STAROŻYTNY RZYM-ŻYCIE, SZKOŁA,CHRZEŚCIJAŃSTWO, PLUTARCH Z CHERONEI, MARCUS FABIUS QUINTYLIANUS

W Rzymie dominował ideał obywatela-gospodarza wiejskiego, który pełniąc najwyższe stanowiska państwowe zajmował się równocześnie uprawą roli .Najwybitniejszym zwolennikiem tego ideału był Kanton Starszy „„Gdy przodkowie nasi wychwalali — pisał on — zacnego męża, chwalili go jako dobrego rolnika. Z rolników też wywodzą się najodważniejsi mężowie i najdzielniejsi żołnierze, a uprawa roli jest zajęciem najzacniejszym, najpewniejszym i najmniej wzbudzającym zawiści; ludziom zaś, którzy się temu zajęciu oddają, właściwe są w najrozsądniejsze poglądy".(1)

Ten obraz zacnego rolnika nie obejmował jednak chłopa rzymskiego, a przedstawiał tylko właściciela zamożnego.

Surowość tego ideału obywatela - gospodarza starożytnego Rzymu odbiła się na wychowaniu młodzieży .Główną odpowiedzialność za dzieci ponosiła rodzina w której nieograniczoną władzę posiadał ojciec, Władza ta obejmowała również żonę, rodzinę, służbę niewolników.

Zacznijmy jednak od narodzin- przez pierwsze 8 dni od narodzin dziecka odbywały się uroczystości religijne, następowały odwiedziny najbliższych, którzy obdarowywali dziecko prezentami w postaci np. ciastek, czy kwiatów.

Na 9 dzień po narodzinach odbywało się oficjalne przyjęcie dziecka do rodu, takim momentem było nadanie dziecku, przydomka oraz uroczystość religijna, podczas której następowało oczyszczenie i złożenie ofiary bóstwom domowym.

Do 7 roku życia dzieci pozostawały pod opieką matki. Mimo tego, że żona była całkowicie podporządkowana mężowi, to odgrywała znaczącą rolę w edukacji dzieci. Na jej barkach spoczęło wychowanie dzieci w duchu moralności.

Po ukończeniu przez chłopca 7 roku życia, przechodził on całkowicie pod opiekę ojca i to właśnie ojciec stawał się w tym momencie jego wychowawcą i nauczycielem.

Córki natomiast w dalszym ciągu pozostawały pod opieką matki ,która uczyła je przędzenia , szycia, muzyki.

Chłopcy zdobywali wiedzę na temat prowadzenia gospodarstwa rolnego ze względu na wiejski charakter starożytnego Rzymu. Ojciec uczył go czytania na podstawie uchwalonego w 450 r p.n.e. Prawa XII tablic, które stanowiły podręcznik wychowania obywatelskiego i patriotycznego. Wpajano im wierność wobec obyczajów i tradycji rzymskiej. Ojciec starał się jak najlepiej przygotować syna do służby wojskowej i politycznej W wieku około 16-17 lat młody Rzymianin ubierał togę na znak osiągnięcia pełnoletniości. Mniej więcej na rok opuszczał dom rodzinny , aby doskonalić naukę polityczną. Po służbie politycznej przychodziła kolej na służbę wojskową najpierw uczył się zasad zwykłego żołnierza, następnie odbywał staż w sztabie ucząc się zasad dowodzenia.

Taki sposób wychowania miał zapewnić Rzymowi doskonałych żołnierzy i lojalnych obywateli. Jednak strona moralna tej młodzieży pozostawała wiele do życzenia , ponieważ ci młodzi ludzie często byli wyrachowani, egoistyczni i okrutni.

Szkoły rzymskie były szkołami pogańskimi i kształciły na trzech szczeblach- elementarnym, gramatycznym i retorycznym.

