Zwalczał koncepcję umowy społecznej. Zwraca uwagę na instytucje społeczne - to one są tym, dzięki czemu dokonuje się przystosowanie człowieka do współdziałania z innymi, które staje się konieczne. Wyodrębnia typy instytucji:

- instytucje domowe

- instytucje obrzędowe

- instytucje polityczne

Spencer traktuje społeczeństwo jako tzw. organizm. Porównywał organizmy biologiczne do społeczeństw.

Podobieństwa występujące między społeczeństwem a organizmami:

1. cechuje je wzrost masy

2. dokonuje się różnicowanie części i komplikowanie struktury wewnętrznej

3. w obu ma mniejsze różnicowanie się funkcji, poszczególne części są zależne względem siebie

4. społeczeństwa i organizmy są niezbędne dla życia, sprzyjają wypełnianiu określonych funkcji

Różnice występujące między społeczeństwem a organizmami:

1. społeczeństwo nie ma określonego kształtu, formy zewnętrznej

2. społeczeństwo jest całością; nieciągłą, rozproszoną przestrzenią

3. w społeczeństwie różnicowanie się funkcji jest wydatnie ograniczone

4. poszczególne części społeczeństwa nie są przyporządkowane poszczególnym punktom w przestrzeni

Według Spencera społeczeństwo jest tylko zbiorową nazwą dla pewnej liczby jednostek.

Typologia społeczeństwa:

- społeczeństwo militarne - charakteryzuje jeden ośrodek kierowniczy i pełna kontrola centrali, rządu nad społeczeństwem. Społeczeństwo militarne wyznacza stosunek hierarchicznej zależności i nadrzędności. Panuje tu zakaz istnienia instytucji stowarzyszeń. Członkami nie są członkami społeczeństwa. Źródłem prawa jest siła i wola rządzących. Członkowie tego społeczeństwa mięli mieć określone cechy psychiczne. Społeczeństwo bez odpowiednich postaw nie istnieje. Są to takie cechy jak: posłuszeństwo, lojalność, brak inicjatywy, oglądanie się na autorytety, zamiłowanie do rutyny. Spencer odwoływał się do Sparty, Egiptu, społeczeństwa Azteków, Rosji.

- społeczeństwo industrialne - typowe dla antycznej Grecji (polis Ateny), Niderlandów, Anglii, częściowo dla Ameryki Pn. społeczeństwo industrialne wyznacza je decentralizacja, która umożliwia samoregulacje procesów społecznych. Państwo w tym społeczeństwie ma ochraniać jednostkę i jej interesy. Społeczeństwo to charakteryzuje pluralizm przekonań i opinii, wielość dobrowolnych stowarzyszeń, współpraca międzynarodowa. Typowe dla tego społeczeństwa jest prawo broniące umowy między jednostkami. To społeczeństwo odznacza się wielością ośrodków kierowniczych, wyłączeniem spod kontroli społecznej działań jednostkowych, poczuciem niezależności, dążeniem do zmian, przestrzeganiem zasad tolerancji, innowacyjnością. Obowiązuje tu zasada partnerstwa zamiast zasady zależności.

Ośrodkiem tej typologii było przeciwstawienie dwóch typów organizacji w społeczeństwie:

- typ przemysłowy - organizacja przemysłowe wynikała z dążenia do celów indywidualnych i pośrednio prowadziła do pomyślności społecznej.

- typ wojskowy - organizacja wojskowa wynikała bezpośrednio z dążenia do celów społecznych, prowadziła do pomyślności głównie indywidualnej, rozwijała się świadomie i była narzucona

Lub:

- organizm

- mechanizm

Spencer przypisywał społeczeństwu zgodę, że istnieje ścisła odpowiedzialność między różnymi sferami życia społecznego. Spencer przekonywał, że można określić warunki, w jakich różne typy społeczeństw się kształtują - istnienie lub nieistnienie konfliktów wewnętrznych. Zagrożenie wewnętrzne prowadzi do podziału społeczeństwa na grupy i klasy, nadaje również większe znaczenie własności (w tym własności ziemskiej)

***

Aspekty współczesnego liberalizmu.

Cnota w liberalizmie:

- zagadnienie to bierze się od J. Locke'a. Jest on autorem tzw. teorii zmysłu moralnego, według której przypisuje sie podstawowe role rozumowi i cnocie, między którym dostrzega się ścisły związek. Według Locke'a cnoty nie można oddzielić od rozumu.

