finanse publiczne - definicja, Finanse


  1. Zdefiniuj pojęcie finansów publicznych

Finanse publiczne - ogół zjawisk ekonomicznych związanych z gromadzeniem i podziałem zasobów pieniężnych podmiotów publiczno - prawnych (zeszyt)

Finanse publiczne (wg. Owsiaka) zajmują się funduszami, które tworzą i rozdysponowują władze publiczne. Nauka ta obejmuje gospodarkę publicznymi środkami pieniężnymi oraz ich treść ekonomiczną, polityczną i społeczną. Nauka o finansach publicznych zajmuje się związkami przyczynowo skutkowymi pomiędzy procesami gromadzenia i wydatkowania publicznych zasobów pieniężnych a procesami gospodarczymi, politycznymi a społecznymi.

Finanse publiczne, gromadzenie i rozdzielanie zasobów pieniężnych przez instytucje publiczno-prawne (państwo, związki państw, organizacje międzynarodowe, samorządowe, instytucje ubezpieczeniowe i inne). Finanse publiczne są materialną podstawą działania tych instytucji i warunkiem spełnienia przez nie funkcji społecznych i gospodarczych, do których zostały powołane. (internet)

Definicja (Federowicza) - ogół zjawisk ekonomicznych związanych z gromadzeniem i podziałem zasobów pieniężnych.

Finanse - dyscyplina naukowa zjawiska te badająca.

Według M. Weralskiego- finanse to pieniężna forma podziału dochodu narodowego. Na podstawie tych definicji należy przyjąć, że finanse są to zasoby pieniężne, operacje tymi zasobami oraz normy prawne ich dotyczące. W zależności od podmiotów dysponujących zasobami pieniężnymi rozróżniamy finanse publiczne (jako finanse podmiotów publicznych) i finanse prywatne (dotyczące podmiotów prywatnych).

Podstawowe cechy różniące finanse publiczne od prywatnych:

· Władza publiczna dysponuje przymusem dla zapewnienia sobie dochodów i nie podlega przymusowi w zakresie wydatków

· Finanse publiczne wyrażają się w pieniądzu, którego gestorem jest państwo w sposób mniej lub bardziej całkowity

· F. P. są zorientowane na realizację interesu publicznego (interesu ogółu), a prywatne indywidualnych

· Skala f. p. jest nieporównywalna z f. prywatnymi, wiąże się to z koncentracją zasobów publicznych, oraz rozdrobnieniem zasobów prywatnych.

Istnienie finansów publicznych jest zjawiskiem obiektywnym (nie zależą one od woli i chęci człowieka, ich występowanie jest obiektywną koniecznością).

Nauka o finansach publicznych: to nauka której przedmiotem są zjawiska i procesy związane z powstawaniem i rozdysponowaniem środków publicznych zapewniających funkcjonowanie sektora publicznego. Obejmuje ona w szczególności takie procesy jak :

1) pobieranie i gromadzenie dochodów

2) wydatkowanie środków publicznych

3) finansowanie deficytu

4) zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne

5) zarządzanie środkami publicznymi

6) zarządzanie długiem publicznym

  1. Scharakteryzuj dobra publiczne sensu stricto.

Dobra publiczne (czyste, sensu stricto, w wąskim ujęciu) - dobra, które ze względu na cechy fizyczne służą zbiorowości lokalnej lub całemu społeczeństwu. Są konsumowane egalitarnie przez wszystkich członków danej zbiorowości, gdyż cechują się niepodzielnością korzyści z ich używania. Np.: powietrze, rzeki, jeziora, bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne, działalność służb dyplomatycznych. (Dobra naturalne lub/i powstałe na skutek działalności człowieka) (zeszyt)

Dobra publiczne zawsze są finansowane z funduszy publicznych i można je nazwać klasycznymi dobrami publicznymi, dobrami publicznymi sensu stricte, ze względu także na ich naturalne cechy.

Kryteria decydujące o tym, czy dane dobro ma charakter publiczny, czy prywatny:1-kryteriumuzyteczności (k. społeczne), 2-kryterium odpłatności (k ekonomiczne).

1-występuje zasadnicza różnica pomiędzy korzyściami, które dają oba te dobra. Korzyści z dobra prywatnego ograniczają się najczęściej do jednej osoby, niekiedy do kilku osób. Oraz jeżeli dana osoba używa to dobro to jest ono niedostępne dla innych osób (np. samochód).

W dostępie do dóbr prywatnych występuje zjawisko rywalizacji miedzy użytkownikami danego dobra. W przypadku dóbr publicznych brak jest rywalizacji obywateli; fakt korzystania przez jedną osobę z danego dobra nie uniemożliwia korzystania z tego dobra innym osobom (parki, jeziora, drogi publiczne itp.).

2-dobrami publicznymi są te dobra, które są finansowane przez budżet państwa, budżety samorządowe i inne fundusze publiczne. Dobra publiczne tworzą konsumpcję zbiorową społeczeństwa. Dla ich odbiorców oznacza to, że są one dostarczane bezpłatnie lub za częściową odpłatnością.

Jedną z wad dóbr publicznych jest ich iluzoryczna bezpłatność (rozdawanie), które może doprowadzić do marnotrawstwa i nadużyć w gospodarowaniu nimi. Inną wadą jest to, że wprawdzie z punktu widzenia indywidualnego odbiorcy są one bezpłatne, ale w sensie ekonomicznym są opłacone zbiorowo. Oznacza to, że dobra publiczne zawsze pozostają w sprzeczności z dobrami prywatnymi, a jej istota polega na tym, że konsumpcja dóbr publicznych automatycznie ogranicza konsumpcję dóbr prywatnych.

Reasumując, dobra publiczne zawsze są finansowane z funduszy publicznych i można je nazwać klasycznymi dobrami publicznymi, dobrami publicznymi sensu stricto, ze względu także na ich neutralne cechy.

  1. Scharakteryzuj dobra publiczne sensu largo.

Czyste dobra publiczne (sensu stricto) + dobra społeczne = dobra publiczne sensu lagro

Dobra mogą być finansowane w całości lub części z funduszy publicznych wówczas można mówić o dobrach publicznych sensu largo, które obejmują klasyczne dobra publiczne, które ze względu na społeczne znaczenie (politykę społeczną) są finansowane z funduszy publicznych. Zakres dóbr publicznych sensu largo nie jest wyraźnie określony. Może on zmieniać się w zależności od tego w jaki sposób będą alokowane dobra (usługi), które - ze względów fizycznych - mogą być rozdzielane za pomocą mechanizmu rynkowego.

Dobra społeczne mogą być finansowane w całości lub części z funduszy publicznych i wówczas możemy mówić o dobrach publicznych sensu largo; które obejmują klasyczne dobra publiczne oraz dobra publiczne, które ze względu na społeczne znaczenie (politykę społeczną) są finansowane z funduszy publicznych.

Wynika z tego, że zakres dóbr publicznych sensu largo nie jest wyraźnie określony. Może on zmieniać się w zależności od tego, w jaki sposób będą alokowane dobra (usługi), które - ze względów fizycznych- mogą być rozdzielone za pomocą mechanizmu rynkowego, ale ze względów społecznych są rozdzielane z wyłączeniem mechanizmu rynkowego.

  1. Scharakteryzuj dobra społeczne

Dobra społeczne, to dobra, które ze względu na cechy fizyczne mogłyby być właściwie dobrami prywatnymi. Na skutek prowadzenia polityki społecznej, dobra te są dostępne dla całego społeczeństwa. Np.: służba zdrowia, szkolnictwo. (zeszyt)

Dobra społeczne wytwarza się więc dzięki istnieniu urządzeń, które są własnością publiczną i które zostały sfinansowane z funduszy publicznych. Dobra społeczne mogą być finansowane w całości lub części z funduszy publicznych i wówczas możemy mówić o dobrach publicznych sensu largo. Zakres dóbr społecznych wpływa bezpośrednio na zakres finansów publicznych, zarówno na rozmiary niezbędnych funduszy publicznych, jak też na skalę i stopień skomplikowania zjawisk i procesów związanych z finansowaniem dóbr publicznych oraz dóbr społecznych. Rozróżnienie między dobrami publicznymi, a dobrami społecznymi jest także istotne z punktu widzenia korzyści, które realizują obywatele. Przesłankami tworzenia dóbr społecznych jest umożliwienie ich konsumpcji obywatelom, których dochody indywidualne mogłyby uniemożliwić lub ograniczać ich nabycie, gdyby dobra te były alokowane na zasadach rynkowych (komercyjnych).

Typowymi takimi dobrami są: ochrona zdrowia, edukacja. W nowoczesnych społeczeństwach ochrona zdrowia i edukacja są -w przeważającej części- dobrami społecznymi, a więc i dobrami publicznymi sensu largo.

