Afazja-zaburzenie mowy, powstałe w wyniku uszkodzenia ośrodka mowy w dominującej półkuli mózgu i upośledzające proces mówienia lub rozumienia mowy.

Wyróżniamy:

czuciowa- po uszkodzeniu tylnej części zakrętu skroniowego górnego i środkowego w półkuli dominującej (lewej u praworęcznych) czyli ośrodku czuciowym mowy Wernickiego. Chory z afazją czuciową potrafi mówić i słyszy, ale nie rozumie, co się do niego mówi, ginie zdolność rozumienia mowy, brak kontroli słuchowej.

ruchowa - po uszkodzeniu ośrodka ruchowego mowy Brocka (tylna część zakrętu czołowego dolnego lewej półkuli u ludzi praworęcznych, a prawej półkuli u ludzi leworęcznych), chory nie może wykonywać skoordynowanych ruchów, koniecznych do mówienia; potrafi jednak poruszać językiem wargami, podniebieniem i fałdami głosowymi, jak również rozumie to, co się do niego mówi.

Poza afazją czuciową i ruchową istnieją inne typy afazji powstające wskutek ognisk chorobowych, których lokalizacja bywa różnorodna.

Agnozja-chorobliwa niemożność rozpoznania rzeczy ze świata zewnętrznego lub bodźców wewnętrznych

AKOMODACJA-ogniskowanie obrazu przez zmianę kształtu soczewki

Akson-Włókno odchodzące od neuronu, przewodzące impulsy z ciała i przenoszące je do

innych neuronów

ALALIA -utrata zdolności mówienia. Niektórzy autorzy używają tego terminu tylko w odniesieniu do zaburzeń czynnościowych, zachowując termin afazja dla zaburzeń o podłożu organicznym. Inni nadają mu szersze znaczenie włączając różne zespoły pochodzenia psychicznego, anatomicznego i/lub organicznego.

Alalia polega na tym, że uszkodzenie struktur korowych występuje jeszcze przed rozwojem mowy i uniemożliwia jej normalny rozwój. Dziecko w ogóle nie mówi, posługuje się tylko gestami i krzykami, zrozumiałymi tylko dla najbliższego otoczenia Rodzaje alalii:

-         alalia ekspresywna

-         alalia percepcyjna.

AMNEZJA-stan, w którym pojawia się luka pamięciowa, a chory nie może sobie przypomnieć pewnego przedziału czasu ze swojego życia.

AMNEZJA GLOBALNA-Głębsze upośledzenia pamięci wstecznej, obejmujące wieloletnie okresy życia. Są one typowe dla zespołu Korsakowa i choroby Alzheimera, lecz mogą też powstawać w wyniku zapaleń mózgu, niedokrwienia, uszkodzeń pourazowych i nowotworów. Szczególnie głębokie ubytki pamięci, polegające na współistnieniu niepamięci następczej i wstecznej, nazywane są amnezją globalną. Obserwacje zaburzeń pamięci u chorych z tym rodzajem amnezji pozwoliły ustalić, że konsolidacja śladu pamięciowego nie występuje jednorazowo na początku uczenia się, lecz jest procesem długotrwałym, niekiedy wieloletnim.

AMNEZJA NASTĘPCZA-Upośledzenie pamięci, polegające na braku umiejętności uczenia się nowych czynności, niepamiętaniu zdarzeń, które miały miejsce po zachorowaniu

AMNEZJA WSTECZNA-Upośledzenie pamięci polegające na niepamiętaniu wydarzeń oraz czynności z przeszłości (wydarzeń przed chorobą).

AMPLITUDA DŹWIĘKU-intensywność dźwięku, stopień zmienności natężenia ~ decybele; miara siły fali dźwiękowej, co na wykresie reprezentuje odległość na osi pionowej. Określana jest w jednostkach ciśnienia lub energii dźwięków.

ANALITYCZNE VS HOLISTYCZNE OPRACOWANIE INFORMACJI - analitycznie opracowuje informacje półkula lewa, zaś holistycznie półkula prawa

ANALIZATOR-struktury i drogi nerwowe wyspecjalizowane w analizie bodźców o danej modalności, np. słuchowych, wzrokowych, węchowych.

Apraksje-- nieporęczność, upośledzenie lub niezdolność wykonywania czynności celowych (chory nie potrafi prawidłowo posługiwać się przedmiotami, np. zapalić zapałki, zapiąć guzika), mimo sprawnego obwodowego aparatu nerwowo-mięśniowego. Jest wynikiem uszkodzenia kory mózgowej w okolicy ciemieniowej.

1. konstrukcyjne ; zaburzenia budowania konstrukcyjnego ( prawa półkula)

2. ubierania się ; spodnie bierzemy za koszule ( prawa półkula)

AUDIOMETRIA- badanie przeprowadzane za pomocą specjalnego aparatu elektroakustycznego, wytwarzającego tony czyste o wybranych wysokościach i dowolnym natężeniu. Badanie czynnościowe narządu słuchu polegające na określeniu słyszenia progowego tonów czystych w zakresie częstotliwości od 125Hz do 10kHz.

Dokonuje się go w oparciu o informacje uzyskane od badanego podczas podawania sygnałów dźwiękowych o różnym natężeniu w poszczególnych częstotliwościach. Fala dźwiękowa dociera do ucha badanego drogą powietrzną lub kostną poprzez nagłowne słuchawki powietrzne lub kostne. W wyniku badania uzyskuje się informacje, które pozwalają określić rodzaj niedosłuchu i stopień uszkodzenia słuchu.

AUTONOMICZNY UKŁAD NERWOWY

Jedna z głównych części układu nerwowego składająca się z kolei z dwóch części:

• współczulnej (sympatycznej) i

• przywspółczulnej (para sympatycznej).

Układ ten nazywany jest autonomicznym, gdyż liczne z funkcji przez niego kontrolowanych są niezależne od woli.

• Część współczulna tworzy zwarty autonomicznie system. Jej komórki nerwowe rozpoczynają się w częściach piersiowej i lędźwiowej rdzenia kręgowego i łączą się synaptycznie z komórkami nerwowymi zwojów współczulnych (tworzących łańcuch zwany pniem współczulnym). Włókna nerwowe współczulne wstępują lub zstępują wzdłuż pnia współczulnego opuszczając go w różnych miejscach, tworząc synapsy w obrębie pnia lub w innych zwojach albo też w narządzie docelowym. Rozpatrywana jako całość, część współczulna układu autonomicznego spełnia funkcje „wzbudzania”.

• Część przywspółczulna składa się z dwóch oddzielnych części. Niektóre włókna nerwowe pochodzą z jąder nerwów czaszkowych powyżej części współczulnej, a inne z położonej poniżej części krzyżowej rdzenia kręgowego. Część przywspółczulna związana jest z trawieniem oraz z podtrzymywaniem czynności zachowujących i ochraniających funkcjonowanie organizmu, dominuje ona w okresach spokoju i odpoczynku.

Działanie obu części autonomicznego układu nerwowego jest zasadniczo antagonistyczne; część współczulna działa, gdy konieczne jest pobudzenie procesów katabolicznych (wymagających wydatku energii), przywspółczulna zaś, gdy potrzebne procesy anaboliczne (związane z gromadzeniem energii). Obie części są interaktywne i współdziałają na wiele sposobów, np. przy silnych emocjach, gdy może wystąpić niekontrolowane oddanie moczu i kału lub też, u mężczyzn, w trakcie aktu płciowego, gdy po wzwodzie (przywspółczulnym) następuje ejakulacja (współczulna).

AUTYZM -myślenie autystyczne, myślenie w oderwaniu od rzeczywistości, brak łączności ze środowiskiem zewnętrznym, zamknięcie się w sobie. Brak konfrontacji własnych konstrukcji myślowych z rzeczywistością, niekiedy występowanie przeciwstawnych myśli i dążeń. Występuje głównie w chorobach psychicznych, głównie w schizofrenii

BADANIE SEKCYJNE POST MORTEM-martwi pacjenci z różnymi zaburzeniami zachowania (widzenia, słyszenia, orientacji w terenie), byli poddawani post mortem badaniom nerotomicznym w celu znalezienia miejsca ewentualnego uszkodzenia mózgu

BŁONA PODSTAWNA -Cienka błona w ślimaku w uchu we., przechodząca przez środek przewodu ślimakowego, na której umiejscowiony jest narząd Cortiego. Jej szerokość sztywność i masa jest różna na całej jej długości (jest najwęższa u podstawy ślimaka, najszersza zaś w okolicy szczytu). Różne części błony podstawnej rezonują w różnych częstotliwościach. Te drgania rezonansowe umożliwiają słyszenie dźwięków o różnej tonacji; wąska część w pobliżu strzemiączka odkształca się najsilniej w reakcji na tony wysokie, a szeroka część na drugim końcu ślimaka najsilniej reaguje na tony niskie. Odkształcenia błony (tzw. fala wędrująca) biegną od podstawy ślimaka w kierunku jego szczytu.

BRUZDY:

bruzda środkowa: Rolanda
na powierzchni górno-bocznej, oddziela płat czołowy od ciemieniowego

bruzda boczna: Sylwiusza
powierzchnia górno-boczna, oddziela płat czołowy od skroniowego

zakręt przedśrodkowy
przed bruzdą Rolanda

zakręt zaśrodkowy
za bruzdą Rolanda

CHOROBA ALZHEIMERA -jedna z najczęstszych przyczyn otępienia związanego z wiekiem. Otępienie powoduje znaczące zahamowanie funkcji intelektualnych i wpływa na upośledzenie podstawowych funkcji życiowych. Choroba ta jest przede wszystkim patologią układu nerwowego, chociaż obserwuje się w niej także zaburzenia układu pokarmowego. Nagłe i znaczne pogorszenie pojawia się często po przeżytym stresie. Chorobę Alzheimera charakteryzuje stopniowe narastanie objawów otępienia, tj. zespołu psychopatologicznego, w którym zaburzone są wyższe funkcje korowe, takie jak pamięć krótkoterminowa, ale także długoterminowa pamięć semantyczna (szczególnie werbalna). Przypominanie dotyczące pamięci dawnej jest stosunkowo dobrze zachowane aż do późnych stadiów choroby. Uszkodzeniu funkcji poznawczych i uwagi towarzyszy zwykle zmniejszenie motywacji. W ostatecznym etapie choroby chorzy nie są w stanie wypełnić samodzielnie podstawowych czynności fizjologicznych i wymagają stałej opieki.

CHOROBA PARKINSONA-

• Charakteryzuje się zaburzeniami ruchowymi które pojawiają się w różnych częściach ciała; Objawy choroby Parkinsona pojawiają się i narastają powoli i stopniowo w ciągu kilku lat; takimi objawami są:

• sztywność mięśniowa (zwiększenie napięcia mięśniowego)

• spowolnienie ruchowe (bradykinezja)

• drżenie spoczynkowe (u niektórych chorych)

• trudności w rozpoczynaniu wykonywania ruchów dowolnych

• Poza tym choroba uwidacznia się przez: specyficzny rodzaj drżenia palców i kciuka, trudności w inicjacji ruchów dowolnych, pochylenie tułowia do przodu, zaburzenia chodu: małe, szurające kroczki i brak balansowania kończyn górnych, zaburzenia równowagi, niewyraźna, cicha mowa trudności, brak mimiki twarzy

Przyczyną choroby jest uszkodzenie neuronów w istocie czarnej, które produkują większość dopaminy (neuroprzekaźnik odgrywający dużą rolę w powstawaniu zaburzeń psychicznych takich jak schizofrenia, odpowiedzialny za koordynację czynności ruchowych) obecnej w mózgu

Ciało migdałowate-leży między biegunem skroniowym półkuli mózgu a rogiem dolnym komory bocznej. Jest skupiskiem istoty szarej. W ciele migdałowatym rozróżnia się

• część korowo-przyśrodkowa składa się z

• jądra przyśrodkowego,

• j. środkowego i

• j. Korowego

• część podstawno-boczna zawiera

• jądra podstawne

• jądro boczne.

Ciało modzelowate - jest najsilniej rozbudowanym spoidłem mózgowia. Jest skupiskiem istoty białej. Jego część pośrodkowa tworzy dno szczeliny podłużnej mózgu, a części boczne wnikają do półkul mózgu jako promienistości ciała modzelowatego. modzelowatego przekroju pośrodkowym c. modzelowate ma kształt łukowato zagiętej belki

Ciało rzęskowe, część błony naczyniowej znajdująca się w przedniej części oka, poza tęczówką i z boku od soczewki. Od wyrostków ciała rzęskowego odchodzi obwódka rzęskowa (więzadełka Zinna), na której zawieszona jest soczewka.

