WYKŁAD

REKULTYWACJA SKŁAWISK I

1. Wprowadzenie i podstawowe regulacje prawne

1. Wprowadzenie

Problem rekultywacji składowisk odpadów zaczął być dostrzegany tak naprawdę dopiero w latach osiemdziesiątych. Obecnie problem ten nabrał szczególnego znaczenia. Przeprowadzone w 2002 r. przeglądy ekologiczne składowisk oraz analizy zawarte w Planach Gospodarki Odpadami wykazały, na konieczność zamknięcia i zrekultywowania tych składowisk, które nie mogą uzyskać decyzji dostosowawczej. Skalę problemu powiększają liczne dzikie składowiska zinwentaryzowane w trakcie wykonywania Planów Gospodarki Odpadami. Należy się, zatem spodziewać, że w najbliższych czterech latach wiele obiektów starej generacji pozbawione jakichkolwiek zabezpieczeń a często zlokalizowanych w sposób przypadkowy oraz dzikich składowisk będzie podane rekultywacji. Wskazane jest również zweryfikowanie tradycyjnego podejścia do zagadnień rekultywacji w przypadku rekultywacji składowisk spełniających obecne wymagania techniczne i technologiczne.

Przez wiele lat panowało powszechne przekonanie, że rzucone na stertę „śmieci” i tak zgniją. Przekonanie to jest niewątpliwie słuszne, lecz rozpatrywana w owym czasie skala zagadnienia dotyczyła składowisk niewielkich gdzie składowane były odpady o odmiennym składzie morfologicznym niż dzisiaj. Co będzie, jeżeli po zakończeniu eksploatacji składowisko pozostawimy samemu sobie? W stosunku do składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne scenariusze mogą się nieco różnić, lecz w końcowym efekcie natura sama upora się z tym problemem. Stopniowo na złożu odpadów pojawiać się zaczną rośliny pionierskie (najpierw tam gdzie znajduje się choćby trochę gruntu mineralnego), rośliny te przygotowywać będą siedliska dla swoich naturalnych sukcesorów. Wierzchnia warstwa odpadów ulęgać będzie mineralizacji i powoli przekształcać się w glebę. Coraz większa liczba gatunków roślin znajdzie korzystne warunki siedliskowe począwszy od roślinności łąkowej, poprzez krzewy aż na teren dawnego składowiska zaczną wkraczać drzewa. W końcowym rezultacie składowane odpady ulegną mineralizacji a powierzchnia składowiska pokryta będzie bujną (z uwagi na żyzność podłoża) roślinnością. Proces ten jednak będzie długotrwały obejmujący niekiedy dziesięciolecia. W tym czasie do wód gruntowych wymywane mogą być produkty przemian odbywających się wewnątrz składowiska stanowiące dla nich zagrożenie. Odkryte partie złoża odpadów stanowić będą istotne źródło zagrożenia mikroorganizmami chorobotwórczymi oraz emisją odorów. Ponadto zaśmiecenie terenów otaczających będzie prowokować do dalszego nielegalnego już składowania odpadów.

2. Rekultywacja jako proces

Rekultywacja jest procesem w trakcie, którego zniszczone tereny przywracane są dla środowiska jako tereny ponownie użyteczne. Rekultywacja składowiska to nie tylko realizacja zaprojektowanych zabiegów technicznych i biologicznych, lecz również ciągła kontynuacja działań, aż do momentu uznania, że teren może być zagospodarowany zgodnie z przeznaczeniem.

O ile degradacja terenu może nastąpić w bardzo krótkim czasie to proces naprawczy będzie trwał w skrajnych przypadkach nawet kilkanaście lat. Przez te lata niezbędny jest stały monitoring efektów rekultywacji oparty o analizy laboratoryjne, obserwacje stanu szaty roślinnej oraz obserwacje bezpieczeństwa geotechnicznego składowiska. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości należy wprowadzić odpowiednie korekty. W początkowym etapie rekultywacji szata roślinna wymaga starannych zabiegów pielęgnacyjnych. Ich nieprzestrzeganie jest częstym powodem braku zamierzonych efektów rekultywacji a tym samym zmarnowaniem dotąd poniesionych kosztów.

3. Rekultywacja a eksploatacja składowiska

REKULTYWACJA JEST CZĘŚCIĄ BIEŻĄCEJ EKSPLOATACJI SKŁADOWISKA!

Tradycyjne podejście do zagadnień rekultywacji składowiska przewiduje, że wykonywana jest ona po zakończeniu eksploatacji. Takie podejście zwykle powodowało, że składowisko przez okres eksploatacji stanowiło trudną do zaakceptowania cuchnącą górę odpadów, układaną w przypadkowy i niezorganizowany sposób i dopiero po zamknięciu obiektu rozpoczynały się działania, aby stan rzeczy uporządkować.

Po zamknięciu obiektu wykonuje się kosztowny projekt rekultywacji, przechodzi się przez dość niejasną procedurę jego uzgodnienia i poszukuje źródeł finansowania. Oczywiście w tym przypadku zakres prac jest bardzo duży, wynikający zwykle ze źle uformowanych skarp oraz braku właściwej rekultywacyjnej okrywy gruntowej. Jest to również proces bardzo kosztowny.

A można inaczej!

Jak wcześniej podkreślono rekultywacja składowisk odpadów innych niż niebezpieczne winna stanowić element technologii jego eksploatacji. Zatem powinna być sukcesywnie prowadzona od chwili formowania nasypu odpadów. Projekt rekultywacji powinien stanowić integralną część projektu składowiska a bieżące zadania powinny być wyczerpująco opisane w instrukcji eksploatacji.

Sukcesywna rekultywacja polega na:

1. systematycznym formowaniu skarp zgodnie z zaprojektowanym nachyleniem;

2. w miarę wzrostu złoża odpadów skarpy przykrywane są mineralną okrywą rekultywacyjną;

3. okrywa rekultywacyjna jest w terminach agrotechnicznych obsiewana odpowiednio dobraną roślinnością zadarniającą i obsadzana krzewami;

4. roślinność jest stale pielęgnowana.

Efektem skojarzenia eksploatacji składowiska z jego sukcesywną rekultywacją jest:

1. formowany nasyp odpadów ma wygląd zielonego pagórka z niewielka odkrytą częścią przeznaczoną do bieżącej eksploatacji;

2. roślinność rekultywacyjna może być staranniej pielęgnowana, przez co efekt rekultywacji biologicznej osiągany jest szybciej;

3. uzyskuje się istotne ograniczenie ilości odcieków, przez co zmniejszają się koszty eksploatacji składowiska;

4. ograniczona zostaje uciążliwość odorowa obiektu poprzez adsorpcję gazów w warstwie rekultywacyjnej (zasada biofiltracji).

1. .Podstawowe regulacje prawne

Jak wcześniej wspomniano rekultywacja powinna być elementem technologii eksploatacji składowiska. Jednak w przypadku większości starych składowisk sytuacja jest nie do naprawienia i ich rekultywacja stanowi oddzielną inwestycję podejmowaną po zakończeniu eksploatacji. Rekultywacja terenów poskładowiskowych to nie tylko jednorazowa inwestycja, ale również:

• docelowe zagospodarowanie terenu, które może być zrealizowane w niektórych przypadkach po kilkunastu latach;

• stały monitoring efektów rekultywacji w tym ewentualne korekty wykonanych prac (zwłaszcza wprowadzania roślinności).

Aktualnie brak jest jednolitych przepisów prawnych dotyczących rekultywacji terenów zdegradowanych w tym również terenów poskładowiskowych. Projektowanie oraz realizacja rekultywacji terenów poskładowiskowych często wymaga uwzględnienia przepisów zawartych w takich aktach prawnych jak:

• ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. Nr 16, poz. 78 z późn. zm.);

• ustawa z dnia 4 lutego. Prawo geologiczne i górnicze ” (Dz. U. Nr 27, poz.96 z późn. zm.);

• ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627z późn. zm.);

• ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. o odpadach (Dz. U. Nr 62, poz. 628 z późn. zm.);

• ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz. 717 z późn. zm.);

• ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. Nr 106, poz. 1126. z późn. zm);

• ustawa z dnia 18 lipca 2001r. Prawo wodne (Dz. U. Nr 115, poz. 1229 z późn. zm.);

• rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 grudnia 2002 r. w sprawie zakresu, czasu, sposobu, oraz warunków prowadzenia monitoringu składowisk odpadów (Dz. U. Nr 220, poz. 1850);

• rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Dz. U. Nr 61, poz. 549).

W ustawie o ochronie gruntów rolnych i leśnych zdefiniowane zostało pojęcie rekultywacji gruntów i ich zagospodarowania oraz określono podmiot, na którym spoczywa obowiązek wykonywania rekultywacji. Zgodnie z tą ustawą:

1. pod pojęciem rekultywacji rozumie się nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanych albo zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg)

2. pod pojęciem zagospodarowanie gruntów rozumie się rolnicze, leśne lub inne użytkowaniu gruntów zrekultywowanych)

Według art. 20 wymienionej ustawy obowiązek rekultywacji gruntów (na własny koszt) spoczywa na osobie, która powoduje utratę lub ograniczenie wartości użytkowej gruntów

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska w rozdziale Ochron powierzchni ziemi stwierdza między innymi(art. 101):

Ochrona powierzchni ziemi polega na zapewnieniu jak najlepszej jej jakości, w szczególności poprzez:

1. racjonalne gospodarowanie;

2. zachowanie wartości przyrodniczych;

3. zachowanie możliwości produkcyjnego wykorzystania;

4. ograniczanie zmian naturalnego ukształtowania;

5. utrzymanie jakości gleby i ziemi powyżej lub, co najmniej na poziomie wymaganych standardów;

6. doprowadzenie jakości gleby i ziemi, co najmniej do wymaganych standardów, gdy nie są one dotrzymane;

7. zachowanie wartości kulturowych, z uwzględnieniem archeologicznych zabytków.