  1. Scharakteryzuj efekt moral hazard.

Efekt moral hazard jest wadą dostarczania dóbr społecznych społeczeństwu przez państwo. Polega na (negatywnym w skutkach) podejmowaniu przez jednostki nadmiernego ryzyka w przypadku, gdy liczą one na pomoc państwa. Np.: wypadek osoby uprawiajacej sporty ekstremalne (zeszyt)

  1. Scharakteryzuj efekt free rider

Efekt free rider wiąże się z dostarczaniem przez państwo społeczeństwu dóbr publicznych. Polega on na tym, że społeczeństwo korzysta chętnie z pewnych dóbr publicznych, ale tylko wtedy, gdy dostarczane są one nieodpłatnie - np. światło ulicznej latarni. (zeszyt)

Skoro wiele osób korzysta z danego dobra publicznego, np. oświetlenia ulic, to najczęściej w niejednakowym stopniu. Stąd też próba urynkowienia tego rodzaju dóbr jest niemal niewykonalna, gdyż pojawia się bariera czysto techniczna; w jaki sposób ustalić cenę za korzystanie przez dana osobę z dóbr wspólnych. Osoby takie określane są mianem „wolnych jeźdźców”- free riders.

  1. Scharakteryzuj efekty zewnętrzne

Efekty zewnętrzne (korzyści) powstają w wyniku dostarczania przez państwo społeczeństwu dóbr społecznych. Korzyści te odnosi ogól społeczeństwa z dostarczenia pewnych dóbr społecznych określonej części społeczeństwa. Np.: brak analfabetyzmu sprzyja rozwojowi gospodarczemu kraju. (zeszyt)

  1. Scharakteryzuj dorobek szkoły Merkantylistów

Merkantyliści (16-17 wiek) preferowali gospodarkę krajową i uważali, że należy ją chronić m.in. za pomocą systemu podatków i ceł. Dobrze jest przez nich oceniana nadwyżka exportu nad importem. Szczególne miejsce w polityce merkantylistycznej zajmuje kolbertyzm, który swoja nazwę bierze od Jeana Baptiste Colberta, wybitnego męża stanu, intendenta kardynała Mazarina i doradcy króla Ludwika 14. Wśród licznych zasług Colberta dla gospodarki Francji należy wymienić standaryzacje prawa regulującego system podatkowy, celny, administracyjny. Przyczynił się także do rozbudowy armii lądowej i floty morskiej, zdobywania kolonii i zakładania kampanii handlowych, rozbudowy manufaktur królewskich i ochrony rodzimej produkcji przez elastyczny system ceł importowanych.

  1. Scharakteryzuj dorobek szkoły Kameralistów

Myśl kameralistów, wyrażona zwłaszcza w dziełach J.G.H. Justiego (XVIII), przypisywała duże znaczenie gospodarce państwa. Sprowadzało się to nie tylko do polityki protekcjonistycznej, realizowanej za pomocą instrumentów finansowych, lecz także do wykorzystywania podatków w funkcji interwencyjnej. Dostrzegali oni wyraźny związek między fiskalną aktywnością państwa a dobrobytem społecznym. Kameraliści zalecali pobieranie podatków nie tam, gdzie można, lecz tam, gdzie trzeba. Zasługą kameralistów jest także to, że po raz pierwszy postawili kwestię granic wydatków publicznych, a więc i pośrednio granic opodatkowania. Stosownie do ich zaleceń, podstawowym kryterium oceny wydatków publicznych musi być ich pozytywny lub negatywny wpływ na gospodarkę. Szczególnie cenne dla rozwoju teorii finansów publicznych jest wskazanie przez kameralistów jednej z metod budowania budżetu państwa. Ich zdaniem, powinno ono rozpoczynać się od potrzeb państwa, czyli od wydatków, do których należy dostosowywać dochody. Justi sformułował zasadę rocznego sporządzania budżetu-„zasadę roczności budżetu”. Poglądy kameralistów miały zwolenników także w Polsce. Do najwybitniejszych należał Jan Ferdynand Nax (XVIII/XIXw.), który dostrzegał wyraźnie różnice między fiskalnymi a interwencjonistycznymi celami działalności państwa, do realizacji których wykorzystywało ono podatki.

Nax rozróżniał trzy główne podatki:

1) podatek gruntowy, najbardziej sprawiedliwy, ale stwarzający poważne trudności, jeśli chodzi o jego wprowadzanie, gdyż żeby zadość uczynić sprawiedliwości, należałoby oprzeć go na katastrze;

2) podatek od osób (czyli pogłówne), który uważał za wielce niesprawiedliwy, gdyż nie uzależniony ani od majątku ani od dochodu;

3) podatek od rzeczy, przez który rozumiał zwłaszcza akcyzę i czopowe, oraz podatek od dóbr luksusowych, był zwolennikiem wysokiego opodatkowania tych dóbr.

  1. Scharakteryzuj dorobek szkoły Fizjokratów

W okresie fizjokratyzmu, którego głównym przedstawicielem był Francois Quesnay (czytaj: Kłisne), dominował pogląd, że jedynym źródłem bogactwa i dochodu czystego jest rolnictwo, a ściślej ziemia; jedynie praca w rolnictwie ma charakter produkcyjny. Konsekwencją takiego rozumienia gospodarki była koncepcja podatku jedynego, który powinni płacić wyłącznie właściciele ziemscy. Propagowanie przez Quesnaya koncepcji podatku jedynego było też wyrazem postawy antymerkantylistycznej. Jest on twórcą słynnego hasła „laissez faire”, którego sens sprowadza się do tego, że w gospodarce panuje naturalny porządek rzeczy, wobec tego powinna się ona opierać na wolnej konkurencji. Zamykanie granic jest jego zdaniem przyczyna ubożenia społeczeństwa. W rozwiniętym merkantylizmie nie zabraniano więc wywozu towarów, dbano jednak, by bilans handlowy był dodatni.

Chociaż poglądy fizjokratów w kwestiach dochodu narodowego są naiwne, dały jednak podwaliny klasycznej ekonomii politycznej, której kamieniem filozoficznym były: wolność, konkurencja, wolny handel itd.

  1. Scharakteryzuj dorobek szkoły ortodoksyjnych fiskalistów

Okresu, w którym obowiązywała ortodoksyjna teoria finansów publicznych, nie można dokładnie sprecyzować. Dominowała przez cały 19 wiek do pierwszej wojny światowej i przez okres powojennej odbudowy aż do wielkiego kryzysu lat 1929-1935. Teoria ta zaleca, aby budżet państwa był jak najmniejszy. Koncepcja małego budżetu oznacza, że powinien on być tworzony tylko do takiej wysokości, która pozwala finansować ewidentne zadania publiczne państwa, a zwłaszcza zapewnienie ładu wewnętrznego i obrony narodowej.

W świetle doktryny ortodoksyjnej budżet państwa powinien być bezwzględnie zrównoważony i, co godne podkreślenia, stale zrównoważony. Według ortodoksyjnych fiskalistów w odniesieniu do gospodarowania publicznymi środkami konieczne jest stosowanie ocen etycznych i religijnych (zdecydowanie negatywnych) w przypadku wydawania przez rząd sum większych niż zostały zgromadzone. W skrajnej postaci poglądy ortodoksyjnych fiskalistów dopuszczały w przypadku takich praktyk nawet karanie osób odpowiedzialnych śmiercią. Zasada równoważenia budżetu była bezwzględnie przestrzegana w Anglii przez wieloletniego kanclerza skarbu w drugiej połowie 19 wieku W. E. Gladstone”a (1809-1898). Z działalności tego finansisty można wnioskować, że konserwatywne poglądy fiskalne nie były przeszkodą w nowoczesnym podejściu do wielu innych kwestii politycznych, społecznych i gospodarczych.

Gladstone należał do wybitnych mężów stan, a jego zasługi dla rozwoju cywilizacji są imponujące. Rozszerzył on np. prawo wyborcze na robotników rolnych, wprowadził obowiązek powszechnej oświaty, był przeciwnikiem kolonializmu i imperializmu.

Inne zalecenie ortodoksyjnej teorii finansów publicznych dotyczy przeznaczenia zaciągniętych pożyczek. Jeżeli już nie da się uniknąć deficytu budżetowego, musi on być bezwzględnie przeznaczony na finansowanie rozwoju gospodarki. Ponadto pożyczki te powinny być jak najszybciej spłacone, aby nie zwiększać kosztów obsługi długu. Z dzisiejszej perspektywy poglądy te można uznać za naiwne, jeżeli uwzględni się fakt, że w przypadku pożyczek długoterminowych następuje znane zjawisko ich „samospłaty” przez deprecjacje pieniądza. Postawę ortodoksyjnych fiskalistów można zrozumieć jedynie wtedy, gdy pamięta się, że ich poglądy były nacechowane pierwiastkami etycznymi i religijnymi, które odrzucały tego rodzaju „zbiorowe oszustwo”.