Skurcze i rozkurcze mięśnia ciała rzęskowego powodują zmiany kształtu i refrakcji soczewki (akomodacja). Ciało rzęskowe, bogato unaczynione i unerwione, jest miejscem wytwarzania cieczy wodnistej, płynu niezbędnego dla odżywiania tkanek oka, głównie soczewki.

CZAS REAKCJI I TRANSMISJA INFORMACJI - mężczyźni są szybsi od kobiet

czas obiektywny- jednostajny (chronometryczny)

czas subiektywny- (psychologiczny); układy biologiczne mają swój własny czas indywidualny, który biegnie asynchronicznie do czasu absolutnego.

czasomierz (zegar wewnętrzny)- kontroluje rytmy dobowe i funkcjonuje w cyklu ok. 25-godzinnym.

CZĘSTOTLIWOŚĆ DŹWIĘKU-określa liczbę drgań, czyli cykli, w danej jednostce czasu. Wyraża się zazwyczaj w cyklach na sekundę, czyi w hercach (Hz, Hertz)

Czopki -służą do widzenia przy intensywnym oświetleniu i są czułe na barwy. W ich błonach kom. syntetyzowane i magazynowane są barwniki wzrokowe - rodopsyny.

Czucie głębokie-powstaje na skutek pobudzenia receptorów w nagłym ruchu, receptory w mięśniach , ścięgnach, torebkach stawowych.

• Czucie mięśniowe ; receptory w mięśniach i ścięgnach

• Czucie kinestyczne ( kinestezja) - odczuwanie ułożenia części ciała ich ruchów ciężaru, oporu, siły

Czucie powierzchniowe ( skórne)-receptowy znajdujące się w skórze właściwej, naskórku i mieszkach włosowych.

• czucie dotyku, ciepła, zimna, bólu

• czucie eksteroceptywne

receptorami dotyku są mechanoreceptory

Czucie somatyczne-zdolność odbioru i przetwarzania info pochodzących z powierzchni i wnętrza ciała. Dzieli się na:

• czucie powierzchniowe

1. dotyku

2. termiczne

• -czucie głębokie

-czucie trzewne

Dendryt -Odgałęzienia neuronów i przekazujące je do komórek organizmu

Depolaryzacja -przemieszczenie się ładunków elektrycznych w obszarze błony na skutek działania bodźca

diagnoza zaburzeń mowy-przyczyny zaburzeń są złożone. Obok pewnej niedojrzałości układu nerwowego lub drobnych jego uszkodzeń, istotny jest wpływ czynników środowiskowych- napięć emocjonalnych, postaw rodzicielskich. Mogą mieć one również inne, nie związane z rozwojem przyczyny, od których trzeba je starannie odróżnić.

Dołek środkowy - w części środkowej siatkówki znajduje się obszar o żółtawym zabarwieniu zwany plamką żółtą, a w jego obrębie dołek środkowy - miejsce najostrzejszego widzenia.(tu jest najwięcej pręcików)

Drażnienie

• Elektryczne - za pomocą elektrod przytwierdzonych do czaszki cementem dentystycznym; uszkadza tkankę mózgową; dzięki niemu zlokalizowano m.in. ośrodki kierujące popędami, stanami emocjonalnymi i stanami czuwania i snu; obecnie zastępowana drażnieniem chemicznym

• Chemiczne - wstrzykiwanie do tkanki mózgowej lub komórek mózgu substancji modyfikujących aktywność neuronów (związki aktywujące lub blokujące receptory przekaźników)

• Osmotyczne - polega na wprowadzeniu do mózgu hipertonicznego roztworu chlorku sodu; rzadko stosowane

• Termiczne - używa się miniaturowych urządzeń (termody); stosuje się w badaniach nad czynnością ośrodków regulujących ciepłotę ciała

Droga słuchu -fale słuchowe po przejściu przez małżowinę i przewód słuchowy docierają do błony bębenkowej i wprawiają ją w drganie. Błona ta przekazuje drgania na kosteczki. Strzemiączko przekazuje następnie odebrane bodźce, które powoduje przemieszczenie limfy wypełniającej błędnik. W kom receptorowych narządu ślimakowego fale dźwiękowe zostają przekształcone w impulsy elektryczne, które są przekazywane nerwem słuchowym do ośrodka słuchu w płatach skroniowych kory mózgowej. W korze mózgowej powstaje wrażenie odebranego dźwięku.

Droga wzrokowa - Najważniejsze elementy układu wzrokowego to:

1. gałka oczna

2. nerw wzrokowy

3. kora wzrokowa w płacie potylicznym

Gałka oczna i część nerwu wzrokowego wychodząca z niej, znajdują się w oczodole. Dalsza część nerwu wzrokowego znajduje się w czaszce i stanowi część czaszkową układu wzrokowego. Kolejne odcinki drogi wzrokowej, dochodzące do kory potylicznej, tworzą mózgową część układu wzrokowego. Widzenie zależy od prawidłowej budowy i czynności każdego elementu układu wzrokowego. Aksony wszystkich komórek zwojowych tworzą nerw wzrokowy, który przekazuje zebraną z siatkówki informacje o polu widzenia w głąb mózgu. Ponieważ stosunek ilości receptorów do ilości włókien w nerwie wzrokowym wynosi około 125:1, wynika z tego ze informacja przekazywana do mózgu jest w znacznym stopniu skompresowana. W komórkach siatkówki wyławiana jest, z całego informacyjnego chaosu, jaki trafia do naszych oczu, informacja istotna i tylko ona przekazywana jest poprzez nerw wzrokowy. Ilość włókien nerwowych w nerwie wzrokowym określana jest na 800 000 - 1 000 000 dla każdego oka. Tak duża liczba włókien nerwowych jest bardzo precyzyjnie uporządkowana w nerwie wzrokowym tzn. aksony wychodzące z sąsiednich komórek zwojowych znajdują się obok siebie. Długość nerwu wzrokowego wynosi ok. 50 mm.

Dwa pęki włókien nerwowych wychodzących z prawego i lewego oka spotykają się w obszarze skrzyżowania wzrokowego gdzie następuje przegrupowanie włókien w taki sposób, że włókna wychodzące z obu oczu, a przekazujące informacje z prawego pola widzenia łączą się razem i biegną dalej do lewej półkuli. Natomiast włókna obsługujące lewą część pola widzenia (kolor niebieski) biegną do prawej półkuli. Na przeciwległą stronę trafiają jedynie włókna z przyśrodkowych (nosowych) części siatkówki, natomiast włókna ze skrajnych zewnętrznych (skroniowych) części pozostają po tej samej stronie ciała. Daje to w efekcie odwzorowanie prawej części pola widzenia w lewej półkuli, a lewej części w prawej półkuli. W obszarze skrzyżowania wzrokowego nie występują żadne dodatkowe połączenia synaptyczne. Znajdujące się tam włókna nerwowe to w dalszym ciągu te same aksony komórek zwojowych z siatkówki. Przegrupowane włókna nerwowe biegną w dwa obszary mózgu. Pierwszy z tych obszarów to ciało kolankowate boczne (łac. LGN - lateral geniculate nucleus), do którego dociera ok. 80% włókien. Drugi obszar to wzgórek czworaczy górny (łac. SC - superior colliculus), do którego dochodzi pozostałe 20% włókien Jak wykazały badania, funkcje tych obszarów są odmienne. Uznaje się, że SC jest istotny przy określaniu położenia przedmiotów w otoczeniu. Można powiedzieć, że docierające do niego informacje służą znalezieniu odpowiedzi na pytanie GDZIE? Potwierdza to chociażby fakt, że wychodzące stąd włókna kierują się do systemu kontrolującego ruchy oczu, położenie głowy oraz zmiany pozycji ciała. Natomiast LGN przetwarza informacje, które służą ustaleniu odpowiedzi na pytanie CO?

Drogi i ośrodki czucia -Czucie somatyczne w obrębie tułowia i kończyn ma organizację trzy stopniową -> w jej skład wchodzą neurony I, II i III rzędu. Czucie w obszarze głowy unerwione przez nerw trójdzielny i V nerw czaszkowy.

dymorfizm płciowy-, zróżnicowanie osobników męskich i żeńskich tego samego gatunku (np. u wielu ptaków). U roślin dymorfizm płciowy jest słabo zaznaczony, np. u dwupiennych roślin. Silnie zaznaczony dymorfizm płciowy występuje np. u ryb matronicowców

DYSLALIA -upośledzenie mowy spowodowane albo przyczynami psychologicznymi (funkcjonalnymi), albo defektami zewnętrznych narządów mowy. Gdy powodem jest uszkodzenie mózgu, lepiej stosować termin afazja.Dyslalia nie jest jednostką chorobową, ale objawem, który może być wywołany bardzo różnymi przyczynami. Znane są liczne podziały dyslalii. W jednych przyjmuje się za podstawę podziału dźwięki, które osoba chora zniekształca, w innych mechanizm patologiczny, leżący u ich podstawy. Z objawowego punktu widzenia wg G. Demel wyróżnić można następujące typy dyslalii:

a)     seplenienie - nieprawidłowa wymowa głosek s,z,c,dz,dź,sz,ż,cz,dź,ś,ź,ć

b)    reranie - nieprawidłowa wymowa głoski „r”

c)     kappacyzm - nieprawidłowa wymowa k,g

d)    bezdźwięczność - zastępowanie głosek dźwięcznych przez ich bezdźwięczne odpowiedniki

e)     nosowanie - wszystkie zaburzenia mowy, których przyczyną są chorobliwe zmiany zlokalizowane w jamie gardłowej oraz w nosie.

Należy w tym miejscu wspomnieć, iż dyslalie można jeszcze podzielić ze względu na przyczyny na pochodzenia artykulacyjnego i słuchowego (wg. H. Spionek) a każde z nich na pochodzenia obwodowego i ośrodkowego

DYZARTRIA -zaburzenie artykulacji mowy, powstające wskutek uszkodzenia mięśni języka, podniebienia i gardła lub niektórych schorzeń ośrodkowego układu nerwowego.

EEG (ELEKTROENCEFALOGRAFIA), -Badanie EEG polega na rejestracji, przy pomocy elektrod umieszczonych na owłosionej skórze głowy, czynnościowych prądów mózgu człowieka, które charakteryzują się niewielkim napięciem (od kilku do kilkuset mikrowoltów). Do rejestracji tych niewielkich potencjałów służą aparaty encefalograficzne.

Falopodobne potencjały są wzmacniane i obrazowane (przedstawiane graficznie). Szczegółowe analizy EEG wykazały, że zarejestrowane potencjały mózgu podlegają systematycznym zmianom w czasie różnych działań. Np. fale alfa, fale delta

Badanie EEG ułatwia różnicowanie schorzeń czynnościowych i organicznych mózgu. W wielu schorzeniach mózgu badanie pozwala umiejscowić proces chorobowy w określonej okolicy.Szczególnie istotne znaczenie ma badanie EEG u pacjentów z napadami padaczkowymi, w przebiegu zapalenia mózgu, po urazie czaszkowym oraz dla różnicowania śpiączek. Badanie to jest metodą pomocniczą w ocenie stanu pacjentów z guzami mózgu i naczyniopochodnym uszkodzeniem mózgu (po udarach mózgowych).Metoda może też służyć do monitorowania pracy mózgu np. w trakcie operacji na tętnicy szyjnej lub sercu, a także dla oceny zaburzeń snu.

Efektor-mięsień lub gruczoł na końcu eferentnego procesu nerwowego, który generuje obserwowaną reakcję.

Eksperyment chroniony-jest on podstawą badań behawiorystycznych wykonywanych na nieuśpionych zwierzętach

Eksperyment ostry -przeprowadza się go jednorazowo na danym zwierzęciu będącym stanie narkozy. Można dzięki niemu uzyskać informacje o funkcjonowaniu narządów wew. oraz o niektórych czynnościach uk. nerwowego

ekspresja mowy- czynność nadawania

EMOCJE A PŁEĆ -kobiety zdecydowanie bardziej emocjonalnie podchodzą do różnych spraw niż mężczyźni a także są bardziej empatyczne

Funkcje lewej półkuli:

-werbalne

-językowe

-postrzegania szczegółów

-praktyczne

-konkretne

-matematyczne

-analityczne

ENCEFALOGRAM-zapis zmian potencjalu elektrycznego mózgu

Fale PGO-wybuch aktywności powstającej w moście (P), poruszający się w kierunku jądra ciałka kolankowatego (G) do kory potylicznej (O), charakteryzujący sen REM. Chociaż charakteryzowane je jedynie u zwierząt, zakłada się, że występują również u ludzi

FOBIA -nieprzeparte uczucie konieczności unikania określonych sytuacji lub przedmiotów, z występowaniem lęku, gdy to zetknięcie jednak nastąpi. Sytuacje lub przedmioty związane z przebytym w przeszłości urazem psychicznym stać się mogą jego symbolem i każdorazowe zetknięcia z nimi, przypominając dawny uraz, wywołują lęk. Czynnik wywołujący jest także niekiedy symbolem nieuświadomionego konfliktu wewnętrznego. Fobie są objawami nerwicy, występują także w niektórych psychozach.

fonetyka i fonologia-wyodrębnienie i rozpoznawanie dźwięków przekazu.