Szkoła elementarna - były to szkoły do których uczęszczały dzieci biednych , wolnych Rzymian, ponieważ dom rodzinny nie mógł im zagwarantować żadnego wykształcenia. Szkoły te zwane ludus ( gra, zabawa) prowadzone były często przez ludzi o bardzo niskich kwalifikacjach i marnym wynagrodzeniu, Nauczyciel ( literator) zajmował się tylko nauczaniem, wychowanie pozostawało w dalszym ciągu w rękach rodziny. Nauka w tej szkole obejmowała pisanie, czytanie, działania arytmetyczne, opowiadania z dziejów Rzymian, naukę pieśni patriotycznych oraz naukę z podręcznika którym był tekst Praw XII tablic ,Nauczyciel zaczynając od nauki alfabetu , uczył tylko nazw liter nie pokazując ich kształtu. Nauczanie takie odbywało się przeważnie metodą pamięciową , poprzez powtarzanie głośno nazw liter i sylab dyktowanych przez nauczyciela. Nauka w szkole zaczynała się bardzo wcześnie rano i trwała do późnych godzin nocnych. Uroczystości publiczne , religijne i inne były okazją do dnia wolnego od szkoły. Szkoła ta charakteryzowała się również tym, że uczęszczali do niej zarówno chłopcy jak i dziewczynki, to równouprawnienie sprawiło , że w Rzymie było wiele wykształconych kobiet.

Uczniowie w wieku 12 lat kończyli naukę na poziomie elementarnym i przechodzili dalej do prywatnych szkół średnich. Za naukę w tych szkołach pobierano opłaty, dlatego tylko dzieci z rodzin zamożnych mogły sobie na nią pozwolić.

Stosowanie kary cielesnej w szkole elementarnej

Szkoła gramatyczna- nauczyciele ( gramatyści) zwracali uwagę na poprawność reguł gramatycznych, położono nacisk na naukę greki jak i łaciny, nauczano poprawnej deklamacji, czytano twórczość poetów. Taki model nauki gwarantował młodzieży wszechstronny rozwój i wykształcenie .

W nauczaniu tym jednak nie znalazły się takie przedmioty jak muzyka, którą uważano za przejaw luksusu i zniewieściałości, dlatego dopuszczano ją jedynie w życiu kobiet, a nie w życiu wielkich polityków, żołnierzy, wojowników. Potępiono również taniec, który nie był zbyt poważny dla obywateli potężnego państwa. Wychowanie fizyczne było pogardliwie odbierane ponieważ miało to być zajęcie tylko dla zawodowców. Filozofia także nie cieszyła się uznaniem Rzymian, bliska była im jedynie filozofia stoicka, ponieważ widzieli w niej podobieństwo do swoich surowych zasad moralnych.

Szkoła retoryczna- czas nauki w tej szkole nie był określony najmniej wynosił 2-3 lata. Naciskano na naukę lektury prozaicznej, położono nacisk na ćwiczenia -opowiadanie przeczytanego tekstu, napisanie jego tekstu, układanie mów. Nauczano sposobów kształtowania głosu, akcentowania, przybierania odpowiedniej postawy ciała. Nauczyciel retoryki otrzymywali prawa obywatelstwa rzymskiego Wykształcenie retoryczne stało się niezbędne dla polityków i adwokatów i dla każdego Rzymianina , który chciał być postrzegany jako człowiek oświecony. Wykształcenie retoryczne uchodziło za główny ośrodek rozwoju duchowego człowieka.

Zwój papirusu i rylec-przedmioty używane do pisania

Nauka i kobiety- kobiety nie były zupełnie odizolowane od nauki, Dziewczynki z ubogich domów uczęszczały wraz z chłopcami do szkoły elementarnej. Dziewczęta z domów bogatych uczyły się w domu ,ponieważ opinia publiczna nie pozwalała na wspólną naukę z chłopcami w szkole średniej. Mimo tego miały równe prawa z chłopcami i mogły nawet studiować mało popularną w Rzymie filozofię, z czego chętnie korzystały

Panna z bogatego domu

Kilka słów o chrześcijaństwie- Chrześcijaństwo nie interesowało się na początku zagadnieniami szkolnictwa, ponieważ do tej religii przystępowały najczęściej osoby z najniższej warstwy społecznej, które uczyły się w szkołach elementarnych a tam nie miały zupełnie do czynienia z zagadnieniami religijnymi i mitologią rzymską. Przywódcy chrześcijańscy zajęci szerzeniem nowej religii nie poświęcali czasu na takie zagadnienia jak wychowanie i kształcenie. Obowiązek wychowania zostawiali w rękach rodziców, którzy mieli zająć się również nauczaniem nowej wiary i zagadnień z biblii. Kiedy chrześcijaństwo zaczęło zdobywać również wiernych w kręgach osób zamożnych , wtedy też kościół zaczął bardziej przyglądać się problemom ówczesnej oświaty Jednak jeszcze przez długi czas chrześcijaństwo nie podejmowało prób tworzenia własnego systemu wychowania . Tym sposobem jeszcze długie lata szkoła rzymska była odbierana jako jedyne źródło wiedzy dla zamożnej warstwy zaczynającej wyznawać nową religię. Mimo, że kościół nie zabraniał kształcenia się w szkołach pogańskich , to jednak nie pochwalał panującego zwyczaju.