Ortodoksyjny fiskalizm wyklucza możliwość wykorzystania podatków do innych celów niż fiskalne. Konsekwencją tego jest neutralność podatków względem gospodarki, a to oznacza m.in., że system podatkowy nie może zmieniać rozkładu dochodów w społeczeństwie, który powstał w wyniku działania mechanizmu rynkowego. Co więcej, teoria ortodoksyjna okazuje się skrajnie reakcyjna ze społecznego punktu widzenia, gdyż usprawiedliwia nierówny podział dochodów w społeczeństwie.

Logiczną konsekwencją koncepcji małego budżetu jest brak odpowiedzialności państwa za pełne wykorzystanie zdolności wytwórczych, w tym także odpowiedzialności za bezrobocie. W ortodoksyjnej teorii finansów publicznych można już dostrzec elementy koncepcji „wypychania zasobów” prywatnych poza obieg ściśle gospodarczy.

Do zrozumienia natury ortodoksyjnego fiskalizmu niezbędne jest uwzględnienie szerszego tła tzw. Skarbowego punktu widzenia. Tym tłem jest ogólna teoria ekonomiczna. Teoria ta zasadza się na czterech kardynalnych założeniach, których naruszenie przez politykę fiskalną wywołuje negatywne skutki dla gospodarki i społeczeństwa. Założeniami tymi są:

o równowaga ekonomiczna gospodarki,

o równość między oszczędnościami i inwestycjami,

o komplementarność między konsumpcją i oszczędnościami,

o stała suma oszczędności w warunkach równowagi ekonomicznej.

Z perspektywy dzisiejszego dorobku teorii ekonomii oraz praktyki gospodarczej widać, że niektóre z tych założeń zostały zakwestionowane.

  1. Scharakteryzuj dorobek szkoły nowych konserwatystów fiskalnych.

Skuteczność interwencjonizmu państwowego, realizowanego przez politykę fiskalna, została znacznie osłabiona w latach siedemdziesiątych, kiedy to gospodarka przodujących krajów zachodnich popadła w stagnację. Na ogół przyjmuje się, że w latach siedemdziesiątych zaszły głębokie zmiany strukturalne w gospodarkach przodujących krajów na skutek dwóch „szoków naftowych”. Trudności gospodarcze krajów kapitalistycznych stały się podstawą ataku na teorię keynesowską i cały dorobek neokeynesizmu. Szczególnym obiektem krytyki stało się państwo i stosowane przez nie instrumenty polityki fiskalnej.

Główne założenia nowego konserwatyzmu fiskalnego:

1. Bezwzględnie zrównoważony budżet i to w okresie roku fiskalnego, a nie -jak proponowała szkoła neokyenesowska- w okresie cyklu koniunkturalnego

2. Zdecydowane ograniczenie skali redystrybucji PKB przez system finansów publicznych, gdyż powoduje to tzw. Efekt wypychania prywatnych zasobów gospodarczych poza obieg stricte gospodarczy, a więc nieprodukcyjne ich wykorzystanie.

3. Konsekwencja powyższego jest powrót do koncepcji jak najmniejszego budżetu państwa przez cięcia w wydatkach nie tylko gospodarczych, lecz także socjalnych.

4. Skutkiem tego będzie zmniejszenie ciężarów podatkowych, co oznacza powrót do koncepcji jak najniższych podatków

5. Z kolei zmniejszenie podatków zbliży politykę podatkową do paradygmatu konserwatyzmu fiskalnego- podatku neutralnego względem gospodarki.

6. Wszystkie te działania powinny doprowadzić do radykalnego zmniejszenia długu publicznego, który według nowego konserwatyzmu fiskalnego stał się uosobieniem wszelkiego zła zarówno w wymiarze ekonomicznym jak i etycznym.

Nowy konserwatyzm fiskalny wraz z monetarystycznym podejściem do gospodarki to nie tylko koncepcje czysto teoretyczne. Zalecenia wynikające z tych koncepcji z dużą determinacją zaczęły stosować rządy niektórych krajów w latach 80-ątych.Do krajów tych należy zaliczyć Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone> Jednak zarówno przedsięwzięcia nowej konserwatywnej polityki fiskalnej, jak i stosowanie narzędzi polityki monetarnej nie przyniosły pozytywnych rezultatów. Zrewidowanie polityki fiskalnej w Stanach doprowadziło do obniżenia podatków, ale nie udało się dokonać cięć w wydatkach publicznych. W rezultacie deficyt budżetowy zaczął systematycznie i znacznie wzrastać. Z kolei w Wielkiej Brytanii nie udało się zmniejszyć redystrybucji PKB przez system finansów publicznych.

Mimo braku spektakularnych sukcesów konserwatywnej polityki fiskalnej i związanej z nią polityki monetarnej koncepcje nowego konserwatyzmu fiskalnego wciąż są silne.

Wyrazem antyfiskalnej postawy wobec gospodarki są tzw. standardy z Maastricht wyznaczone dla krajów UE, co zostało potwierdzone tzw. układem amsterdamskim zawartym w 1997r. Wśród standardów tych znajdują się dwa kryteria fiskalne:

- wymóg, by deficyt budżetowy nie przekraczał 3% PKB,

- zalecenie, by dług publiczny nie przekraczał 60% PKB.

To ostatnie zalecenie znalazło wyraz w polskiej konstytucji, która zabrania powiększania długu publicznego powyżej 3/5 PKB.

  1. Scharakteryzuj funkcję alokacyjną finansów publicznych

Finanse publiczne są narzędziem alokacji części zasobów w gospodarce rynkowej. Skutkiem alokacji części zasobów, którymi dysponuje gospodarka, przez system finansów publicznych jest dostarczanie towarów i usług obywatelom, społecznościom lokalnym oraz całemu społeczeństwu. Dostarczanie towarów i usług finansowane jest z funduszy publicznych i następuje w związku z dwojakiego rodzaju zadaniami stawianymi przez państwem:

- zadaniami publicznymi

- zadaniami społecznymi

Realizacja przez państwo wymienionych zadań jest konieczna gdy nie mogą one być wykonywane za pomocą mechanizmu rynkowego. W przypadku zadań publicznych wykorzystanie mechanizmu rynkowego nie wchodzi w rachubę z powodu specyficznych, naturalnych cech i potrzeb publicznych. Realizacja zadań społecznych to zaspokajanie indywidualnych potrzeb obywateli, które wprawdzie ze względu na ich cechy fizyczne mogłyby być zaspokajane na zasadach rynkowych, ale rodziłoby to jednak wiele niebezpieczeństw wywołanych przez niesprawność mechanizmu rynkowego. Chodzi o:

  1. Ograniczony dostęp pewnej liczby obywateli do dóbr poprzez nadmierne zróżnicowanie dochodów.

  2. Pełna swoboda wyboru obywatela, którą gwarantuje mechanizm rynkowy mogłaby wyrządzić szkodę i obywatelowi i społeczeństwu. Nie byłoby bowiem gwarancji, że dany obywatel będzie skłonny kupować określony rodzaj dóbr, np. usługi zdrowotne przez grupy społeczne o niższych dochodach.

  3. Przedsiębiorstwa prywatne, których podstawowym kryterium działania jest zysk wywołują tzw. efekty uboczne, np. skażenie środowiska. Ze względu na trudność ustalenia stopnia odpowiedzialności poszczególnych przedsiębiorstw państwo alokuje pewną część zasobów publicznych na ochronę i regenerację środowiska naturalnego.

Mechanizm rynkowy nie zaspokaja potrzeb zbiorowych, ponieważ zawodzi lub jest nieefektywny. Do tego celu wykorzystuje się więc administracyjny mechanizm zaspokajania potrzeb zbiorowych poprzez finanse publiczne.

Funkcja alokacyjna finansów publicznych. Alokacja polega na rozdziale zasobów między różne cele. Ograniczoność zasobów skłania do efektywnej alokacji. Funkcja ta oznacza, że państwo za pomocą przepływów pieniężnych w postaci dochodów i wydatków może wpływać na alokację zasobów w gospodarce. Rozróżniamy alokację: czynników wytwórczych i alokację wytworzonych dóbr materialnych. Państwo kształtuje podział dostępnych zasobów pomiędzy sektory publiczny i prywatny, a także wpływając na podziały w ramach sektora publicznego. Celem tej funkcji jest głównie korekta zakłóceń w oddziaływaniu rynku na produkcję i oferowanie świadczeń bezpośrednio przez państwo.