Funkcje prawej półkuli:

1.wizualne

1. przestrzenne

2. postrzeganie całości

3. emocjonalne

4. abstrakcyjne

5. kształty, schematy

FUNKCJE LEWEJ PÓŁKULI

- werbalne

- językowe

- postrzeganie szczegółów

- praktyczne

- konkretne

- porządek linearny

(matematyka, analiza, sekwencja)

Gałka oczna (oko) - jej ściana zbudowana jest z 3 warstw:

1. twardówki,

2. naczyniówki i

3. siatkówki.

Twardówka stanowi warstwę zewnętrzną, jej uwypuklona, przednia część nosi nazwę rogówki. Naczyniówka zawiera naczynia krwionośne zaopatrujące w krew inne warstwy. Z przodu naczyniówka grubieje, tworząc ciało rzęskowe i tęczówkę, z otworem w środku, zwanym źrenicą. Do ciała rzęskowego przymocowana jest soczewka.

Gaworzenie-pojawia się ok. 6 miesiąca życia. Jest to czynność zamierzona (odruch warunkowy), polegająca na powtarzaniu zasłyszanych dźwięków z otoczenia. Wielką radość sprawia dziecku parskanie, prychanie, powtarzanie szeregu sylab: ma-ma...,ba-ba..., ta-ta..., la-la.... Sylaby te nie posiadają jeszcze konkretnego znaczenia. Na tym etapie zaczyna się zabawa dźwiękiem, która jest treningiem słuchowym, bowiem dziecko przekonuje się o tym, że odpowiednie ułożenie narządów mowy powoduje wydawanie określonych dźwięków. Nie gaworzą dzieci niesłyszące.

GŁUCHOTA I NIEDOSŁUCH -uszkodzenie ucha zewnętrznego lub środkowego prowadzi do niedosłuchu przewodzeniowego. Jego przyczynami są: woszczyna, zapalenie ucha środkowego, otoskleroza. Uszkodzenie błędnika, zwoju spiralnego lub nerwu ślimakowego wywołuje niedosłuch lub głuchotę typu odbiorczego. Polega ona na zwyrodnieniu komórek narządu ślimakowego (głównie części podstawnej), co osłabia odbiór tonów o wyższej częstotliwości (> 3 500 Hz). Niedosłuch lub głuchota dotyczące tylko jednego ucha mogą występować wyłącznie po uszkodzeniu niższych pięter układu słuchowego. Uszkodzenia zlokalizowane wyżej - począwszy od ciała czworobocznego i jądra górnego oliwki - mogą prowadzić do głuchoty jedynie w przypadku obustronnych ognisk chorobowych.

głuchota- nieodbieranie dźwięków. -Przyczyny: głośne dźwięki oraz; dzieci- zapalenie ucha środkowego; dorośli-nagromadzenie wydzieliny woskowej w kanale zewnętrznym ucha; ludzie starsi- zmiany w częściach ruchomych ucha.

Głużenie-pojawia się u niemowlęcia ok. 2 - 3 miesiąca życia. Jest to odruch bezwarunkowy, który oznacza dobre samopoczucie u dziecka. Pojawia się zazwyczaj, gdy jest ono zdrowe, syte, wyspane itp. W wyniku głużenia powstają dźwięki zbliżone do samogłosek i spółgłosek. Brzmią jak gli, tli, gla, ebw itp. Dźwięki wydawane w okresie głużenia są najprawdopodobniej jednakowe u wszystkich dzieci na świecie. Początkowo głużenie ma charakter samorzutny, a następnie pojawia się już jako reakcja na widok bliskiej osoby. Towarzyszą temu nieskoordynowane ruchy kończyn i całego ciała. Głużenie występuje u wszystkich dzieci, nawet u głuchych i niedosłyszących. Pomyłką jest uważanie głużenia za mowę.

HOMOSEKSUALIZM - termin używany ogólnie w odniesieniu do kontaktu seksualnego między osobami tej samej płci. Może on być przelotny, nie związany z orgazmem i sporadyczny, może też oznaczać dominujący (jeśli nie wyłączny) tryb ekspresji seksualnej.

Hormony płciowe, hormony wydzielane głównie przez gonady, korę nadnerczy i łożysko.

Znajdują się pod stałą kontrolą gonadotropin przysadkowych i neurohormonów podwzgórza. Ze względu na budowę chemiczną (należą do hormonów steroidowych), można je podzielić na:

a) 11- dezoksysterydy (dezoksykortykosteron, gestageny - progesteron, androgeny - testoseron),

b) aromatyczne (estrogeny - estradiol).

Do hormonów płciowych należy także choriogonadotropina wytwarzana przez łożysko.

Hormony płciowe są odpowiedzialne za rozwój drugorzędowych cech płciowych, prawidłowy przebieg cyklu miesiączkowego i ciąży, czynność gonad, czy przemianę materii.

horyzont jednoczesności- obiektywna różnica czasowa nie wystarcza aby bodźce słyszeć jako niejednoczesne. To co obiektywnie niejednoczesne, przejawia się nam nadal jako jedno wydarzenie. - słuch- 2-3 msek, wzrok- 20- 30 msek.

implant słuchowy-(ślimakowy) elektroniczna proteza mająca zastąpić nieczynne komórki słuchowe w uchu wewnętrznym.

INSTYNKT-wrodzona zdolność zwierzęcia lub człowieka do wieloetapowego zachowania, złożonego z biologicznie celowych (przystosowawczych) reakcji opartych na swoistym popędzie, wyzwalanego i sterowanego przez bodźce zewnętrzne.

integracja informacji- w wyniku działania tego mechanizmu nasze poczucie teraźniejszości ograniczone jest w czasie do kilu sekund (2-3 sek).

istota biała-tworzą ją drogi nerwowe, które przebiegają w 3 kierunkach:

• poprzecznym- drogi spoidłowe (największym skupiskiem tych dróg jest ciało modzelowte = spoidło wielkie jest to główny szlak komunikacyjny między dwiema półkulami);

• strzałkowym- drogi kojarzeniowe;

• pionowym- drogi projekcyjne

Zatem istotę białą tworzą drogi nerwowe przebiegające w ośrodkowym układzie nerwowym, w nim zanurzone są jądra mózgowia.

istota szara-tworzą ją ciała komórek nerwowych. Tworzy korę mózgową. Ma kształt litery H. Wyróżniamy w niej

• rogi przednie(brzuszne),

• boczne i tylne(grzbietowe) oraz

• słupy Clerke'a.

Występuje tu znaczna przewaga komórek nerwowych i włókien bezrdzennych. W rogach przednich są ośrodki ruchowe, w rogach tylnych -ośrodki czuciowe, a roki boczne mają ośrodki uk wegetatywnego

Jądra podstawne(podkorowe)-są to skupiska istoty szarej leżące w głębi półkuli mózgu. Tworzy ona:

1. ciało prążkowane, (ciało prążkowane jest największym jądrem podkorowym)

• jądro soczewkowate

• jądro ogoniaste

oba jądra przedzielone są pasmem istoty białej tworzącym torebkę wewnętrzną.

1. przedmurze,

2. ciało migdałowate.

JĄKANIE -zaburzenie mowy polegające na jej przerywaniu głównie pośrodku sylab lub słów, powtarzaniu liter lub zgłosek i tzw. zacinaniu się. Jest następstwem upośledzenia koordynacji mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych wskutek uszkodzenia ośrodków podkorowych mowy w mózgu lub zmian czynnościowych w ośrodkowym układzie nerwowym.

Język-naturalny system znaków (kod) służących porozumiewaniu się, oraz reguł posługiwania się znakami, według których budujemy i odczytujemy teksty.

JĘZYK MIGOWY -język oparty na gestach. Zazwyczaj termin ten odnosi się do bogatego, złożonego i operującego regułami gramatycznymi systemu gestów używanego przez osoby niesłyszące.

Kanały jonowe -Kanał przepuszczalny dla jonów Na+ i K+

KODOWANIE

• 1). Ogólnie, proces modyfikacji i przekształcenia przekazu z jednego formy wyjściowej w inną formę;

• 2). Przekształcanie jednej formy w drugą.

Operacji kodowania wysyłanego bodźca odpowiada operacja dekodowania odbieranego bodźca. Termin jest używany dość szeroko. Można w ten sposób charakteryzować nie tylko przekazy językowe, ale także inne formy komunikacji. Np. osoba wyrażająca smutek „koduje” go, a osoba, która zauważa ten smutek, „dekoduje”.

Komisurotomia-chirurgiczne rozdzielenie półkul mózgowych Roger Sperry laureat Nagrody Nobla w 1981

KOMORY MÓZGU-To zbiór czterech przestrzeni wewnątrz mózgu, w których wytwarzany jest płyn mózgowo - rdzeniowy (z osocza krwi), i z których następnie wydostaje się do przestrzeni podpajęczynówkowej, gdzie krąży, otaczając cały ośrodkowy układ nerwowy.

Wyróżniamy:

- dwie komory boczne zawarte półkulach mózgowych

- komorę III

- komorę IV

KOORDYNACJA WZROKOWO - RUCHOWA-jest zdolnością do zharmonizowania ruchów gałek ocznych z ruchami całego ciała lub którejś z jego części. Dzieci ze słabo rozwiniętą koordynacją mają trudności z ubieraniem się, najprostsze zadania wykonują niezdarnie. Bardzo trudne są dla nich takie czynności jak wycinanie, naklejanie, rysowanie i pisanie.

Kora mózgu-czyli płaszcz mózgu pokrywa 5 płatów kresomózgowia:

1. czołowy,

2. ciemieniowy,

3. skroniowy,

4. potyliczny oraz

5. wyspę.

Kora mózgu jest silnie pofałdowana i tworzy zakręty przedzielone bruzdami. Powierzchnia całkowita kory u dorosłego człowieka wynosi ok. 2500cm
. W obrębie kory znajdują się obszary zwane polami Brodmana, które są wyspecjalizowanymi czynnościowo ośrodkami korowymi. Ściśle wyspecjalizowane obszary są otoczone tzw. Korą kojarzeniową, czyli asocjacyjną.

W korze mózgu rozróżnia się 3 rozwojowo różne części:

1. korę dawną,

2. korę starą i

3. korę nową.

Większe części kory nazywa się płatami i wyróżniamy ich 5:

1. czołowy

2. skroniowy (ośrodek Werniego; problem z rozumieniem mowy i ośrodek Brocka; problem z nadawaniem mowy)

3. potyliczny (ośrodek wzroku)

4. ciemieniowy

5. wyspę

Kora jest pofałdowana (uwypuklenia zwane zwojami) oddzielone od siebie bruzdami. Bruzda środkowa (Rolada) oddziela płat czołowy od ciemieniowego. Głębsza zaś jest bruzda boczna, która ogranicza od strony przyśrodkowej płat skroniowy. Po rozchyleniu obu półkul widać ciało modzelowate zbudowane z włókien mielinowych jest to główny szlak komunikacji między dwoma półkulami. W obrębie płata czołowego znajduje się kilka zakrętów:

2. zakręt przedśrodkowy (należy do płata czołowego):steruje czynnościami ruchowymi

3. zakręt zaśrodkowy ( należy do płata ciemieniowego):krokowy ośrodek czucia i dotyku głębokiego

Te zakręty wchodzą w skład płacika okołośrodkowego, który występuje na powierzchni przyśrodkowej półkuli

KORA SŁUCHOWA -znajduje się w obu płatach skroniowych i przetwarza informacje słuchowe. W każdej półkuli otrzymuje informacje z obu uszu. Jedna część jest zaangażowana w produkcję mowy, a inna w jej rozumienie.