- podobnie myślał T. Jefferson - (XVIII/XIXw) polityk, architekt, pedagog, ambasador, autor traktatu „Deklaracja niepodległości”, w którym kojarzy on cnotę z roztropnością i wolnością. Jej osnową jest wolny wybór, dyktat nieskrępowanego sumienia. Cnotę kojarzy on z edukacją.

- w tym samym duchu o cnocie wypowiadał się B. Franklin (XVIIIw.) polityk, autor „Almanach biednego Ryszarda”, w którym przedstawia założenia prostej filozofii. W tym tekście przedstawia też tabelę cnót, składającą się z 13 zasad, która ma być przykładem wiary w niezawodność zmysłu.

- w Europie jednym z myślicieli był Machiavelli (XV/XVIw.). Posługuje się on pojęciem „virtu” jako pojedynczej cnoty, równoznacznej z męstwem i odwagą. Stąd wzięło się pojęcie „virtus” (zbiór cnot).

- inną postacią myśli europejskiej jest Monteskiusz (XVIIw.). Był jednym z tych, który przysłużył się do podbudowy haseł rewolucji francuskiej. Autor dzieła „O duchu praw”, w którym dostrzegamy, że jego rozumienie cnoty różni się od poglądów Machiavellego. Monteskiusz postawił pytanie, co to jest cnota w życiu politycznym - to umiłowanie republiki, demokracji, skromności, równości, rozsądku i szczęścia obywateli. Monteskiusz daje do zrozumienia, że republikańskie cnoty różnią się od cnot monarchicznych.

- nie ma wolności bez moralności, a moralności bez cnoty (cnoty kardynalne). Obok tych cnót w liberalizmie wyróżnia się odpowiedzialność i przewidywalność zachowań.

Stosunek do totalitaryzmu.

TOTALITARYZM:

- w Europie feudalnej totalitaryzm występował w formie świeckiej i religijnej

- w formie świeckiej przejawiał się m.in. narzucanym społeczeństwom sztywnych i krępujących podziałów stanowych

- w XVII w. ten totalitaryzm został wzmocniony totalitaryzmem monarchicznym

- totalitaryzm religijny to nie tylko „papizm”, ale też formy rozstrzygnięcia zapadają w centralnym miejscu i nie można ich kwestionować

- totalitaryzm socjalistyczny - termin socjalizm prowadził do literatury francuskiej (socjalista P. Leroux - 1834). Dla Leroux socjalistą był ten, kto krytykuje i potępia indywidualizm. W miejsce indywidualizmu Leroux wprowadza ideę kolektywizmu.

- przykładem odwołania się do idei kolektywizmu był C. Fourier, dla którego kolektywizm to organizacja życia we wspólnocie (falandze), w której żadne działanie nie jest zbyteczne i żadna z możliwości nie zostaje zmarnowana. Podstawową funkcją tej wspólnoty miał być powszechny obowiązek pracy i jej odgórny podział według potrzeb.

- powszechny obowiązek pracy znajduje się w koncepcji idealnej wspólnoty C. Saint Simona, autora rozprawy „Nowe chrześcijaństwo”. Jest to też inaczej koncepcja społeczeństwa industrialnego. Według Saint Simona wszyscy we wspólnocie pracują, wykorzystując najnowsze zdobycze techniki. U obu były to wspólnoty nienadzorowane przez jakąkolwiek władzę. Co więcej wspólnoty miały być wolne od społecznych pragnień.

- krytyka totalitaryzmu socjalistycznego, którą przeprowadził B. Croce (XIX/XX w.) - krytykując totalitaryzm socjalistyczny Croce chciał wykazać różnice między liberalizmem a socjalizmem. Tłumaczy, że ideologia liberalizmu to poszukiwanie państwa optymalnego, czyli państwa pluralistycznego, które pozostawia szerokie pole działania obywatelom, aby mogli ze sobą rywalizować, współdziałać. Idea socjalistyczna jest według niego obarczona podwójnym grzechem - teokratyzmem i autokratyzmem. W wizji przyszłości pojawia się idea królestwa doskonałego bez konfliktów. W wizji teraźniejszości pojawia się według Croce, idea proletariatu. Idea socjalistyczna hołduje równości pojętej w sposób zewnętrzny i mechaniczny, która ma być podstawą demokracji ludowej. Według Croce cechą idei socjalistycznej jest pisanie stronniczej historii ludzkości. Croce jest pierwszym, który kreśli negatywną ocenę totalitaryzmu socjalistycznego.

- wśród zwolenników liberalizmu, którzy nawiązują do problematyki socjalizmu, nie może zabraknąć I. Berlina (XX w.). Jest on autorem „Karol Marks. Jego życie i środowisko”, „Dwie koncepcje wolności i inne eseje”, „Myśliciele rosyjscy”, „Pod prąd. Eseje z historii idei”. Berlina inspirował stosunek liberalizmu do marksizmu i na odwrót. Według niego marksizm i liberalizm posiadają elementy wspólne, a mianowicie bunt.

Różnice między marksizmem a liberalizmem według Berlina:

> liberałowie wierzyli w nieograniczoną moc oświaty i racjonalność moralności

> socjaliści sądzili, że bez radykalnych zmian w dystrybucji dóbr i kontroli nad nimi, nic nie mogą; wierzyli wpływowi instytucji.

Berlin potępiał totalitaryzm komunistyczny. Interesowała go jego historia intelektualna. Zdaniem Berlina, Marksowi można postawić wiele zarzutów, ale nie ten związany z praktyką państwa komunistycznego i faszystowskiego. Berlin daje pozytywny wizerunek Marksa, ale negatywny obraz komunizmu.

Totalitaryzm komunistyczny i faszystowski to zaprzeczenie wartości liberalnych, wśród których Berlin najbardziej cenił wolność. Przypisuje mu się podział wolności na:

> negatywną - wiąże się z odpowiedzią na pytanie, jak daleko sięga obszar, którego granica, podmiot ma całkowitą swobodę bycia i działania; to wolność od różnych form przymusu społecznego (Locke)

> pozytywną - wiąże się z odpowiedzią na pytanie, co lub kto jest źródłem władzy albo integracji. Jest to tzw. wolność do tego, aby być panem własnego losu (Hegel, Marks).

Hegel uważał, że zniewolenie ludzi wynika z błędnego rozumienia istoty instytucji społecznych i sankcjonujących ich istnienie praw społecznych, które są wynikiem działania rozumu. Zdaniem Marksa i Hegla jestem wolny, gdy planuje swoje życie zgodnie ze swoją wolą. Berlin uważa, że wolność, która okazuje się zrozumieniem konieczności, leży u podstaw współczesnych ideologii. Berlin opowiada się za wolnością negatywną. Jedni zarzucają mu, że obalił determinizm, inni zarzucają mu, że pomylił determinizm z fatalizmem.

- C. P. Popper (XX w.) - autor traktatu „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie”, gdzie Popper przeprowadza krytykę Platona, Marksa i Hegla. Według Poppera, Planto wierzy, że prawo historycznego przeznaczenia, prawo upadku może zostać złamane przez ludzką wolę opartą na mocy ludzkiego rozumu. Wywód o Platonie miał stanowić podstawę inżynierii społecznej. Według Poppera u Platona współistnieją obie podstawy. Popper podaje zarówno historyczne przesłanki, jak i sygnalizuje jej religijne koneksje. Wskazuje on na swoisty socjologizm, który rzekomo występuje w poglądach platońskich. Z tego wyłania się platońska wizja państwa idealnego, podzielonego na trzy klasy: strażników, ich uzbrojonych pomocników i robotników. W tej wizji znajdują się też niewolnicy. W państwie Platona cała władza znajduje się w rękach klasy rządzącej, a jest to możliwe dzięki komunizmowi, czyli przez zniesienie własności prywatnej. Dla utrzymania tej władzy jest kształcenie i wychowanie pomocników oraz przekonanie, że klasa rządząca stanowi klasę wyższą. Popper doszukiwał się analogii ze współczesnymi formami komunizmu. Ponadto wśród tych analogii Popper wymienia przystrojenie komunizmu w tzw. kostium naukowości.

Elementy sprawiedliwości totalitarnej według Poppera:

1. Ścisły podział klasowy.

2. Utożsamienie wykształcenia wojskowego.

3. Stała i surowa cenzura wolności intelektualnej i ciągła działalność propagandowa.

4. Samowystarczalność państwa.

Krytyka Hegla:

Według Poppera, Hegel zaszczepił współczesnemu totalitaryzmowi kult państwa, narodu. Popper mówi, że państwo należy czcić jako manifestacje tego, co boskie na ziemi. Naród jest wspólnotą złączoną duchem. Popper krytykuje Hegla za państwo, naród, historie. Tłumaczy, że naród dla Hegla jest wspólnotą, którą jednoczy duch, który przejawia się na scenie historii. Ostatecznie wszystkie te elementy zbiegają się u Hegla w kulcie państwa pruskiego, które stanowiło przykład społeczeństwa zamkniętego. Według Poppera, myśl Hegla miała tać się podstawą faszyzmu i rasizmu.

Krytyka Marksa:

Popper nazywa marksizm najczystszą i najbardziej niebezpieczną formą historycyzmu. Według niego Marksa to fałszywy prorok, który jest odpowiedzialny za szerzący spustoszenie wpływ historycznej metody myślenia w szeregach tych, którzy walczą o sprawę społeczeństwa otwartego. Według Poppera istotną cechą marksizmu jest to, że chce być czymś więcej niż proroctwami historycznym, nauką. Marksizm proponuje program polityczny, który Popper ocenił jako niezmiernie ubogi. Poppera mniej interesowała historia komunizmu, ale bardziej historia intelektualna. Jej głównymi częściami składowymi są:

1. Uprawiany przez wulgarnych marksistów historycyzm ekonomiczny.

2. Tzw. proroctwo Marksa głoszące, że wszystkie klasy z wyjątkiem burżuazji i proletariatu muszą zniknąć lub stracić znaczenie.

3. Tzw. teoria proletariackiej rewolucji społecznej, która zakłada okrutną wojnę domową między burżuazją a proletariatem

Jego zdaniem pochodną tych składników jest programowy antydemokratyzm, czyli polityka partii marksistowskiej, którą Popper sprowadza do siania wśród robotników zamętu. Drugą pochodną było sprzyjanie wewnętrznym i zewnętrznym wrogom społeczeństwa otwartego, czyli faszystom.

SPOŁECZEŃSTWO OTWARTE według Poppera jest przeciwieństwem społeczeństwa zamkniętego. Społeczeństwa otwartego nie budowano w przeszłości i nie buduje się współcześnie przez proste opozycje np. zniewolony - wolny.

Popper swoją wizję społeczeństwa otwartego nazywał humanitarną teorią sprawiedliwości, opartą na:

> postulatach właściwej zasady egalitarnej tzn. na postulacie zniesienia przywilejów naturalnych, opartej na przynależności grupowej

> drugim postulatem jest ogólna zasada indywidualizmu

> trzecim jest zasada, że zadaniem i celem państwa powinna być ochrona wolności obywateli

Na postawione pytanie, czy historia ma sens, Popper odpowiedział przecząco, ale dodawał, iż „możemy nadawać jej sens”. Podejście Poppera do liberalizmu jest niestandardowe.

- R. Aron (XX w) - autor dzieł „Demokracja i totalitaryzm”, „Walka klasowa”, „Widz i uczestnik”. Aron koncentruje się na tym, co działo się w byłym Związku Radzieckim. Analiza ustroje Związku Radzieckiego była podstawą charakterystyki totalitaryzmu. Wymienia on 5 cech totalitaryzmu:

1. Monopol jednej partii składa się na działalność polityczną.

2. Wspieranie działalności politycznej ideologią jako tzw. oficjalną prawdą państwa.

3. Dla upowszechnienia i ugruntowania prawdy państwa, to państwo skupia w ręku środki przemocy i manipulacji społeczeństwa.

4. W państwie totalitarnym większość działalności gospodarczych czy społecznych podlega kontroli.

5. Wszystko staje się działalnością państwa.

Aron opublikował tekst „Opium dla intelektualistów”, gdzie analizuje ideologię lewicowej inteligencji.

KOMUNITARYZM - nazwa bierze się od pojęcia wspólnoty, komuny. Uznanie prymatu wspólnoty nad jednostką. Korzenie, źródła komunitaryzmu sięgają czasów Arystotelesa, który wypowiadał się o państwie, które jest pojęciem pierwotnym, wcześniejszym niż jednostka. Dla komunitarystów jednostki są wytworem wspólnot, bo te umożliwiają im pojawienie się jako indywiduum. Jesteśmy skazani na wspólnotę, dzięki której wiemy, kim jesteśmy. Komunitaryzm jako nurt intelektualizmu pojawia się w 2 połowie XX w. Jest to nurt anglosaski, który zaznacza swą obecność w dziejach idei od lat 80 XX w. przedstawiciele: M. Sandel, Ch. Taylor, M. Walzer, A. Mac Intyre.

Komunitaryści wskazują na ograniczenia liberalizmu. Wytykają liberalistą brak integralnej antropologii, deprecjonowanie roli aksjologicznej wspólnoty, promowanie demokracji proceduralnej, pozbawionej dobra wspólnego, brak wyegzekwowania współuczestnictwa wszystkich obywateli. Komunitaryści nie odrzucają idei demokracji parlamentarnej. Oceniając pozytywne idee demokracji parlamentarnej komunitaryści występują przeciw konkretnym formom demokracji.

- Ch. Taylor wyodrębnił dwie formy demokracji:

1. demokracja ekonomiczna - akcentuje domenę ekonomii, minimalizuje cnoty moralne

2. demokracja grawitująca ku rządom totalitarnym, inspirowana przez ideę woli ogólnej (J.J. Rousseau)

Taylor w obu tych formach dostrzega pozytywne idee, ale zaproponował trzeci model społeczeństwa demokracyjnego - postuluje w nim prawo do pluralizmu i wolności obywatelskiej. Proponuje oprzeć państwo na wartościach transekonomicznych. Taylor dostrzega rolę ekonomii w funkcjonowaniu państwa demokratycznego. Opowiadał się za równowagą między własnością prywatną a publiczną (państwową) - model mieszany.

Komunitaryści krytycznie oceniali liberalno-proceduralną formę demokracji. Typy krytyki liberalizmu:

- antropologiczna - wskazywano na nieadekwatność koncepcji człowieka w ujęciu liberałów

- etyczna

- socjologiczna - polega na uwidocznieniu negatywnych skutków atomistycznej koncepcji życia politycznego

KRYTYKA LIBERALIZMU:

>FILOZOFIA SPOŁECZNO-POLITYCZNA

W jej ramach podkreśla się, że mankamentem liberalizmu jest indywidualny człowiek zakorzeniony w życiu społecznym. Jednostka w filozofii liberalnej pojmowana jest jako jednostka bez historii. Osoba ludzka nie jest osobnikiem wyalienowanym z życia społecznego, nie jest czystym „ja”. Człowiek kształtując swą osobowość nie może ignorować podstawowego pytania, kim jestem. Odpowiedź na to pytanie ukierunkowuje postawy i wybory życiowe. Przeciwnicy komunitaryzmu odwołują się do mobilności współczesnej generacji. Liberalna teza o rzekomej autokreacji człowieka mija się z logiką i realistyczną filozofią. Istnienie czystego „ja” całkowicie autonomicznego, nie potwierdza metoda introspekcji - zawsze jesteśmy świadomi interakcji społecznych.

>PŁASZCZYZNA ANTROPOLOGICZNA (filozofia człowieka)

Komunitaryści krytycznie oceniają liberalną koncepcję wolności. Taylor dowodzi, że liberalna wolność byłaby próżnią, w której nic nie byłoby warto czynić. Dodaje, że człowiek to istota wolna, rozumna, kreatywna.

Według Mac Intyre skrajny liberalizm nawiązuje do F. Nietschego.

Przedstawiciele komunitaryzmu krytycznie oceniają liberalną koncepcję demokracji. Sandel formułuje dwa zarzuty:

1. Liberalna koncepcja demokracji jest skoncentrowana na procedurach prawnych, a nie na wartościach.

2. W liberalizmie dochodzi do absolutyzowania wolności indywidualnej.

Pozytywną koncepcję demokracji prezentuje Taylor, wskazując na jej niezbędne warunki:

1. Jedność społeczna jest potwierdzona przez solidarność społeczną.

2. Autentyczne uczestnictwo społeczeństwa obywatelskiego.

3. Wzajemny szacunek i uznanie.

4. Właściwa polityka ekonomiczna.

Różnice - Modele demokracji liberalnej według komunitarystów (brak jednoznacznej aprobaty dla idei dobra wspólnego, wartości narodowo-polityczne są istotne dla dobra wspólnego) vs modele demokracji liberalnej według liberałów.

28

---