  1. Scharakteryzuj funkcję redystrybucyjną finansów publicznych

Państwo musi ponosić wydatki związane z alokowaniem dóbr publicznych i społecznych. Jednocześnie państwo bezpośrednio nie wytwarza żadnego dochodu. Dlatego z konieczności sięga do dochodów innych podmiotów, wykorzystując atrybut władzy. Źródłem finansowania wydatków publicznych mogą być też pożyczki. Specyficzna sytuacja dochodowa państwa wymusza redystrybucję dochodów społeczeństwa. Dokonuje się ono w różnych przekrojach, tzn. między różnymi grupami ludności, między różnymi wspólnotami lokalnymi i regionalnymi, między krajami, itp. Redystrybucja dochodów jest realizowana w formie pieniężnej. Dokonuje się przez system transferów dochodów, które przyjmują postać przepływu pieniądza między różnymi podmiotami a państwem. Dla transferów o charakterze publicznym przepływ pieniądza ma charakter jednostronny. Np. podatki: definitywne przejęcie przez władze publiczne części dochodów podatników, a władze publiczne dokonują transferów na rzecz różnych podmiotów (wypłaty rent, emerytur, stypendiów, itd.)

Transfery mają różny charakter:

Kryteria redystrybucji dochodów mają różny charakter:

1. Makroekonomiczny - dotyczy zakresu redystrybucji PKB, ogólnej struktury dochodów i wydatków realizowanych przez władze publiczne w ramach redystrybucyjnej funkcji finansów publicznych. W tym ujęciu ta dystrybucja wywołuje określony wpływ na całą gospodarkę, jej poszczególne działy, sektory, gałęzie, branże, regiony.

2. Makrospołeczny - analizowanie skutków redystrybucji dochodów dla różnych grup społecznych: emerytów, rencistów, pracowników sektora publicznego, grup zawodowych sektora prywatnego.

Podstawowym kryterium redystrybucji dochodów jest taki zakres i taka struktura, które pozwalają w sposób niezakłócony funkcjonować gospodarce, a państwu wypełniać jego funkcje publiczne i społeczne. Finansowanie procesów alokacji dóbr publicznych i dóbr społecznych jest możliwe tylko przy określonym systemie wyrzeczeń jednostek, które pozbawiane są części dochodów - oddają je na rzecz społeczeństwa. Efektywne rozłożenie ciężarów finansowania zadań publicznych i społecznych jest osiągana wtedy, gdy sytuacja danej osoby poprawi się nie powodując pogorszenia sytuacji innych osób. Społeczeństwo może preferować inną, nieefektywną alokację zasobów opartą na zasadach równości, sprawiedliwości lub na innych kryteriach. Spełnienie tych warunków nie jest możliwe w ramach mechanizmu rynkowego, wymaga interwencji państwa i zastosowania mechanizmu administracyjnego. Korzyści i straty obywateli z tytułu wydatków poniesionych na wytworzenie dóbr publicznych są trudno mierzalne. Podstawowy dylemat związany z redystrybucyjną funkcją finansów publicznych sprowadza się do wyboru nadania priorytetu efektywności gospodarowania lub sprawiedliwości. Pierwsze kryterium sprzyja aktywności gospodarczej, lepszemu wykorzystaniu zasobów, ale również nadmiernemu zróżnicowaniu dochodów. Drugie kryterium hamuje aktywność gospodarczą i pozostaje w sprzeczności z efektywnością gospodarowania.

Sprzeczności między efektywnością a równością znajdują odzwierciedlenie w systemach podatkowych. Przy jednakowym korzystaniu z dóbr publicznych i społecznych stopień ponoszenia ciężarów na rzecz finansowania tych dóbr jest większy w przypadku ludzi o większych dochodach

Funkcja redystrybucyjna finansów publicznych polega na kształtowaniu dochodów podmiotów, na ich korekcie względem podziału, który nastąpił na podstawie kryterium ekonomicznego. Podział pierwotny -decydującą rolę odgrywają czynniki ekonomiczne. Nie każdy podmiot może mieć możliwość przystąpienia do tego podziału. Korekty dokonuje się w oparciu o kryterium społeczne i polityczne.

  1. Scharakteryzuj funkcję stabilizacyjną finansów publicznych.

Aktywność gospodarcza społeczeństwa wznosi się i opada. Mechanizm rynkowy nie jest więc w stanie samoczynnie zapewnić satysfakcjonującej stopy wzrostu gospodarczego, wysokiej stopy zatrudnienia, niskiej stopy inflacji, równowagi w bilansie płatniczym kraju. Zadaniem instrumentów polityki fiskalnej jest łagodzenie wahań cyklu koniunkturalnego, czyli hamowanie ekspansji gospodarki w okresie jej nadmiernego wzrostu i pobudzanie aktywności gospodarczej w okresie słabnięcie procesów gospodarczych. Najczęściej wykorzystuje się 2 grupy instrumentów:

  1. podatki - w okresie ekspansji, której skutkiem jest wzrost dochodów, progresja podatkowa hamuje nadmierną aktywność gospodarczą, co ogranicza amplitudę wahań cyklu koniunkturalnego. W okresie gdy aktywność gospodarcza słabnie, dochody spadają do niższych klas opodatkowania, co zmniejsza obciążenia podatkowe i zachęca do inwestowania, tworzenia nowych miejsc pracy, wzrostu produkcji, itp.

  1. wydatki na zasiłki dla bezrobotnych - gdy następuje faza wzrostu, wypłaty na zasiłki są ograniczane, a dochody pracowników rosną, jeżeli nadmiernie, to podlegają działaniu automatycznych stabilizatorów podatkowych.

Podstawowymi środkami oddziaływania na łączny popyt w gospodarce, poziom zatrudnienia, stopę inflacji, stopę procentową są:

  1. Wielkość dochodów budżetowych

  2. Wielkość wydatków budżetowych

  3. Saldo budżetu państwa

Dochody budżetowe (podatki) ograniczają popyt. Jeżeli więc popyt jest nadmierny w stosunku do wielkości produkcji i podaży, co może wywołać inflację, to wzrost obciążeń podatkowych może spowodować „zdjęcie” i zneutralizowanie go w budżecie w postaci nadwyżki. Nadwyżka ta może być uruchomiona wówczas, gdy rozwój gospodarki jest ograniczony z powodu zbyt małego popytu. Jednakże nadmierna ekspansja wydatkowa państwa, wywołująca zbyt wysoki deficyt budżetowy, może przejściowo wywołać inflację.

Stabilizacyjna funkcja finansów publicznych przejawia się także w oddziaływaniu dochodów, wydatków i salda budżetu na:

  1. Skłonność do oszczędzania

  2. Skłonność do inwestowania

  3. Poziom stopy procentowej

  4. Poziom bezrobocia

Państwo przez politykę podatkową i wydatkową może zwiększać lub zmniejszać skłonność do oszczędzania i do inwestowania. Nadmierny fiskalizm ogranicza możliwości oszczędzania. Większe wydatki państwa tworzą popyt, także inwestycyjny. Finansowanie deficytu budżetowego zmuszają państwo do zaciągania pożyczek na rynkach finansowych. Popyt na pieniądz zgłaszany przez państwo powoduje na ogół wzrost stopy procentowej. Oferowane przez państwo oprocentowanie pożyczek wywiera też pośredni wpływ na poziom stopy procentowej kredytów i innych instrumentów pożyczkowych. Wpływanie stabilizująco na rynek pracy przez państwo polega na tym, że zatrudnienie w sektorze prywatnym podlega znacznie mniejszym niż w sektorze prywatnym. W zakresie możliwości państwa leży też organizowanie na szerszą skalę programów robót publicznych.

Funkcja stabilizacyjna finansów publicznych polega na wykorzystywaniu dochodów i wydatków publicznych do oddziaływania na sytuację gospodarczą kraju: poziom zatrudnienia, stały wzrost gospodarczy.

  1. Przedstaw cele i instrumenty funkcji stabilizacyjnej finansów publicznych

CELE:

Celem polityki strukturalnej może być także zwiększanie lub zmniejszanie skłonności do oszczędzania oraz do inwestowania (zależnie od potrzeb). Państwo może wpływać stabilizująco na rynek pracy. Polega to na tym, że zatrudnienie w sektorze publicznym podlega znacznie mniejszym wahaniom niż w sektorze prywatnym. Często w zakres możliwości państwa wchodzi organizowanie programów robót publicznych.

INSTRUMENTY:

  1. Scharakteryzuj automatyczne stabilizatory koniunktury

Elastyczność systemu podatkowego sprawia, że wzrost dochodu pozostającego do dyspozycji następuje wolniej niż wzrost produktu społecznego. Wskutek tego zatrudnienie i produkcja rosną też relatywnie wolniej. W okresie ekspansji ASK wywołują tendencje do powstania nadwyżki budżetowej (zmniejszenie deficytu), zaś w okresie recesji przyczyniają się do powstania (powiększenia) deficytu budżetowego.