Kora wzrokowa (V1-V5) -system ośrodków mózgowych uczestniczących w mechanizmach widzenia. V1 - projekcyjna okolica wzrokowa, na płacie potylicznym, reprezentacja środkowej siatkówki., inf. wzrokowa ulega wstępnemu procesowi integracji i zostaje przekazana do okolic asocjacyjnych V2 i V3, następnie dwoma strumieniami do V5(MT) w płacie ciemieniowym i do okolicy V4 w płacie skroniowym.

Kosteczki słuchowe - w jamie bębenkowej znajdują się 3 kosteczki :

1. młoteczek,

2. kowadełko i

3. strzemiączko.

Kosteczki słuchowe przenoszą drgania błony bębenkowej na ucho wew.

kresomózgowie -wyróżniamy kresomózgowie środkowe i półkule kresomózgowia. W każdej półkuli wyodrębniamy 3 powierzchnie:

• górno-boczną,

• przyśrodkową

• podstawową i

3 bieguny:

• czołowy,

• skroniowy i

• potyliczny.

Obie półkule oddzielone są szczeliną podłużną mózgu, w którą wchodzi sierp mózgu. Półkule kresomózgowia zawierają komory boczne. W kresomózgowiu znajdują się

jądra podkorowe:

• jądro ogoniaste,

• j. soczewkowate,

• Gałka blada + skorupa = j. soczewkowate

• przedmurze i

• ciało migdałowate(to skupisko wzbudza emocje i reguluje popęd).

j. ogoniaste + j. soczewkowate = ciało prążkowane

( odpowiadają za precyzję czynności ruchowych- ruchy mimowolne )

j. ogoniaste - skorupa =gałka blada

lateralizacja (łc. lateralis `boczny') fizjol. dominacja czynnościowo-funkcyjna jednej części ciała nad drugą, np. l. funkcji w półkulach mózgowych.

Lezje (uszkodzenia) -świadome uszkodzenia mózgu, trwałe lub czasowe wyłączenie ośrodków nerwowych; osiąga się przez mechaniczne usunięcie jakiegoś ośrodka, przez uszkodzenie prądem elektrycznym, przez wprowadzenie do niego substancji chemicznej;

LOBEKTOMIA -chirurgiczne usunięcie płata mózgu, termin stosowany zwykle z określenie wskazującym o jaki płat chodzi.

LOBOTOMIA -zabieg polegający na przecięciu włókien nerwowych płata czołowego mózgu w celu zmiany osobowości pacjenta w przypadkach szczególnie silnie wyrażonej agresywności

LOGOPEDIA -nauka o kształtowaniu prawidłowej mowy, usuwaniu wad mowy oraz nauczaniu mowy w wypadku jej braku lub utraty

MałżowinA usznA - zbudowana jest z chrząstki pokrytej skórą, jej kształt i wiele cech jest uwarunkowanych dziedzicznie. Zadaniem jej jest kierowanie fal słuchowych do przewodu słuchowego.

MAPA CIAŁA(homunkulus)- terminu tego używa się sygnując rozłożenie wszystkich reprezentacji ciała w korze mózgowej. Przy czym rozróżnia się dwa typy reprezentacji, ze względu na funkcje jakimi się zajmują. I tak: reprezentację ruchową (motoryczną) - kora ruchowa - i reprezentację czuciową - kora dotykowa. A dalej, uszczegóławia się powyższe rozróżnienie, biorąc pod uwagę miejsca ciała i odpowiadające im obszary mózgowe, koordynujące prace tychże miejsc.

MAPA CYTOACHOTEKTONICZNA wg Brodmana-badanie architektury i rozmieszczenia komórek nerwowych, ich rodzaju i gęstości w warstwach kory mózgowej. Płat potyliczny- wzrok, ciemieniowy- czucie, skroniowy- słuch, czołowy- ruch.

melatonina- indoleamina wytwarzana przez szyszynkę. Wydzielanie jej w okresie dzieciństwa służy hamowaniu dojrzałości płciowej. Przypuszczalnie odgrywa pewną rolę we śnie.

Metoda eksperymentalna-obiektami mogą być zarówno zwierzęta jak i ludzie. Metoda w przypadku zwierząt polega na drażnieniu ( stymulacji), uszkodzeniu ( lezje). Natomiast u ludzi min na EEG, EP, PET, rCBF.

Zalety tej metody to

• randomizacja,

• manipulacja i

• kontrola warunków i

• powtarzalność.

Metoda kliniczna -polega na obserwacji, obiektem badanym jest tylko człowiek. Zalety to że badany jest obiekt bezpośredniego zainteresowania, naturalne warunki powstawania zaburzeń.

międzymózgowie - obejmuje

• wzgórzomózgowie

• wzgórze( jest to największa część mózgowia pokryta warstwą istoty szarej, znajduje się tu jądro przyśrodkowe, które odgrywa ważną role w mechanizmach snu),

• zawzgórze i

• nadwzgórze

podwzgórze(znajdują się tu ciała suteczkowate odpowiedzialne za zachowania emocjonalne i seksualne) .

most -znajduje się między rdzeniem przedłużonym a śródmózgowiem do przodu od móżdżku. Obrębie mostu rozróżniam:

1. jądro przedsionkowe: utrzymanie równowagi

2. ciało czworoboczne; należy do uk słuchowego

3. twór siatkowaty mostu: reguluje proces czuwania

4. jądra szwu: uczestniczą w regulacji snu

5. Jego funkcja to przewodzenie impulsu z jednej półkuli mózgu do drugiej

w moście jest

mostowy ośrodek skojarzonego spojrzenia w bok,

Motoneuron-neuron ruchowy, pojedyncza komórka nerwowa pobudzająca efektor

Mowa-dźwiękowe porozumiewanie się ludzi; stanowi konkretne akty używania znaków językowych przez daną osobę.

MÓZGOWA REPREZENTACJA EMOCJI -czynnościami popędowo-emocjonalnymi u człowieka kieruje zespół struktur mózgu zwany układem limbicznym. W 1937r. James W. Papez zaliczył zakręt obręczy kory mózgu, hipokamp, ciała suteczkowate i jądra przednie wzgórza do tzw. kręgu emocjonalnego. Pobudzenie tych struktur oraz przekazywanie impulsów w obrębie utworzonego przez nie kręgu miało wg Papeza stanowić mózgowy mechanizm stanów emocjonalnych. Twórcą pojęcia „układ limbiczny” pochodzi od łac. limbus - rąbek, i odzwierciedla położenie struktur tego układu, które na powierzchni przyśrodkowej mózgowia tworzą niejako obrzeże kory mózgu. Do układu limbicznego włączono istotę szarą okołowodociągową śródmózgowia i jądra szwu, a potem jeszcze niżej położone ośrodki pnia mózgu, w których biorą początek drogi o jednolitym neurochemicznym podłożu transmisji synaptycznej. Do układu limbicznego zalicza się obecnie: 1). ośrodki korowe; 2). ciało migdałowate, któremu przypisuje się szczególną rolę w sterowaniu emocjami; 3). ośrodki przodomózgowia, głównie podwzgórze, przegrodę i jądro półleżące, jądro podstawne i wychodzące z niego drogi cholinergiczne oraz 4). ośrodki w pniu mózgu, tj. pole brzuszne nakrywki, miejsca sinawe, i istotę szarą okołowodociągową śródmózgowia.

Mózgowie- to, co w głowie to mózgowie. Czyli

1. przodomózgowie

• kresomózgowie i

• międzymózgowie

2. śródmózgowie,

3. tyłomózgowie

• rdzeniomózgowie

• rdzeń przedłużonyi

• tyłomózgowie wtórne /móżdżek i most/

Mózg - mózgowie + rdzeń kręgowy.

przodomózgowie - pierwotny pęcherzyk mózgowy, z którego powstaje kresomózgowie i międzymózgowie

Móżdżek -ważna struktura w tyłomózgowiu, odpowiedzialna za koordynację mięśniową i utrzymywanie równowagi ciała. Móżdżek pełni ważną rolę w

• inicjacji i kontroli szybkich sekwencji ruchowych kończyn,

• ruchów tak nagłych, że nie mogą być modulowane przez zwrotne sygnały sensoryczne.

Można się ruszać bez móżdżku, ale są to ruchy nieskoordynowane

- składa się z 2 półkul, połączonych tzw. robakiem

- istota szara stanowi korę móżdżku, a istota biała tworzy ciało rdzenne, w którym znajdują się móżdżkowe jądra podkorowe

- mieszczą się w nim ośrodki odruchowe, regulujące napięcie mięśni szkieletowych oraz siłę ich skurczu w kierowaniu mechanizmami regulującymi precyzję wykonywanych ruchów dowolnych i niektórych czynności wegetatywnych

- otrzymuje informacje z proprioreceptorów, z narządów równowagi, z ośrodków wzrokowych i wyższych ośrodków nerwowych kresomózgowia

• Równowaga: informacje z układu ruchowego i czuciowego

• Inicjowanie, koordynowanie, uczenie się i wykonywanie ruchów

• Kontrola ustawienia głowy, kończyn tułowia

Część środkowa móżdżku nazywa się robakiem.

Funkcje móżdżku

• decyduje o płynności i precyzji ruchów dowolnych (współdziała z okolicą ruchową kory mózgowej)

• reguluje napięcie mięśniowe

• rola w utrzymaniu równowagi ciała

Następstwa chorób móżdżku
- tzw. “objawy móżdżkowe”

• zburzenia równowagi

• obniżenie napięcia mięśni szkieletowych

• niezborność ruchowa

Rozróżnia się 4 rodzaje korekcji ruchów przez móżdżek:

• tłumienie ruchów oscylacyjnych

• korekcja ruchu aktualnie wykonywanego, (w ostatniej chwili)

• korekcja ruchu zamierzonego (planowanego)

korekcja ruchów szybkich tzw. Balistycznych

najszybsze czasy reagowania- różnicę między dwoma dźwiękami nadanymi do lewego i prawego ucha słyszymy dopiero powyżej 5 msek między nimi.

NARZĄD CORTIEGO -Wzdłuż błony podstawnej, mieści się bardzo czuły narząd Cortiego, nazwany tak od nazwiska swego odkrywcy. Jest to właściwy narząd słuchu. Zasadniczą częścią tego organu jest około 15 000 komórek rzęsatych, ułożonych rzędami. Od komórek tych odchodzą tysiące włókien nerwowych, przekazujących dane o częstotliwości, natężeniu i barwie dźwięku do mózgu, gdzie powstają wrażenia słuchowe. (Drgania powodują odchylenie się błony podstawnej od sztywniejszej błony nakrywkowej, co rozciąga rzęski, wskutek czego powstaje potencjał receptorowy.) Komórki receptorowe (zmysłowe) narządu Cortiego są receptorami słuchowymi, pobudzanymi przez błony (podstawną, siatkowatą i pokrywającą).

następstwo zdarzeń- po wysłaniu dźwięku z okna z interwałem powyżej 5 msek, słyszymy, że są dwa bodźce; zróżnicowanie który pierwszy następuje po około 30- 60 msek, niezależnie od rodzaju narządu zmysłu.

Neuron-Komórka przewodząca sygnały elektrochemiczne; podstawowa jednostka układu nerwowego, nazywana również komórką nerwową

NEUROOBRAZOWANIE-badanie polegające na przeprowadzeniu tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego

Neuroprzekaźniki - substancje chemiczne, które pod wpływem dochodzących impulsów są uwalniane do szczeliny synaptycznej i działają na swoiste receptory w błonie następnego neuronu. Za ich pośrednictwem przekaźnik pobudza lub hamuje komórkę nerwową.

NERW SŁUCHOWY -przenosi do mózgu impuls nerwowy wysłany z komórki włosowatej

Nerw wzrokowy -nerw czaszkowy, złożony z dwóch odgałęzień, każde z nich przewodzi inf. wzrokowe z warstw kom. zwojowych siatkówki każdego oka do skrzyżowania wzrokowego, gdzie następuje skrzyżowanie się aksonów przenoszących inf. nosowych połówek obu siatkówek i powstają dwa pasma wzrokowe, z których każde przenosi reprezentacje połowy pola widzenia do bocznego kolankowatego ciała jądra.

niedowidzenie połowiczne- ślepota w obrębie niektórych części pola widzenia. (Występuje przy uszkodzeniach kory pierwszorzędowej)

Nerwy czaszkowe, nerwy mózgowe, dwanaście par nerwów wychodzących z mózgu (ośrodkowy układ nerwowy), przy czym pierwsze dwie nie są nerwami, lecz raczej połączeniami mózgu z ich częścią położoną poza częścią czaszki.