W II wieku powstaje tzw. Aleksandryjska szkoła katechetyczna. Głównym założycielem i twórcą programu był Klemens Aleksandryjski (160-215)

Pod koniec II w opracowano program nauczania obejmujący

czytanie i pisanie, gramatykę, logikę, geometrię, arytmetykę, astronomię i fizykę.

W wyższych klasach uczono etyki filozoficznej zastosowanej do wymogów

religii, a wreszcie znajomości- Biblii, która, była ukoronowaniem całej wiedzy. Teolodzy , często wykształceni w szkołach pogańskich wysoko cenili naukę świecką , która stała się pomocna w walce z licznymi herezjami. Wykazywano również, że w literaturze pogańskiej istnieją także pierwiastki moralne. Nauki pogańskie , które zajmowały się poznaniem rzeczy nie były same w sobie ani złe ani gorsze(2 )

Św. Augustyn sam wykształcony w szkole pogańskiej , nauczyciel retoryki, postulował konieczność utrzymania nauk szkolnych jako wstępu do studiowania Pisma Świętego. Między kulturą pogańską a chrześcijaństwem nastąpił kompromis na tyle mocny , że sposób wychowywania młodzieży, pozostał taki sam, a pogańska szkoła w której zaznaczyła się kultura grecko-rzymska wniknęła w chrześcijańskie myśli, pojęcia, sposób mówienia, pisania, rozumowania,(3)

.

Plutarch z Cheronei (ok 50- ok 125) r n.

Plutarch z Cheronei

Znany z dzieł historycznych , moralnych i pedagogicznych. Kładł nacisk w wychowaniu przede wszystkim na:

• udoskonalanie moralne

• zachowanie harmonii między rozwojem fizycznym i umysłowym(4), wszyscy chłopcy powinni ćwiczyć bo to zapewnia siły i zdrowie na starość, rzeczą ważną jest by chłopcy ćwiczyli rzucanie dzidą, strzelali z łuku, polowali ponieważ czynności te nie tylko podnoszą kondycję fizyczną , ale przydają się również podczas wojny

• za wychowanie dzieci odpowiadają tylko rodzice

• tylko starsi chłopcy powinni uczyć się w szkołach wyższych szczególnie filozofii, moralności i poezji

• w nauczaniu literatury nauczyciel powinien być ostrożny by pisane przeważnie dla dorosłych utwory nie podważyły zasad moralnych młodych umysłów i nie wywołały w nich fałszywego obrazu

• według Plutarcha miernikiem wartości każdego wychowania jest umiejętność normowania przez chłopców swoich czynów wskazaniami rozumu(5)

M a r c u s F a b i u s Q u i n t y l i a n u s (35—95).

Kwintylian ilustracja z Kroniki norymberskiej 1493

Pochodził z Hiszpanii, adwokat poważany jako mówca, pierwszy publiczny nauczyciel retoryki w Rzymie. Wybitny i jednocześnie jedyny teoretyk praktyki pedagogicznej na wszystkich poziomach uczenia(6) Znaczenie jego dzieła „O wychowaniu mówcy”(„Instituto oratorio”) polegało na tym, iż zawierało opis dotychczasowych praktyk wychowawczych starożytnego Rzymu ,opartej na obyczajach przodków i na dorobku greckiej kultury. Myśl tam spisana ukazuje nam ogromną wiedzę , doświadczenie na polu pedagogicznym, jakie uzyskał Kwintylian w ciągu długich lat pracy z młodzieżą,

Dzieło Kwintyliana można z dużą dozą słuszności nazwać pierwszą teorią wychowania i wykształcenia zawodowego. Wszystkie jego wskazania wychowawcze- dydaktyczne i programowe, bez względu na to, jakiego dotyczą poziomu wiedzy, zmierzają tylko do jednego celu: wykształcenia mówcy i temu celowi podporządkowują wszystkie czynności pedagogiczne, „(7)

Mówca w oczach Kwintyliana to:

• mędrzec-filozof

• powinien odznaczać się najważniejszymi zaletami moralnymi i wszechstronną wiedzą

• powinien być znawcą całego dorobku kulturowego ludzkości

• doświadczony działacz polityczny

• mówca to prawdziwy obywatel powołany do kierowania sprawami politycznymi i prywatnymi

• człowiek stworzony do rządzenia państwem

Rodzice, według Kwintyliana, powinni:

• zawsze i wszędzie ojciec winien umacniać w synu przekonanie o własnej wartości, oraz rozbudzać w nim umiejętności intelektualne i sprawnościowe

• bez względu na wykształcenie czy też jego brak powinni uczynić wszystko, aby ich dzieci były ludźmi wyedukowanymi

• zadbać o odpowiedni wybór niań oraz pedagogów dla swych pociech

Dziecko, według Kwintyliana :

• dzieci posiadają zdolności wrodzone, niestety tracą je gdy rodzice nie dbają o wychowanie i edukację

• dzieci powinny zdobywać wiedzę stopniowo, nauka winna być dostosowana do możliwości intelektualnych dziecka

• dzieci posiadają wrodzone, wszechstronne umiejętności, dlatego też powinny rozwijać je na wielu płaszczyznach

• należy rozwijać zdolności dziecka we wczesnym okresie jego życia, wtedy przyswaja najwięcej

Co trzeba, a czego nie wolno:

• otoczyć go odpowiednią troską od najmłodszych lat

• wydobywać zdolności dziecka

• należy bardzo starannie dobierać niańki dla dzieci jak i pedagogów dla chłopców, wszystkie te osoby powinny odznaczać się wysokim poziomem moralnym i bardzo dobrym wykształceniem językowym ,niańki powinny mieć wykształcenie filozoficzne i dobrą mowę, zaś pedagodzy dla chłopców powinni być wysoce wykształceni aby nie wpajać im złych wiadomości i złych nawyków.

• nie ma na świecie ludzi na których wysiłek wychowawczy zupełnie by nie oddziaływał

• zdolności człowieka rosną w miarę lat i rozwoju organizmu

• zdolności dzieci są na tyle mocne, że błędem jest skupianie się tylko na jednym przedmiocie, powinno uczyć się jednocześnie wielu przedmiotów

• nowa praca, nowe zajęcie powoduje, że człowiek przystępuje do niej z nową siłą

• naturalna ciekawość dziecka popycha je ciągle naprzód

• obok ciekawości głównym motorem uczenia się jest ambicja. Ambicja uchodziła za jeden z najważniejszych czynników wychowawczych, ponieważ chęć otrzymania przez chłopca pochwały z ust nauczyciela jest o wiele ważniejsza i bardziej skłania go do pracy niż wszystkie kary , troskliwy nadzór i obiecywane przez rodziców nagrody(8)

• kary cielesne są nadużyciem i w tym wypadku nauczyciel nie powinien mieć za dużo swobody. Poniżają godność człowieka i znieważają go. Zdaniem Kwintyliana stosowanie kar fizycznych przez nauczyciela to jedynie próba ukrycia własnych niekompetencji i nieporadności wobec zastanej sytuacji. Był zdania , że jeśli dziecko nie ugnie się pod stosowanymi naganami to pod karą fizyczną też się nie ugnie. Zastanawiał się nad tym, że jeśli nawet uda się poprzez karę fizyczną zmienić postępowanie małego dziecka, to jakich sposobów/argumentów trzeba będzie użyć wobec dorosłego człowieka?

• nauczyciel powinien umieć zapanować nad rozwijającym się usposobieniem dziecka

• błędem jest odłączenie czytania od pisania , uważał tę praktykę za złą ponieważ uczyła nazw liter nie pokazują ich kształtu

• kładł szczególny nacisk na pisanie, wraz z objaśnianiem dziecku nieznanych wyrażeń

• w nauczycielach wyróżniał dwa rodzaje wartości: wartości moralne i wartości dotyczące wiedzy

• mowa powinna uczyć , bawić, motywować

• dobry mówca powinien być dobrze wykształcony, znać teorię wymowy , a także mieć nieposzlakowane zasady moralne

• powinno się wykluczyć wszelki przymus , duże wymagania , złe traktowanie , by nie doprowadzić do znienawidzenia nauki

• nauka dzieci w wieku przedszkolnym powinna opierać się na zabawie , gdzie każde osiągnięcia dziecka powinno się nagradzać

Kwintylian popierał naukę zbiorową , co powodowało , że miał wielu przeciwników.

Argumentami przeciwników były:

1. Tam gdzie znajduje się dużo dzieci z różnych środowisk łatwo o zepsucie.

2. Tam gdzie znajduje się dużo dzieci i tylko jeden nauczyciel powoduje, że ów nauczyciel nie jest w stanie skupić się na jednym dziecku a jego praca jest rozproszona.

Kwintylian na pierwszy argument odpowiadał tym, że:

1.Zepsucie może nastąpić w szkole , ale gorszy może być nieodpowiedni nauczyciel domowy. Zakłada, że większość błędów dzieci przynoszą z domu do szkoły.

Na drugi argument odpowiadał tym, że :

2.Praca zbiorowa , nauka w szkole uczą dziecko obcować z innymi, przyjaźni, otwarcia na inne poglądy , ambicja rozwijana jest tylko w towarzystwie innych uczniów. Większa grupa powoduje pobudzenie energii i zapału nauczyciela

Jednak najważniejszym argumentem dlaczego dziecko należy posłać do szkoły, a nie uczyć w domu, było to ,by przygotować go do kariery doskonałego mówcy. Aby tak się stało chłopiec powinien jak najczęściej występować przed licznym gronem słuchaczy i uczyć się współżycia w społeczeństwie, i tego właśnie należało uczyć od najmłodszych lat. Brak kontaktu z ludźmi , czyli nauka tylko w domu, zdaniem Kwintyliana , zabijała w chłopcu odwagę , a potęgowała strach przed ludźmi.

Kwintylian , aby przekonać rodziców do posyłania chłopców do szkoły próbował rozwiać wątpliwości że nauczyciel nie będzie miał czasu ani należytej uwagi i podkreślał że nauczyciel po przyjęciu dziecka do szkoły będzie dążył do poznania ich charakterów , zdolności a zdobyta w ten sposób wiedza o usposobieniu dzieci posłuży nauczycielowi do ułożenia programu w taki sposób by odpowiadał zainteresowaniom nowych uczniów a także po to by stosować odpowiednie metody pedagogiczne. Kwintylian dowodził również tego że nie wolno oczekiwać od dziecka nieustannej pracy , że należy organizować przerwy między lekcjami które powinny odbywać się w formie zabawy (szkoła grecka i wcześniejsza rzymska nie zwracały na ten aspekt uwagi) Uważał , że chęci do nauki nie da się wydobyć u nikogo na siłę Zabawa jest naturalnym objawem chłopca i nie można jej w nim zabijać, bo to doprowadzić może do przygnębienia , które nie sprzyja nauce. Mimo tego, iż Kwintylian był zwolennikiem zabaw to jednak uważał że należy zachować w tym umiar, by nie przyzwyczaić chłopca do bezczynności .

Kwintylian nie ustalał wieku chłopca w którym powinien rozpocząć naukę na szczeblu średnim, powinna się ona rozpocząć jednak w tym momencie w którym dziecko opanowało już naukę czytania i pisania. Szkoła średnia, zdaniem Kwintyliana, była na tyle ważna , że to właśnie nauka w niej powinna wpływać na cały rozwój umysłowy dziecka, Naukę w niej Kwintylian podzielił na dwie części. Pierwsza część odpowiadała za naukę ścisłej gramatyki, a więc części mowy deklinację, koniugację, wszelkiego rodzaju barbaryzmy i błędy, etymologię i ortografię. Druga część była poświęcona lekturze i interpretacji dzieł poetyckich.(9) Zalecał realizowanie szerokiego programu nauczania ogólnego tzw. Encyklopedycznego, które zwierało w sobie naukę muzyki, astronomii, filozofii, zalecał również naukę arytmetyki i geometrii które uważał za przedmioty kształtujące umysł i niezwykle przydatne w życiu prywatnym. Poza tym Kwintylian nie był zupełnym przeciwnikiem wychowania fizycznego, uważał, że odpowiedni ruch, postawa są atutem dobrego mówcy. Tym dość obszernym programem Kwintylian dowodził, że zdolności chłopców są nieograniczone i wszechstronne , że nie warto skupiać się tylko na jednym przedmiocie a należy wprowadzić ich wiele, ponieważ dzieci doskonale sobie z nimi poradzą. Skupianie się tylko na jednym przedmiocie może doprowadzić do przytępienia umysłu chłopca. Tak jak zmiana diety i pokarmów zwiększa wydajność pracy żołądka, tak zmiana przedmiotu nauczania zaostrza uwagę umysłu.(10)

Kwintylian uważał, że dziecko uczy się niezwykle szybko i tak np. nauka greckiego czy łaciny zajmuje chłopcu około 2 lat zaś dorosły niewolnik ma umysł już mnie chłonny i potrzebuje na to samo zajęcie o wiele więcej czasu.

Szkołę retoryczną , według Kwintyliana, chłopiec powinien rozpocząć wtedy , gdy jest do niej dojrzały. Okres w którym dziecko rozpoczynało szkołę retoryczna przypadał wtedy , gdy w dziecku kształtowały się ostatecznie poglądy, dlatego bardzo ważnym czynnikiem było to by nauczyciel retoryki przewyższał swoimi umiejętnościami nauczyciela szczebla niższego. Nauczyciel powinien być opanowany i dokładny a przede wszystkim przyjacielski wobec uczniów. Powinien być przykładem wszelkich cnót ponieważ tego samego wymagać miał od swoich uczniów. Życzliwość jaką miał okazywać uczniom powinna iść w parze z umiejętnością okazywania niezadowolenia. Wymierzana kara powinna być całkowicie przemyślana i nigdy nie powinien towarzyszyć jej gniew czy złość. Surowość jaką wprowadzał w wyeliminowanie złych nawyków uczniów powinna być sprawiedliwa i połączona z miłością, która jest potrzebna do dobrej współpracy i bez której nie ma mowy o odpowiednim oddziaływaniu nauczyciela na uczniów

Szkołę retoryczną Kwintylian podzielił na trzy etapy:

1. Ćwiczenia w pisaniu i ustnym przygotowywaniu przemówień

2. Studiowanie autorów prozaików z krytyczną interpretacją ich utworów

3. Nauczanie przepisów i reguł retorycznych (11)

Poza tym uczniowie zobowiązani byli do przestrzegania tych reguł w domu. Nauczyciele retoryki powinni również skupić się na przekazywaniu i egzekwowaniu zasad moralnych i na rozwijaniu w sobie cnót, szczególnie sprawiedliwości. Wykształcenie na tym poziomie powinno gwarantować uczniowi odnalezienie się nie tylko na polu publicznym ale także w życiu towarzyskim i prywatnym.

Dlatego też osoba taka, zdaniem Kwintyliana, powinna odznaczać się cechami człowieka uniwersalnego, który posiada wszechstronną wiedzę teoretyczną i gruntowną znajomość życia.

W swoim dziele Kwintylian poruszył problem nauczania idealnej mowy, który połączył z rozważaniem na temat wychowania dziecka od jego najmłodszych lat. To właśnie Kwintylian zwrócił uwagę na taki aspekt jak wyższość zbiorowego , szkolnego wychowania dzieci nad domowym i indywidualnym. W sposób bardzo znaczący wypowiedział się na temat stosowania kar fizycznych a przede wszystkim zarysował ideał nauczyciela -człowieka wszechstronnie wykształconego.

Dzieło Kwintyliana to przekaz rzymskiego dorobku praktyki pedagogicznej, to również początek który dał odzew w szkolnictwie humanistycznym w Europie w późniejszych wiekach. Myśl tam zapisana stała się również punktem wyjścia i źródłem cennych informacji dla późniejszych dzieł pedagogicznych.

Źródła:

„Historia wychowania” tom I Pod redakcją Łukasza Kurdybachy

PRACOWNIA DZIEJÓW OŚWIATY POLSKIEJ AKADEMII NAUK PWN-Warszawa 1967

(1)-str. 112,(4)-str. 147,(5)-str. 149,(6)-str. 139,(7)-str. 139,(8)-str. 143,(9)-str. 144

(10)-str.145,(11)-str. 146

“Historia wychowania” tom I Stanisław Kot

WYDAWNICTWO AKADEMICKIE „ŻAK”

(2)-str.115,(3)-str. 117

---