Podstawową zaletą ASK jest szybkość reakcji na cykliczne wahania popytu, co sugeruje, że pasywna polityka budżetowa powinna być skuteczną formą budżetowego reagowania na zmiany sytuacji koniunkturalnej.

Wadą ASK jest ich mechaniczny sposób działania. Ponadto nie tworzą one dochodów w czasie recesji (nie tworzą nowego popytu), lecz hamują jedynie spadek już istniejących.

ASK uruchamiają się w momencie spadku aktywności gospodarczej, zmniejszenia popytu, konsumpcji, reagują na wahania koniunktury i w momencie złej sytuacji gospodarki dają bardzo szybko sygnały dot. dochodów budżetowych i związane są z podatkami, które zmieniają się wraz z sytuacją gospodarczą, czyli podatki od dochodów, zysków, sprzedaży; dają one sygnały do budżetu państwa. Może to być również wzrost wydatków na zasiłki dla bezrobotnych

  1. Na czym polega paradoks wyborczy?

Paradoks wyborczy - rodzaj zjawiska występującego niebezpieczeństwa związanego z decyzjami publicznymi podejmowanymi na podstawie wyborów.

Problem tkwi w tym, że zachowanie wyborcy jest inne, gdy występuje on w grupie i inne wtedy, gdy dokonuje on indywidualnego wyboru. Rzecz nie polega na tym, że decyzja wyborcy może być przegłosowana, lecz także na tym, że wyniki ogólne głosowania mogą wypadać rzeczywiste preferencje wyborców. Warto jednak zauważyć, że paradoks wyborczy występuje tylko w przypadku niewielkich grup. Może on więc być groźny np. w głosowaniu albo w małych wspólnotach, albo w małych grupach przedstawicieli.

  1. Relacje między sektorem publicznym, sektorem finansów publicznych a finansami publicznymi

  1. Tylko część sektora publicznego realizuje cele publiczne i społeczne, część natomiast funkcjonuje na zasadach właściwych sektorowi prywatnemu, realizując cele ściśle komercyjne (np. banki państwowe), ale dominuje tu kapitał publiczny

  2. Tylko część funduszy publicznych kierowana jest do sektora publicznego (część zaangażowana do finansowania wytwarzania dóbr publicznych i społecznych przez sektor publiczny). Znaczna część dóbr społecznych i publicznych wytwarzana jest przez sektor prywatny, ale finansowana jest ze środków publicznych.

  3. Znaczna część środków publicznych nie jest zaangażowana w dostarczanie środków publicznych i społecznych - są to bezpośrednie transfery na rzecz ludności.

Sektor finansów publicznych - z sektora publicznego wyłącza się podmioty nastawione na zysk (działające na zasadach prywatnych)

Do sektora finansów publicznych zalicza się:

1) organy władzy publicznej i podległe im jednostki organizacyjne,

2) państwowe osoby prawne oraz inne państwowe jednostki organizacyjne nie objęte Krajowym Rejestrem Sądowym, których działalność jest finansowana ze środków publicznych w całości lub części, z wyjątkiem:

a) przedsiębiorstw państwowych,

b) banków państwowych,

c) spółek prawa handlowego.

Sektor finansów publicznych dzieli się na:

1) sektor rządowy,

2) sektor samorządowy, obejmujący jednostki samorządu terytorialnego i ich organy oraz podległe tym organom jednostki organizacyjne. (wg ustawy o finansach publicznych)

Sektor publiczny - w całości lub w przeważającej większości własność władz publicznych

Finanse publiczne obejmują procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowaniem, a w szczególności:

1) pobieranie i gromadzenie dochodów,

2) wydatkowanie środków publicznych,

3) finansowanie deficytu,

4) zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne,

5) zarządzanie środkami publicznymi,

6) zarządzanie długiem publicznym. (wg ustawy)

SEKTOR PUBLICZNY to zakres wydatków związanych z funkcjami państwa.

Wspólną dla finansów publicznych oraz sektora publicznego cechą jest własność publiczna.

Zachodzącymi między nimi istotnymi różnicami są:

Ta część sektora publicznego, która działa na zasadach komercyjnych (p-stwa państwowe, p-stwa samorządowe), nie angażuje funduszy publicznych. Nie wyklucza to możliwości substytowania tych p-stw, z funduszy publicznych - również nie całość środków publicznych jest wykorzystywana przez sektor publiczny, gdyż pewna część wydatków publicznych ma charakter transferowy, są to renty, zasiłki itp.). Szczególne związki i zależności między sektorem publicznym a finansami publicznymi zachodzą przez dług publiczny. Powstaje on wskutek kumulowania się deficytu budżetowego.

Związek między sektor publiczny a finanse publiczne jest, bo władze publiczne prowadzą działalność w dwóch obszarach:

- rzeczowym - obejmującym majątek publiczny lasy, ziemia, woda, budynki publiczne, drogi, które wprost reprezentują dobra publiczne albo dzięki nim można wytworzyć dobra publiczne. Dotyczy też działalności banków państwowych, p-stw państwowych lub tam gdzie ma państwo udziały.

Sektor publiczny tworzą:

- majątek władzy rządowej i samorządowej

- majątek w użytkowaniu publicznym

- majątek zaangażowany w działalność gospodarczą

- majątek służący instytucjom usługowym

Zależność między finansami a sektorem publicznym zależy od tego, że sektor publiczny nie mógłby funkcjonować bez finansów publicznych, bo chodzi o pieniądze- obrona narodowa

Zależność zachodzi też przez dług publiczny, czyli zobowiązania państwa i samorząd terytorialny.

Różnice:

a) finanse publiczne - tylko zjawiska i procesy pieniężne

sektor publiczny - procesy i zjawiska gospodarcze

b) tylko część środków publicznych związana jest z finansowaniem sektora publicznego, bo część z nich działa i prowadzi się działalność i ma dochody

c) nie całość finansów publicznych jest wykorzystywana przez sektor publiczny, bo pewna część wydatków publicznych to transfery

  1. Przedstaw strukturę podmiotową oraz instytucjonalną systemu finansów publicznych w Polsce.

Finanse publiczne tworzą złożony system w przekroju podmiotowym, instytucjonalnym, a także organizacyjnym, instrumentalnym, prawnym i innym.

Przekrój podmiotowy:

- 3 -

W przekroju instytucjonalnym SFP tworzą fundusze przyjmujące najczęściej formę:

  1. Geneza instytucji budżetu publicznego

Budżet państwa to scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków pieniężnych w związku z funkcjami państwa.

Najogólniej można stwierdzić, że rozwój budżetu państwa jest ściśle związany z rozwojem instytucji państwa. Dla rozwoju instytucji budżetu państwa decydujące znaczenie miały :

Dla uformowania budżetu państwa kluczowe znaczenie miało coraz wyraźniejsze wraz z upływem czasu zarysowanie się granic gospodarki publicznej. Proces ten rozpoczął się w XIV wieku we Francji. W Polsce miało to miejsce w 1504 roku podczas obrad sejmu w Piotrkowie gdzie rozdzielono skarb korony i skarb publiczny. Także rozwój parlamentaryzmu odegrał znaczącą rolę w rozwoju instytucji budżetu, ponieważ parlament jako przedstawiciel podatników stopniowo ograniczał uprawnienia władz wykonawczych do nakładania nowych lub podwyższania starych podatków. I tak w 1273 r. Król Edward I (Anglia) wprowadził do Wielkiej Karty Wolności zapis zabraniający nakładania podatków bez zgody podatników. ( Polska - 1374 r. Ludwig Węgierski - Pakty Koszyckie - bez zgody stanów nie można nakładać nowych danin.)