Wyróżniamy następujące pary nerwów: I - nitki węchowe, II - nerwy wzrokowe (gałka oczna jest genetycznie częścią mózgowia, oko), III - okoruchowe, IV bloczkowe, V - trójdzielne, VI - odwodzące, VII - twarzowe, VIII - przedsionkowo-ślimakowe, IX - językowo-gardłowe, X - błędne, XI - dodatkowe, XII - podjęzykowe.

Nerwy okoruchowy, twarzowy, językowo-gardłowy i błędny są również nerwami parasympatycznymi (autonomiczny układ nerwowy).

Nerw rdzeniowy, nerw, który tworzą łączące się ze sobą korzonki przednie (ruchowe) i korzonki tylne (czuciowe) rdzenia kręgowego. Z kanału kręgowego nerw rdzeniowy wychodzi przez otwór międzykręgowy. Z każdego segmentu rdzenia kręgowego wychodzi jedna para nerwu rdzeniowego. U człowieka istnieje tyle par nerwów, ile jest par otworów międzykręgowych tj. 31 par (kręgosłup).

Po wyjściu przez otwór międzykręgowy nerw rdzeniowy dzieli się na: gałązkę przednią, gałązkę tylną oraz - w odcinku piersiowym i lędźwiowym - gałązkę łączącą z pniem sympatycznym (autonomiczny układ nerwowy). Gałązki przednie w odcinkach szyjnym, lędźwiowym i krzyżowym tworzą sploty nerwowe.

Splotem takim nazywamy wymieszanie się włókien nerwowych gałązek przednich kilku sąsiednich nerwów rdzeniowych. Splotami są: splot szyjny, splot ramienny, lędźwiowy i krzyżowy. Od tych splotów odchodzą nerwy przeważnie do kończyn.

1) Ze splotu szyjnego wychodzą nerwy: potyliczny mniejszy, uszny wielki, skórny szyi i nerwy nadobojczykowe oraz nerw przeponowy.

2) Ze splotu ramiennego - nerw promieniowy, pachowy, pośrodkowy, łokciowy i mięśniowo-skórny.

3) Ze splotu lędźwiowego - nerw podżebrowy, biodrowo-podbrzuszny, biodrowo-pachwinowy, skórny uda boczny, płciowo-udowy, udowy, zasłonowy.

4) Ze splotu krzyżowo-sromowego: nerw kulszowy pośladkowy górny i dolny oraz nerw sromowy wewnętrzny.

Nerwy miedzyżebrowe są gałązkami przednimi nerwów rdzeniowych wychodzących z odcinka piersiowego rdzenia kręgowego

niedosłuch odbiorczy-wywoływany przez uszkodzenie błędnika, zwoju spiralnego lub nerwu ślimakowego (polega ona na zwyrodnieniu komórek narządu ślimakowego- głównie części podstawnej- co osłabia odbiór tonów o wyższej częstotliwości- powyżej 3500 Hz).

niedosłuch przewodzeniowy-prowadzi do niego uszkodzenie ucha zewnętrznego lub środkowego (jego najczęstszymi przyczynami są: woszczyzna, zapalenie ucha środkowego, otoskleroza).

Niedowidzenie, ambliopia, znaczne upośledzenie wzroku występujące jako następstwo wielu chorób:

1) powodujących zmniejszenie przejrzystości układu optycznego oka np.: w zaćmie, zmętnieniu rogówki (oko).

2) nie skorygowanych wad wzroku np. zeza.

3) uszkadzających siatkówkę i/lub nerw wzrokowy, co uniemożliwia lub zaburza percepcję i przewodzenie bodźców wzrokowych (np.: w przebiegu cukrzycy, nowotworów)

nożność/oczność/uszność -ośrodek po prawej stronie mózgu odpowiedzialny za funkcjonowanie rąk/nóg/oczu/uszu obsługuje lewą rękę/nogę/oko/ucho i na odwrót, ośrodek w lewej półkuli obsługuje prawą rękę/nogę/oko/ucho

OBWODOWY UKŁAD NERWOWY-nerwy wychodzące z mózgu i z rdzenia kręgowego oraz zwoje nerwowe

• Nerwy czaszkowe(nerwy mózgowe)12 par

• Nerwy rdzeniowe 31 par

OKOLICA BROCA-odbieranie impulsu nerwowego z okolic Wernickego i przesyłanie informacji do kory ruchowej. Uszkodzenie po stronie lewej półkuli powoduje afazje, to uszkodzenia w prawej półkuli nie zaburzają tych funkcji.

OKOLICA WERNICKEGO-obszar kory słuchowej, do którego zostaje przesłane zakodowanie akustyczne słowa (czyli to, jak ono brzmi). Odbywa się tu kodowanie i interpretowanie. Uszkodzenie po stronie lewej półkuli powoduje afazje, to uszkodzenia w prawej półkuli nie zaburzają tych funkcji.

1. okres melodii- od urodzenia do około 1 roku życia.

2. okres wyrazu- od około 1 do 2 roku życia (brak stałych ram czasowych).

3. okres zdania- od około 2- 3 roku życia.

okres swoistej mowy dziecięcej- od 3 do 7 roku życia.

OPONY MÓZGOWIA- błony osłaniające mózgowie i rdzeń kręgowy (OUN). Zewnętrzna błona, opona twarda, przylega do czaszki i tworzy rurkę wkoło rdzenia kręgowego. Pod nią znajduje się pajęczynówka, która tworzy „pajęcza” sieć komórek. Wewnętrzna błona, zwana oponą miękką, ma bogatą sieć naczyń krwionośnych i przylega do powierzchni mózgu i rdzenia kręgowego.

Orientacja seksualna - trwały pociąg seksualny do osób tej samej płci (homoseksualizm) lub płci przeciwnej (heteroseksualizm).Wydaje się, że orientacja seksualna nie może być ani dobrowolnie wybrana, ani zmieniona. Wstępne wyniki najnowszych badań łączą orientację płciową z wpływami genetycznymi, hormonami prenatalnymi oraz pewnymi strukturami w mózgu.

Osłonki nerwowe-, jedno- lub wielowarstwowe pochewki otaczające włókna osiowe (neuryty) nerwów obwodowych, utworzone z komórek Schwanna (osłonka Schwanna) lub przez silnie spłaszczone, bezjądrowe wypustki tych komórek (osłonka mielinowa). Osłonka mielinowa leży wewnątrz, a jest otoczona przez osłonkę Schwanna.

OŚRODKOWY UKŁAD NERWOWY

- mózgowie

• Mózg

• Móżdżek

• Pień mózgu

• Rdzeń kręgowy

Pacjent H.M chory o inicjałach H.M., operowany w wieku 27 lat z powodu padaczki skroniowej, która nie poddawała się badaniu farmakologicznemu. Choremu usunięto struktury przyśrodkowej części płata skroniowego-hak, część ciała migdałowatego, przednie 2/3 hipokampa i część zakrętu przyhipokampowego. Napady padaczkowe

Pamięć deklaratywna, -pamięć świadoma, wspomnienie, które można zakomunikować lub „zadeklarować” innym.

Pamięć długotrwała (LTM), -pamięć obejmująca informacje, które zostały dokładnie przetworzone i zintegrowane z własną, ogólną wiedzą. Jeśli napływająca informacja została przetworzona lub zinterpretowana wystarczająco głęboko, jej abstrakcyjna reprezentacja zostaje przechowana w tzw. systemie pamięci długotrwałej. Tak więc przyjmuje się, że LTM ma nieograniczoną pojemność oraz nieograniczony czas przechowywania informacji.

Pamięć krótkotrwała (STM),-pamięć przechowująca informacje, które zostały jedynie minimalnie przetworzone lub zinterpretowane. Według współczesnych teorii pamięci STM ma ograniczoną pojemność i może być w niej przechowywane jedynie około siedem „jednostek” informacji. Zakłada się, że informacje są utrzymywane w STM dzięki powtarzaniu i jeśli powtarzanie to zostanie przerwane, informacje pozostaną w STM prawdopodobnie nie dłużej niż 10 lub 15 s, po czym zostaną utracone.

Pamięć operacyjna ( robocza),- hipotetyczny system pamięci, który przechowuje dane wejściowe podczas procesu ich interpretacji. Pojęcie pamięci operacyjnej jest niekiedy zawężane do teoretycznych rozważań dotyczących zapamiętywania materiału przedstawionego w postaci zdań. W rozważaniach tych przyjmuje się, iż podczas wydobywania znaczenia zdanie jest przechowywane w pamięci w formie dosłownej.

Pamięć proceduralna, -pamięć czynności lub złożonych działań, które stały się w znacznym stopniu zautomatyzowane i wykonywane są bez świadomego myślenia o ich przebiegu, np. prowadzenie samochodu czy jazda na rowerze.

Pamięć sensoryczna, zwana ultra krótkotrwałą, -jej istotą jest bardzo krótkie (do 1s) utrzymywanie się w układzie czuciowym śladu po zadziałaniu bodźca. Najlepiej została poznana pamięć sensoryczna

percepcja czasu a choroby mózgu- u chorych z afazją deficyty percepcji czasu towarzyszą zaburzeniom językowym.

PERCEPCJA MOWY-percepcja jest to organizacja i interpretacja wrażeń zmysłów, w celu zrozumienia otoczenia. Istnieją dwa rodzaje struktur poznawczych:

1. Związana z wyobraźnią. Odbierane przez nią wrażenia zmysłowe zazwyczaj są deformowane przez nasze oczekiwania, potrzeby, uczucia i mechanizmy obronne, uruchamiane przez podświadomość.

2. Związana z inteligencją. Koryguje ona doznania zarejestrowane w naszej wyobraźni.

PET

Emisyjna tomografia pozytronowa; technika badawcza pozwalająca na zobrazowanie czynności mózgu in vivo (na żywo). Opiera się na badaniu metabolicznej aktywności oraz przepływu krwi w różnych częściach mózgu. Pacjentowi podaje się znakowaną radioaktywnie biologicznie czynną substancję (np. deoksyglukozę) i bada (przez pomiar promieniowania gamma) jej nagromadzenie w różnych częściach mózgu.

pień mózgu -obejmuje 5 składowe:

1. wzgórze,

2. podwzgórze,

3. śródmózgowie,

4. most i

5. rdzeń przedłużony.

Jako forma wyjściowa(powstał 1,5 mln. lat temu jest stary filogenetycznie) ma on podobną budowę i funkcje u wszystkich kręgowców, Reguluje czynności wegetatywne ustroju i utrzymuje go przy życiu.

Pierwotne, wtórne pęcherzyki mózgowe-ukł. Nerwowy powstaje z cewy nerwowej, po jej zamknięciu, w odc. głowowym powstaję 3 pęcherzyki pierwotne:

1. przodomózgowie,

2. śródmózgowie i

3. tyłomózgowie,

pęcherzyki te (pod koniec 5 tyg.) ulegają podziałowi na ostateczne pęcherzyki mózgowe. Z przodomózgowia powstaje kresomózgowie i międzymózgowie;

z tyłomózgowia tyłomózgowie wtórne(in.zamózgowie) i rdzeniomózgowie (in. Rdzeń przedłużony)

Śródmózgowie nie ulega podziałom.

Plamka żółta, najważniejsza część siatkówki, o specyficznej budowie, położona w osi optycznej oka, skroniowo od tarczy nerwu wzrokowego. Od funkcji plamki zależy ostrość wzroku.

PŁATY

Czołowy
( zakręt przedśrodkowy) znajduje się tu pole 4 reprezentujące korowe ośrodki motoryczne: stóp, kolan, bioder, brzucha, rąk, palców, twarzy itd.
w przedniej części tego płata znajdują się pola 9-12 sterujące złożonymi formami zachowania (inteligencja)

ciemieniowy
pola 1-3: kora somatosensoryczna: otrzymuje informacje czuciowe z przeciwległej części ciała

skroniowy

• pole 41: kora słuchowa: odbiera informacje słuchowe z obu uszu

• ośrodek Wernickego: ośrodek słuchowy mowy. Umożliwia on rozumienie mowy jako ciągu abstrakcyjnych sygnałów. Uszkodzenie powoduje afazję czuciową- chory ogólnie słyszy, ale nie rozumie słyszanych słów.

• pole 38- pamięci długotrwałej

• pole 44- ośrodek Broca- ośrodek ruchowy mowy. Kontroluje pracę mięśni pozwalających artykułować dźwięki. Uszkodzenie powoduje afazję ruchową- niemożność artykułowania dźwięków (ale zdolność do wydawania dźwięków pozostaje).

potyliczny

• pole 17: odbiór informacji wzrokowych z przeciwległych „połówek” pola widzenia obu oczu-kora wzrokowa

• ośrodek wzrokowy mowy- umożliwia rozpoznawanie i rozumienie znaków pisarskich

Płeć

• 1). jedna z dwu form biologicznych, występujących u większości (choć nie wszystkich) gatunków: samiec (produkujący komórki nasienne) i samica (produkująca komórki jajowe);

• 2) ogólnie: zespół cech, które mogą stanowić kryterium różnicujące jedną płeć (w znaczeniu 1) od drugiej.