Według art. 102 ustawy:

1. władający powierzchnią ziemi, na której występuje zanieczyszczenie gleby lub ziemi albo niekorzystne przekształcenie naturalnego ukształtowania terenu, jest obowiązany, z zastrzeżeniem ust. 2-5, do przeprowadzenia ich rekultywacji (koszty rekultywacji ponosi podmiot, który spowodował zanieczyszczenie gleby lub ziemi albo niekorzystne przekształcenie naturalnego ukształtowania terenu);

2. jeżeli władający powierzchnią ziemi wykaże, iż zanieczyszczenie gleby lub ziemi albo niekorzystne przekształcenie naturalnego ukształtowania terenu, dokonane po dniu objęcia przez niego władania, spowodował inny wskazany podmiot, to obowiązek rekultywacji spoczywa na tym podmiocie;

3. jeżeli zanieczyszczenie gleby lub ziemi albo niekorzystne przekształcenie terenu odbyto się za zgodą lub wiedzą władającego powierzchnią ziemi, jest on obowiązany do ich rekultywacji solidarnie ze sprawcą;

4. starosta dokonuje rekultywacji, jeżeli:

1) podmiot, który spowodował zanieczyszczenie gleby lub ziemi albo niekorzystne przekształcenie naturalnego ukształtowania terenu, nie dysponuje prawami do powierzchni ziemi, pozwalającymi na jej przeprowadzenie, lub

2) nie można wszcząć postępowania egzekucyjnego dotyczącego obowiązku rekultywacji albo egzekucja okazała się bezskuteczna, lub

3) zanieczyszczenie gleby lub ziemi albo niekorzystne przekształcenie naturalnego ukształtowania terenu nastąpiło w wyniku klęski żywiołowej.

W kolejnym artykule ustawy (art. 103)wskazano, że:

1. rekultywacja w związku z niekorzystnym przekształceniem naturalnego ukształtowania terenu polega na jego przywróceniu do stanu poprzedniego;

2. rekultywacja zanieczyszczonej gleby lub ziemi polega na ich przywróceniu do stanu wymaganego standardami jakości;

3. standard jakości określa zawartość niektórych substancji w glebie albo ziemi, poniżej których żadna z funkcji pełnionych przez powierzchnię ziemi nie jest naruszona;

4. funkcję pełnioną przez powierzchnię ziemi ocenia się na podstawie jej faktycznego zagospodarowania i wykorzystania gruntu, chyba, że inna funkcja wynika z planu zagospodarowania przestrzennego.

Według art. 106 ustawy:

1. obowiązany do rekultywacji powinien, uzgodnić jej warunki z organem ochrony środowiska;

2. uzgodnienie następuje w drodze decyzji określającej zakres, sposób i termin zakończenia rekultywacji;

3. we wniosku o uzgodnienie należy wskazać:

1) obszar wymagający rekultywacji;

2) funkcje pełnione przez wymagającą rekultywacji powierzchnię ziemi;

3) planowany zakres i sposób rekultywacji oraz termin jej zakończenia.

Niestety wymienione akty prawne nie wyjaśniają jednoznacznie wszystkich wątpliwości związanych z odpowiedzią na pytanie, jaka powinna być droga postępowania przy realizacji rekultywacji tak specyficznych obiektów, jakimi są składowiska odpadów obojętne i niebezpieczne (komunalnych).

Często droga ta jest traktowana na równi z procesem realizacji inwestycji budowlanej mogącej pogorszyć stan środowiska. Wydaje się, że taki tryb jest jednoznaczny dla składowisk, które powstały przy zachowaniu wymogów prawa budowlanego i w tym rozumieniu stały się budowlą.

Inaczej sytuacja wygląda, jeżeli składowisko nie posiada uregulowanego statusu formalnoprawnego (jest wysypiskiem „dzikim”). W takim przypadku mamy do czynienia z typowy przypadkiem degradacji gruntów rolnych lub leśnych, których rekultywacja odbywać się powinna na zasadach określonych w ustawie o ochronie tych gruntów.

Jeżeli jednak w ramach rekultywacji składowiska nie posiadającego uregulowanego statusu formalnoprawnego wykonywane będą prace typowo budowlane jak np. budowa drogi, parkingów, obiektów kubaturowych związanych z zagospodarowaniem terenu czy regulacja stosunków wodnych metodami technicznym itp. to ich realizacja będzie musiała być zgodna z przepisami odpowiednich ustaw i rozporządzeń.

Przepisy kodeksu postępowania administracyjnego nie nakładają obligatoryjnego obowiązku opiniowania przez Wojewodę projektu rekultywacji wysypisk. Możliwe jest jednak uzyskanie pisemnej opinii dotyczącej tego projektu. Uzyskanie pozytywnej pisemnej opinii wojewody jest często jednym z warunków przyznania finansowego wsparcia tego przedsięwzięcia przez fundusze ekologiczne.

Wobec braku jednoznacznej interpretacji drogi postępowania dotyczącej projektów rekultywacji składowisk odpadów komunalnych oraz dużej dynamiki zmian w prawie ochrony środowiska za celowe należy uznać jej każdorazowe uzgodnienie z wojewodą jako organem administracji właściwym w sprawach inwestycji mogącej pogorszyć stan środowiska!!!

Wiele różnie interpretowanych zagadnień technicznych dotyczących zabezpieczenia środowiska przed oddziaływaniem nań zamykanego obiektu uporządkowało rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Dz. U. Nr 61, poz. 549). Określono w nim miedzy innymi zasady wykonywania warstwy okrywającej zamykany obiekt zarówno dla składowisk odpadów niebezpiecznych jak również dla pozostałych typów składowisk.

Tak, więc zgodnie z § 17 wymienionego rozporządzenia:

1. w procesie zamknięcia składowiska odpadów lub jego części wykonuje się prace rekultywacyjne w sposób zabezpieczający składowisko odpadów przed jego szkodliwym oddziaływaniem na wody powierzchniowe i podziemne oraz powietrze, integrujący obszar składowiska odpadów z otaczającym środowiskiem oraz umożliwiający obserwację wpływu składowiska odpadów na środowisko;

2. po zakończeniu eksploatacji składowiska odpadów niebezpiecznych lub jego części zabezpiecza się je przed infiltracją wód opadowych poprzez uszczelnienie jego powierzchni;

3. uszczelnienie, o którym mowa w ust. 2, wykonuje się z następujących warstw, poczynając od najniższej:

1) warstwa ekranująca złożona z warstwy mineralnej o wartości współczynnika filtracji k nie większej niż 1 x 10^-9 m/s oraz izolacji syntetycznej; miąższość warstwy ekranującej wynosi co najmniej 0,5 m;

2) warstwa drenażowa, żwirowo-piaszczysta o wartości współczynnika filtracji k większej niż 1 x 10^-4 m/s, z systemem drenów, o miąższości nie mniejszej niż 0,5 m;

3) wierzchnia warstwa ziemna o miąższości nie mniejszej niż 1,0 m, z żyzną warstwą gleby pozwalającą na wegetację roślin rekultywacyjnych.

4. po zakończeniu eksploatacji składowiska odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne lub składowiska odpadów obojętnych lub ich części, skarpy oraz powierzchnię korony składowiska porządkuje się i zabezpiecza przed erozją wodną i wietrzną przez wykonanie odpowiedniej okrywy rekultywacyjnej, której konstrukcja uzależniona jest od właściwości odpadów;

5. minimalna miąższość okrywy rekultywacyjnej dla składowiska odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne powinna umożliwić powstanie i utrzymanie trwałej pokrywy roślinnej.

2. PODSTAWOWE CZYNNIKI WARUNKUJĄCE PRZEBIEG PROCESÓW BIOCHEMICZNYCH WEWNĄTRZ SKŁADOWISKA

Jeszcze długi czas po zakończeniu eksploatacji składowiska gdzie składowano odpady ulegające biodegradacji a w szczególności odpady komunalne w jego wnętrzu odbywają się przemiany biochemiczne. Niektóre produkty tych przemian stanowią istotne zagrożenie dla środowiska. Czas czynności wewnętrznej składowiska zależny jest od wielu czynników, wśród, których na czołowym miejscu należy wymienić:

1. właściwości technologiczne odpadów - szczególnie istotna jest tu zawartość substancji organicznych stanowiących podstawowy materiał ulegający procesom biochemicznym;

2. warunki lokalizacyjne składowiska - składowiska zlokalizowane w wyrobiskach poeksploatacyjnych będą zdecydowanie dłużej stanowić zagrożenie dla środowiska niż składowiska napowierzchniowy; wynika to z mniejszej możliwości wymiany gazowej pomiędzy atmosferą a złożem odpadów;

3. sposób eksploatacji składowiska - mineralizacja odpadów silnie zagęszczonych będzie przebiegała wolniej niż odpadów luźnych (zagęszczanych lekkim spychaczem np. DT-75) gdzie dominować mogą procesy tlenowe'

4. warunki pogodowe - do przebiegu procesów biochemicznych niezbędna jest odpowiednia wilgotność; jeżeli wilgotność wewnątrz składowiska spadnie poniżej 20% spowoduje to znaczne spowolnienie, a nawet zatrzymanie procesów unieszkodliwiania odpadów; przesuszenie odpadów jest wiec zjawiskiem niekorzystnym przedłużającym czas ich unieszkodliwiania,

Wnioski

Istotą rekultywacji składowisk komunalnych jest stworzenie poprzez zabiegi techniczne, agrotechniczne i uprawowe takich warunków, aby naturalne procesy przemian biochemicznych zachodzące wewnątrz składowiska przebiegały w sposób możliwie jak najszybszy przy jak najmniejszym niekorzystnym oddziaływaniu na środowisko.

Niemal każdy przypadek działań rekultywacyjnych jest przypadkiem indywidualnym (z uwagi na ilość powyższych czynników) stąd też nie istnieje jedna właściwa metoda rekultywacji. Metodę musimy opracować dla każdego przypadku.

3. ZAGROŻENIA DLA ŚRODOWISKA POWODOWANE PRZEZ SKŁADOWISKA ODPADÓW PO ZAKOŃCZENIU EKSPLOATACJI I METODY ELIMINACJI ZAGROŻEŃ

1. Zagrożenia dla środowiska powodowane przez składowiska odpadów po zakończeniu eksploatacji

Pozostawione po zakończeniu eksploatacji nie zrekultywowane składowiska mogą przez długie lata stanowić uciążliwość dla otoczenia. Poniżej przedstawiono najbardziej charakterystyczne uciążliwości dla poszczególnych komponentów środowiska:

1. wody podziemne i powierzchniowe - wody te mogą być zanieczyszczane wymywanymi ze złoża odpadów substancjami będącymi produktami przemian biochemicznych w nim zachodzących lub innymi substancjami znajdującymi się w złożonych odpadach;

2. powietrze atmosferyczne - czystość powietrza atmosferycznego może być zagrożona poprzez możliwość emisji aerozoli bakteryjnych oraz pylenie; obiekty, na, których składowane były odpady zawierające duże ilości substancji organicznej mogą stanowić zagrożenie wywołane emisją gazu składowiskowego; wyróżniono cztery rodzaje zagrożenia:

1) niebezpieczeństwo wybuchu (CH₄),

2) obciążenia atmosfery substancjami szkodliwymi (policykliczne węglowodory),

3) uciążliwość zapachowa wywołana emisją złowonnych związków (merkaptany, siarkowodór, kwasy tłuszczowe),

4) szkody wegetacyjne spowodowane przez migrację metanu (blokowanie dostępu tlenu do korzeni roślin).

Uwaga: W ostatnich latach coraz większym problemem staje się emisja substancji złowonnych. Spowodowane jest to zbytnim często niekontrolowanym zbliżeniem się zabudowy mieszkalnej do obiektów komunalnych, co powoduje narażenie ich mieszkańców na uciążliwości zapachowe i związane z tym protesty;

3. środowisko gruntowe - o ile środowisko gruntowe jest dość odporne na zanieczyszczenia biologiczne to w bezpośrednim otoczeniu składowiska grunty mogą wiązać w kompleksie sorpcyjnym nadmierne ilości metali ciężkich, ponadto charakterystyczną ich cechą jest występujący nadmiar substancji użyźniających zwłaszcza azotowych mogących stanowić zagrożenie dla łańcucha pokarmowego;

4. krajobraz - nie do przyjęcia jest wizja terenów pokrytych rozwiewanymi papierami i foliami oraz zwałami odpadów;

5. bezpieczeństwo geotechniczne - oprócz wspomnianych wyżej zagrożeń dla środowiska niezwykle istotne jest zapewnienie bezpieczeństwa geotechnicznego rekultywowanego składowiska; aspekt ten jest często niedoceniany i pomijany w projektach; składowisko pod względem geotechnicznym jest przez długi czas tworem dynamicznym; przemiany w jego wnętrzu prowadzą do zmniejszenia objętości złoża wywołanego procesami biochemicznymi oraz samozagęszczaniem się odpadów; powstawać więc będą niecki i zapadliska bardzo sprzyjające tworzeniu się zastoisk wodnych; nie można oczekiwać, że zaprojektowana i ukształtowana bryła będzie budowlą niezmienną w nadanym jej kształcie; przewidzenie miejsc gdzie mogą wystąpić odkształcenia jest bardzo trudne i wymaga szczegółowych analiz geotechnicznych;

6. stateczność bryły -odpady z czasem zmieniają również swoje parametry geotechniczne, dotyczy to zwłaszcza kąta tarcia wewnętrznego i spójności; nadpoziomowe bryły starych składowisk często posiadają skarpy prawie pionowe. Stwarza to zagrożenie wystąpienia osuwisk zboczy a także wystąpienia zjawiska tzw. pełzania bryły, czyli powiększania się w sposób niekontrolowany stopy składowiska (może to spowodować problemy administracyjne poprzez przekroczenie granic działki); składowiska zlokalizowane na gruntach o małej nośności mogą ulegać deformacjom powstałym na skutek nierównomiernego osiadania podłoża; może to doprowadzić szczególnie przy wysokich skarpach składowiska do utraty stateczności i powstawania obrywów i osuwisk

1. Metody eliminacji zagrożeń

Współczesna inżynieria środowiska dysponuje rozwiązaniami technicznymi i technologicznymi pozwalającymi na prawie całkowite wyeliminowanie wspomnianych zagrożeń. Zasadniczo każdy projekt rekultywacji składowiska powinien być poprzedzony szczegółową analizą oddziaływania obiektu na środowisko. Metody i techniki rekultywacji dobiera się stosownie do zidentyfikowanych zagrożeń

2. Ochrona wód podziemnych i powierzchniowych

Zabezpieczenie wód podziemnych i powierzchniowych przed oddziaływaniem złoża odpadów może być realizowane poprzez zastosowanie różnych metod. Metody te stosuje się z reguły we wzajemnych kombinacjach. Systematykę metod podano na schemacie

1. Ograniczenie możliwości przemywania złoża- metody techniczne

Opracowano kilka metod technicznych pozwalających ograniczać możliwości przemywania złoża:

1. przykrycie składowiska przesłoną filtracyjną - dla składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalne) metoda ta może być stosowana w przypadku składowisk nadpoziomowych. W wielu opracowaniach wykonywanych na podstawie materiałów ofertowych producentów materiałów izolacyjnych w celu zabezpieczenia złoża odpadów przed infiltracją wód opadowych a w konsekwencji w celu ograniczenia ilości odcieków przyjmuje się szczelne przykrycie wysypiska folią HDPE. Jest to niewątpliwie radykalne rozwiązanie. Należy jednak zwrócić uwagę na całość zagadnienia. Składowanie odpadów komunalnych na nie jest jedynie zorganizowaną metodą ich pozbycia się z siedzib ludzkich. Składowanie odpadów na składowisku jest metodą unieszkodliwiania odpadów komunalnych. Złożone odpady w wyniku procesów przemian biochemicznych ulegają mineralizacji i przekształcają się w nieszkodliwy dla środowiska grunt antropogeniczny. Prawidłowy przebieg tych procesów zależy od wielu parametrów. W zależności od nich czas potrzebny do unieszkodliwienia złożonych odpadów może wynosić od kilku do kilkudziesięciu lat. Jednym z warunków przebiegu ww. procesów, będących jednocześnie źródłem powstawania gazu składowiskowego (metanogenezy) jest odpowiednia wilgotność złoża. Po spadku wilgotności składowanych odpadów poniżej 20 -18 % przemiany te zostają spowolnione lub ustają. Szczelne przykrycie składowiska przy zapewnieniu wentylacji (ujęcia biogazu) prowadzić będzie do przesuszenia złoża i znacznego spowolnienia biochemicznych procesów wewnątrz nasypu. Przedłużony, więc zostanie w czasie proces naturalnego unieszkodliwiania odpadów, a intensywność powstawania gazu będzie spadać. Może to spowodować, że składowisko będzie stanowić zagrożenie przez znacznie dłuższy czas niż w przypadku zastosowania innej technologii jego rekultywacji niż szczelne przykrycie jego powierzchni. Możliwy jest również scenariusz, że po kilkudziesięciu latach na skutek zmian w objętości nasypu a co za tym idzie zmiany pola powierzchni zewnętrznej i powstałych naprężeń lub pod wpływem maszyn pracujących na obiekcie (w celu jego dalszego zagospodarowania) dojdzie do przerwania izolacji. W takim przypadku po infiltracji wód opadowych, ponowne uwilgotnienie złoża zintensyfikuje przemiany biochemiczne w tym również produkcję gazu. Wzrośnie ponownie zagrożenie dla środowiska, na co obiekt może być nieprzygotowany (demontaż instalacji odgazowujących, instalacji do przechwytywania oraz oczyszczania odcieków).

Przedstawione rozważania wskazują, że celowe jest jak najszybsze bezpieczne dla środowiska doprowadzenie do zakończenia naturalnego procesu unieszkodliwiania odpadów.

Podkreślić należy również, że szczelne przykrycie złoża odpadów folią HDPE uniemożliwi przez długi czas wykonanie prawidłowej biologicznej zabudowy składowiska. Nasadzenie krzewów i drzew wymaga zapewnienia odpowiedniej warstwy gruntu dla prawidłowego ukorzenienia się. Wysiane trawy i rośliny motylkowe będą stale narażone zwłaszcza w górnej części skarp na wysychanie na skutek małej retencji wodnej, jaką będzie zapewniać niewielka warstwa okrywy rekultywacyjnej.

Do wykonania przesłony można zastosować cały szereg technologii stosowanych do uszczelnienia podłoży składowisk (folie HDPE, geokompozyty bentonitowe itp.) lub grunty nieprzepuszczalne. Oczywiście jest to rozwiązanie bardzo kosztowne.

Często stosowana jest argumentacja, że przykrycie folią jest niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania instalacji ujmującej biogaz. Pamiętać jednak należy, że w takim przypadku konieczne jest stosowanie podfoliowych systemów nawilżania złoża odpadów, co powoduje dalszy wzrost kosztów i skomplikowanie procesu rekultywacji. Ponieważ pozyskiwanie biogazu nie jest tu celem podstawowym a jedynie ma służyć zmniejszeniu oddziaływania rekultywowanego obiektu na powietrze atmosferyczne i wegetację roślin wystarczającym zabiegiem jest uszczelnienie folia lub gliną powierzchni bezpośrednio przylegających do ujęć biogazu.

W przypadku rekultywacji składowisk odpadów niebezpiecznych przykrycie obiektu przesłoną filtracyjną jest jedyna metodą.

Uszczelnienie wykonuje się z następujących warstw, poczynając od najniższej:

1) warstwa ekranująca złożona z warstwy mineralnej o wartości współczynnika filtracji k nie większej niż 1 x 10^-9 m/s oraz izolacji syntetycznej; miąższość warstwy ekranującej wynosi, co najmniej 0,5m;

2) warstwa drenażowa, żwirowo-piaszczysta o wartości współczynnika filtracji k większej niż 1 x 10^-4 m/s, z systemem drenów, o miąższości nie mniejszej niż 0,5 m;

3) wierzchnia warstwa ziemna o miąższości nie mniejszej niż 1,0 m, z żyzną warstwą gleby pozwalającą na wegetację roślin rekultywacyjnych;

2. odpowiednie ukształtowanie składowiska - ukształtowanie wierzchowiny składowiska i skarp powinno zapewniać sprawny lecz nie powodujący erozji spływ powierzchniowy wód opadowych; powinno również zabezpieczać powierzchnię wierzchowiny przed powstawaniem zapadlisk i lokalnych wklęśnięć gdzie może stagnować woda opadowa.

2. Ograniczenie możliwości przemywania złoża- metody biologiczne

Alternatywne zabezpieczenie złoża odpadów wysypiska przed infiltracją wód opadowych polega na zastosowaniu do rekultywacji nasypu odpadów metody biologicznej. Istotą metod jest osiągnięcie następujących efektów:

1. natychmiastowe stworzenie możliwości wegetacji (stworzenie odpowiedniego siedliska - warstwy glebotwórczej) dla roślin, które stanowić będą podstawową ochronę rekultywowanego obiektu;

2. stabilizację okrywy glebotwórczej złoża odpadów oraz zabezpieczenie jej przed erozją wodną i wietrzną, z równoczesnym nadaniem terenom odpowiednich walorów estetyczno-widokowych oraz krajobrazowych do czasu docelowego zagospodarowania;

3. inicjowanie i stymulowanie procesów glebotwórczych w wierzchniej warstwie odpadów;

4. zapobieżenie przemywania nasypu odpadów poprzez pochłanianie wód opadowych w strefie korzeniowej roślin, oraz na ich powierzchni;

5. zwiększenie parowania terenowego;

6. zmniejszenie spływu powierzchniowego ze skarp nasypu.

Metoda biologiczna polega na wykonaniu specjalnej glebotwórczej warstwy rekultywacyjnej a następnie jej obsiewie odpowiednio dobraną mieszanką roślin zadarniających oraz na nasadzeniu specjalnych gatunków krzewów i drzew.

Nie zakłada się, że warstwa rekultywacyjna będzie stanowiła bezwzględną przesłonę wodoszczelną, lecz tworzyć będzie przede wszystkim siedlisko dla roślin, które stanowić będą podstawową ochronę rekultywowanego obiektu. Dopuszcza się możliwość infiltracji wód opadowych niezbędnych do utrzymania wilgotności złoża odpadów, lecz w ilości możliwej do zaabsorbowania przez złożone odpady. W ten sposób będą mogły zachodzić naturalne procesy unieszkodliwiania złożonych odpadów. Będzie również możliwa naturalna wymiana gazowa. Do obsiewu dobiera się gatunki traw dających szybkie i silne zadarnianie, spełniające jednocześnie wymagania siedliska o bardzo zmiennych warunkach wodnych. Trawy wysiewa się wraz z rośliną osłonową. W celu zapobieżenia erozji wodnej spływ powierzchniowy ze skarp nasypu może być ograniczony przez nasadzenie pasów odpowiednio dobranych krzewów i drzew.

1. Uniemożliwienie rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń - metody techniczne

Stosuje się następujące metody techniczne zapobiegające rozprzestrzenianiu się zanieczyszczeń:

1. izolacje boczne - izolacje te można stosować w przypadku kiedy konieczne jest szczególnie staranne odizolowanie odcieków składowiskowych od wód gruntowych; warunkiem ich stosowania jest odpowiednia budowa geologiczna podłoża; wykonana przegroda ma postać ekranu wodoszczelnego wykonanego np. jako iłowo-cementowy czy z tworzyw sztucznych odpowiednio połączona z warstwą nieprzepuszczalną. przegroda zapobiegać będzie penetracji wody gruntowej pod złoże odpadów, a tym samym wyeliminuje jej kontakt z odciekami; stosowanie przegród bocznych jest bardzo kosztowne i wymaga przeprowadzenia starannych analiz podłoża obiektu; przykład rozwiązania ekranu przeciwfiltracyjnego przedstawiono na schemacie

2. drenaże opaskowe - przy sprzyjających warunkach gruntowych możliwe jest przechwycenie wód przeciekowych drenażem opaskowym; skuteczność drenażu uwarunkowana jest niewielką miąższością gruntów przepuszczalnych zalegających w podłożu składowiska oraz możliwością zapewnienia odbiornika dla przechwyconych odcieków;

3. studnie depresyjne - stosowanie studni depresyjnych ma za zadanie ukierunkowanie przepływu wód podziemnych tak, aby możliwie duża ich ilość była przez nie przechwycona i przepompowana do odbiornika; wymuszony przepływ wód może jednak naruszyć powstałą pod dnem składowiska sorpcyjną warstwę ochronną powstałą z wymytych związków humusowych; jest to metoda bardzo radykalna; jej stosowanie wymaga dużych nakładów finansowych zarówno na eksploatację jak i na oczyszczenie dużych ilości przechwytywanych wód. .

1. Uniemożliwienie rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń - metody biologiczne

Metody te polegają na nasadzeniu wzdłuż stopy składowiska pasów roślinności o odpowiednim składzie florystycznym krzewiastej lub drzew. Rośliny powinny cechować się dużymi potrzebami pokarmowymi oraz wodnymi, dzięki czemu będą pobierać z zanieczyszczonych wód związki biogenne oraz mikroelementy (w tym również rozpuszczone związki metali ciężkich). Ponadto w kanalikach oraz porach gruntu w strefie korzeniowej nasadzonych roślin tworzyć się będą warunki bytowe dla wielu mikroorganizmów glebowych (grzybów, bakterii oraz glonów). Wytwarza się błona biologiczna. W trakcie przesączania się ścieków przez grunt błona ta wychwytuje i przerabia substancje organiczne oraz produkty ich rozkładu. Ścieki stanowią doskonałą pożywkę dla mikroorganizmów, które rozwijają się masowo i powodują przetworzenie wprowadzonej do gruntu substancji organicznej w związki mineralne przyswajalne dla roślin. Powstawać będzie w ten sposób naturalny filtr biologiczny.

2. Ochrona powietrza atmosferycznego

Ochrona powietrza atmosferycznego w przypadku składowisk obejmuje: ochronę przed emisja gazu składowiskowego oraz przed emisja aerozoli bakteryjnych i przed pyleniem.

3. Ochrona przed emisją gazu składowiskowego

Podstawowym elementem ochrony przed emisja gazu składowiskowego jest zapewnienie zorganizowanego odgazowania składowiska.

Zadaniem odgazowania rekultywowanych składowisk jest:

1. wyeliminowanie zagrożenia wybuchem metanu;

2. przerwanie ekranów utrudniających przepływ, odprowadzenie ciepła z wnętrza korpusu składowiska oraz ukierunkowanie przepływu gazów;

3. wyeliminowanie możliwości blokowania dostępu powietrza do korzeni roślin rekultywacyjnych;

4. ograniczenie uciążliwości zapachowej.

Uwagi:

1) ocena potrzeby odgazowania - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Dz. U. Nr 61, poz. 549) jednoznacznie nakazuje, aby składowisko odpadów, na którym przewiduje się składowanie odpadów ulegających biodegradacji, wyposaża się w instalację do odprowadzania gazu składowiskowego. Gaz składowiskowy oczyszcza się i wykorzystuje do celów energetycznych, a jeżeli jest to niemożliwe - spala w pochodni.

W przypadku starych składowisk gdzie wskazane jest potwierdzenie zasadności odgazowania. Jedyną pewną metodą dla stwierdzenia czy wewnątrz złoża odpadów odbywają się przemiany uzasadniające ponoszenie kosztów budowy instalacji do ujęcia i unieszkodliwiania biogazu jest zbadanie stopnia mineralizacji odpadów. W tym celu należy w zależności od wielkości obiektu wykonać w reprezentatywnych miejscach odwierty. Z rdzeni odwiertów należy poprać próbki odpadów, które następnie należy zbadać i określić ilość węgla organicznego, który może ulec przemianom a następnie obliczyć ile biogazu może jeszcze powstać. Teoretyczną ilości gazu można wyliczyć z reakcji stechiometrycznej dla przyjętego modelu rozkładu substancji organicznej.

2) ujęcia gazu składowiskowego - aczkolwiek wykonanie ujęć biogazu jest możliwe we własnym zakresie wskazane jest jednak z uwagi na duże trudności w wykonywaniu odwiertów w odpadach powierzenie wykonania odgazowania specjalistycznej firmie.

1. Ochrona przed emisją aerozoli bakteryjnych i pyleniem

Zabezpieczeniem rekultywowanego składowiska przed pyleniem i emisja aerozoli biologicznych stanowi prawidłowo wykonana okrywa rekultywacyjna. Zadarnianie rekultywowanych powierzchni całkowicie eliminuje uciążliwość związaną z pyleniem lub emisją aerozoli bakteryjnych

1. Ochrona przyległych gruntów

1. grunty zanieczyszczone metalami ciężkimi - w przypadku zanieczyszczenia przyległych do składowiska gleb metalami ciężkimi do ich remediacji stosuje się generalnie dwie grupy metod:

1. grupę metod opartą na ekstrakcji fizyko-chemicznej (typu kwaśnego wyługowania czy elektroosmozy) lub na unieruchomieniu poprzez wytworzenie połączeń metali nierozpuszczalnych w wodzie; metody te wymagają specjalnego sprzętu i wysokich nakładów finansowych; poza tym pogarszają zarówno fizyczne właściwości gleb jak i ich aktywność biologiczną.

2. drugą grupą metod jest fitosanitacja (fitoremediation); polega ona na usuwaniu metali ciężkich z gleb przez rośliny; badania nad fitosanitacją zostały zapoczątkowane stosunkowo niedawno i choć metody te są jeszcze w fazie doświadczalnej należy się spodziewać, że w niedługim czasie będą popularnie stosowane.

Podstawowym działaniem w przypadku stwierdzenia zanieczyszczenia gruntu metalami ciężkimi jest zawsze doprowadzenie środowiska glebowego do odczynu zasadowego poprzez wapnowanie.. Powoduje to przejście związków większości metali ciężkich w formy nierozpuszczalne a tym samym unieruchomienie ich w gruncie. Metale w tej formie nie są wymywane do wód gruntowych, nie są również pobierane przez rośliny.

W przypadku niewielkich objętości gruntu wskazane jest jego wydobycie i zastosowanie do wykonania okrywy rekultywacyjnej. Pozostały wykop należy wypełnić dowiezionym guntem.

2. nadmiar substancji użyźniających-usuwanie nadmiaru substancji użyźniających z gleby wokół rekultywowanych składowisk przeprowadza się poprzez nasadzanie roślin o dużych potrzebach pokarmowych; osiągniecie właściwych rezultatów związane jest jednak ze starannym regularnym usuwaniem rocznych przyrostów masy i odpowiednią nimi gospodarką; przykładowo zastosowanie do usuwania nadmiernego przeżyźnienia trawy kupkówki pospolitej wymaga kilkukrotnego w trakcie sezonu wegetacyjnego jej koszenia; po skoszeniu trawa musi być zebrana i przeznaczona najlepiej na kompost

4. KRYTERIA DOBORU METOD REKULTYWACJI i Tecniczne odtwarzanie Gleby

Kryteria doboru metod rekultywacji składowisk odpadów komunalnych można podzielić na kryteria ekonomiczne i pozaekonomiczne. Ochrona środowiska naturalnego jest jednak celem nadrzędnym w związku, z czym kryteria pozaekonomiczne powinny być kryteriami wiodącymi.

1. Kryteria pozaekonomiczne - podstawowe kryteria pozaekonomiczne to:

1. stopień zagrożenia środowiska przez obiekt - jest to kryterium wiodące; przykładem może być sytuacja, w której rekultywowany obiekt zlokalizowany jest na zbiorniku wód podziemnych o dużym znaczeniu; w takim przypadku niebezpieczeństwo skażenia jego wód wymaga zastosowania rozwiązań dających szybkie efekty i duży stopień pewności skutecznego działania

2. kierunek rekultywacji - tereny przeznaczone pod budownictwo będą wymagały większego bezpieczeństwa pod względem geotechnicznym niż tereny przeznaczone pod zalesienie;

3. wymagany czas rekultywacji wynikający z zagospodarowania terenów przyległych - przekształcenia otoczenia mogą determinować zastosowanie metod dających bardziej szybkie efekty.

4. zdrowy rozsądek - Rzetelna ocena zagrożeń środowiska oraz znajomość zjawisk zachodzących we wnętrzu składowiska warunkują zastosowanie właściwych metod

2. Kryteria ekonomiczne - podstawowe kryteria ekonomiczne to:

1. koszt pracy i materiałów podstawowych zabiegów,

2. koszt nadzoru i pielęgnacji zieleni w trakcie trwania procesu rekultywacji,

3. wartość użytkowa terenów lokalizacji obiektu.

4. Podstawowe zasady rekultywacji gruntów zdegradowanych

Przywrócenie gruntom właściwości użytkowych sprowadza się w praktyce do stworzenia na rekultywowanym terenie warunków siedliskowych dla roślin. Wytworzenie warunków do wegetacji roślin nie jest jedynie wynikiem zabiegów technicznych, agrotechnicznych i rolniczych, lecz niezwykle istotnym parametrem jest czas. Doprowadzenie zdegradowanych terenów do ponownego zafunkcjonowania na nich naturalnych procesów glebotwórczych (pomimo zabiegów rekultywacyjnych) wymaga nieraz wielu lat. Jakkolwiek zniszczenie gleb może odbywać się w ciągu „chwili” to przywrócenie im cech użytkowych może obejmować kolejne stopnie poprawy (umożliwiające wegetację roślin o coraz wyższych wymaganiach siedliskowych) rozłożone w czasie aż do osiągnięcia założonego rezultatu.

Proces rekultywacji obejmuje trzy podstawowe rodzaje działań

1. Zabiegi techniczne związane z ukształtowaniem rzeźby terenu oraz warunków wodnych w układzie najbardziej korzystnym dla zamierzonych upraw roślin oraz przyszłego wykorzystania.

2. Zabiegi mające na celu zainicjowanie na zdegradowanym terenie procesów tworzenia się gleby poprzez detoksykację gruntu oraz wytworzenie warstwy glebotwórczej.

3. Zabiegi biotechniczne związane z wprowadzanie roślinności z uwzględnieniem następstwa gatunków od roślin pionierskich do docelowych.

1. Etapy rekultywacji

Proces rekultywacji terenów poskładowiskowych można umownie podzielić na pięć etapów

ETAP I - przygotowanie rekultywacji

1. Rozpoznanie problemu (badania terenowe i laboratoryjne, sporządzenie dokumentacji geologicznej, hydrogeologicznej, geodezyjnej itp.) oraz diagnoza stopnia, przyczyn i skutków degradacji gruntów.

2. Ustalenie kierunku zagospodarowania. Wybór kierunku zagospodarowania jest (w okresie projektowania) uzależniony od wyników badań geologicznych i hydrogeologicznych terenu zdegradowanego, a także od wielu innych warunków: przyrodniczych, ekonomicznych, technicznych i społecznych. Kierunek zagospodarowania musi być zgodny z Miejscowym Planem Zagospodarowania Przestrzennego

3. Opracowanie dokumentacji projektowej (często z zachowaniem wymogów prawa budowlanego, górniczego, geologicznego) oraz jej uzgodnienie.

ETAP II - rekultywacja techniczna

1. Odpowiednie ukształtowanie złoża odpadów tak aby:

1. zachowane było bezpieczeństwo geotechniczne,

2. ograniczona została możliwość infiltracji wód opadowych w złoże odpadów,

3. możliwe było przyszłe zagospodarowanie docelowe.

2. Właściwe ukształtowanie warunków wodnych umożliwiających należytą gospodarkę wodami powierzchniowymi zarówno na złoża odpadów, jak i w jego otoczeniu.

3. Izolacja odpadów niebezpiecznych poprzez odpowiednie ich przykrycie.

4. Całkowite lub częściowe odtworzenie gleb metodami technicznymi.

5. Budowa dróg dojazdowych, mostów, przepustów itp., niezbędnych do właściwego użytkowania terenu.

ETAP III - rekultywacja biologiczna i szczegółowa

1. Zabezpieczenie stateczności zboczy obudową biologiczną.

2. Przeciwerozyjną obudowę roślinnością zboczy i wierzchowin oraz skarp.

3. Wprowadzenie odpowiedniej zabudowy biologicznej spełniającej zadanie sanitacji rekultywowanego terenu.

4. Regulację lokalnych stosunków wodnych przez budowę niezbędnych urządzeń melioracyjnych i ochronę wód przed zanieczyszczeniem.

ETAP IV - zagospodarowanie docelowe

Etap ten obejmuje zabiegi techniczne połączone z zagospodarowaniem biologicznym, które ma na celu przywrócenie gospodarczej użyteczności terenom poskładowiskowym zapewniające wykorzystanie zrekultywowanych terenów do celów gospodarki leśnej, rolnej, wodnej, komunalnej, do celów rekreacyjnych itp.

W etapie zagospodarowania docelowego wyróżnia się dwie fazy:

1. Zagospodarowanie wstępne, które jest przedłużeniem rekultywacji biologicznej obejmującej, w zależności od kierunku zagospodarowania, zadrzewienie lub zalesienie albo realizację płodozmianu rekultywacyjnego dla wzmożenia procesów glebotwórczych i wytworzenia gleby. Przeprowadzenie odpowiednich zabiegów dla wykorzystania terenu przez gospodarkę komunalną. W fazie tej stosuje się również niezbędne uzupełniające zabiegi agrotechniczne, wodnomelioracyjne i pielęgnacyjne.

2. Zagospodarowanie docelowe polegające na ostatecznym ukształtowaniu terenu dla ewentualnych potrzeb gospodarki wodnej, komunalnej lub rekreacji.

ETAP V - monitoring efektów rekultywacji

O ile degradacja terenu może nastąpić w bardzo krótkim czasie to proces naprawczy będzie trwał w skrajnych przypadkach nawet kilkanaście lat. Przez te lata niezbędny jest stały monitoring efektów rekultywacji oparty o analizy laboratoryjne, obserwacje stanu szaty roślinnej oraz obserwacje bezpieczeństwa geotechnicznego składowiska. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości należy wprowadzić odpowiednie korekty. Podkreślić należy, że szata roślinna szczególnie w początkowym etapie rekultywacji wymaga starannych zabiegów pielęgnacyjnych. Ich nieprzestrzeganie jest częstym powodem braku zamierzonych efektów. Zabiegi rekultywacji zarówno technicznej jak i biologicznej łączą się w długotrwały i trudny do zaprojektowania proces wymagający w trakcie przebiegu fachowego nadzoru, w tym oceny ich efektów. Nadzór oraz monitorowanie efektów rekultywacji powinno stanowić swoiste sprzężenie zwrotne prowadzące do właściwych reakcji na występującą często na styku przyroda-technika „nieprzewidywalność” przebiegu zaprojektowanych procesów.

1. TECHNICZNE ODTWARZANIE GLEBY

Przywrócenie gruntom właściwości użytkowych sprowadza się w praktyce do utworzenia na rekultywowanym terenie warunków siedliskowych dla roślin, co zasadniczo jest tożsame z otworzeniem lub utworzeniem rekultywacyjnej pokrywy glebowej. W wielu przypadkach rekultywacyjna warstwa gleby ma również zadanie inicjowanie w głębiej położonych warstwach odpadów naturalnych procesów glebotwórczych powodujących przekształcenie odpadów w glebę pochodzenia antropogenicznego. W takim przypadku mówimy o glebotwórczej warstwie rekultywacyjnej.

Zadania warstwy glebotwórczej:

1. Natychmiastowe stworzenie możliwości wegetacji roślin (stworzenie dla nich siedliska) stanowiących ochronę rekultywowanego obiektu przed szkodliwym wpływem na środowisko a w szczególności:

1. przed erozją wodną i wietrzną,

2. poprzez ograniczenie możliwości infiltracji wód opadowych (ograniczenie możliwości przemywania),

1. Zainicjowanie naturalnych procesów glebotwórczych.

Ideałem byłoby, aby dotwarzanie warstwy glebowej odbywało się przy wykorzystaniu naturalnie żyznej gleby (pochodzącej np. ze zdjętej w trakcie budowy warstwy humusu). Niestety w większości przypadków nie dysponujemy taką możliwością (duże powierzchnie do rekultywacji, cena ziemi urodzajnej, koszty transportu itp.). W takiej sytuacji konstruujemy warstwę glebotwórczą przy zastosowaniu komponentów możliwych do pozyskania w ekonomicznie uzasadniony sposób. W skład warstwy glebotwórczej wchodzi:

1. szkielet glebotwórczy - materiał mineralny nadający mechaniczne cechy tworzonej glebie,

2. materiał użyźniający - nawóz organiczny lub mineralny nadający szkieletowi glebotwórczemu właściwości fizyczne, chemiczne i biotyczne gleby.,

Warstwa glebotwórcza = szkielet glebotwórczy + materiał użyźniający

Glebotwórcza warstwa rekultywacyjna jest zwykle podścielona warstwą pośrednią wykonaną z gruntu mineralnego jaki został zastosowany do jej wykonania.

Miąższość warstwy glebotwórczej powinna być dostosowana do roli, jaką ma spełniać. Jeżeli warstwa ma stanowić siedlisko dla roślin rekultywacyjnych jej miąższość może być mniejsza niż w przypadku, kiedy zadaniem warstwy jest również retencja wód opadowych. W przypadku, kiedy podstawową roślinność rekultywacyjną maja stanowić trawy warstwa rekultywacyjna nie powinna przekraczać 20 cm. Ma to szczególne znaczenie w początkowym okresie wegetacji traw, kiedy są one zagrożone przez konkurencję głęboko korzeniących się jednorocznych roślin jednoliściennych nie spełniających wymogów stawianych dla roślin rekultywacyjnych. Nasadzenie roślinności krzewiastej oraz drzew wymaga przygotowania odpowiednich stanowisk pod sadzonki lub sztobry w postaci zaprawionych żyzną ziemią lub kompostem dołków o głębokości ok. 80 cm.

W trakcie rekultywacji składowisk w zależności od rodzaju składowanych odpadów i sposobu eksploatacji mamy następujące przypadki:

1. zewnętrzną warstwę złoża odpadów stanowią odpady mineralne o właściwościach powietrzno-wodnych zbliżonych do gruntów mineralnych; taka sytuacja występuje na składowiskach popiołów ze spalania węgla w elektrowniach i elektrociepłowniach, na składowiskach odpadów poodlewniczych itp.;

2. zewnętrzną warstwę odpadów stanowią odpady mineralne, których właściwości powietrzno-wodne nie są zbliżone do gruntów mineralnych np. składowiska gruzu itp.

3. zewnętrzną warstwę złoża odpadów stanowią odpady o charakterze amorficznym, lecz z dużym udziałem odpadów organicznych np. składowiska odpadów komunalnych;

4. na składowisku składowane są odpady niebezpieczne.

W przypadku A do utworzenia rekultywacyjnej warstwy glebotwórczej należy wykorzystać zalegające w podłożu odpady mineralne. Warstwę rekultywacyjną tworzą odpady mineralne wymieszane do głębokości 25 - 30 cm z materiałem użyźniającym.

W przypadku B i w przypadku C konieczne jest wykonanie okrywy rekultywacyjnej z dowiezionych i odpowiednio zmieszanych komponentów. Możemy tu liczyć na współoddziaływanie warstwy rekultywacyjnej z głębiej położonymi warstwami odpadów. W przypadku B oddziaływanie to będzie intensywniejsze.

Przypadek D również wymaga wykonania okrywy rekultywacyjne z dowiezionych i odpowiednio zmieszanych komponentów. Z uwagi jednak na izolację syntetyczną stanowiącą element zewnętrznego uszczelnienia złoża odpadów brak jest głębszego oddziaływania warstwy rekultywacyjnej.

Dobór komponentów warstwy glebotwórczej

Dobór komponentów powinien odbywać się dla każdego rekultywowanego obiektu indywidualnie. Przy doborze powinniśmy się kierować następującymi kryteriami:

1. zaprojektowaną żyznością warstwy glebotwórczej (uwzględniającą potrzeby pokarmowe zaplanowanych roślin);

2. właściwościami chemicznymi i fizycznymi materiału na szkielet gruntowy;

3. dostępnością materiału użyźniającego (materiały miejscowe, w ostateczności staranne nawożenie).

Zasadniczo dobór komponentów powinien być prowadzony w oparciu o analizy laboratoryjne, w praktyce jednak powszechne jest korzystanie z danych literaturowych dla substancji podobnych. O ile szkielet glebotwórczy może stanowić niewielka grupa materiałów tak substancji użyźniających możemy stosować wiele rodzajów. Od najprostszych rozwiązań w postaci nawozów rolniczych (zielonych i mineralnych) do substancji stanowiących odpad, jakim są osady ściekowe, popioły ze spalania węgla brunatnego, komposty z odpadów miejskich. Stosowanie wielu substancji użyźniających obwarowane jest regulacjami prawnymi warunkującymi dopuszczalne parametry chemiczne i biologiczne.

Najkorzystniejszym ze względów ekologicznych jak i ekonomicznych rozwiązaniem jest wykorzystanie do rekultywacji składowisk powstających masowo odpadów.

Ekologiczną (przyrodniczą) użyteczność odpadów ocenia się [Siuta 2002] na podstawie ich fizycznych, chemicznych i biologicznych (w tym sanitarnych) właściwości oraz technicznych możliwości do stosowania (zmodyfikowania) wymienionych odpadów do określonych potrzeb. Odpady ekologicznie użyteczne dzieli się na: organiczne, mineralno-organiczne i mineralne oraz na odpady pochodzenia biologicznego, geologicznego i przemysłowego.

1. odpady organiczne pochodzenia biologicznego - są to odpady pochodzenia roślinnego, mikrobiologicznego i zwierzęcego, stanowią duże zasoby nawozowe i glebotwórcze; do odpadów organicznych pochodzenia biologicznego zalicza się głównie wszelkie niespożytkowane zasoby masy roślinnej w gospodarstwach rolnych (w tym warzywniczych i sadowniczych) i leśnych, na terenach zieleni miejskiej i przemysłowej, w przetwórstwie rolno-spożywczym, w przetwórstwie drewna

2. odpady organiczne pochodzenia geologicznego - do tych odpadów zalicza się torf i węgiel brunatny; torf stosuje się do ukształtowania próchniczotwórczej warstwy w gruncie mineralnym, intensywne nawożenie rekultywowanego gruntu azotem i fosforem zwiększa próchniczotwórczą efektywność torfu; węgiel brunatny powstał podobnie jak torf z masy roślinnej; miał węgla brunatnego obfituje także, podobnie jak torf, w substancję organiczną, jest ona mniej podatna na mikrobiologiczny rozkład niż torf, ale wykazuje dużą wodochłonność i próchniczotwórczość, nadaje się do bezpośredniego melioracyjnego ulepszania gleb i rekultywacji gruntów bezglebowych oraz do produkcji kompostu i podłoży dla roślin; główne źródła pyłu węgla brunatnego znajdują się w zagłębiach bełchatowskim, konińskim i turoszowskim.

3. odpady mineralne pochodzenia przemysłowego - do tych odpadów zalicza się głównie:

1. odpady energetyczne ze spalania węgla kamiennego i brunatnego, w postaci popiołów lotnych, żużla i popiołu oraz gipsu z odsiarczania spalin;

2. odpady hutnictwa metali nieżelaznych (głównie miedzi, cynku i ołowiu);

3. fosfogipsy z produkcji nawozów fosforowych;

4. wapno posodowe z przemysłu sodowego;

5. wapno pocelulozowe z przemysłu celulozowego;

6. wapno defekacyjne z przetwórstwa buraka cukrowego;

7. wapno pokarbidowe;

8. osady z mechanicznego i chemicznego oczyszczania ścieków przemysłowych;

9. pyły z przemysłu materiałów budowlanych, w tym głównie z przemysłu wapienno-cementowego;

10) osady z uzdatniania wody pitnej i technologicznej.

Warianty warstwy glebotwórczej

Różnorodność możliwych do wykorzystania materiałów powoduje, że kompozycje warstw rekultywacyjnych mogą być wielowariantowe. Poniżej przedstawiono warianty najczęściej spotykanych mieszanek rekultywacyjnych:

1. mieszanina gruntu mineralnego z osadami ściekowymi - ak wykonana warstwa rekultywacyjna powinna składać się z gruntu mineralnego oraz warstwy przefermentowanych i odwodnionych (sypkich) osadów ściekowych zmieszanych z  piaskiem gliniastym; osady po rozdrobnieniu należy rozłożyć a następnie wymieszać z gruntem stosując techniki rolnicze; mieszanina nie może zawierać nie rozdrobnionych brył osadu.

2. mieszanina popiołowo-osadowa - bardzo dobre rezultaty można uzyskać stosując mieszaninę popiołu z elektrociepłowni wraz z odwodnionymi osadami ściekowym w odpowiednich proporcjach; popioły i osady należy zmieszać ze sobą przed transportem przy zastosowaniu wydajnej betoniarki poziomej; duża kapilarna pojemność wodna oraz zasobność w składniki pokarmowe powoduje, że otrzymana mieszanina stwarza bardzo korzystne warunki siedliskowe dla roślin; popiół użyty do mieszaniny popiołowo-osadowej musi spełniać określone wymogi jakości z punktu widzenia ochrony środowiska posiadać atest dopuszczający go do stosowania jako materiał budowlany;

• mieszanina gruntu mineralnego z kompostem - szkielet glebotwórczy stanowić może grunt mineralny (minimum piasek gliniasty), jako materiał użyźniający należy wykorzystać kompost z odpadów miejskich z kompostowni; kompost może być klasy trzeciej (kompost rekultywacyjny); mieszanie komponentów należy prowadzić przy użyciu koparki z osprzętem chwytakowym.

• piasek gliniasty użyźniany nawozami mineralnymi - do wykonania warstwy rekultywacyjnej można zastosować piasek gliniasty użyźniony nawozami mineralnymi; warstwa taka wymaga jednak do czasu uzyskania samowystarczalności siedliska w substancję organiczną stałego uzupełniania składników pokarmowych dla roślin; możliwe jest także zastosowanie jako substancji użyźniającej nawozu organicznego w postaci obornika; dobór rodzajów oraz ilości nawozów należy przeprowadzić na podstawie znajomości rodzaju gruntu, jego żyzności i właściwości sorpcyjnych (oznaczonych laboratoryjnie).

Ułożenie warstwy glebotwórczej

Wykonanie okrywy rekultywacyjnej wymaga dobrej organizacji pod względem zapewnienia dostaw komponentów oraz ich mieszania i układania. Konieczne jest również skoordynowanie prac związanych z kształtowaniem złoża odpadów. Poniżej przedstawiono najważniejsze zasady wykonywania warstwy rekultywacyjnej:

1. prace nad wykonywaniem warstwy rekultywacyjnej należy prowadzić w terminach od początku kwietnia do połowy września. Związane jest to z zapewnieniem warunków do wschodów roślin osłonowych,

2. do układania warstwy na skarpach można zastosować koparkę z osprzętem zbierakowym (dostarczanie gotowych mas mieszanki), wskazane jest jednak dokonanie końcowej korekty ręcznie (przy uprzednio wykonanych szablonach); mieszanina powinna być uprzednio przygotowana,

3. układanie mieszaniny glebotwórczej na wierzchowinie można prowadzić przy pomocy spychacza oraz przy zastosowaniu technik rolniczych,

4. warstwę rekultywacyjną wraz z warstwą pośrednią należy układać sukcesywnie uprzednio wytyczonymi sektorami w miarę kształtowania skarp i wierzchowiny; szerokość sektora powinna wynosić ca 40 - 50 m. Niedopuszczalne jest pozostawienie nie przykrytych powierzchni na okres dłuższy niż jeden tydzień!!!

5. ułożoną warstwę należy obsiać w możliwie jak najszybszym terminie.

5. REKULTYWACJA BIOLOGICZNA

1. Zadania rekultywacji biologicznej

Do zadań rekultywacji biologicznej należy:

1. jak najszybsze stworzenie możliwości wegetacji (utworzenie odpowiedniego siedliska - warstwy glebotwórczej) dla roślin, które stanowić będzie podstawową ochronę rekultywowanego obiektu;

2. stabilizacja warstwy glebotwórczej oraz zabezpieczenia jej przed erozją wodną i wietrzną, z równoczesnym nadaniem terenom odpowiednich walorów estetyczno-widokowych oraz krajobrazowych do czasu docelowego zagospodarowania;

3. inicjowanie i stymulowanie procesów glebotwórczych;

4. zapobieżenie przemywania odpadów poprzez pochłanianie wód opadowych w strefie korzeniowej roślin oraz na ich powierzchni;

5. zwiększenie parowania terenowego;

6. ograniczenie spływu powierzchniowego ze skarp nasypu.

Cele te są zrealizowane poprzez wykonanie warstwy (okrywy) glebotwórczej oraz poprzez odpowiednią zabudowę roślinną.

1. Samoistne zasiedlenie terenów zdegradowanych przez składowiska

Pozostawione przez dłuższy czas tereny zdegradowane samoistnie pokryją się roślinnością. W procesie samoistnego naturalnego zasiedlania składowisk odpadów roślinnością można zaobserwować trzy etapy:

1. pierwszy etap obejmuje zasiedlenie powierzchni przez rośliny najbardziej oporne na skrajne i negatywne warunki siedliskowe (komosa, podbiał, starzec lepki);

2. drugi etap sprowadza się często do zadarniania, czyli pokrycia powierzchni składowisk roślinnością zielną, przede wszystkim trawami;

3. trzeci etap to ewentualne wkraczanie roślinności krzewiastej i drzew.

W warunkach samorzutnej sukcesji roślinnej procesy te trwają długo. Etap pierwszy - od roku do trzech lat, drugi - do 15 lat, a trzeci od 15 do 40 lat. Zależy to w dużym stopniu od stanu, w jakim został pozostawiony obiekt oraz właściwości składowanych w końcowym okresie odpadów.

1. Podstawowe kryteria doboru roślin

Podstawowymi kryteriami doboru gatunków roślin są:

1. kierunek rekultywacji;

2. warunki siedliskowe;

3. dostępność materiału siewnego lub sadzonek.

Skład gatunkowy roślin celowo wprowadzanych w trakcie realizacji projektu rekultywacji może być zmienny w miarę postępujących zmian siedliskowych umożliwiających nasadzenia roślin kształtujących dalsze przemiany rekultywowanego terenu, aż do właściwego składu zgodnego z kierunkiem zagospodarowania.

1. Kierunki rekultywacji

W zależności od warunków lokalnych oraz stanu zagospodarowania terenu składowisk możliwe są następujące kierunki rekultywacji:

1. kierunek rolny;

2. kierunek leśny;

3. kierunek rekreacyjny;

4. kierunek budowlany.

Kierunki te należy traktować jako docelowe. Rekultywacja składowisk odpadów z uwagi na swoją specyfikę wymaga wyróżnienia pośredniego kierunku kwalifikującego go jako tzw. użytek ekologiczny. W tym czasie rekultywowany teren nie powinien być w jakikolwiek sposób wykorzystywany użytkowo, lecz powinny na nim zachodzić procesy związane z wyeliminowaniem negatywnego oddziaływania obiektu na środowisko oraz wytworzeniem stabilnych warunków siedliskowych dla roślin wskazanych w projektowanym zagospodarowaniu jako docelowe.

1. kierunek rolny - kierunek ten możliwy jest do realizacji dla składowisk płaskich, mających zapewniony odpływ wód opadowych; możliwość upraw dotyczy roślin pastewnych ze szczególnym uwzględnieniem traw, możliwe jest również uprawianie zbóż; nie wskazany jest wypas zwierząt;

2. kierunek leśny - kierunek ten możliwy jest do realizacji po spowolnieniu przemian biochemicznych zachodzących w złożu (w zależności od właściwości odpadów i ukształtowania składowiska 5 - 10 lat po zakończeniu eksploatacji); drzewa, a zwłaszcza gatunki iglaste nie znajdują tu dobrych warunków siedliskowych, a często ich prawidłowa wegetacja jest niemożliwa z powodu emisji gazu składowiskowego;

3. kierunek rekreacyjny - najbardziej przydatnymi do celów rekreacyjnych są składowiska wysokie ukształtowane w sposób gwarantujący bezpieczeństwo pod względem geotechnicznym; kierunek ten jest szczególnie atrakcyjny na terenach zurbanizowanych, w których okolicy brak jest większych wzniesień; realizacja tego kierunku jest możliwa również po znacznym spowolnieniu przemian w złożu odpadów;

4. kierunek budowlany - kierunek ten możliwy jest do na terenach składowisk płaskich, na których składowane były odpady budowlane; budownictwo na tego typu terenach ogranicza się raczej do lekkich konstrukcji; zabudowa mieszkalna może być realizowana dopiero po całkowitej mineralizacji złożonych odpadów.

1. Warunki siedliskowe

Siedlisko jest pewnym kompleksem lub układem przestrzennym czynników, które łącznie określają warunki istnienia określonego typu zbiorowiska roślinnego.

Przy doborze gatunków roślin rekultywacyjnych niezbędne jest uwzględnienie szeregu czynników, których spełnienie warunkuje właściwy rezultat wykonanego siewu lub wykonanych nasadzeń. Do najważniejszym należy zaliczyć:

1. warunki klimatyczne - światło, temperatura, opady, powietrze, wiatry;

2. warunki topograficzne - wysokość nad poziom morza, rzeźba terenu;

3. warunki glebowe - właściwości powietrzno-wodne, żyzność gleby;

4. warunki agrotechniczne - możliwość nawożenia, stosowania zabiegów agrotechnicznych (np. odchwaszczanie, spulchniania gleby itp.), stosowanie środków ochrony roślin;

5. warunki melioracyjno-techniczne i agromelioracyjne - możliwości regulacji stosunków wodnych na rekultywowanym terenie (np. nawadnianie w okresach suszy).

1. Dostępność materiału siewnego lub sadzonek

Materiałem siewnym nazywamy część rośliny, która jest wysiewana lub wysadzana w celu uzyskania plonu. Wyróżniamy materiał siewny:

1. generatywny - nasiona

2. wegetatywny - np. bulwy ziemniaka, sadzonki truskawek, sadzonki drzew, sztobry itp.

Należy stosować jedynie wysokowartościowy materiał siewny, jednolity pod względem gatunkowym, pozbawiony chwastów. Nasiona powinny wykazywać odpowiednią siłę i energię kiełkowania.

Materiał wegetatywny stosowany do rekultywacji - sadzonki drzew i krzewów powinny być zdrowe, nieuszkodzone. Sadzonki powinny pochodzić ze sprawdzonych, gwarantowanych plantacji. Często dla obniżenia kosztów rekultywacji stosuje się zamiast sadzonek tzw. sztobry lub (zrzezy). Są to pozyskane w odpowiednim terminie sadzenia (jesiennym lub zimowym) fragmenty gałęzi z dorosłych drzew lub krzewów. Sztobry wprowadzone są do specjalnie przygotowanego stanowiska (odchwaszczonego i ewentualnie punktowo użyźnionego) tak, aby 4/5 znajdowało się w glebie. Pierwszy rok od wysadzenia w ten sposób roślin wymaga ich stałej pielęgnacji, a zwłaszcza stałego odchwaszczania.

Szczególne zastosowanie w rekultywacjach terenów zdegradowanych znalazła wierzba wiciowa (Salix vinimalis). Roślina ta posiada bardzo dobre właściwości adaptacyjne do prawie każdego rodzaju siedliska ponadto dzięki dużej zdolności absorbowania biogenów oraz wody pełnić może rolę naturalnego filtru biologicznego spełniającego funkcje detoksykacji gruntu oraz wychwytywania substancji szkodliwych zawartych w odciekach ze składowiska. Oprócz roli sanitacyjnej szerokie spektrum środowiskowe tej rośliny powoduje, że jest ona niezastąpiona przy stabilizacji i umacnianiu skarp.

Wytyczne nasadzenia wierzby wiciowej

1. sadzonki wierzby można pozyskać ze szkółki lub w postaci sztobrów pozyskanych z dziko rosnących drzew i krzewów;

2. sadzenie wierzby zaleca się wykonywać w sezonie wiosennym (kwiecień);. w szczególnym przypadku możliwe jest prowadzenie nasadzeń jesiennych (październik, listopad) dotyczy to jednak sadzonek jednorocznych;

3. przy sadzeniu ze sztobrów należy pozostawić nad ziemią ok. 1/5 ich długości;

4. sadzonki ukorzenione należy sadzić w odległości 1.0 - 1.3 m; sztobry należy sadzić w odległości 40 - 70 cm;

5. wierzbę należy nasadzić w naprzemiennych rzędach;

6. pierwsze dwa miesiące wzrostu wierzby wymagają stałego usuwania chwastów ręcznie lub przy pomocy środków chwastobójczych;

7. stanowiska pod krzewy (dołki o głębokości ca 0.7 m) należy zaprawić żyzną glebą mineralną z dodatkiem torfu lub kompostu i starannie odchwaścić;

8. przez okres trzech lat należy kontrolować stan sadzonek (na wiosnę po ruszeniu wegetacji oraz na jesieni pod koniec wegetacji); martwe sadzonki należy usuwać zastępując nowymi.

1. Stosowanie traw do rekultywacji biologicznej

Zadania roślinności trawiastej - Jeżeli stosowana trawa lub roślina motylkowa ma spełniać określone zadanie np. dać gęste trwałe zadarnianie (przy jednoczesnej odporności na niekorzystne warunki siedliskowe) lub uaktywniać składniki pokarmowe (azot) stosuje się monokulturę gatunkową. Często rekultywowany teren ma służyć jako użytek zielony a jakość zadarniania oraz jej gatunkowa czystość zależy od stałego jej koszenia. W takiej sytuacji stosuje się mieszankę 5 - 8 gatunków traw i roślin motylkowych. W zależności od sposobu użytkowania runi stosuje się w odpowiednich proporcjach trawy wysokie, niskie i rośliny motylkowe.

Roślina ochronna - Wysiew traw należy stosować razem z rośliną ochronną (jednoroczną). Rośliną ochronną może być, żyto, rzepak, rzepik, życica wielokwiatowa, gorczyca, perko. Rola rośliny ochronnej w zabiegach rekultywacyjnych jest najczęściej dwojaka:

1. roślina ochronna szybko się rozwija i nie dopuszcza do zachwaszczenia młodych zasiewów;

2. szybki rozwój rośliny ochronnej powoduje, że stanowi ona - szczególnie na skarpach - ochronę przeciwerozyjną oraz pochłania znaczne ilości wód opadowych mogących wymywać z rekultywowanego obiektu zanieczyszczenia.

Umacnianie przeciwerozyjne skarp przez obsiew - Dobór roślin do obsiewu skarp zależy w znacznym stopniu od warstwy glebotwórczej a w szczególności od wierzchniej `10-, 15 cm warstwy. Głównymi składnikami runi powinny być trawy niskie: wiechlina łąkowa, kostrzewa czerwona i życica trwała ewentualnie z niewielkim udziałem koniczyny białej lub komonicy zwyczajnej. Z traw wysokich do mieszanek można użyć rajgras wyniosły i stokłosę bezostną. Specyficzne podłoża rekultywowanych trenów często wymagają innego doboru np. tereny o nadmiarze azotu wymagają traw azotolubnych.

Podstawowe zasady wysiewu i pielęgnacji traw

Przy wysiewie i pielęgnacji traw należy przestrzegać następujących zasad:

1. norma wysiewu roślin (traw) do celów rekultywacyjnych jest wielokrotnie większa niż do celów rolniczych; np. kupkówka pospolita do celów rolniczych wysiewana jest w ilości 20 kg/ha, a do celów rekulywacyjnych - 200 kg/ha;

2. przed przystąpieniem do obsiewu powierzchnię powinno się wyrównać, a gleba powinna być uprawiona i oczyszczona z resztek roślinnych oraz wynawożona;

3. po wysiewie i przykryciu nasion (bronowanie) powierzchnię należy ucisnąć wałem gładkim;

4. przy pielęgnacji jednorazowe dawki nawozów azotowych nie powinny przekraczać 20 kg /ha;

5. w pierwszym roku i przez następne 2 - 3 lata trzeba trzykrotnie kosić ruń;

6. nie wolno wypasać zwierząt na obsianych i darniowanych skarpach;

7. w trakcie realizacji rekultywacji podobnie jak i w innych uprawach należy się liczyć z możliwością wypadania roślin ( susza, chwasty, zła jakość materiału siewnego, niezbyt dobrze dobrane rośliny); niezbędne jest aby wykonawca (lub osoba dozorująca obiekt) przez okres przynajmniej trzech lat dokonywała systematycznego przeglądu stanu darni; w przypadku stwierdzenia wypadów należy braki uzupełnić poprzez siew uzupełniający.

1

METODY ZABEZPIECZENIE WÓD PODZIEMNYCH I POWIERZCHNIOWYCH PRZED ODDZIAŁYWANIEM ZŁOŻA ODPADÓW

Uniemożliwienie rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń metodami technicznymi

Uniemożliwienie rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń metodami biologicznymi

Ograniczenie infiltracji i przemywania złoża odpadów metodami biologicznymi

Ograniczenie infiltracji i przemywania złoża odpadów metodami technicznymi

• przykrywanie składowiska przesłonami filtracyjnym np.. geomembraną

• odpowiednie ukształtowanie składowiska

wykonanie odpowiedniej warstwy rekultywacyjnej i wysiew roślin o dużych potrzebach wodnych

• izolacje boczne

• drenaże opaskowe

• studnie depresyjne

filtry biologiczne z zastosowaniem makrofitów

---