Za ważny etap w rozwoju budżetu państwa należy uznać fakt wiązania procesów gromadzenia dochodów z wydatkami budżetowymi. Prawo do kontroli wydatków jako 1 wywalczył parlament angielski w 1689 r w tzw. „Bill of Rights”. We Francji w 1781 r. Generalny dyrektor finansów J. Necker jako 1 opublikował budżet państwa. W Polsce w 1768 r. -> ustawa o jednomyślności parlamentu w sprawach nakładania nowych podatków i podnoszenia istniejących. Niewątpliwie rozwój budżetu państwa dokonywał się w rezultacie rozwoju funkcji państwa. Funkcje te w początkowym okresie związane były z prowadzeniem wojen, utrzymaniem wojska, policji, sądownictwa, a później administracji publicznej. Zakres tych funkcji rozszerzał się w miarę rozwoju społeczeństw oraz ich wzrostu gospodarczego. Rozszerzenie socjalnych funkcji państwa było rezultatem złożonych przyczyn, wśród których możemy zaliczyć ogólny postęp cywilizacyjny, pojawienie się ruchu związkowego oraz partii politycznych. W wyniku przyjmowania przez państwo funkcji socjalnych następował nie tylko ilościowy wzrost budżetu ale także wzrost jego roli w funkcjonowaniu mechanizmu społeczno-politycznego. Wraz z pojawieniem się wielkiego kryzysu pojawiła się potrzeba ingerencji państwa w sferę gospodarki co oznaczało radykalny rozwój budżetu państwa. Takie instrumenty budżetowe jak podatki, wydatki, subsydia, pożyczki wewnętrzne itp. Stały się głównym narzędziem oddziaływania państwa na gospodarkę. Oznaczało to dalszy wzrost ilościowy budżetu, ale przede wszystkim jego rozwój jakościowy. Ten ostatni wiąże się z pojawieniem się nowych instrumentów gromadzenia dochodów i ponoszenia wydatków. W polityce budżetowej państwa cele i zadania fiskalne są coraz bardziej zdominowane przez cele gospodarcze. Postępujący rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych i finansowych odegrał istotną rolę w rozwoju instytucji budżetu stając się narzędziem rządów przy finansowaniu wspólnych przedsięwzięć gospodarczych, źródłem udzielania pomocy finansowej innym krajom, pożyczek czy też przyjmowania pożyczek. W EWG (potem UE) w 1957 roku powstaje budżet ponadnarodowy na mocy traktatu rzymskiego. Polska - 1997 r. Przyjęcie konstytucyjnego zakazu finansowania deficytu budżetowego przez bank centralny, ograniczenie długu publicznego do 3/5 PKB.

  1. Wymień i scharakteryzuj podstawowe zasady budżetowe.

    1. Zasada uprzedniości - postuluje uchwalenie budżetu przed rozpoczęciem roku budżetowego. Uprzedniość wynika z tego, że budżet jest planem określającym przyszłe dochody i wydatki. W praktyce zarówno rząd jak i parlament naruszają tę zasadę. Z powodów politycznych, gospodarczych lub społecznych niemożliwe staje się przedstawienie przez rząd projektu ustawy budżetowej lub budżet nie może być uchwalony w terminie przez parlament.

Przepisy wymienionej ustawy przedstawiają następujące formy rozwiązań przejściowych w okresie między upływem terminu do uchwalenia budżetu a faktycznym terminem uchwalenia:

1) prowizorium budżetowe - jest tymczasową, skróconą ustawą budżetową.

Jest autoryzowane przez parlament i obowiązuje do chwili uchwalenia właściwego budżetu;

2) prerogacja budżetu - polega na przedłużeniu ważności budżetu ubiegłorocznego;

3) prowadzenie gospodarki finansowej na podstawie projektu budżetu przedstawionego Sejmowi;

4) konstytucyjne upoważnienie rządu do dokonywania koniecznych wydatków, np. dla szkół, szpitali itp.

Do czasu uchwalenia budżetu jednostki samorządu terytorialnego podstawą gospodarki finansowej może być projekt uchwały budżetowej przedstawiony organowi stanowiącemu jednostki samorządu terytorialnego lub prowizorium budżetowe, w przypadku gdy dochody i wydatki budżetu państwa określa prowizorium budżetowe

    1. Zasada jednoroczności głosi, że obowiązująca moc budżetu jest ograniczona do jednego roku. Przepisy ustawy o finansach publicznych głoszą, że budżet państwa jest uchwalany w formie ustawy budżetowej na okres roku kalendarzowego, zwanego dalej rokiem budżetowym. Zasada ta, mimo swej prostoty stwarza duże trudności przy jej stosowaniu. Dotyczą one ustalenia roku budżetowego, który w niektórych państwach nie jest zbieżny z rokiem kalendarzowym (np. w Wielkiej Brytanii rok budżetowy trwa od 1 kwietnia do 31 marca).

    1. Zasada równowagi w ujęciu tradycyjnym postuluje taki stan budżetu, w którym wydatki znajdują pokrycie w dochodach, czyli wyklucza występowanie deficytu. Jednakże rozumiana dosłownie prawie nigdy nie występuje. Najczęściej mamy do czynienia z odchyleniami od stanu równowagi, przybierającym postać nadwyżki lub deficytu. Jak już wspomniano zasada równowagi nie ma w Polsce zastosowania jako nakaz prawny odnośnie do budżetu państwa. W ustawie odnaleźć można zapis stwierdzający, że różnica między dochodami a wydatkami państwa stanowi odpowiednio nadwyżkę lub deficyt budżetu państwa. Podobny zapis dotyczy budżetu jednostki samorządu terytorialnego. W ujęciu klasycznym zasada równowagi była traktowana jako „złota zasada” gospodarki budżetowej. Z czasem pod wpływem J. M. Keynesa wykształciły się teorie uważające deficyt za korzystny stan budżetu. We współczesnym świecie realizowane są reguły pośrednie, umiarkowane, np. teoria budżetu cyklicznego i teoria impasu. Pierwsza z nich zakłada, że w zależności od cykli gospodarczych naturalne są zarówno deficyt, jak i nadwyżka, lecz w długich okresach powinny się one bilansować. Druga głosi, że deficyt budżetowy jest dopuszczalny, ale tylko w określonych granicach i warunkach. Warto wspomnieć, iż ustawa o finansach publicznych podaje sposoby pokrycia deficytu budżetowego.

    1. Zasada zupełności ( zasada powszechności lub budżetowania brutto) wymaga ujęcia w budżecie wszystkich dochodów i wydatków państwa. W klasycznym ujęciu zasada ta wymaga więc, aby jednostki państwowe wchodziły do budżetu całością dochodów i wydatków, a nie saldem (jest to budżetowanie brutto). Dotyczy to także budżetów samorządu terytorialnego. Z czasem przestrzeganie tej zasady stało się niemożliwe. Niektóre rodzaje działalności wymagają bowiem innej metody budżetowania. Dotyczy to zwłaszcza przedsiębiorstw prowadzących działalność zarobkową i zaciągania kredytu. Budżetowanie brutto stosowane w stosunku do tych jednostek mogłoby obniżyć ich konkurencyjność i utrudniać ich płynność finansową. Dlatego też w prawie dopuszcza się szeroko odstępstwa od tej zasady. W Polsce ustawa o finansach publicznych zezwala budżetowanie netto w odniesieniu do: zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych, środków specjalnych i funduszy celowych.

    1. Zasada jedności głosi, że wszystkie dochody i wydatki państwa powinny być objęte jednym planem - budżetem. Najpełniejsze uzasadnienie zasady podaje P. M. Gaudamet. Wskazuje on, iż przestrzeganie opisywanej zasady dostarcza m. in. następujących korzyści:

1) umożliwia łatwą orientację, czy budżet jest zrównoważony,

2) eliminuje rachunki pozabudżetowe, które często nie są publikowane, a czasami nie są autoryzowane przez parlament,

3) zwiększa przejrzystość i rzetelność dokumentów budżetowych,

4) uwidacznia kwotę globalnych wydatków państwa, umożliwia jej porównanie z wysokością dochodu wewnętrznego brutto, a także wysokością wydatków innych państw.

W ramach zasady jedności wyróżnia się jedność formalną i materialną.

Gdyby zasada ta nie została zachowana mogłoby się okazać, że dochody z określonego źródła (np. z tytułu podatków od osób fizycznych), które mają być przeznaczone na konkretny cel (np. na szkolnictwo) przewyższają wydatki, podczas gdy inne rodzaje wydatków nie mają pokrycia. Podobnie i w tym przypadku zdarzają się odstępstwa. Dotyczą one funduszy celowych tworzonych w obrębie budżetu. Często tworzenie tych funduszy jest pretekstem do odrywania części środków publicznych od budżetu. Umożliwia to efektywniejsze wykonywanie niektórych zadań państwa. Polskie prawo finansowe dopuszcza tworzenie funduszy celowych po spełnieniu określonych rygorów. Podstawę gospodarki budżetowej takich funduszy powinny stanowić plany przychodów i rozchodów (są one częścią ustawy w przypadku państwowych funduszy celowych lub uchwały budżetowej w przypadku funduszy celowych jednostki samorządu terytorialnego). Zasadę jedności materialnej narusza także nadawanie niektórym dochodom budżetowym charakteru celowego.