PŁEĆ CHROMOSOMALNA-układ chromosomów płciowych w komórkach somatycznych samicy ssaka oznacza się symbolem XX, natomiast w komórkach samca symbolem XY. Płeć żeńską ssaków określa się jako homogametyczną, a męską - jako heterogametyczną.

PŁYN MÓZGOWO - RDZENIOWY- przezroczysty płyn, który odżywia i chroni rdzeń kręgowy i mózgowie. Łagodzi wstrząsy, chroniąc przed urazami, dostarcza składniki odżywcze z krwi i odprowadza produkty przemiany materii

Pobudliwość, zdolność komórki (nerwowej, mięśniowej), receptora, narządu, układu lub organizmu do specyficznego reagowania na bodźce płynące ze środowiska.

podwzgórze -znajduje się w centrum ukł. Limbicznego, między skrzyżowaniem nerwów wzrokowych a ciałami suteczkowatymi. Stanowi brzuszną część międzymózgowia. Podwzgórze pełni kontrolę nad czynnościami autonomicznymi ustroju. Scala, czyli integruje czynności autonomiczne.

funkcje:

1. regulator homeostazy międzytrzustkowej, reguluje procesy termoregulacji, gospodarki wodno-elektrolitycznej, energetycznej.

2. występują tu receptory wrażliwe na zmiany temperatury krwi i stężeń niektórych substancji

3. sprawiają kontrole nad gruczołami wydzielania wewnętrznego

4. steruje mechanizmami popędów

W podwzgórzu wyróżnia się 3 grupy ośrodków:

1. podwzgórze przednie:

2. j. skrzyżowania (nadskrzyżowaniowe), j. nadwzrokowe i przykomorowe,

3. j. przednie.

poczucie „teraz”- w wyniku działania mechanizmu integracyjnego nasze poczucie teraźniejszości ograniczone jest w czasie do kilku sekund (2-3 sek).

POLA PIERWSZORZĘDOWE- (u niemowląt; projekcja; narządy odbiorcze) uszkodzenia w obrębie kory pierwszorzędowej: ślepota w obrębie niektórych części pola widzenia, deficyt wzroku, selektywny ubytek słuchu, paraliż przeciwległej strony ciała, zaburzenia czucia ułożenia i ruchu w przeciwległej stronie ciała.

POLA DRUGORZĘDOWE- (dojrzewają kilka tygodni po narodzinach).

POLA TRZECIORZĘDOWE-(asocjacyjne, możemy kogoś po krokach, zapachu, itp.)Uszkodzenia kory trzeciorzędowej (skroniowo-ciemieniowo- potylicznej) powoduje agnozje, prozopagnozje i apraksje.

POLE PROJEKCYJNE KORY MÓZGU

• Zakręt zaśrodkowy płata ciemieniowego - czucie skórne,

• Zakręt przedśrodkowy (pole 4): inicjowanie ruchów dowolnych

• Tylna część zakrętu skroniowego górnego - pole słuchowe

• Płat potyliczny na powierzchni przyśrodkowej - pole wzrokowe

• Zakręt środkowy (lewa półkula) ośrodek słuchowy mowy

• Ośrodki mowy: ruchowy (Broca), czuciowy (Wernickkiego)

POLE RECEPCYJNE KOMÓRKI-obszar siatkówki, którego stymulacja może wywołać aktywność danej komórki nerwowej, niezależnie od piętra na którym znajduje się ta komórka.

Pompa sodowo - potasowa -jest to aktywny mechanizm przemieszczania jonów sodu z wnętrza komórki na zewnątrz, oraz jonów potasu w odwrotnym kierunku. K+ | Na+ |

P o m p a s o d o w o - p o t a s o w a
1 - transport jonów sodu
2 - uwolnienie jonów sodu do wnętrza komórki
3 - transport jonów potasu
4 - uwolnienie jonów potasu poza komórkę
5 - transport jonów sodu z zewnątrz komórki

Popęd -stan pobudzenia pewnych zespołów ośrodków i dróg nerwowych, w którego wyniku zostaje uruchomiona aktywność organizmu ukierunkowana na zaspokojenie istniejącej potrzeby biologicznej lub na uruchomienie się przed działaniem szkodliwego bodźca

Potencjał czynnościowy-Lokalna zmiana potencjału elektrycznego powstająca w komórce mięśniowej lub nerwowej w czasie jej aktywności.

Potencjał spoczynkowy -Potencjał błonowy wynikający z różnicy między ładunkiem elektrycznym wewnątrz komórki i na powierzchni błony nieaktywnego neuronu ( ok.700 miliwoltów)

POTENCJALY WYWOLAWCZE-badanie polega na działaniu określonym bodźcem na receptory narządów zmysłów i wyzwalaniu w ten sposób , w odpowiednim obszarze kory mózgowej, aktywności bioelektrycznej (potencjałów wywołanych). Potencjały wywołane mają niewielkie napięcie wynoszące od około 0,5 mV do 100 mV, lecz dzięki specjalnym wzmacniaczom prądy te mogą być rejestrowane przy pomocy elektrod umieszczonych na skórze głowy. W praktyce klinicznej najczęściej rejestrowane są prądy powstające przy pobudzeniu narządu wzroku (potencjały wzrokowe), słuchu (potencjały słuchowe), czucia (potencjały czuciowe);

• Badanie potencjałów wzrokowych - umożliwia ocenę funkcji drogi wzrokowej - od siatkówki do kory wzrokowej

• Badanie potencjałów słuchowych - pozwala ocenić połączenia między uchem wewnętrznym a korą płata skroniowego.

• Badanie potencjałów czuciowych - służy ocenie funkcji połączeń między zakończeniami czuciowymi w skórze a odpowiednim obszarem kory czuciowej mózgu

Badanie wykonywane jest w przypadkach:

• Podejrzenia uszkodzenia drogi wzrokowej, słuchowej lub czuciowej.

• Podejrzenia chorób demielinizacyjnych (np. stwardnienie rozsiane).

Podejrzenia uszkodzenia pnia mózgu.

POZYTONOWA TOMOGRAFIA EMISYJNA (PET)-metoda służąca do badania ogniska padaczkowego, choroby Parkinsona i zaburzeń krążenia krwi w mózgu; polega na wprowadzeniu niewielkiej ilości substancji promieniotwórczych (np. 2-deoksyglukoze ) do organizmu chorego i mierzenia, za pomocą czujników ustawionych przeciwstawnie wokół glowy pacjenta, promieniowania anihilacyjnego. Uzyskane wyniki ,przetwarzane przez komputer i układy elektroniczne, slużą do sporządzania map przekrojów mózgu; badanie jest bezpieczne; stwarza możliwości wielokrotnego diagnozowania pacjenta - nie tylko lokalizacji i źródła choroby, ale również efektywności leczenia PET- pozytywna tomografia emisyjna rodzaj badania służący do badania padaczki, Parkinsona i zaburzeń krążenia mózgu.

prawidłowy vs opóźniony rozwój mowy- Mowa jest głównym środkiem porozumiewania się między ludźmi, a prawidłowy jej rozwój stanowi podstawę kształtowania się osobowości dziecka. Jeśli proces rozwoju mowy przebiega prawidłowo, dziecko prawidłowo myśli, rozwija swoje słownictwo, rozwija myślenie abstrakcyjne, prawidłowo stosuje zasady gramatyczne. W rozwoju mowy ogromną rolę spełnia środowisko w jakim się dziecko wychowuje i przebywa. Codzienny kontakt z rodziną, szkołą i rówieśnikami dostarcza nowych doświadczeń dla dziecka i pozwala nabywać nowych umiejętności słownych i językowych. Termin „opóźniony rozwój mowy” stosowany jest najczęściej w wypadku, gdy określony etap rozwoju mowy dziecka nie pojawił się w czasie powszechnie uznanym za właściwy, tj. wystąpił później niż u rówieśników. Niejednoznaczne jest więc rozdzielenie podobnych od strony objawów, natomiast zupełnie różnych, gdy chodzi o przyczyny zjawisk, z których jedne są jedynie symptomem dysharmonii rozwojowej, a drugie - symptomem patologii. A zatem, w każdym przypadku opóźnienia rozwoju mowy powinno się stosować inne procedury badawcze i odmienną terapię.

Pręciki -są wrażliwe na bardzo słabe światło i służą do widzenia o zmroku. W ich błonach komórkowych są syntetyz. i magazyn. barwniki wzrokowe - fotopsyny.

PROPAGNOZJA-niezdolność do rozpoznawania znajomych choremu twarzy. Rozpoznaje tylko charakterystyczne cechy twarzy, a nie samą twarz (broda, wąsy, okulary). Opierają się na innych, dostępnych informacjach, które interpretują w świetle utrwalonej w pamięci wiedzy (ubiór, chód, głos, itp.)

prozodia

1.ogół brzmieniowych właściwości mowy, które mają charakter ponadlinearny (ponadsegmentalny), tzn. nakładają się na głoskowy, sylabiczny i wyrazowy ciąg wypowiedzi; należą do nich przede wszystkim akcent, intonacja i iloczas.

2. dyscyplina zajmująca się wymienionymi wyżej zjawiskami brzmieniowymi bądź z punktu widzenia językoznawczego, bądź też ze względu na ich role w budowie wiersza i prozy rytmicznej (wersologia).

Próba amytalowa (próba Wada) -polega na wprowadzeniu do jednej z tętnic szyjnych słabego roztworu barbituranu sodowego, który wyłącza na krótki czas działanie jednej półkuli, co pozwala na badanie funkcji drugiej półkuli

Przewod słuchowO zew. - pokryty skóra w początkowej części znajdują się włosy chroniące przed wniknięciem ciał obcych. W skórze przewodu umieszczone są gruczoły łojowe produkujące woskowinę. Przewód ten jest zakończony elastyczną i silnie unerwioną błoną bębenkową zbudowanej z tkanki łącznej. Oddziela ona ucho zew. od wew.

rdzeń kręgowy -jest strukturą walcowatą, spłaszczoną w osi strzałkowej o dł. ok.50cm i gr. Od 10 do 20mm. Na jego przebiegu występuje zgrubienie szyjne i lędźwiowe. Zgrubienia związane są z ośrodkami zapatrującymi odpowiednio kończyny górne i dolne. Zgrubienie lędźwiowe zwęża się w dół tworząc stożek rdzeniowy, szczyt stożka przechodzi w nić krańcową. Rdzeń kręgowy od zewnątrz pokryty jest istotą białą a od wewnątrz istotą szarą, która otacza kanał centralny.

rdzeń przedłużony -Najstarsza część mózgu. Znajduje się między mostem a rdzeniem kręgowym. Na brzusznej powierzchni uwypuklają się piramidy(które zawierają jądra oliwkowe dolne, które współdziałają z tyłomózgowiem w korygowaniu czynności ruchowych)a na grzbietowej leży jądro smukłe i klinowe. Jądra te to ośrodki czucia dotyku i czucia głębokiego.

W rdzeniu przedłużonym są ośrodki:

• pragnienia i

• oddychania,

w rdzeniu przedłużonym i moście są ośrodki

• ssania,

• połykania,

• kaszlu,

wymiotów;

recepcja mowy- czynność odbioru

Receptory - struktury, w której w wyniku zadziałania swoistego bodźca, nawet o niewielkiej intensywności, powstaje stan czynny. Mogą występować w wyspecjalizowanych narządach zmysłów np. fotoreceptory w siatkówce oka, mogą też stanowić zakończenie włókien nerwowych. Wyróżniamy:

• foto-,

• mechano-,

• termo- i

chemoreceptory.

RETIONOTOPIA-określone miejsca siatkówki mają przyporządkowane określone miejsca na korze.

REZONANS MAGNETYCZNY-Metda polegająca na umieszczeniu glowy pacjenta w stalym polu magnetycznym; Badanie jest wykonywane w wielu przypadkach, kiedy tomografia komputerowa nie pozwala na dokładną ocenę choroby lub kiedy nie tłumaczy objawów neurologicznych pacjenta.

ręczność -preferencja do używania jednej duszność rąk częściej niż drugiej. W rzeczywistości jednoznaczne określenie takiej skłonności może być dosyć trudne. U osób piśmiennych ręka używana do pisania jest zwykle przyjmowana za kryterium duszność określaniu zręczności, mimo, że druga ręka może być czasami preferowana przy innych czynnościach, np. rzucaniu przedmiotem.

Rodzaje emocji - emocje dzielimy na awersyjne i pozytywne (układ nagrody). Możemy wyróżnić emocje: zagrożenia, ograniczenia, pozbawienia i zaspokojenia.

Rotacyzm -zaburzenie artykulacji polegające na nieprawidłowej realizacji głoski r. Głoska ta może być przez dziecko deformowana (rotacyzm właściwy), zamieniana na inna głoskę (pararotacyzm) lub opuszczana (mogirotacyzm). Ponieważ jest to jedna z ostatnich głosek pojawiajacych się w toku rozwoju mowy dziecka, cechuje ją największa liczba zniekształceń.


Przyczyny rotacyzmu -Dość często zdarza się, że przyczyną rotacyzmu właściwego u małych dzieci (do 5 roku życia) jest nieprawidłowa postawa najbliższego otoczenia, które nie akceptuje faktu substytuowania lub opuszczania głoski r. W takiej sytuacji dzieci, u których brak jeszcze gotowości aparatu artykulacyjnego do wymawiania r prawidłowego, czyli dziąsłowego, poszukują artykulacji zastępczych, łatwiejszych dla nich do zrealizowania (np. r języczkowe, gardłowe itp.). Zdarza się również, że dziecko 6 - letnie wymawiające wszystkie głoski prawidłowo substytuuje głoskę r głoską l (właściwie realizowaną), przy czym prawidłowo sie rozwija, ma dobry słuch i w pełni sprawny aparat artykulacyjny.
Dane te świadczą o tym, że brak r jest zjawiskiem rozwojowym, tzn. wynika jedynie z indywidualnego tempa i rytmu rozwoju dziecka.

Rozwój mózgu-ściany przedniej części cewki nerwowej uwypuklają się, tworząc początkowo 3, a następnie w 5 pęcherzyków:

•Rdzeniomózgowie

•Tyłomózgowie (most i móżdżek)

•Śródmózgowie

•Międzymózgowie

(wzgórze, podwzgórze)

•Kresomózgowie

Rozwój poznawczy(kognitywny)- Odnosi się do wszystkich psychicznych form aktywności, które związane są z nabywaniem, przetwarzaniem,organizowaniem i używaniem wiedzy

czyli

tych wszystkich sprawności, które wiążą się z myśleniem i wiedzą. Najszerzej zbadano procesy poznawcze, spostrzegania i pamięci.

Różnice w zdolnościach poznawczych i ich źródło u kobiet i u mężczyzn - zdolności:

• Przestrzenne - mężczyźni wykazują przewagę w testach na orientację przestrzenną i związaną z nią sprawność ruchową; lepiej niż kobiety wykonują zadania wymagające „obracania” w myśli trójwymiarową figurą; skuteczniej trafiają przedmiotem do celu.

• Konstrukcyjne - mężczyźni są lepsi

• Matematyczne - kobiety lepiej wykonują proste działania arytmetyczne, jak dodawanie i mnożenie liczb dwucyfrowych; mężczyźni wykazują większą zdolność do operowania złożonymi pojęciami matematycznymi

• Językowe - kobiety lepiej wypadają w testach językowych, uwzględniających gramatykę, pisownię i posługiwanie się słowami

• Zależność od pola - mężczyźni są bardziej niezależni od pola

Rytm ALFA- wzorzec aktywności elektrycznej mózgu cechujący zdrową, czuwającą, lecz pozostającą w spoczynku osobę. Typowe fale alfa charakteryzują się częstotliwością między 8 a 12 Hz. Są to stosunkowo wolne fale mózgowe w stanie odprężonego czuwania.

Rytm BETA-aktywności elektryczna mózgu, charakterystyczna dla zdrowej, czuwającej, aktywnej osoby. W zapisie EEG są to fale o nieco mniejszej amplitudzie, lecz większej (ok.17-25 Hz) częstotliwości niż fale alfa.

Rytm DELTA-sygnały EEG o niskiej częstotliwości (1-3 Hz) i wysokiej amplitudzie (ok.150 uV). Fale delta są charakterystyczne dla osób pogrążonych w głębokim śnie.

Semantyka- identyfikacja znaczenia; interpretacja przekazu w świetle aktualnego kontekstu i poprzednich doświadczeń.

Sen fizjologiczny, stan czynnościowy układu nerwowego charakteryzujący się obniżeniem wrażliwości na bodźce, zanikiem aktywności ruchowej, zwolnieniem czynności serca, oddychania i in. funkcji fizjologicznych oraz czasową utratą świadomości (przytomność) w wyniku fizjologicznego rozprzestrzeniania się procesu hamowania w ośrodkowym układzie nerwowym(układ siatkowaty). Sen fizjologiczny jest niezbędny do życia i prawidłowego przebiegu procesów psychicznych.

Sen paradoksalny (REM),występuje po IV fazie snu NREM, zanikają fale delta. Jest to faza

• szybkich ruchów gałek ocznych, tu zwykle pojawiają się

• marzenia senne,

• mięśnie są rozluźnione (z wyjątkiem nieznacznych drgań),

• pozostałe części organizmu są aktywne.

• Przyspiesza się czynność serca,

• wzrasta ciśnienie tętnicze krwi,

• oddech jest przyspieszony i nieregularny.

• Występuję epizody erekcji członka,

• wyłączone są ośrodkowe mechanizmy termoregulacji,

• obniżenie temperatury ciała budzi człowieka ze snu.

Co jakieś 1,5 godz. się powtarza.

Sen wolnofalowy (NREM), charakteryzuje się

• zmniejszeniem napięcia mięśniowego,

• obniżeniem ciśnienia tętniczego,

• zmniejszeniem częstości skurczów serca i częstości oddechów.

• Zmniejsza się podstawowa przemiana materii i

• ilość krwi przepływającej przez mózg.

• Obniża się temperatura ciała.

• Brak ruchów gałek ocznych,

• są cztery okresy snu NREM.

Siatkówka

jest narządem recepcyjnym, wrażliwym na bodźce świetlne. Światło wyzwala w komórkach siatkówki złożony proces fotochemiczny, w wyniku którego powstają impulsy nerwowe, przesyłane następnie do podkorowych i korowych ośrodków wzroku.

„ślepe widzenie”- zachowanie sterowane wizualnie poza kontrolą u pacjentów, którym usunięto chirurgicznie korę wzrokową. Osoby te wiedzą, gdzie znajdują się przedmioty, choć nie są w stanie ich rozpoznać. Wiele wskazuje na to, że odpowiada za nie wzgórek górny.

słuch fonematyczny a słuch fizjologiczny- jest specyficzną ludzką zdolnością do odbierania i identyfikowania pojedynczych fonemów w wyrazach, a w rezultacie do rozróżniania słów. Słuch fonematyczny pełni rolę autokontrolera wypowiedzi i dlatego jego sprawność pozwala mowie rozwinąć się w sposób prawidłowy. Słuch fizjologiczny warunkuje wykształcenie się słuchu fonematycznego, który oznacza umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów składowych wyrazów, czyli fonemów, na przykład: ,,a od o”.

Stereotypy związane z płcią - istnieje przekonanie, że zakresy zainteresowań kobiet i mężczyzn nie pokrywają się ze sobą. Przedstawiciele obu płci mają oddzielne sfery wpływów. Domeną kobiet są dom i dzieci, mężczyzn zaś - praca i świat zewnętrzny. Od kobiet oczekiwano słabości, zależności i nieśmiałości, mężczyzna natomiast miał być silny, mądry i stanowczy. Mężczyzna jest stworzony do osiągnięcia sukcesu i zdobycia wysokiej pozycji. Musi być także wytrzymały, pewny siebie i samodzielny. Ma także przyzwolenie na agresywne zachowania, gwałtowność i brawurę w męskich zachowaniach.

Stres -proces, w którym spostrzegamy pewne zdarzenia, zwane stresorami, i reagujemy na nie, oceniając jako zagrożenie lub wyzwanie.

STWARDNIENIE ROZSIANE (Sclerosis Multiplex SM)-To przewlekła choroba demielinizacyjna ośrodkowego układu nerwowego, prawdopodobnie o podłożu autoimunologicznym Podstawowe objawy kliniczne:

• niedowłady kończyn

• zaburzenia czucia

• zaburzenia czynności pęcherza moczowego i odbytnicy

• zapalenie nerwu wzrokowego

• zaburzenie funkcji poznawczych, depresja

ogólne osłabienie

synapsa- (gr. sýnapsis `połączenie') biol. złącze między komórkami nerwowymi w ośrodkowym układzie nerwowym, w zwojach nerwowych oraz między komórką nerwową a komórką efektora; s. jest miejscem, w którym zachodzi przekazywanie pobudzenia jednej komórki na drugą.

Synapsy chemiczne -synapsa jest narządem, poprzez który neurony kontaktują się ze sobą; w synapsach chemicznych występuje

proces transmisji synaptycznej, który polega na przekazywaniu stanu czynnego za pomocą związków chemicznych.

S.ch. składa się z

• błony presynaptycznej,

• szczeliny synaptycznej i

• błony postsynaptycznej.

Pod wpływem impulsu z neuronu (a konkretnie z błony presynaptycznej) zostaje uwolniony przekaźnik (transmiter), który znalazłszy się w szczelinie synaptycznej działa na receptory w błonie następnego neuronu (postsynaptycznej)

Syntaktyka-analiza struktury gramatycznej przekazu.

Ślimak - w nim znajdują się narządy Cortiego, które uczestniczą w przenoszeniu fal akustycznych.

śródmózgowie-Jest to wąski kanał centralny z płynem mózgowo - rdzeniowym .W jego skład wchodzą:

a)pokrywa śródmózgowia (część nadwodociągowa) zawiera:

• blaszką pokrywy,

• wzgórki górne i dolne oraz

• ramiona wzgórków;

b)nakrywki mózgu

c) konary mózgu dwa uwypuklenia istoty białej.

Śródmózgowie zawiera wodociąg mózgu. Jego jądrem jest jądro czerwienne(ośrodek ruchu

Tarcza nerwu wzrokowego - obszar siatkówki, w którym zbiegają się wszystkie włókna nerwowe i wychodzą w postaci wiązki - nerwu wzrokowego. Obszar ten nazywany jest także

ślepą plamką, ze względu na to że zawiera bardzo mało receptorów i dlatego jest niewrażliwy na bodźce świetlne.

TEORIA ŁURII -jedną z podstawowych cech charakterystycznych dla działania każdego układu funkcjonalnego jest obecność stałego, niezmiennego zadania (np. trawienie). Klasyfikacja Łurii (1976) obejmuje:

*afazję ruchową kinetyczną (afazję aferentną) - wywołana uszkodzeniem zawoju zaśrodkowego lewej półkuli mózgu;

*afazję ruchową kinetyczną (afazję eferentną) - wywołana uszkodzeniem okolicy Broca; *afazję dynamiczną, gdy uszkodzenie obejmuje lewą okolicę czołową (ku przodowi) od okolicy Broca;

*afazję akustyczno-gnostyczną (afazję sensoryczną), związana z uszkodzeniem okolicy Wernickego;

*afazję akustyczno-amnestyczną, gdy uszkodzeniu ulega lewy płat skroniowy w pobliżu okolicy Wernickego;

*afazję semantyczną, gdy uszkodzenie obejmuje okolicę pogranicza płata skroniowo-ciemieniowo-potyliczny

Tkanka glejowa, -specjalna tkanka zwierzęca powstała z mezodermy (listki zarodkowe), zbudowana z nienerwowych komórek gwiaździstych, otaczających akson wewnątrz ośrodkowego układu nerwowego.

Jej funkcją jest przede wszystkim ochrona tkanki nerwowej i zaopatrywanie jej w substancje odżywcze (np. glukozę). Nowotworami wywodzącymi się z tkanki glejowej są glejaki.

W zależności od wielkości komórek glejowych, ich pochodzenia i charakteru wypustek nerwowych rozróżniamy następujące rodzaje tkanki glejowej:

1) glej wielokomórkowy - zbudowany z astrocytów - dużych komórek gwieździstych - które pełnią funkcje podporowe i pośredniczą w odżywianiu komórek i włókien nerwowych,

2) glej drobnokomórkowy, którego komórki mają zdolność poruszania się i fagocytozy, co pozwala na pełnienie funkcji regeneracyjnej,

3) glej skąpokomórkowy - pełni rolę odżywczą w stosunku do komórek nerwowych (neuron), buduje osłonkę mielinową włókien nerwowych,

4) glej nabłonkowy - zbudowany jest z komórek wyścielających korę mózgową od wewnątrz.

TOMOGRAFIA KOMPUTEROWA

• Uzyskiwanie warstwowych zdjęć narządów za pomocą zmodyfikowanej techniki radiologicznej i komputerowego opracowania pomiarów; natężenie promieni, które przeszły przez czaszkę, odzwierciedla fizyczny stan tkanki nerwowej; na podstawie pomiarów opracowanych matematycznie, tworzony jest rozklad zaczernień blony rentgenowskiej badanej warstwy; można uzyskać obrazy kolejnych przekrojów mózgu;

• tomografia komputerowa jest wykonywana często dla ustalenia przyczyny zaburzeń neurologicznych w sytuacji zagrożenia życia chorego- w przypadkach podejrzenia krwawienia doczaszkowego, podejrzenia ropnia mózgu oraz w urazach centralnego układu nerwowego.

TONOTOPIA-poszczególne części błony podstawnej ślimaka pobudzane są przez dźwięki o różnej częstotliwości.

Torowanie - ułatwienie wystąpienia reakcji na określony bodziec przez uprzednie lub jednoczesne działanie wraz z nim innego bodźca, prowadzące do podprogowego pobudzenia neuronów.

TRANSDUKCJA-przemiana jednego rodzaju energii fizycznej, jak światło, na inną, jak impulsy nerwowe. Proces odpowiedzialny za powstawanie wrażeń.

Transseksualizm -stan charakteryzujący się przekonaniem, iż jest się osobą niewłaściwej płci. Zaproponowano kilka kryteriów rozpoznawania autentycznych transseksualistów: a). niezadowolenie z własnej anatomii seksualnej, b). stałe, głębokie pragnienie, żeby należeć do innej płci, c). chęć zmiany genitaliów, d). nieobecność innych zaburzeń psychicznych lub genetycznie uwarunkowanych patologicznych cech anatomicznych, tj. hermafrodytyzm.

trwanie w czasie- łączy wyspy teraźniejszości w ciąg (pamięć zapewnia ciągły napływ czasu).

twór siatkowaty

• znajduje się w zasadzie w całym pniu mózgu

• niespecyficzne pobudzenie, przy pobudzeniu innych okolic

• kolaterale od dróg wzrokowych, słuchowych, narządu równowagi

• układ ogólnego pobudzenia lub hamowania

• zniszczenie powoduje śpiączkę

mechanizm uwagi

UBYTKI W POLU WIDZENIA:

• ślepota mózgowia-

• niedowidzenie połowiczne- ślepota w obrębie niektórych części pola widzenia. (Występuje przy uszkodzeniach kory pierwszorzędowej)

• kwandrantopsja

• „ślepe widzenie”- zachowanie sterowane wizualnie poza kontrolą u pacjentów, którym usunięto chirurgicznie korę wzrokową. Osoby te wiedzą, gdzie znajdują się przedmioty, choć nie są w stanie ich rozpoznać. Wiele wskazuje na to, że odpowiada za nie wzgórek górny.

Ucho środkowe składa się z:

Jamy bębenkowej - przestrzeń oddzielająca błonę bębenkową od kosteczek słuchowych. Jest wypełniona powietrzem i połączona z trąbką Eustachiusza.

Kosteczki słuchowe - w jamie bębenkowej znajdują się 3 kosteczki :

4. młoteczek,

5. kowadełko i

6. strzemiączko.

Kosteczki słuchowe przenoszą drgania błony bębenkowej na ucho wew.

Ucho wewnętrzne składa się z :

• Przedsionka

• Trzech kanałów półkolistych - wypełnionych limfą, w których wnętrzu znajdują się kom. zmysłowe wrażliwe na ruch płynu.

• Ślimaka - w nim znajdują się narządy Cortiego, które uczestniczą w przenoszeniu fal akustycznych.

Każdy wzgórek dolny otrzymuje info z narządu słuchu znajdującego się po przeciwnej i po tej samej stronie ciała. Info z tej samej strony ciała pochodzą bezpośrednio z jąder ślimakowatych a z przeciwnej strony z jądra oliwkowego górnego.Hierarchicznie wyższym ośrodkiem słuchu są ciałka kolankowate przyśrodkowe. Włókna nerwowe z tych ciał docierają do ośrodków słuchu w korze mózgu.

UCHO ZEWNĘTRZNE

MałżowinA usznA - zbudowana jest z chrząstki pokrytej skórą, jej kształt i wiele cech jest uwarunkowanych dziedzicznie. Zadaniem jej jest kierowanie fal słuchowych do przewodu słuchowego.

Przewod słuchowO zew. - pokryty skóra w początkowej części znajdują się włosy chroniące przed wniknięciem ciał obcych. W skórze przewodu umieszczone są gruczoły łojowe produkujące woskowinę. Przewód ten jest zakończony elastyczną i silnie unerwioną błoną bębenkową zbudowanej z tkanki łącznej. Oddziela ona ucho zew. od wew.

Udary-udar mózgu jest najczęstszą przyczyną zaburzeń czynności mózgu. Niedokrwienie, a nierzadko i również zniszczenie jakiegoś obszaru mózgu, występuje na ogół nagle. Następstwem jest porażenie lub niedowład, zaburzenia mowy, niekiedy z towarzyszącymi tzw. Objawami ogólnymi, takimi jak utrata przytomności, zaburzenia oddechowe i krążeniowe.

Układ limbiczny-to grupa niewielkich struktur komórkowych, położona powyżej pnia mózgu, wywierająca wpływ na układ wydzielania wewnętrznego i emocje. Jego elementy - między innymi przysadka mózgowa i podwzgórze - kontrolują za pomocą złożonego kompleksu impulsów nerwowych i sygnałów chemicznych (hormonów) najważniejsze funkcje życiowe ssaków, takie jak cykl sen-czuwanie, przyjmowanie pokarmu i popęd płciowy.

UKŁAD NACZYNIOWY MÓZGU-jest bardzo skomplikowanym systemem hydrodynamicznym, którego celem jest zapewnienie właściwej perfuzji wszystkich obszarów mózgu, realizowane poprzez krążenie oboczne oraz mechanizm autoregulacji mózgowego przepływu krwi (AMPK). Do podstawy mózgowia krew jest transportowana przez dwa układy tętnicze zespolone za pomocą koła tętniczego mózgu (KTM). Anastomozy KTM tworzą strukturę redundantną (nadmiarową) zapewniającą krążenie oboczne w przypadku chwilowych deficytów w tętnicach zasilających.

UKŁAD NERWOWY SŁADA SIĘ Z:

• komórek nerwowych zwanych neuronami

• tkanki glejowej

Rola mikrogleju

Pojawia się w sąsiedztwie naczyń włosowatych i wchłania obce substancje Obserwuje się wzrost aktywności w procesach zapalnych lub po zadziałaniu szkodliwych czynników pochodzenia bakteryjnego lub chemicznego

Autonomiczny układ nerwowy, wegetatywny układ nerwowy, trzewny układ nerwowy, część układu nerwowego kręgowców, zespół nerwów i zwojów nerwowych częściowo niezależnych od ośrodkowego układu nerwowego. Czynnościowo jest on związany z narządami wegetatywnymi: unerwia mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, płuca, nerki, serce i naczynia krwionośne, narządy rozrodcze, skórę oraz liczne gruczoły. Działanie neuronów autonomicznego układu nerwowego znajduje się poza kontrolą wyższych ośrodków mózgowych (nie podlega woli) bądź jest od nich zależne w sposób ograniczony. Większość bodźców trzewnych dociera tylko do zwojów autonomicznego układu nerwowego, w których napływające informacje są przetwarzane na bodźce ruchowe. Autonomiczny układ nerwowy jest zbudowany z neuronów ruchowych i czuciowych.

Składa się z dwóch części: układu nerwowego współczulnego, czyli sympatycznego, oraz układu nerwowego przywspółczulnego, czyli parasympatycznego. Nerwy trzewne autonomicznego układu nerwowego są zbudowane z dwuogniwowego łańcucha neuronów. Kadłuby neuronów pierwszego ogniwa leżą w mózgu i w rdzeniu kręgowym. Są to neurony przedzwojowe, których włókna nie docierają wprost do narządów efektorowych (efektor), lecz kończą się w zwojach autonomicznego układu nerwowego. Ze zwojów tych wychodzą włókna drugiego ogniwa nerwów trzewnych: włókna zazwojowe, dochodzące do narządów unerwionych przez autonomiczny układ nerwowy.

układ nerwowy obwodowy, część układu nerwowego kręgowców obejmującego nerwy i zwoje nerwowe.

Zaliczamy tutaj parzyste nerwy mózgowe i rdzeniowe, które łączą wszystkie receptory i efektory z mózgiem i rdzeniem, zbudowane z wiązek neurytów i dendrytów.

Układ obwodowy obejmuje jedynie ciała komórkowe neuronów czuciowych, które tworzą w pobliżu mózgu i rdzenia skupiska zwane zwojami, oraz ciała niektórych neuronów ruchowych układu autonomicznego.

Układ nerwowy ośrodkowy, część układ nerwowego składająca się z mózgu położonego w jamach czaszki i rdzenia kręgowego położonego w kanale kręgowym. Struktury te otoczone są oponami mózgowo-rdzeniowymi, pomiędzy którymi znajduje się płyn mózgowo-rdzeniowy.

Część centralna jest ściśle związana z obwodowym układem nerwowym, dzięki któremu zawiaduje całym organizmem.

Urazy-mogą być spowodowane działaniem: czynników mechanicznych, chemicznych, cieplnych (działanie niskiej i wysokiej temperatury) lub promieniotwórczych, energii elektrycznej, niskiego i wysokiego ciśnienia atmosferycznego, niedoboru pokarmów, a nawet przeżyć emocjonalnych.

Widzenie barwne -specjalizacja komórek siatkówki w kierunku widzenia dziennego i nocnego. Teoria Younga-Helmholtza: trzy rodzaje czopków (wrażliwe na niebieską, zieloną i czerwoną barwę). Jeżeli kom. zwojowa pobudzana jest przez czopki wszystkich trzech rodzajów, pełni rolę detektora oświetlenia, jeśli przez czopki jednego lub dwóch rodzajów, uczestniczy w rozróżnianiu barw.

wodociąg mózgu - łączy komorę III z komorą IV, przebiega pośrodkowo (nieco łukowato) pomiędzy pokrywą a konarami, dzieląc śródmózgowie na część grzbietową i brzuszną.

wzgórze-największe skupisko istoty szarej międzymózgowia pokryte cienką warstwą istoty białej. Ma 3 powierzchnie:

• przednią;

• przyśrodkową;

• boczną.

• kolaterale jak do tworu siatkowatego

• jądra specyficzne wzgórza

• 30 różnych jąder

• ciało kolankowate boczne - włókna od siatkówek, wypustki do kory wzrokowej

• ciało kolankowate przyśrodkowe - od narządu słuchu, do kory

-struktura parzysta(w prawej i lewej półkuli)

-między nimi jest tzw. zrost(istota szara)

-przedzielone jest blaszką rdzenną wewnętrzną

-ma wiele jąder

funkcje:

1. przesyłanie informacji drogami czuciowymi do odpowiednich ośrodków w korze mózgowej

2. stymuluje korę mózgową w sposób niespecyficzny (jeśli dużo bodźców biegnie drogami czuciowymi, to powodują one aktywność wielu części kory mózgowej, która dzięki temu jest bardziej pobudzona

3. jądra wzgórza mają bardzo wiele dróg łączących je z różnymi częściami kory

4. inne jądra powodują hamowanie aktywności kory

5. kontrola czynności ruchowych

6. generowanie snu wolnofalowego

Zaburzenia mowy -dzielimy na te:

• 1). Związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi, np. głuchota, niedosłuch, alalia, dyslalia;

• 2). Związane z brakiem lub niedowładem sprawności realizacyjnych (przy zdobytych kompetencjach), np. dysglosja, jąkanie, mowa bezkrtaniowców, dyzartria;

• 3). Związane z rozpadem systemu komunikacyjnego, np. afazja.

ZAKRĘT KĄTOWY-ośrodek pamięci znaków pisarskich (czytania i pisania)

zegar okołodobowy- nasz organizm jest zsynchronizowany z 24-godzinnym cyklem dnia i nocy za pomocą zegara biologicznego, zwanego rytmem dobowym. Są to regularne rytmy fizjologiczne (np. temperatury i pobudzenia) w ciągu doby.

---