    1. Zasada specjalizacji (zasada szczegółowości) budżetu ma charakter złożony. Postuluje, aby dochody i wydatki budżetowe były odpowiednio uporządkowane. Zasada specjalizacji ma trzy aspekty:

1) dochody i wydatki powinny być ujmowane nie w sumach ogólnych, ale z dokładnym określeniem źródeł dochodów i przeznaczenia wydatków (specjalizacja rzeczowa). Ujęcie dochodów według źródeł ma na celu wskazanie na ich znaczenie fiskalne. Podział wydatków wg zadań ukazuje zakres finansowania przez państwo poszczególnych rodzajów działalności;

2) Środki budżetowe powinny być wydatkowane tylko do wysokości określonej w budżecie (specjalizacja ilościowa). Z zasady tej wynika, że kwoty dochodów stanowią pewne minimum, natomiast kwoty wydatków stanowią kwoty maksymalne, których nie należy przekraczać. Możliwe jest przeniesienie wydatków budżetowych w obrębie danego budżetu, co nie zwiększa ich globalnego funduszu. Kwotowo określone wydatki określają stopień zaspokojenia potrzeb zbiorowych przez państwo;

3) Środki budżetowe powinny być wykorzystane w określonym czasie, czyli do końca roku budżetowego (specjalizacja czasowa). Po upływie tego okresu wygasa dyspozycja zawartymi w budżecie środkami. W Polsce rokiem budżetowym jest rok kalendarzowy.

Nie wygasają z upływem roku budżetowego wydatki:

a) których planowanym źródłem finansowania są:

- przychody z kredytów zagranicznych,

- środki pochodzące ze źródeł zagranicznych nie podlegające zwrotowi,

b) przeznaczone na współfinansowanie programów realizowanych z nie podlegających zwrotowi środków pochodzących ze źródeł zagranicznych.

Powyższe trzy aspekty zasady specjalizacji mają swe odzwierciedlenie w przepisach prawnych dotyczących budżetu państwa jak i budżetu jednostki samorządu terytorialnego. Realizacji postulatu specjalizacji służy klasyfikacja budżetowa, przez którą należy rozumieć system jednostek klasyfikacyjnych, mających formę podziałek budżetowych, w ramach których ujmowane są wszystkie dochody i wydatki budżetowe. Klasyfikacja przejawia się w czterostopniowym podziale na części, działy, rozdziały i paragrafy. Klasyfikacja budżetowa powinna umożliwić uzyskanie odpowiedzi na pytania: kto, skąd gromadzi dochody i na co przeznacza wydatki. Może być rozpatrywana w układzie:

1) podmiotowym, który wskazuje wykonawców budżetu (np. Kancelaria Sejmu, MON),

2) przedmiotowym, który porządkuje dochody według źródeł a wydatki według zadań (np. wydatki na płace).

Aby zasada specjalizacji ułatwiała a nie utrudniała realizację funkcji budżetu niezbędny jest kompromis pomiędzy stopniem szczegółowości a zasadą przejrzystości budżetu. Zbyt duża szczegółowość stanowi duże utrudnienie w podejmowaniu trafnych decyzji dla posłów i radnych. Powszechnie występującymi w ustawodawstwie wyjątkami od zasady specjalizacji są: prowizorium budżetowe (ujmuje kwoty dochodów i wydatków określone ogólnie), a także układ wykonawczy budżetu (zawiera szczegółowy podział dochodów i wydatków, których kwoty w ustawie lub uchwale budżetowej są mniej szczegółowe).

    1. Zasada jawności i zasada przejrzystości są zasadami, którym w ustawie o finansach publicznych poświęcono odrębny rozdział. Zasadę tę można sprowadzić do postulatu, aby budżet był dostępny obywatelom w fazie planowania, uchwalania i realizowania. Wymaga więc popularyzowania treści ustawy budżetowej w środkach masowego przekazu (prasie, radiu, telewizji). Jawność budżetu, a także finansów publicznych wynika z kilku powodów:

1) konieczności prezentowania podatnikom informacji o tym, jak wykorzystuje się ich dochody,

2) większa kontrola społeczna, ogranicza skłonność administracji do nadużyć ,

3) społeczna kontrola finansów publicznych ma korzystny wpływ psychologiczny na obywateli, poprzez wciąganie ich do udziału w rozwiązywaniu spraw publicznych i wpływaniu na nie.

Cele zasady jawności mają być osiągane m.in. poprzez:

1) jawność sejmowej debaty budżetowej i debat budżetowych jednostek samorządu terytorialnego,

2) jawność sejmowej debaty nad sprawozdaniem z wykonania budżetu państwa oraz debat nad wykonaniem sprawozdań budżetowych jednostek samorządu terytorialnego,

3) podawanie do publicznej wiadomości:

a) kwot dotacji udzielanych z budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego,

b) kwot gwarancji i poręczeń udzielonych przez Skarb Państwa z wymienieniem podmiotów, którym ich udzielono.

Jawność finansów publicznych wyłącza się w stosunku do tych środków publicznych, których pochodzenie lub przeznaczenie zostało uznane za tajemnicę państwową.

    1. Zasada przejrzystości postuluje opracowanie budżetu w takim układzie, który pozwala na rozpoznanie procesów zachodzących w obszarze budżetu i łatwą orientację w strukturze dochodów i wydatków. Formalnie chodzi o wyodrębnienie poszczególnych dochodów i wydatków zgodnie z obowiązującym systemem podziałek. Merytorycznie zasada ta wymaga stosowania nie tylko jednolitych kryteriów klasyfikacji, ale także jasnych i jednolitych zasad rachunkowości i sprawozdawczości budżetowej. Ustawa o finansach publicznych zawiera delegację ustawową dla Ministra Finansów w zakresie określenia w drodze rozporządzenia jednolitego planu kont oraz sposobu sporządzania sprawozdań dla jednostek sektora finansów publicznych, budżetu państwa, budżetu jednostek samorządu terytorialnego uwzględniających zasady rachunkowości i standardy międzynarodowe. Zasada przejrzystości umożliwia prawidłowe planowanie budżetu, a także jego należytą ocenę przez parlament i opinię publiczną.

    1. Zasada realności postuluje maksymalną precyzję w planowaniu dochodów i wydatków budżetowych. Jest to zasada o oczywistym znaczeniu.

    1. Zasada operatywności budżetu wymaga opracowania go w układzie podmiotowym, tzn. ze wskazaniem zadań dla konkretnych podmiotów w zakresie gromadzenia dochodów i realizacji wydatków. Odpowiednie rozdziały ustawy o finansach publicznych określają zasady i tryb wykonywania budżetu państwa oraz budżetu jednostki samorządu terytorialnego. Przepisy ustawy ustalają miedzy innymi zadania Ministra Finansów, dysponentów części budżetu państwa, a także zarządu jednostki samorządu terytorialnego w zakresie sporządzania układów wykonawczych budżetów, informowania o planach finansowych podległe im jednostki, a także określają organy uprawnione do kontroli wykonania budżetów.

    1. Zasada gospodarności wymaga racjonalnego, a więc i oszczędnego wydatkowania środków. Ustawodawca stwierdza, że wydatki publiczne powinny być dokonywane zgodnie z celami i wysokością określoną w ustawie budżetowej, uchwale budżetowej jednostki samorządu terytorialnego w sposób celowy i oszczędny, z zachowaniem zasady uzyskiwania najlepszych efektów z danych nakładów.

  1. Procedura budżetowa

Wyodrębniamy cztery etapy: przygotowanie projektu budżetu, utrwalanie budżetu, wykonanie budżetu, kontrola budżetu

Etap I: Przygotowanie projektu budżetu poprzedza przyjęcie przez senat rocznych założeń polityki społeczno- gospodarczej państwa - to założenia w oparciu, o które opracowuje się wstępny projekt budżetu (Ministerstwo Finansów), który ma następnie zaakceptować Rada Ministrów. Następnie ministerstwo rozpoczyna organizację prac nad właściwym projektem budżetu. Nota - wytyczne i wskazówki dla poszczególnych resortów, co do opracowania budżetu w wycinku działalności resortów. Ministerstwa opracowują swoje małe budżety, angażując podległe sobie podmioty. Następnie minister w oparciu o odcinkowe budżety tworzy całość i przedstawia ją Radzie Ministrów, z uzasadnieniem i wskazaniem kwestii spornych. Projekt zostaje poddany pod obrady Rady Ministrów. Uchwalony projekt budżetu z uzasadnieniem kierowany jest do Sejmu.

Etap II Utrwalanie budżetu - Odbywają się 3 czytania. Na sesji jesiennej przedstawiony zostaje projekt budżetu i expose ministra finansów. Następnie odbywa się dyskusja posłów i prace nad projektem podejmuje Sejmowa Komisja Polityki Gospodarczej Budżetu i Finansów, która angażuje do prac także inne komisje. Po zakończeniu prac Komisja uchwala budżet. Dochodzi do 2 czytania i ponownie odbywa się debata nad projektem, w której podstawą są wnioski Komisji. Posłowie mogą wnosić poprawki do projektu i do wniosków. Gdy już projekt z poprawkami jest gotowy następuje 3 czytanie, a następnie projekt zostaje skierowany do Senatu i do prezydenta. Projekt jest publikowany w Dzienniku Ustaw. Projekt powinien być uchwalony przed rozpoczęciem roku budżetowego, jeżeli jednak tak nie jest to: - prowizorium budżetowe - ustawa określająca poziom dochodów i wydatków państwa na okres uchwalenia budżetu przez Sejm. - projekt budżetu.

Etap III Wykonanie budżetu - Następuje gromadzenie dochodów i dokonywanych wydatków zgodnie z zapisami ustawy budżetowej. Ministrowie opracowują układ wykonawczy, rozpisują dochody i wydatki. Do opracowania zasad realizacji otrzymują wytyczne Rady Ministrów. Ministerstwo Finansów sprawuje kontrolę nad wykonaniem budżetu, a ministrowie nad swoimi częściami. NBP - kasowa obsługa budżetu państwa. Banki komercyjne mogą obsługiwać jednostki i zakłady budżetowe.

Jednostki upoważnione do dysponowania środkami budżetowymi to dysponenci (I, II, III-go stopnia): I-go- główni dysponenci to ministrowie, szefowie resortów centralnych II- go to bezpośrednio podległe jednostkom I- go stopnia III- go podlegają jednostkom II- go stopnia (II może być III), nie mają uprawnień co do przekazywania środków niższym jednostkom.

Rezerwa - 1% wydatków; przeznaczona na pokrycie nieprzewidzianych wydatków w trakcie realizacji budżetu.- ogólna - upoważnienie Ministerstwa Finansów, Rady Ministrów - celowa - pomoc w spłacie kredytów mieszkaniowych, rolnictwo, gminy.

Etap IV Kontrola budżetu - Podstawowym podmiotem jest Sejm, a na bieżąco Ministerstwo Finansów, zobligowany do przedstawiania Radzie Ministrów i NIK-owi okresowych sprawozdań. Naczelny organ kontroli państwa, kontroluje całokształt działalności organów, jednostek budżetowych.

NIK na bieżąco dokonuje kontroli: - legalności - celowości - gospodarności Do 31 maja Rada Ministrów składa sprawozdanie z wykonania budżetu Sejmowi i NIK- owi. Przyjęcie oznacza udzielenie absolutorium.

Prawo Wagnera mówi, że wydatki stale wzrastają. Wzrost ten ma charakter ekstensywny - coraz nowsze obszary objęte kasą publiczną; bądź intensywny - większe nakłady na dane obszary.

  1. Omów podstawowe przekroje klasyfikacji dochodów i wydatków publicznych

Rodzaje dochodów publicznych

Dochody publiczne przejęte przez państwo (samorząd) oznaczają definitywnie, czyli bezzwrotne, zasilanie finansowe władz publicznych. Źródłem tych dochodów są dochody innych podmiotów. Wydatkowanie tych dochodów oznacza ostateczne ich zużycie przez władze publiczne. Dochody publiczne są różne pod względem treści; można wśród nich wyróżnić następujące rodzaje dochodów:

  1. daniny publiczne - Są one klasycznym ciężarem nakładanym na gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Ich główną cechą jest to że podmiot ponoszący ciężar daniny publicznej nie otrzymuje w zamian żadnego bezpośredniego świadczenia (korzyści). Typową daniną publiczną jest podatek, akcyza, cło.

  2. dochody publiczne z majątku i praw majątkowych - Są rezultatem zaangażowania majątku (np. skarbu państwa) w procesy gospodarcze. Władze publiczne znajdują się w pozycji rentiera. Ten rodzaj dochodów jest najmniej konfliktogenny, gdyż jego źródłem są dochody wypracowane za pomocą majątku. Do dochodów majątkowych zalicza się także dochody ze sprzedaży majątku (praw majątkowych).

  3. pozostałe dochody - Możemy tu zaliczyć :

Pozostałe dochody publiczne są niejednorodną grupą dochodów. Pewna ich część mogłaby zostać zakwalifikowana do danin publicznych (niektóre opłaty są ukrytą formą podatku)

Wydatki publiczne

Podstawowe kryterium podziału wydatków publicznych wiąże się z funkcjami państwa i samorządu. Możemy wyróżnić 3 podstawowe funkcje :

  1. klasyczne funkcje publiczne państwa (obrona narodowa, bezpieczeństwo wewnętrzne, wymiar sprawiedliwości, administracja publiczna). W ramach klasycznych funkcji państwa wyróżniamy:

Są tu wydatki związane z utrzymaniem armii, służb zagranicznych, wydatki związane z udziałem danego kraju w międzynarodowych organizacjach, wydatki na utrzymanie administracji, sądownictwa, bezpieczeństwa wewnętrznego.

  1. socjalne funkcje władz publicznych

  2. ekonomiczne funkcje państwa.

Drugi istotny podział wydatków publicznych to podział na wydatki :

  1. realne albo rzeczywiste (nabywcze) - W wyniku wydatków realnych następuje zużycie elementów PKB w drodze zakupów towarów i usług przez jednostki należące do sektora publicznego (zewnętrznym wyrazem tych wydatków są zamówienia publiczne)

  2. transferowe - Są to wydatki dokonywane na rzecz innych podmiotów, rozróżniamy tutaj :

Z punktu widzenia kryterium gospodarka krajowa-zagraniczna wydatki publiczne dzielą się na :

Kolejny podział wydatków to podział na wydatki :

Kolejny podział :

Istota tych wydatków zawarta jest w ich nazwie, choć praktycznie nie ma czegoś takiego jak wydatki stałe dlatego też przyjmuje się że do wydatków stałych zaliczyć możemy te wydatki których zmiana jest szczególnie trudna (są zdeterminowane istniejącym prawem wyrażonym poprzez ustawy)

Kolejny podział

Wydatki możemy podzielić także według szczebla wydatkowania środków

Według kryterium formy funduszu publicznego wyróżniamy :

Ze względu na podmioty wydatkujące środki publiczne :

Klasyfikacje dochodów budżetowych:

PRAWNA- kryterium: wykorzystanie władczych funkcji podmiotu publicznego prawa administracyjnego. podmiot władczy - dochody gromadzone w sposób przymusowy, (cła, podatki, opłaty). podmiot prywatny - dochody gromadzone dobrowolnie, bez środków przymusu (pożyczki u obywateli, kredyty w bankach komercyjnych, z majątku publicznego).

FINANSOWA - kryterium: definitywność określania dochodów. dochody definitywne - definitywna cząstka majątku (podatki, cła) dochody czasowe - zwrotne

Z punktu widzenia dysponowania nie ma między nimi różnicy, ale lepiej mieć środki z podatków. EKONOMICZNA - kryterium: skutki ekonomiczne - powodują nadzwyczajne skutki ekonomiczne - nie powodują nadzwyczajnych skutków ekonomicznych

  1. Przedstaw pojęcie, przesłanki tworzenia, funkcje oraz główne cechy instytucji funduszu celowego.

Funduszem celowym jest fundusz ustawowo powołany przed dniem wejścia w życie ustawy, którego przychody pochodzą z dochodów publicznych, a wydatki przeznaczone są na realizację wyodrębnionych zadań. Fundusz celowy może działać jako osoba prawna lub stanowić wyodrębniony rachunek bankowy, którym dysponuje organ wskazany w ustawie tworzącej fundusz.

Fundusz celowy, który realizuje zadania wyodrębnione z budżetu:

1) państwa - jest państwowym funduszem celowym,

2) gminy, powiatu lub województwa - jest gminnym, powiatowym lub wojewódzkim funduszem celowym. Podstawą gospodarki finansowej funduszu celowego jest roczny plan finansowy. Wydatki funduszu celowego mogą być dokonywane, z zastrzeżeniem ust. 6, tylko w ramach posiadanych środków finansowych obejmujących bieżące przychody, w tym dotacje z budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego i pozostałości środków z okresów poprzednich. Fundusze celowe mogą zaciągać kredyty i pożyczki, o ile ustawa tworząca fundusz tak stanowi. Szczegółowe zasady gospodarki finansowej państwowego funduszu celowego, w zakresie nie uregulowanym ustawą tworzącą fundusz, określa, w drodze rozporządzenia, minister nadzorujący państwowy fundusz celowy, w porozumieniu z Ministrem Finansów. (ustawa)

  1. Wymień i krótko omów działające w Polsce fundusze celowe.

W polskim systemie f.p. zaczęły pojawiać się resortowe fundusze celowe: