HISTORIA GOSPODARCZA

 

1.PRZEDMIOT HISTORII GOSPODARCEJ I JEJ ZNACZENIE DLA EKONOMISTÓW

Historia gospodarcza zajmuje się procesami tworzenia i podziału dochodu społecznego w danym okresie historycznym, na danym terytorium. Jest w zakresie badań nauk historycznych i ekonomicznych. (Z historii czerpie sposób dochodzenia do prawdy; Z ekonomi przejmuje badania nad gospodarką i jej funkcjonowaniem). Przedmiotem badań są dzieje poszczególnych działów gospodarki i rolnictwa, rzemiosła, przemysłu, handlu wewnętrznego i zagranicznego a także instytucji gospodarczych przedsiębiorstw produkcyjnych, zakładów ubezpieczeniowych, banków giełdy. Badania dotyczą także warstw i klas społecznych oraz stosunków zachodzących między nimi. Historia gospodarcza nie uczy konkretnych zawodowych umiejętności, należy do przedmiotów podstawowych, ogólnokształcących w nauczaniu ekonomistów. Dobry ekonomista powinien posiadać pewne minimum wiedzy historyczno-gospodarczej, która wyjaśnia wiele spraw świata dzisiejszego wydarzeniami z przeszłości (np. podział świata na strefy rozwinięte i zacofane). Odniesienie do przeszłości pozwala przewidywać zachowania społeczne w pewnych warunkach ekonomicznych. Znajomości dziejów gospodarczych chroni przed powtarzaniem błędów. Dostarcza ona materiałów źródłowych przy formułowaniu ogólnych prawidłowości funkcjonowania gospodarki, czyli praw ekonomicznych.

2.POCZĄTKI DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ CZŁOWIEKA, ISTOTA I ZNACZENIE ROLNICZEJ REWOLUCJI NEOLITYCZNEJ

Za kolebkę ludzkości uważa się wschodnią i południowo wschodnią Afrykę. Jeszcze u schyłku paleolitu gatunek ludzki był nieliczny, koczował w kilkudziesięcioosobowych hordach zajmujących się zbieractwem płodów dziko rosnących roślin oraz łowiectwem. Podstawowym narzędziem przez setki tysięcy lat był stopniowo ulepszany kamień. Przełomem było opanowanie przez człowieka ognia. Stał się on źródłem ciepła, ochroną przed napaścią dzikich zwierząt oraz środkiem do przygotowywania strawy. Decydujące znaczenie w dziejach gatunku ludzkiego miało opanowanie sztuki rolnictwa. Na terenach Bliskiego Wschodu występowały dziko rosnące odmiany zbóż. Tamtejsze kobiety pozostawione w obozowiskach, gdy mężczyźni polowali w pobliskich górach, zbierały nasiona tych zbóż i w końcu zaczęły je uprawiać. Posiadły umiejętności produkowania żywności w postaci białka roślinnego (zbóż). Pierwszymi udomowionymi zwierzętami (nie licząc psów) były kozy i owce, czego prawdopodobnie dokonały ówczesne kobiety. Proces ten dokonujący się w długim okresie czasu nazywamy neolityczną rewolucją rolniczą. Przejście do modelu rolniczego uwarunkowane było zmianą klimatu i wyginięciem w związku z tym niektórych gatunków zwierząt, powolnym ale stałym wzrostem liczby ludności oraz coraz większą niewydolnością modelu zbieracko-łowieckiego. Od tego czasu ludzie byli w stanie zakładać względnie stałe osady. Ludność zaczęła gromadzić się na terenach urodzajnych (głównie doliny rzek). Z tym wiąże się społeczny podział pracy na rolników i hodowców. Z biegiem czasu człowiek zaczął wykorzystywać siłę pociągową zwierząt. W 6000 lecie przed naszą erą nauczono się poddawać zboże fermentacji. Mniej więcej w tym samym czasie zaczęto produkować wyroby garncarskie. Podział pracy i rozwój nowych rzemiosł wymagały powstania pewnych form wymiany. Możliwe, że handlem trudnili się wędrujący myśliwi ale są to tylko domysły. Jedną z głównych konsekwencji powstania rolnictwa było to, że ludność w coraz większym stopniu była w stanie sama się wyżywić. Jednak osiadły tryb życia i większa gęstość zaludnienia powodowały, że ludzie łatwiej ulegali epidemiom chorób zakaźnych. Przeciętna długość życia prawdopodobnie nie przekraczała 25 lat.

3.GOSPODARCZE PODSTAWY IMPERIÓW STAROŻYTNYCH

Imperia starożytne miały bardzo zhierarchizowaną społeczność. Ludność wiejska i niewykwalifikowani robotnicy (ok. 90 %) żyli w poddaństwie o ile nie całkowicie w niewolnictwie. Nie mieli żadnych praw w tym prawa własności. Ziemia należała do świątyń lub stanowiła własność bóstw, a zarządzali nią kapłani. Władzę umocniła klasa wojowników, na czele której stali królowie lub wodzowie. Stosunki własnościowe różniły się znacznie w zależności od obszaru lub epoki. W IV tysiącleciu nastąpiło przejście od epoki kamiennej do epoki brązu. Spowodowało to zmianę w produkcji narzędzi i broni, doprowadziło do wyodrębnienia się rzemieślników i kupców. W rolnictwie zaczęto stosować siłę pociągową zwierząt, co podniosło wydajność pracy. W dolinach rzek wytworzyły się ustroje państwowe o charakterze monarchii despotycznych, które zabezpieczały działanie gospodarki poprzez sprawne działanie systemów nawadniających. Inne stosowały tak zwane suche uprawy. Między tymi państwami powstawało mnóstwo konfliktów głównie o dostęp do morza ale także i z bardziej przyziemnych powodów takich jak np. umiłowanie do przepychu. Prowadzone były liczne wojny, które doprowadzały kolejno do upadków wielkich mocarstw. Zatem w znacznej części gospodarka starożytnych imperiów opierała się na łupach wojennych, daninach i podatkach, które zdobywcy wymuszali od podbitych ludów. Podbijana ludność często brana była w niewolę, co zaowocowało wzrostem gospodarczym w państwach “matkach”. Na nowych żyznych terenach rolniczych utworzono wiele nowych miast, które za zadanie miały zaopatrywanie krajów macierzystych w potrzebne produkty. Były one także rynkiem zbytu dla towarów wytwarzanych w ojczyźnie. Znaczny wpływ na rozwój gospodarczy miał też handel (głównie morski). Pod względem organizacyjnym najlepsi w tym fachu okazali się Fenicjanie i praktycznie zmonopolizowali oni rynek. Byli niejako pośrednikami między państwami nie mającymi rozbudowanej floty a Egiptem.

4.GOSPODAROWANIE W STAROŻYTNYM RZYMIE

Rzymianie pierwotnie byli drobnymi posiadaczami ziemskimi i aż do czasów wielkich podbojów zajmowali się głównie rolnictwem. Jednak w trakcie wypraw coraz więcej uwagi zaczęli poświęcać administracji i wojsku. Opanowując morze rozwinęli bardzo handel a podbite tereny stały się niejako ich zapleczem gospodarczym. Imperium Rzymskie funkcjonowało więc na podstawie dobrze rozwiniętego handlu oraz efektywnego podziału pracy, dzięki czemu mogło więc zachować swój charakter miejski. Samo miasto Rzym w czasie rozkwitu liczyło ok. 1 mln. Mieszkańców. Wyżywienie takiego skupiska ludzi z własnych zasobów było wręcz niemożliwym, dlatego produkty żywnościowe sprowadzano z prowincji. Tak więc gospodarka rzymska opierała się na rolnictwie, handlu oraz ciągłej eksploatacji prowincji. Podbita ludność zmuszana była do świadczenia daniny zbożowej, i różnorakich podatków, utrzymywała namiestników prowincji oraz dwór. Nadwyżki uzyskane z produkcji rolnej nabierały znaczenia, gdy zbierano je i gromadzono w charakterze podatków. To one stanowiły źródło utrzymania armii, aparatu biurokratycznego i ludności miejskiej. Handlem zajmowała się głownie ludność z niższych klas społecznych, cudzoziemcy oraz niewolnicy. Aparat władzy aby zapewnić ciągłość żywności dostaw do miasta przyznawał specjalne przywileje pośrednikom handlującym zboże a niekiedy sam zajmował się dostawami.

W Italii w miejsce drobnych gospodarstw chłopskich powstały wielkie majątki ziemskie, które specjalizowały się w uprawach dochodowych (winnicach, sadach). Dlatego zapotrzebowanie na wykwalifikowaną siłę roboczą było ogromne. Podstawą stosunków społecznych stało się więc niewolnictwo, czemu sprzyjały lata podbojów. Powstawanie wielkich własności spowodowało ruinę drobnej własności chłopskiej. W miarę upływu czasu podatki stały się coraz cięższe a obciążenie nimi rosło w miarę jak malały świadczenia nadawane przez władzę. Wielkie własności patrycjuszy zwolnione były z opłat co równało się przeniesieniu cięższych podatków na tych, którzy nie mogli im sprostać. Tak więc chłopi zaczęli przenosić się do Rzymu i tam zasilali szeregi najuboższej ludności. Która nie posiadała żadnych źródeł dochodu i żyła z rozdawnictwa żywności lub oddawali się w opiekę patrycjuszy. Tak zaczął się powolny upadek cesarstwa.

5.GOSPODAROWANIE W CHINACH W STAROŻYTNOŚCI I W ŚREDNIOWIECZU

Cywilizacja chińska sięgająca ok. 2 tysiąclecia p.n.e. jest cywilizacją rozwijającą się w największej izolacji a za jej kolebkę uważa się dolinę Żółtej Rzeki. Zgodnie z konfukcjonizmem ( filozofią chińską) cesarze byli wszechwładni i niektórzy faktycznie korzystali z tego przywileju. Początkowo Chiny jak i inne państwa tamtego okresu zajmowały się głównie rolnictwem. Pierwszą podstawową rośliną uprawianą przez Chińczyków było proso, później zaczęto uprawiać sprowadzoną ze Środkowego Wschodu pszenicę i jęczmień. Rolnictwo chińskie zawsze bazowało na intensywnym wykorzystaniu siły roboczej i powszechnym systemie nawadniania. Opierając się na produktywnym rolnictwie zaczęło rozwijać się życie miejskie i powstały różne rzemiosła. Produkcja wyrobów z brązu osiągnęła tu bardzo wysoki poziom. Chiny specjalizowały się w produkcji porcelany i jedwabiu. Pierwsze manufaktury powstały właśnie tam. Chińczycy pierwsi wynaleźli i wykorzystali papier i druk. Posługiwali się papierowymi pieniędzmi kiedy w Europie zaczęto bić pierwsze monety. Chińczycy kilkakrotnie doświadczali inflacji i załamania się pieniądza. Wyroby rzemieślnicze przeznaczone były wyłącznie na użytek władzy, dworu carskiego oraz wąskiej grupy arystokracji posiadającej ziemię. Chłopstwo było zbyt ubogie aby tworzyć rynek na takie towary. Żelazo służyło do wyrabiania broni i sztuki zdobniczej a nie narzędzi. Ponadto kupcy mieli niski status społeczny a handel nie był ceniony. W XIII w. Po upadku panowania mongolskiego handel między krajami śródziemnomorskimi a Chinami rozkwitł w większym stopniu niż za czasów Imperium Rzymskiego. Panująca dynastia Ming przywróciła tradycje i obyczaje chińskie. Przeniosła również stolicę do Pekinu., stymulując w ten sposób handel północy z południem. Wprowadzono uprawę bawełny oraz produkcję tkanin bawełnianych. Chińczycy zajęli się handlem i ich statki zaczęły zawijać do obcych portów.

6.ISTOTA GOSPODARKI FEUDALNEJ

Stosunki feudalne tworzyły się wraz z upadkiem systemu niewolniczego. W gospodarce feudalnej dominowało rolnictwo. Połączona ona była z czynnikiem politycznym i występował wysoki stopień samowystarczalności. Podstawową formą systemu feudalnego był system lenny, który stworzył “drabinę feudalną”. Polegał on na nadawaniu przez właścicieli ziemskich posiadłości możnym osobom. Nadawca lenny nazywał się seniorem a przyjmujący je wasalem. Senior odbierał od swoich wasali hołd, czyli uroczystą przysięgę wierności i posłuszeństwa w zamian za opiekę. Wasal także mógł nadać ziemię i uzyskać w ten sposób swoich wasali. System ten przyczyniał się do osłabienia władzy centralnej i utrzymywania się rozdrobnienia feudalnego. Ziemia jako podstawowy środek produkcji i do feudała i do użytkującego ją chłopa. Istniała zatem podwójna własność ziemi charakterystyczna tylko dla feudalizmu. Wskutek braku pełnej wartości ziemi, chłopi musieli za jej użytkowanie świadczyć wiele powinności na rzecz feudała czyli tzw. Rentę feudalną. Dla feudała renta była podstawowym dochodem i źródłem utrzymania. Wyróżnia się trzy rodzaje renty:

• naturalna - daniny w naturze

• odrobkową - robocizna na rzecz gospodarstwa pańskiego

• czynszową - opłaty pieniężne

Chłop był przynależny do pana na trzy sposoby:

• gruntowo - dotyczyło wszystkich i wynikało ze zwierzchności pana nad własnością gruntów

• osobiście - chłop był własnością pana, który mógł na stałe przywiązać go do ziemi

• sądowo - pan miał prawo do sądzenia swoich poddanych, a było to wynikiem przejścia sądownictwa z rąk władcy do rąk feudałów

Feudalizm więc zmuszał chłopów do wykonywania pracy na rzecz pana i świadczenia mu powinności w postaci darowizn i robocizny. Był on drastycznym ograniczeniem wolności co pociągnęło za sobą powtarzające się w wielu krajach powstania chłopskie.

Za kolebkę feudalizmu uważa się państwo Franków i tylko tam występował on w klasycznej postaci. W innych państwach występowały inne jego formy.

7.PRZEMIANY W ROLNICTWIE ŚREDNIOWIECZNYM

Największym udoskonaleniem średniowiecznego rolnictwa było zastosowanie trójpolówki zamiast antycznej dwupolówki. W tym systemie ziemia podzielona była na trzy części, obsiewana w jednej części zbożem ozimym, w drugiej jarym a trzecia leżała odłogiem. Było to ściśle powiązane ze wprowadzeniem ciężkiego pługa na kołach i wykorzystaniu konia jako siły pociągowej. Pług ten był w stanie orać gliniastą ziemię charakterystyczną dla północno-zachodniej Europy. Konie mogły wykonać pracę za trzy, cztery woły, jednak ich utrzymanie kosztowało trzy czterokrotnie więcej od utrzymania woła. Dlatego wprowadzono je tylko tam, gdzie można było w pełni wykorzystać ich siłę. Oprócz tych najważniejszych innowacji w średniowiecznym rolnictwie zastosowano całe mnóstwo wynalazków o mniejszym znaczeniu. Dzięki ulepszonej obróbce metali żelazo stało się bardziej dostępne i tańsze. Znajdowało więc ono zastosowanie obok zbroi i broni rycerzy w produkcji narzędzi rolniczych. Wykonywano z nich ostrza do pługów, a także proste narzędzia jak motyki, widły czy siekiery. Ulepszono sierp i bronę oraz wynaleziono kosę. Więcej wysiłku wkładano w gromadzenie i przechowywani nawozu zwierzęcego w celu późniejszego użyźniania gleby. Takie techniki umożliwiły wprowadzenie na niektórych terenach czwórpolówki. W Europie w ciągu całego średniowiecza wprowadzono wiele nowych roślin uprawnych. Jedną z nich było żyto, które stało się podstawowym zbożem chlebowym. Również owies był bardziej dostępny i stał się głównym pożywieniem dla koni. Groch, fasola i soczewica stały się bardziej powszechne i urozmaicały pożywienie. Wiele jarzyn i owoców pochodzących z Afryki i Azji zaklimatyzowało się w Europie. Europejczycy nauczyli się uprawiać bawełnę, trzcinę cukrową, owoce cytrusowe oraz ryż. Rozwinął się przemysł włókienniczy a co za tym idzie zwiększył się popyt na niektóre barwniki naturalne, więc poszczególne regiony wyspecjalizowały się w tej dziedzinie.

8.ROZWÓJ HANDLU I MIAST W ŚREDNIOWIECZU

Miasta europejskie były głównie kontynuacją miast istniejących na terenie imperium rzymskiego. Inne powstawały w wyniku różnego rodzaju czynników miastotwórczych. Rozwój życia miejskiego rozpoczął się od miast portowych, ale niedługo potem wykroczył poza te granice. Część ludności wiejskiej, która nie mogła się utrzymać na wsi, przenosiła się do miast i tam tworzyła wielkie rynki zbytu dla produktów wiejskich. Miasta przeważnie zlokalizowane były na przecięciu dróg handlowych, nad zatokami morskimi lub rzekami, ponieważ mieszczanie zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem. Początkowo miasta nie różniły się pod względem prawnym od osad wiejskich i także stanowiły własność feudałów. Wolność uzyskiwały poprzez krwawe powstania lub wykup od feudała przywileju nadającego prawa miejskie i samorząd. Samorząd oznaczał możliwość wybierania władzy, organizowania sądów, posiadania siły zbrojnej i prowadzenia własnej polityki finansowej i gospodarczej. Handel skupiał się przeważnie w miastach, nadal był handel obwoźny ale został on ograniczany przez np. prawo składu, które zmuszało kupca przybywającego do danego miasta do sprzedaży całości, przez pewien czas lub pozostawienia towaru w składzie. Zakazywano sprzedaży detalicznej, a handel odbywał się tylko na placu publicznym. Innym poważnym utrudnienie dla swobody handlu był przymus drogowy, nakazujący jeździć kupcom wyznaczonymi drogami.

Najważniejsze szlaki handlowe średniowiecza:

Morze Śródziemne - łączył Europę z Bliskim Wschodem. Kupcy europejscy zaopatrywali się tutaj w towary wschodnie (przyprawy, leki, owoce) a z Europu wywożono metale i wyroby metalowe. Handel na tym szlaku był głównie w rękach miast włoskich (Amalfi, Piza, Genua, Florencja i Wenecja)

Morze Północne i Bałtyk - łączył północną i wschodnią Europę z zachodem. Na zachód dostarczano towary masowe (zboże, drewno, wełna) a wschód chłonął ryby, sól, wino, metale. Handel w tym rejonie zmonopolizowały miasta niemieckie zlokalizowane nad morzem lub rzekami tj. Hamburg, Szczecin, Gdańsk, Magdeburg, Frankfurt.

9.GOSPODARKA FEUDALNA W ŚREDNIOWIECZNEJ POLSCE

W Polsce nie doszło do ukształtowania się hierarchii lennej. Władca przejął od wspólnot plemiennych zwierzchnią własność całej ziemi. Własność tę oraz powinności chłopskie przekazywali władcy kościołowi i możnym. Podobnie pełną własność ziemi ograniczoną jedynie obowiązkiem służby wojskowej osiągnęli rycerze. Stan szlachecki był szczególnie uprzywilejowany, w jego rękach pozostawała władza polityczna. Stan chłopski znajdował się w najgorszej sytuacji, a jego ludność była najbardziej zróżnicowana.

W XII w. Zaczęto nadawać immunitety np. zwalniające ludność zamieszkałą w majątkach feudałów od określonych danin i posług na rzecz panującego (immunitet skarbowy). Właściciel ziemski obdarzony przywilejem mógł zatrzymać dla siebie wszystkie daniny przysługujące do tej pory księciu. Był więc bardziej zainteresowany dobrze prosperującą gospodarką na swoich ziemiach, gdyż miał z niej wtedy większe dochody. Początkowo immunitety były też korzystne dla chłopa, bo pan dbał o podniesienie jakości gospodarki, jednak z czasem wolność własności chłopskiej zaczęła maleć i chłop stawał się poddanym feudała, który przejmował jego ziemie pozostawiając mu jedynie prawo do jej użytkowania. Chłop świadczył feudałowi pańszczyznę w postaci danin lub świadczył pracę w kilka określonych dni roku.

Pobór części plonów wyprodukowanych w drobnych gospodarstwach przestał z czasem zadowalać właścicieli ziemskich. Przystąpili oni do reorganizacji, która miała dwa kierunki:

• specjalizację drobnych gospodarstw

• tworzenie własnych folwarków

Rozwój sił wytwórczych oraz ich lepsze wykorzystanie spowodowały postęp w podziale pracy. Z ogółu ludności wiejskiej wyodrębnili się rzemieślnicy: garncarze, murarze, kucharze, piekarze, szewcy itp. Ogromną większość stanowili rzemieślnicy, którzy mieli na wsi gospodarstwa stanowiące podstawę własnego utrzymania. Świadczyli oni powinności na rzecz feudała, podobne do włościańskich, czyli oddawali część swojej produkcji.

10.OSADNICTWO NA PRAWIE NIEMIECKIM W POLSCE I KRAJACH EUROPY ŚRODKOWO WSCHODNIEJ

Kolebką osadnictwa na prawie niemieckim były tereny między Soławą a Odrą. Stamtąd zostało ono przeniesione na ziemie słowiańskie, węgierskie oraz inne. Do głównych zasad prawa niemieckiego zaliczano: wolność osobistą osadników, prawo do dziedziczenia posiadanego gruntu i rozporządzania nim przy zachowaniu zwierzchności pana gruntowego oraz autonomię sądową w postaci sądu ławniczego. Na bazie prawa niemieckiego wykształciło się prawo flamandzkie i frankońskie. Wyodrębniły się one ze względu na różnice w odmiennej technice osadniczej i odmiennych regulacjach prawnych, zwłaszcza w zakresie dziedziczenia. Kolonizacja na prawie flamandzkim objęła tereny głównie nad dolną Wezerą i środkową Łabą, a także niektóre tereny arcybiskupstwa magdeburskigo. Osadnictwo na prawie frankońskim koncentrowało się na pogórzu Rudaw i Sudetów.

Źródeł osadnictwa na prawie niemieckim należy szukać w rozwoju sił wytwórczych, prowadzących do szerszego włączenia wsi do gospodarki towarowej. Przeniesienie polskiej wsi na prawo niemieckie oznaczało wprowadzenie bardziej rozwiniętych form ustrojowo - prawnych. Istotą prawa niemieckiego było ustanowienie stałych czynszów. Podstawowym świadczeniem na rzecz właściciela stała się renta pieniężna. Ograniczeniu uległa natomiast renta naturalna i odrobkowa. Upowszechnienie gospodarki czynszowej wpłynęło korzystnie na wzrost wydajności pracy ponieważ chłop był zainteresowany bardziej rezultatami swojej pracy. Zmianie uległ status prawny ludności chłopskiej. Prawo niemieckie obejmowało zespół norm i zwyczajów zapewniających nowym osadnikom czy mieszkańcom osad przenoszonych różne korzyści i przywileje. Chłop osiadły na prawie niemieckim nie był przywiązany do ziemi. Osadnictwo na prawie niemieckim szło w parze ze zwiększaniem powierzchni ziemi uprawnej (dzięki m.in. likwidacji nieużytków, karczowaniu lasów). Istotnym elementem rozwoju kraju było powiększenie liczby ludności rolniczej w wyniku osadnictwa. Wprowadzenie wydajniejszego systemu produkcji było możliwe dzięki dalszemu usprawnianiu techniki rolnej. W okresie wprowadzenia gospodarki czynszowej zmniejszyło się znaczenie hodowli w majątkach feudalnych, wzrosła natomiast hodowla w majątkach chłopskich. W rezultacie, pomimo szybkiego przyrostu ludności, nastąpiło podniesienie poziomu życia wszystkich klas i środowisk, z jednoczesnym zwiększeniem się różnic między obowiązującymi w nich standardami.

11. EKONOMICZNE ZNACZENIE WIELKICH ODKRYĆ GEOGRAFICZNYCH

Podstawowymi przyczynami odkryć geograficznych była konieczność znalezienia drogi morskiej do Indii w celu sprowadzenia przypraw i kruszców szlachetnych oraz szerzenie chrześcijaństwa. Wyprawom sprzyjał postęp w dziedzinie nawigacji oraz powstanie w Hiszpanii grup rycerstwa bez zajęcia. Finansowania wypraw podjęli się Portugalczycy i Hiszpanie. Na wybrzeżach Afryki i Indii Portugalczycy zakładali miasta handlowe, niszcząc konkurencyjny miejscowy handel. Portugalskie kolonie przynosiły wielkie dochody z handlu korzennego, ale nie były gwarancją trwałości, ponieważ brakowało ludzi do systematycznego podporządkowywania sobie zdobytych terytoriów. Hiszpanie natomiast budowali swoje kolonie opierając się na brutalnej przemocy. Opanowali oni Kubę, Meksyk, Filipiny oraz część Ameryki Południowej. W swych zamorskich posiadłościach Hiszpanie wydobywali przede wszystkim metale szlachetne.

Ekspansja zewnętrzna Europejczyków spowodowała wielkie zmiany w handlu, które oznaczały:

• zmiany zasię

gu geograficznego europejskiej wymiany handlowej,

• zmiany asortymentu towaru będącego przedmiotem wymiany,

• zmiany organizacji towarowej.

Handel średniowieczny ograniczał się do basenu Morza Śródziemnego i Bałtyku oraz dróg lądowych. Po wielkich odkryciach rozwinął się handel transoceaniczny. Podupadło w związku z tym znaczenie miast włoskich, a rozwinęły się nowe centra handlowe np. Lizbona, Sewilla. Na rynki weszły nowe towary kolonialne: herbata, kawa, kakao, tytoń. Wyjątkowego znaczenia nabrał handel czarnymi niewolnikami z Afryki. Nowymi instytucjami obrotu towarowego stały się giełdy towarowe, gdzie transakcji hurtowych dokonywano na podstawie próbek towarów. Upowszechnił się nowoczesny system księgowości kupieckiej i bilansowania stanu majątku. Na skutek napływu ogromnej ilości kruszców z kolonii hiszpańskich wzrosły ceny towarów i usług w Europie. Np. w Anglii ceny żywności wzrosły 5,5 - krotnie. Na inflacji tej korzystali dłużnicy zaciągający pożyczki oraz kraje o gospodarce rolniczej.

12.Gospodarka Hiszpanii w XVI wieku.

W XVI w. Hiszpania była przedmiotem zazdrości dla pozostałych krajów Europy. Wydawać się mogło, że to potężne pod względem politycznym imperium opierało się na solidnych podstawach gospodarczych. Mimo, że hiszpański zasoby rolnicze nie były najlepsze, kraj ten odziedziczył wypracowany przez Maurów system upraw ogrodowych w Walencji i Andaluzji. Niektóre gałęzie rzemiosła, zwłaszcza produkcja tkanin i wyrobów żelaznych, znajdowały się w stadium rozkwitu. Hiszpanie budowali swoje mocarstwa kolonialne szybko i środkami skrajnej przemocy. Opanowali olbrzymie terytoria: Wielkie i Małe Antyle, Kubę , Meksyk, Peru, Filipiny. Podbite tereny były systematycznie kolonizowane przez ludność napływającą z Europy. W swych posiadłościach Hiszpanie zachłannie eksploatowali przede wszystkim metale szlachetne. Do Hiszpanii płynęły słynne “srebrne floty”. Po wielkich odkryciach geograficznych rozwija się handel transoceaniczny. Rozwijają się nowe centra handlowe nad Atlantykiem. Pomimo tych sprzyjających okoliczności w gospodarce hiszpańskiej nie osiągnięto postępu, lud hiszpański zapłacił za to wysoką cenę w postaci obniżonej stopy życiowej, zwiększyły się klęski głodu i epidemie. Mimo innych czynników, główną odpowiedzialność za upadek Hiszpanii ponoszą jej monarchowie ze względu na nadmierne ambicje oraz krótkowzroczną i nietrafną politykę gospodarczą. Nie było roku by Hiszpania nie była uwikłana w działania wojenne w którejś części Europy. Ponadto monarchowie hiszpańscy przejawiali tendencje do nadmiernej konsumpcji. Źródłem finansowania takiego postępowania początkowa były podatki. Dużym źródłem dochodów było złoto i srebro sprowadzone z kolonii. Jednak wydatki rządu rosły, co zmusiło monarchów do pożyczania pieniędzy w innych krajach. Jednak pożyczki te nie były spłacane co w ostateczności doprowadziło do kilkakrotnego ogłoszenia niewypłacalności. Brak systematycznej polityki gospodarczej odzwierciedla historia takich dziedzin działalności gospodarczej jak produkcja zbóż i tkanin. Poprzez złą politykę Hiszpania od eksportera zboża i tkanin stała się ich importerem. Nie stwarzano również zachęty do rozwoju handlu między koloniami. A gdy przemysł hiszpański zaczął chylić się ku upadkowi, ożywiło to tylko popyt na produkty europejskich rywali Hiszpanii

13. Istota merkantylizmu i kameralizmu.

Merkantylizm jest odpowiedzią na nowe przemiany (odkrycia) geograficzne. Podstawowym założeniem merkantylistów było przekonanie, że o bogactwie kraju decydują zgromadzane zasoby kruszców (srebra i złota). Jest to potęga trwała w przeciwieństwie do dóbr żywnościowych, które są nietrwałe. Najwcześniejszy sposób gromadzenia kruszców praktykowany przez Hiszpanię, nie sprawdził się, gdyż kruszce nie “umacniały” gospodarki, lecz “wyciekały” z kraju na zakup dóbr konsumpcyjnych. Dlatego uznano, że celem państwa powinno być uzyskiwanie dodatniego bilansu w handlu zagranicznym, aby pieniądz kruszcowy ściągać do kraju. Chciano to uzyskać np. poprzez popieranie rozwoju produkcji krajowej (zwolnienia podatkowe), popieranie wzrostu liczby ludności, aktywne kształtowanie gustów i przyzwyczajeń ludności. W nowoczesnych państwach koniecznością stało się zniesienie wewnętrznych komór celnych, ujednolicenie miar i wag, ujednolicenie systemu podatkowego. W celu prowadzenia handlu budowano drogi, kanału żeglugowe, organizowano łączność i komunikację pocztową. Merkantyliści uważali, że państwo powinno być samowystarczalne. Możemy wyróżnić np. merkantylizm handlowy występujący w Anglii, merkantylizm przemysłowy we Francji.

W XVII w. w krajach Europy środkowowschodniej realizowano odmianę polityki merkantylistycznej zwaną kameralizmem. Kameralizm skupił się jednak na sprawach fiskalnych. Za główny cel uważano powiększenie dochodów panującego, gdyż pomyślność władcy miała być równoznaczna z pomyślnością kraju (Prusy). W Austrii kameralizm opierał się również na wykorzystaniu wydajnej pracy poddanych, rola monarchy miała polegać na stworzeniu im odpowiednich warunków do pracy. Stosowano całkowity zakaz sprowadzania obcych towarów co miało ożywić przemysł krajowy.

14. Dualizm agrarny w Europie

Dualizm agrarny to dwutorowy rozwój rolnictwa europejskiego od połowy XV w. Granica dwóch systemów rolnictwa ustaliła się na rzece Łabie. Zmiany rolnictwa na zachodzie szły wyraźnie w kierunku gospodarki kapitalistycznej (indywidualne władanie ziemią, system dzierżawy, powiązanie z produkcją przemysłową), natomiast wschód przyjął narzucony popyt na zboże i rozwijał jednostronną produkcję polową. Narastały dysproporcje w dziedzinie społecznej: na zachodzie wzrastała rola nowej szlachty oraz mieszczaństwa, a na wschodzie na trzy następne stulecia umocnił się system feudalny oparty na poddaństwie chłopów, słabości miast i dominacji politycznej warstwy szlacheckiej. Konsekwencją tego było postępujące zacofanie gospodarcze wschodu Europy.

15. Gospodarka folwarczno- pańszczyźniana w Polsce.

Do połowy XV w. procesy agrarne przebiegały w tej części Europy podobnie jak w zachodniej Europie. Od końca XV w. tendencje te zostały zahamowane i nastąpiło uzależnienie chłopów tzw. Wtórne poddaństwo oraz umocnienie renty odrobkowej (pańszczyzny) jako dominującej w ustroju społecznym wsi. Szlachta, która stała się wiodącą siłą polityczną w Polsce podporządkowała sobie chłopów. Proces ten nosi nazwę refeudalizacji a model gospodarki oparty na tych procesach - gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (jest ona odmianą feudalizmu). Tworzenie folwarków, czyli gospodarstw pańskich nastawionych na towarową produkcję zboża, w mniejszej mierze produktów hodowlanych , a pozostających pod osobistym zarządem właściciela , wiąże się z rosnącym popytem na zboże na zachodzie Europy po wielkich odkryciach geograficznych. Była to szansa wzbogacenia się dla szlachty. Folwarki powstawały na miejscu dawnych, własnych gospodarstw feudałów, zagospodarowano też pustki, skupowano sołectwa, przenoszono chłopów na inne gorsze lub bardziej oddalone grunty. Na ziemiach polskich dominował model folwarków związany z rynkiem zewnętrznym, przede wszystkim zachodnim, za pośrednictwem portów bałtyckich. Polska była zapleczem surowcowym Europy eksportując: zboże, bydło rzeźne, skóry, futra, towary pochodzenia leśnego, a sprowadzając z zagranicy produkty luksusowe i inne wyroby.

16. Gospodarka Francji w XVII w. Polityka Calberta J.B.

Przykładem stosowania nacjonalizmu gospodarczego była Francja za panowania Ludwika XIV. Ludwik XIV tworząc silne państwo, odpowiedzialność za decyzje polityczne oraz ich realizację przerzucił na barki swego ministra J.B.Calberta. Calbert próbował usystematyzować i usprawnić aparat kontroli państwa nad gospodarką, ale nigdy nie odniósł sukcesu. Głównym powodem jego niepowodzenia była niemożność osiągnięcia dostatecznych dochodów z gospodarki, by sfinansować wojny prowadzone przez Ludwika XIV i utrzymać jego liczny próżniaczy dwór. Kalbertyzm skupił uwagę przede wszystkim na polityce przemysłowej. Popierano własny przemysł narodowy i chroniono go cłami protekcyjnymi. Przyciągano do Francji rzemieślników-specjalistów, zakładano wiele spółek produkcyjnych z udziałem kapitału państwowego. Wiele uwagi poświęcono również rolnictwu np. hodowli koni rasowych, ponadto budowie dróg bitych i kanałów. Polityka ludnościowa Calberta popierała przyrost naturalny, zakazywała emigracji, przymuszała ludzi do pracy. Potrzeby finansowe francuskich władców powodowały wielkie zadłużenie zarówno za granicą, jak i u rodzimych bankierów. W 1716r. bank emisyjny w Paryżu wypuszczał pieniądz papierowy, który jednak tylko w części miał pokrycie w kruszcu zdeponowanym w banku, co doprowadziło do krachu w 1720r.

17. Gospodarka Holandii w XVII w.

W XVII w. Holandia zajmowała przodującą pozycję w handlu międzynarodowym. Jej podstawową siłą była flota handlowa, dobra organizacja przewozów i bogactwo kupców holenderskich. Szczególną rolę odgrywał handel kolonialny z Azją (Japonia, Chiny, Persja) i Ameryką. W Europie Holendrzy opanowali handel ze Skandynawią, Polską i państwem moskiewskim. Holendrzy wyspecjalizowali się również w przewożeniu towarów innych państw, w tym śledzi na eksport, ale eksportowali również niektóre własne produkty. Rolnictwo holenderskie, chociaż był w nim zatrudniony znacznie mniejszy odsetek siły roboczej niż gdzie indziej, było najwydajniejsze w Europie i wyspecjalizowane w produkcji tak wartościowych artykułów jak masło, sery i rośliny przemysłowe. Już w XVI w. Stosowali nowoczesne metody uprawy ziemi. Powszechne są melioracje, wprowadza się nowe uprawy (buraki, koniczyna), które pozwalają na odejście od tradycyjnej trójpolówki i zapoczątkowanie płodozmianu. W efekcie daje to wyższe plony i rozwój hodowli. Rozwija się sadownictwo i ogrodnictwo, w XVII w. Przychodzi moda na uprawę tulipanów. Materialną podstawę życia większości Holendrów stanowiło rybołówstwo, dostarczali oni śledzi katolickiej Europie. Ważną dziedziną gospodarki był przemysł stoczniowy opierający się na drewnie importowanym ze wschodniej Europy. Najbardziej rozwinięte było sukiennictwo, korzystające z bardzo dobrej gatunkowo wełny hiszpańskiej. Pozycja Holandii w gospodarce światowej ugruntowana została w 1609r. przez powstanie banku w Amsterdamie, które to stało się centrum finansowym ówczesnego świata, siedzibą giełd, centrum spekulacji.

18. Istota liberalizmu gospodarczego.

Liberalizm gospodarczy oznaczał dążenie do uzyskania pełnej wolności w trzech sferach życia społecznego. Mianowicie chodziło tu o wolność jednostki co oznaczało walkę przeciwko poddaństwu osobistemu i gruntowemu chłopów oraz przeciwko nowożytnemu niewolnictwu, w praktyce chodziło o swobodny przepływ wolnej siły roboczej. Następnie chodziło o uzyskanie wolności działalności gospodarczej, głównie przemysłowej, stąd brała się walka przeciw przymusowi cechowemu i reglamentacji produkcji. Dalej miała być to wolność handlowa czyli swoboda przepływu towarów wewnątrz danego państwa poprzez likwidację ceł wewnętrznych, między państwami poprzez likwidację ceł protekcyjnych oraz na morzach i oceanach - wolność żeglugi. Rzeczniczką walki o wszystkie te wolności była burżuazja, która występowała przeciwko zwolennikom starego porządku gospodarczego w imię rozwijającego się nowego kapitalistycznego ładu gospodarczego. Rewolucja burżuazyjna pozwoliła na przeprowadzenie rewolucji przemysłowej.

19. Rewolucja przemysłowa w Anglii.

Rewolucja przemysłowa oraz zwycięstwo zasad liberalizmu gospodarczego umocniły rolę przemysłu i górnictwa w gospodarce. Spadał natomiast udział rolnictwa w tworzeniu dochodu narodowego. Rewolucja przemysłowa rozpoczęła się od przemysłu lekkiego w przemyśle włókienniczym. W 1733r. wynaleziono mechaniczne czółenko tkackie, które umożliwiło dwukrotne zwiększenie wydajności tkacza, w efekcie zwiększając popyt na przędzę. W ciągu kilku lat wynaleziono kilka urządzeń mechanicznych do przędzenia, pierwszym była mechaniczna przędzarka zwana “pędząca Joasia” , która zastępowała pracę kilku osób. Zaczęto poszukiwać rozwiązań problemu tkania mechanicznego, co w konsekwencji doprowadziło do wynalezienia krosna mechanicznego i jego dalszych ulepszeń. Rewolucja przemysłowa dotyczyła i innych gałęzi przemysłu. Zmiany te dotyczyły np. procesu wytapiania rudy żelaza za pomocą koksu, co uwolniło hutnictwo żelaza od zależności od węgla drzewnego, wynaleziono maszynę parową, nowe potężne źródło napędu, która uzupełniła, a w końcu zastąpiła siłę wiatru i energię wodną. Maszynę parową po raz pierwszy wykorzystano w górnictwie. Gdy wzrósł popyt na węgiel i metale, zwiększono wysiłki związane z ich wydobyciem z kopalni głębinowych. W 1712r. skonstruowano pierwszą pompę parową dla kopalni węgla. Tak więc potęga przemysłu angielskiego oparta była na produkcji przy użyciu maszyn, stosowaniu silników mechanicznych bazujących na rosnącym wydobyciu węgla kamiennego, rozwiniętym hutnictwie żelaza i wykorzystaniu kolei żelaznych. Powstanie kolei żelaznych i udoskonalenie lokomotywy pozwoliły na połączenie kilku miast liniami towarowymi i osobowymi. Wszystko to zadecydowało o tym, że powstała nowoczesna struktura gospodarki, która zadecydowała o tym, że Anglia w latach 1815-1870 była najbardziej gospodarczo rozwiniętym krajem świata.

20. Gospodarka Francji po epoce napoleońskiej.

Odrodzona po upadku Napoleona monarchia nie mogła już cofnąć zmian ekonomiczno-społecznych wprowadzonych w okresie rewolucji. Produkcja przemysłowa i rolna oraz handel oparte zostały na zasadach wolności ekonomicznej. Jednakże dopiero po rewolucji lipcowej w 1830r. następuje ożywienie przemysłu, w dużej mierze związane z rozbudową kolei żelaznych. Warunki rozwoju przemysłowego Francji były z jednej strony wspierane tradycjami produkcji manufakturowej, z drugiej jednak napotykały poważne ograniczenia. Należały do nich: brak dostatecznych zasobów bogactw naturalnych, głównie węgla i niska jego jakość, słaby przyrost naturalny przez co niska podaż i mały popyt, odizolowanie od rynków zagranicznych. Dlatego dominowały zakłady mniejsze o produkcji łączonej, nastawione na produkcję luksusową. Pod względem techniki Francja bynajmniej nie pozostawała w tyle. W latach 1820-1848 rozwój gospodarczy dokonywał się w tempie umiarkowanym lub nawet szybkim. Rozwijał się duży przemysł budowy maszyn. Wiele nowych maszyn szło do krajowego przemysłu włókienniczego. Szybko rozwijały się także: przemysł chemiczny, hutnictwo szkła, produkcja porcelany i przemysł papierniczy, wszystkie te gałęzie przemysłu były niezrównane pod względem różnorodności i jakości produkcji. Poprawa transportu i komunikacji dzięki intensywnej rozbudowie kanałów, wprowadzeniu żeglugi parowej, budowie pierwszych linii kolejowych i wprowadzeniu telegrafu - ułatwiła rozwój handlu wewnętrznego i zagranicznego. Kryzys polityczny i ekonomiczny lat 1848-1851 przerwał na pewien czas rozwój gospodarczy, jednak potem wróciło we Francji dawne wysokie tempo wzrostu gospodarczego.

21. Uprzemysłowienie Europy.

Dziewiętnastowieczny proces uprzemysłowienia był z pewnego punktu widzenia zjawiskiem europejskim, z innego punktu był zjawiskiem regionalnym. W Europie uprzemysłowionej nagle bardzo ważne okazała się ilość i jakość bogactw naturalnych. Dotyczyło to szczególnie węgla, a te regiony Europy, gdzie występowały jego obfite złoża, stały się głównymi ośrodkami przemysłu ciężkiego w XIX w. Pod koniec XIX w. wraz z wprowadzeniem energii elektrycznej z hydroelektrowni, kraje ,które obfitowały w energię wodną, jak Szwajcaria, częściowo Francja, Włochy, Szwecja i Norwegia, otrzymały nowe bogactwo równie pożyteczne. Cała Europa obfitowała w typowe bogactwa mineralne, takie jak żelazo, inne rudy metali, sól i siarka. Ze względu na przewóz surowców i towarów, w każdej dziedzinie przemysłu coraz ważniejszy stawał się szybki i sprawny transport. Po 1840r. budowa kolei ulega wielkiemu przyspieszeniu. Powstają pierwsze linie kolejowe w Belgii, Francji, Niemczech, Anglii. Koleje stały się znakomitym czynnikiem wzrostu gospodarczego, wymagały dużych ilości stali i żelaza, węgla kamiennego, drewna, rozwiniętego przemysłu maszynowego, dawały zatrudnienie dużej liczbie ludności. Dynamicznie rozwijał się transport morski, statki rozwijały też większą szybkość. Tempo zmian technicznych uległo przyspieszeniu, powstały nowe gałęzie przemysłu. Powszechnie stosowano energię wodną, wynaleziono ogniwo galwaniczne czyli baterię, energia elektryczna znalazła zastosowanie w wielu dziedzinach. Na coraz większą skalę używano ropę naftową, gaz, naftę. W hutnictwie dużą innowacją był wielki piec prowadzony na gorącym dmuchu. Rozwój hutnictwa miał duży wpływ na inne gałęzie przemysłu (np. szyny kolejowe). Ziemie pozostające po 1815r. pod rządami austriackimi i rosyjskimi, a także wschodnia część państwa pruskiego, wkroczyły ze znacznym opóźnieniem na drogę rozwoju przemysłowego. Przyczyny te tkwiły w ustroju społeczno-gospodarczym - gospodarce folwarczno-pańszczyźnianej , która nie stwarzała warunków do prawidłowego rozwoju rynku wewnętrznego, ani do akumulacji kapitału w przemyśle.

22. Rewolucje agrarne w Europie.

Rewolucja przemysłowa spowodowała, że coraz większy odsetek ludności zatrudniony był poza rolnictwem. Jednoczesny wzrost liczby ludności zwiększał popyt na artykuły spożywcze oraz rolnicze, surowce przemysłowe. Należało podnieść wydajność rolnictwa. Rewolucja agrarna jest to całość przekształceń rolnictwa tradycyjnego w nowoczesne i towarowa w XIX w. oparte na zdobyczach nauki i techniki. Wyróżnia się jej dwa aspekty: 1) techniczny - zmiany i ulepszenia techniki produkcji rolnej prowadzą do wzrostu wielkości produkcji rolnej (dotyczy zachodniej Europy); 2) społeczny - polega na likwidacji na wsi stosunków feudalnych i stworzeniu modelu rolnictwa kapitalistycznego (Europa środkowowschodnia). Początkowo w rolnictwie ulepszano tradycyjne narzędzia, potem zaczęto stosować maszyny, początkowa poruszane siłą mięśni ludzkich, potem siłą zwierząt i wreszcie za pomocą maszyny parowej (sieczkarnie, młockarnie). Zwiększono powierzchnię uprawną poprzez rezygnację z trójpolówki na rzecz płodozmianu. Jednocześnie pola te wymagały lepszego nawożenia. Na początku były to oczywiście nawozy naturalne, następnie w wyniku badań wytworzono nawozy sztuczne. W celu poddania uprawie gruntów dotąd nie użytkowanych stosowano na dużą skalę meliorację - osuszanie lub nawadnianie. Stosowanie płodozmianu ograniczało powierzchnię upraw zbożowych, natomiast w cyklu zmianowanie znaleźć się musiały inne rośliny (łubin, koniczyna). Wielkiego znaczenia nabrała uprawa ziemniaków. Nowoczesne rolnictwo wymagało wsparcia specjalistycznego przemysłu maszynowego i chemicznego. Surowce rolnicze stały się podstawą rozwoju przemysłu rolno - spożywczego (cukrownictwo, piwowarstwo). Mechanizowano piekarnie, mleczarnie, rzeźnie. W wyniku tych wszystkich przemian powstało rolnictwo kapitalistyczne, nastąpił wzrost produkcji rolnej, przełom w dziedzinie produkcji żywności.

23. Gospodarka Wielkiej Brytanii w epoce wiktoriańskiej

W momencie zakończenia wojen napoleońskich Wielka Brytania wyraźnie przewodziła światu pod wzglźdem uprzemysłowienia, przypadała na nią - według niektórych oszacowań - mniej wiźcej Ľ całej produkcji przemysłowej świata. Dziźki swojej czołowej roli w przemyśle przetwórczym i swojej pozycji zdecydowanie najpotźćniejszego na świecie mocarstwa morskiego, uzyskanej w niedawnych wojnach - Wielka Brytania stała się też czołowym państwem handlowym.

Z czasem traciła swoje tradycyjne przodownictwo w przemyśle światowym. Wynikało to z gorszego technicznego wyposażenia jej przemysłu w porównaniu z amerykańskim czy niemieckim. Angielskie zakłady przemysłowe były budowane w dużej części jeszcze w drugiej połowie XVIII w. Zatem pod koniec XIX w. były już przestarzałe. Mniejszy był udział Anglii w rozwijaniu nowoczesnych gałęzi przemysły pod II rewolucji przemysłowej. Kryzys gospodarczy 1873r. przekształcił się w tzw. wielką depresję gospodarki angielskiej i trwał 20 lat /1874 -1894/. Kryzys przemysłowy zbiegł się z kryzysem rolnym spowodowanym napływem taniego zboża i żywności z Ameryki. W wyniku tego nastąpiło zmniejszenie powierzchni upraw i liczby ludności zatrudnionej w rolnictwie.

Kontynuowano podboje Azji. Anglia oponowała: Kuwejt, Birmę, Malaje, część Borneo i Nowej Gwinei. Największe zdobycze uzyskała też Anglia w Afryce.

24. Gospodarka USA po wojnie secesyjnej.

Zakończenie wojny secesyjnej i zniesienie niewolnictwa stworzyło podstawy społeczne do przyspieszonego rozwoju gospodarczego. Czynnikami tego rozwoju były wielkie bogactwa naturalne /węgiel, ropa, rudy metali itp./, ogromne przestrzenie ziemi użytkowej rolniczo, lasy, szlaki wodne, rozległe wybrzeża oceaniczne. W dalszym ciągu pomyślna była sytuacji demograficzna kraju. W drugiej połowie XIX w. nasiliła się wielka fala emigracyjna do USA z terenów Europy i Azji. Rozwijały się wielkie metropolie. Przed wojną secesyjną Stany Zjednoczone pod względem produkcji były na 4 miejscu, a po wojnie objęły przewodnictwo. Szybko rozwijały się zarówno tradycyjne gałęzie przemysłu /wydobycie węgla, produkcji stali/ jak i nowe /przemysł elektryczny, samochodowy, chemiczny, naftowy/. Wizytówką amerykańskiego przemysłu był przemysł maszynowy /maszyny rolnicze, maszyny do szycia i pisania, automatyczne obrabiarki itp./. Coraz silniejsze stawały się monopole w przemyśle i w 1870r. John D.Rockefeller założył Standard Oil Trust, który kontrolował 90% wydobycia ropy naftowej. John P.Morgan założyciel banku w Nowym Jorku, utworzył w 1901r. wielki trust stalowy United Steel Corporation. Produkcję przemysłu samochodowego kontrolował Henry Ford.

Po wojnie secesyjnej tworzyło się rolnictwo farmerskie, ale z tą samą specjalizacją - uprawa bawełny i tytoniu. Farmerskie gospodarstwa zachodu specjalizowały się w uprawie pszenicy, kukurydzy i hodowli bydła.

Wszechstronny rozwój gospodarczy Stanów Zjednoczonych spowodował, że przed I wojną światową było to największe mocarstwo gospodarcze świata. Udział w całości światowej produkcji wynosił 36%. Dochód narodowy w Stanach w latach 1868-1913 zwiększył się prawie pięciokrotnie.

25. Gospodarka Niemiec na przełomie XIX i XX w.

Zjednoczenie polityczne Niemiec było ważnym czynnikiem rozwoju gospodarczego. Inne czynniki to:

• przyłączenie do Niemiec Alzacji i Lotaryngii posiadających bogactwa naturalne /węgiel, rudy żelaza/

• ściąganie z Francji w ciągu dwóch lat olbrzymich kontrybucji 5mld franków w złocie, która została wykorzystana jako kapitał inwestycyjny

Niemcy po zjednoczeniu opanowała tzw. grynderka, czyli ruch zakładania nowych przedsiębiorstw, spółek itp. Rząd prowadził efektywną politykę rozwoju przemysłu poprzez protekcjonizm celny, a od końca XIX w. poprzez wielkie zamówienia zbrojne. Druga rewolucja przemysłowa dokonała się przy bardzo znaczącym udziale badaczy i wynalazców niemieckich. Duże znaczenie przywiązywano do badań naukowych, przyrodniczych i technicznych. Kryzys gospodarczy 1873r. Po kryzysie gospodarka Niemiec weszła w stadium niezwykle dynamicznego rozwoju. Rosło wydobycie węgla i produkcja hutnicza, umacniały się nowoczesne gałęzie przemysłu; elektryczny i chemiczny. Dobrze funkcjonował przemysł rolno-spożywczy /cukiernictwo, ogrodnictwo/ i lekki /włókienniczy/. Powstawały wielkie koncerny /Reńsko-Wesrfalska Wspólnota Węgla i Stali/, AEG, IG Farben. Rolnictwo niemieckie opierało się na wielkiej własności rodzin junkierskich, było dobrze wyposażone technicznie i wydajne. Na rynkach zagranicznych pod koniec XIX w. produkty niemieckie skutecznie konkurowały już z towarami angielskimi i amerykańskimi.

26. Wpływ I wojny światowej na gospodarkę.

Podczas działań wojennych zginęła ogromna ilość wojsk /straty wojsk wynosiły około 10mln/jak i ludności cywilnej. Zostały zrujnowane miasta i wsie, Większość zniszczeń domów, zakładów przemysłowych i ich wyposażenia, kopalń, inwentarza żywego, środków transportu. Większość zniszczeń wystąpiła w północnej Francji, Belgii, obszarze północno-wschodnich Włoch oraz na polach bitew Europy Wschodniej. Zaczęli ginąć ludzie nie tylko z głodu ale i z powodu epidemii, a straty materialne były ogromne. Ogromne też tyły straty w żegludze oceanicznej. Po przez nadmierną eksploatację ziem spowodowały zmniejszenie rolnictwa.

Wielki światowy system handlowy rozpadł się podczas wojny, który ograniczył środki na odbudowę gospodarki. Państwa walczące wyczerpały swoje rezerwy walut i złota. W państwach zniszczonych wojną brakowało środków na likwidację zniszczeń i opłacenie importu. Państwa utraciły możliwość handlu z koloniami, które zostały przejęte gównie przez Stany Zjednoczone. Problemem była również dezorganizacja handlu międzynarodowego i wojna gospodarcza między uczestnikami wojny. Stosunki gospodarcze między Niemcami a resztą tych państw uległy zahamowaniu. Utrata rynków zagranicznych ściśle związana z dezorganizacją handlu międzynarodowego. Wojna zakłóciła również równowagę światowego rolnictwa. Znacznie zwiększając zapotrzebowanie na żywność i surowce z krajów nie ogarniętych wojną: Stany Zjednoczone i Ameryka Łacińska. Uczestnicy wojny państw europejskich cierpiały również na utratę dochodów z żeglugi i innych usług np. inwestycji. Najważniejszą przyczyną zaburzeń w gospodarce stała się inflacja. Deficyt pokrywano dodatkową emisją pieniądza bez pokrycia.

Natomiast Stany Zjednoczone i Japonia weszły na różne rynki zamorskie. Stany Zjednoczone ponadto zwiększyły swój eksport do alianckich i neutralnych krajów Europy.

Po przerwaniu działań wojennych masy demobilizowanego wojska powracały do swych krajów. Odbywało się to głównie w sposób chaotyczny i nierzadko w połączeniu z grabieżą. Zrewoltowane oddziały wojskowe łączyły się ze zdesperowanymi robotnikami grożąc wybuchem rewolucji np. na początku listopada 1918r. Wybuchła rewolucja niemieckich marynarzy. Niemcy jeszcze przed traktatami pokojowymi chciały ponieść jak najmniejsze konsekwencje, gdyż bali się zwycięstwa rewolucji. Zatrudnienie zdemobilizowanych żołnierzy stanowiło wielki problem.

Po wojnie nastąpiły również istotne zmiany w układzie sił gospodarczych, gdyż w związku z traktatami paryskim zostały wprowadzone nowe ustalenia dotyczące nie tylko ograniczenia terytorium Niemiec, ale i powstanie nowych państw w Europie min. Polska, Czechosłowacja, powstała Jugosławia, rozpadła się monarchia habsburska na rzecz: Austrii, Węgier. Powojenne rozstrzygnięcia zamiast rozwiązać problemy gospodarcze wywołane wojną, zaostrzyły je. Z traktatów wyniknęły 2 kategorie trudności gospodarczych: wzrost nacjonalizmu gospodarczego i problemy walutowe i finansowe. Najważniejszym traktatem był traktat wersalski, gdzie na rzecz Francji Niemcy oddały Alzację i Lotaryngię oraz zezwoliły na francuską okupację doliny Saary, bogatej w węgiel. Z części ziem niemieckich powstało państwo Polskie. Kolonie niemieckie zostały całkowicie przejęte przez aliantów /w tym też Japonię/ Ponadto Niemcy musieli oddać marynarkę wojenną, wielką ilość broni, większość marynarki handlowej. Musiały zgodzić się na ograniczenie sił zbrojnych oraz podpisać klauzulę o "“winie za wojnę" co związane było z tym, że Niemcy musiały ponieść konsekwencje wojny w formie “reparacji” na rzecz aliantów.

Nowe państwa dążyły mimo zniszczenia terenów w skutek wojny o stanie się państwami samowystarczalnymi i tak np. przez pewien czas nie zgadzano się nawet na opuszczenie jakiegokolwiek pociągu ze swoich terenów, co spowodowało pełny zastój handlu. Nacjonalizm gospodarczy występował nie tylko w nowych państwach np. Rosja - podczas trwającej tam wojny domowej - nie utrzymywała stosunków gospodarczych. Na zachodzie kraje, które były uzależnione poprzednio od handlu zagranicznego uciekły się do stosowania wysokich ceł, jak również do ograniczenia importu - wprowadzone w czasie wojny nadal obowiązywały. Jednocześnie chciały pobudzić własny eksport. W Stanach Zjednoczonych cła po wojnie podniosły się do bezprecedensowego poziomu np. całkowity zakaz importu niemieckich barwników. W związku z tym inne kraje broniąc swych interesów podnosiły cła na artykuły amerykańskie. Przesadny nacjonalizm gospodarczy zamiast zwiększyć produkcję i dochody, zmniejszył je.

Zakłócenia walutowe i finansowe doprowadziły do załamania gospodarki międzynarodowej. Jądrem tych zakłóceń tyły “reparacje”. Do momentu przyłączenia się Stanów Zjednoczonych do aliantów koszty wojny ponosiła głównie Wielka Brytania. Państwa wzajemnie udzielały sobie pożyczek, z myślą, że po wojnie zostaną umorzone, ale Stany Zjednoczone nie chciały zrezygnować ze spłat. W związku z tym Francja i Wielka Brytania chciały, by Niemcy zapłaciły nie tylko za straty materialne, ale i zwróciły wszystkie koszty poniesione przez zapożyczenia. Niemy płaciły w gotówce i naturze, ale nie mogły spłacić ze swych zasobów, w związku z czym zaciągały pożyczki, głównie ze Stanów Zjednoczonych. Po roku 1923r. Marka miała mniejszą wartość od papieru, na którym była produkowana.

Ujemnych konsekwencji inflacji nie udało się ograniczyć tylko do Niemiec. Wszystkie nowopowstałe państwa przeżyły podobną inflację.

Zgodnie z przewidywaniami Keynesa gospodarka międzynarodowa znalazła się w stanie głębokiego kryzysu. Wielka Brytania podczas wojny utraciła zagraniczne rynki zbytu, część marynarki handlowej, co zmniejszyło dochody. Musiała eksportować, ale fabryki i kopalnie stały bezczynnie co spowodowało duże bezrobocie. Dla byłych robotników wypłacano zasiłki, które jeszcze bardziej obciążały budżet. Dlatego Wielka Brytania chciała wrócić do systemu opartego na złocie, aby umocnić własną gospodarkę. Chociaż Wielka Brytania miała takie problemy, większość krajów Europy w latach dwudziestych prawie całkowicie powróciło do normalności.

W przeciwieństwie do Europy Stany Zjednoczone wyszły silniejsze niże kiedykolwiek, stały się wierzycielem. Odebrały producentom europejskim rynki zbytu i zapewniły sobie dodatnie saldo bilansu handlowego.

27. Gospodarka światowa w okresie międzywojennym.

Po zniszczeniach i kosztach wojennych oraz ograniczeniu handlu międzynarodowego i światowego rolnictwa i przemysłu nastąpiły zakłócenia walutowe i finansowe. Doprowadziły one do załamania gospodarki międzynarodowej. Jądrem tych zakłóceń tyły “reparacje”. Stany Zjednoczone stały się wierzycielem Europy. Ujemnych konsekwencji inflacji nie udało się ograniczyć tylko do Niemiec. Wszystkie nowopowstałe państwa przeżyły podobną inflację. Zgodnie z przewidywaniami Keynesa gospodarka międzynarodowa znalazła się w stanie głębokiego kryzysu. Po zaprzestaniu spłat przez Niemcy i zajęciu przez wojska francuskie i belgijskie w styczniu 1923r. Zagłębia Ruhry /bez rezultatu/ pospiesznie stworzona komisja międzynarodowa zmniejszyła spłaty reparacji i udzielono Niemcom tzw. pożyczki Dawwesa w wysokości 800mln marek Po tej pożyczce napłynęła do Niemiec dalsza fala amerykańskiego kapitału w postaci prywatnych pożyczek. Wielka Brytania w związku z narastającym bezrobociem, spowodowanym zniszczeniami i zahamowaniem przemysłu, wypłacała zasiłki robotnikom i dlatego miała problemy gospodarcze związane z inflacją. Utraciła również rynki przemysłu węglowego. Mimo takich problemów większość krajów Europy w latach dwudziestych dobrze się powodziło. Szkody wyrządzone przez wojnę w dużej mierze usunięto. Stany Zjednoczone wyszły z wojny silniejsze niż kiedykolwiek. Japonia, która przed wojną była niewielkim imperium, powiększyła swe terytorium i stała się znaczącą potęgą gospodarczą. Lata 1924-1928 określa się zazwyczaj jako okres stabilizacji. W okresie tym szybko wzrastała produkcja przemysłowa oraz rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych. Jednym z istotnych przejawów systemu kapitalistycznego była również pomoc w odbudowie potęgi gospodarczej Niemiec, przy pomocy Anglii, usiłującej osłabić pozycję Francji. Już w roku 1929r. amerykańscy bankierzy i inwestorzy zaczęli wycofywać się z rynków europejskich lokując swe pieniądze w giełdzie nowojorskiej, która przeżyła wzrost spektakularny obrotów. Wiele osób kupowało mimo skromnych zasobów akcje na kredyt. Po krachu 24.10.29r. na giełdzie nowojorskiej nastąpiła fala wyprzedaży akcji i wywołała gwałtowny ich spadek. Następna fala była 29.10.01r. i banki zaczęły żądać zwrotu pożyczek, co zmusiło inwestorów do rzucenia akcji na rynek bez względu na cenę. Amerykanie inwestujący w Europie wycofali się z Europy by ratować fundusze. Przez cały rok 1930 trwało wycofywanie kapitału z Europy, wywołując napięcia w systemie finansowym. Rynki finansowe ustabilizowały się, ale spadły ceny surowców i w rezultacie skutki zaczęły odczuwać takie państwa jak Argentyna czy Australia. W maju 1931r. zawiesił wypłaty jeden z największych banków Europy Środkowej. Chociaż Austria zamroziła aktywa bankowe, panika rozszerzyła się na Węgry, Czechosłowację, Rumunię, Polskę i przede wszystkim Niemcy. Francja grała na zwłokę i panika ogarnęła Anglię, której Bank zawiesił wypłat w złocie. Wobec braku uzgodnień międzynarodowych kursy walut uległy wahaniom. Zmiany te dokonywały się w skutek ucieczki kapitałów i pod wpływem nadmiernego nacjonalizmu gospodarczego. W latach 1929-1932 nastąpił drastyczny spadek obrotów handlu międzynarodowego, co spowodowało spadek produkcji przemysłowej, zatrudnienia i dochodów. Niemcy zawiesiły spłaty reparacji i w 1932r. przedstawiciele państw Europy dyskutowali nad zakończeniem moratorium Hoovera. Ostatnią próbą położenia kresu kryzysowi gospodarczemu była Światowa Konferencja Walutowa w 1933r. Program przewidywał wznowienie waluty złotowej i uważano, że Stany Zjednoczone odegrają istotną rolę w tym. Jednak Stany Zjednoczone zajęte wyborami prezydenckimi nie chciały podejmować decyzji i konferencję odłożono, a po wyborach zajęły się wzmocnieniem własnej gospodarki i nie chciały podejmować jakichkolwiek decyzji międzynarodowych. Próba współpracy zakończyła się fiaskiem. Roosevelt powołał do życia NRA, którego celem było planowanie gospodarki prywatnej pod nadzorem państwa, ale w 1935r. Sąd Najwyższy uznał NRA sprzeczną z konstytucją. Mimo ponownego ożywienia w przemyśle amerykańskim, w 1937r, gospodarkę nawiedziła nowa recesja i nie nastąpił powrót do stanu pełnego zatrudnienia. Kiedy w 1941r. Stany przystąpiły do II wojny miały 6mln bezrobotnych. System jednak okazał się bardziej zdolny do zwalczania depresji niż programy w owym czasie w Europie. W wyniku I wojny światowej Francja ucierpiała najbardziej i liczyła na reparacje ze strony Niemiec. Dlatego rozpoczęła na wielką skalę odbudowę zniszczonych rejonów, co pobudziło gospodarkę do bicia rekordów. Kiedy reparacje nie nadeszły i zaostrzył się kosztowny problem Ruhry wartość franka w ciągu 7 lat spadłą bardziej niż podczas wojny. W 1926 ustabilizowano franka za pomocą drastycznych oszczędności. Stymulowało to import, eksport i doprowadziło do napływu złota. Depresja, która dotarła dopiero w 1931r. była mniej surowa, ale trwałą dłużej do 1936r. i kiedy 1939r wybuchłą wojna Francja jeszcze nie stanęła na nogi. Mniejsze kraje Europy Zachodniej /uzależnione od handlu zagranicznego/ zostały dotknięte depresją. Po odejściu w 1931r Wielkie Brytanii od złota większość krajów również porzuciła ten system. Francja była ośrodkiem “złotego bloku” i obejmowała Szwajcarię, Belgię i Holandię. W 1936 roku Stany Zjednoczone, Francja i Wielka Brytania zawarły porozumienie o stabilizacji kursów walut i do przyczynienia się odbudowy gospodarki międzynarodowej. W Europie Środkowej i Wschodniej oraz w Hiszpanii /faszystowskie dyktatury/ przysłonił zjawisko czysto polityczne. We Włoszech Benito Mussolini doszedł do władzy podejmując próbę przebudowy społeczeństwa, faszyzm potrzebował odrębnej organizacji gospodarczej. Powstały korporacje pod zarządem partii, które regulowały ceny, płace. Prowadzono na szeroką skalę roboty publiczne i rozwinięto program zbrojeń. Natomiast nazistowskie Niemcy najwcześniej osiągnęły przywrócenie działań gospodarki. Osiągnięto to głównie prze roboty publiczne, oraz przemysł zbrojeniowy. Naziści wprowadzili obowiązkową przynależność do Narodowego Frontu Pracy i kontrolowali rynki pracy. Jednym z głównych zadań było osiągnięcie samowystarczalności. Wprowadzili kontrolę dewizową i handlowali z sąsiadami bez użycia złota, czy walut, ale w zamian za swoje produkty przemysłowe. ZSSR natomiast wprowadziła kolektywizację rolnictwa i wprowadzili plan pięcioletni, a później następny. Hiszpania nie uczestnicząca w wojnie skorzystała na wojennym wzroście popytu, ale nadal była krajem rolniczym. Początkowo rozkwitająca nie oparła się depresji, która przyczyniła się do upadku monarchii i ustanowieniu Drugiej Republiki. Rok 1935 oraz w znacznej mierze 1936 stały pod znakiem poprawy koniunktury. Prowadzono politykę nakręcania koniunktury, która w państwach faszystowskich szła wraz z wyścigiem zbrojeń. Cechą charakterystyczną dla tej polityki było wzrost roli państwa, jako organizatora i inspiratora inwestycji gospodarczych. W sumie okres pokryzysowego ożywienia przyniósł rozwój przemysłu większości krajów słabo rozwiniętych, natomiast w większości krajów uprzemysłowionych produkcja nie osiągnęła stanu z przed 1928-1929r lub też tylko niewiele go przewyższała. Inaczej rzecz miała się w ZSSR, która nie przeżywała kryzysu gospodarczego i nie podlegała wahaniom koniunktury. Najszybciej w ZSRR rozwijał się przemysł maszynowy i pod tym względem zaczął wysuwać się na czoło krajów europejskich. Niemcy natomiast rozwinęły w dużym stopniu technikę i zaczęli rozwijać przemysł wojskowy, chemiczny. Europa Zachodnia, teren “rewolucji agrarnej” osiągnęła przed II wojną światową bardzo wysoki poziom rolnictwa w przeciwieństwie do państw nowopowstałych / np. Polska, Węgry/ oraz terenów Afryki, Azji i Ameryki Płd /rolnictwo zacofane/, Mimo rozwoju rolnictwa Europa Zachodnia nie była głównym importerem żywności. To właśnie “nowe kraje” były producentami zboża i mięsa. W Stanach Zjednoczonych rozwijało się rolnictwo plantacyjne, a w ZSRR powstały wielkie społeczne gospodarstwa pod zarządem państwa, działające na podstawie planów gospodarczych. Po spadku obrotów międzynarodowych wywołanych kryzysem, od 1934 zaczęły się nowe wymiany handlowe /najbardziej znacząca była Wielka Brytania/. Powszechna na świecie stawała się kontrola handlu zagranicznego. Wobec zbrojeń faszystowskich zmniejszył się przewóz dóbr konsumpcyjnych, importowano głównie surowce, zwłaszcza o charakterze strategicznym. W 1939r.

28. Gospodarka Polski w okresie międzywojennym

I wojna światowa, a następnie wojna z Rosją doprowadziły do ogromnych zniszczeń na wschodnich, centralnych i południowych terenach Polski, gdzie uległa znaczna dewastacja przemysłu i rolnictwa. Wojny i gospodarka okupantów doprowadziły do gwałtownego zmniejszenia produkcji przemysłowej i rolnej oraz do bezrobocia w byłym Królestwie Polskim, z pozostałych dwu zaborów dużą ilość ludności wywieziono z Polski na roboty. Ogólne straty wojenne szacowano na olbrzymią sumę 73mld franków francuskich. W lepszej sytuacji były ziemie zaboru pruskiego, które nie zostały zniszczone działaniami wojennymi. Trudności pogłębiał fakt, że w skutek długotrwałego rozbicia politycznego nie stanowiła jeszcze jednolitego organizmu ekonomicznego. Każdy z zaborów miała odrębne ustawodawstwo, system monetarny, był zróżnicowany względem komunikacji uniemożliwiającej obrót handlowy. Ziemie polskie różniły się ekonomicznie i gospodarczo. Każdy z byłych zaborów był w innej mierze rozwinięty: byłe ziemie Cesarskie posiadały głównie zacofane rolnictwo, ludność dawnej Galicji również była uboga i w dużej mierze nie polska, w najlepszej sytuacji były ziemie dawnych Prus /Śląsk był ośrodkiem przemysłowym, Pomorze i ziemie poznańskie o charakterze agrarnym z wysokim poziomem produkcji. Polska była również zróżnicowana narodowościowo, prawnie i administracyjne. W związku z osią zainteresowań, głównie ludności chłopskiej zainicjowano ustanowienie reform rolnych; przewidywały one parcelację majątków państwowych, źle gospodarowanych i wrogów narodu polskiego, pod nadzorem państwa. Ustawa ta na pewien czas została zaniedbania, aż do momentu gdy Armia Czerwona weszła na tereny polskie. W 1920r. Sejm ustalił radykalniejszą ustawę o reformie rolnej; przewidywała ona odszkodowania dla obszarników, kredyty w wys.75% wartości parceli. Ziemię mieli otrzymać głównie bezrolni i małorolni. Gdy zakończyła się wojna siły które ustaliły tę reformę zaczęli ją bojkotować. Opierając się na artykule o nietykalności własności prywatnej uniemożliwiło jej wprowadzenie w stosunku do ziem prywatnych. Natomiast urzeczywistniono ustawę o osadnictwie wojskowym na ziemiach białoruskich i ukraińskich. Po ustanowieniu konstytucji i wyborach do parlamentu oraz po dymisji Piłsudskiego i objęciu władzy przez rząd Sikorskiego i gabinet Chjeno-Piasta sytuacja gospodarcza uległa pogorszeniu. Spadała wartość pieniądza, a rząd pokrywał niedobory budżetowe drukując wciąż nowe banknoty, co doprowadziło do wzrostu drożyzny. Przez kraj przechodziła coraz większa fala strajkowa /dnia 5 listopada 1923r. Wybuch strajk powszechny proklamowany przez PPS/. Rząd musiał podać się do dymisji. Na przełomie odbył się zjazd KPRP, który wysunął hasło “ziemia dla chłopów”. W myśl Zjazdu torowano sobie drogę do wzrostu wpływów nie tylko w środowisku robotniczym, ale i chłopskim.

Od 1924r rozpoczął się nacisk gospodarczy i polityczny przez Niemcy chcące doprowadzić do rewizji granicy z Polską, który doprowadził do rozpoczęcia wojny celnej. W konsekwencji okres od 1924r. Nie przyniósł on Polsce trwałej stabilizacji gospodarczej skoro w 1926r. doszło do przewrotu. W tym czasie stronnictwa polityczne w Polsce skupiły się na osiągnięciu stabilizacji gospodarczej, a przede wszystkim pieniężnej i dlatego powstał rząd Władysława Grabskiego, który chciał uzdrowić gospodarkę przez wprowadzenia podatku majątkowego. Poza tym rząd zapowiedział wprowadzenie oszczędności, zlikwidowania deficytu kolejowego, ożywienia kredytu i redukcję administracji. Grabskiemu udzielono pełnomocnictwo upoważniające do zmiany ustawodawstwa podatkowego w zakresie pożyczek, wprowadzenia nowego systemu monetarnego i waluty bez zgody Sejmu. Energiczne egzekwowanie zaległych podatków i podniesienia stawek podatkowych oraz taryf przewozowych w lutym 1924r. pozwoliło na ustabilizowanie waluty /dochody po raz pierwszy od wojny przewyższały wydatki/. Wprowadzono nową jednostkę monetarną /złoty polski/ przy pomocy niewielkiej pożyczki z Włoch i mało skutecznej pożyczki z amerykańskiego banku Dillona oraz odwołaniu misji finansowej Younga. W połowie 1924r. pozwoliło to na ustabilizowanie złotego i doprowadzeniu do pewnego wzrostu płac i zahamowaniu bezrobocia. Mimo wszystko na skutek zacofania technicznego i dochodów płynących z inflacji polski przemysł pozbawiony był dochodów. Zjawiskiem ujemnym też była obniżka węgla, drzewa i cukru. Czynniki te doprowadziły do wzrostu deficytu bilansu zagranicznego. W drugim kwartale 1925r. nastąpił wzrost bezrobocia oraz bilans handlowy wykazywał dalszy wzrost deficytu. Wydatki zaczęły przewyższać dochody, ponieważ opłaty podatkowe opieszale wpływały /podatek majątkowy/. W związku z wojną celną i ograniczeniem eksportu do Niemiec nastąpiło dalsze pogorszenie bilansu handlowego, w skutek którego doszło do załamania kursu złotego i upadku rządu. Przed drugim rządem stanęło przede wszystkim powstrzymanie drugiej inflacji, która doprowadziła do drożyzny i bezrobocia. Mimo niewielkiej poprawie kursu złotego i wzrostu produkcji oraz zmniejszeniu bezrobocia nadal utrzymywał się niedobór dochodów pokrywany emisją biletów skarbowych. Nowy rząd pod przewodnictwem Witosa chciał wprowadzić nową politykę gospodarczą /zmniejszenie wydatków wojskowych, zmniejszenie policji, obciążenie znacznymi podatkami klasy posiadającej, obniżeniem wynagrodzeń, zmniejszeniem rent i emerytur/, która doprowadziła do przewroty majowego /przewrót przypadł w chwili, gdy w kraju była widoczna poprawa koniunktury/. Umocnienie władzy burżuazji wpłynęło na uzyskanie w 1927r pożyczki w wysokości 63ml dolarów i 2 ml funtów szterlingów. Wzrósł również napływ kapitałów zagranicznych, który na krótką skalę /ponieważ w dalszej perspektywie owe kapitały w postaci zysków były wywożone/ miał wpływ na szersze finansowanie przemysłu i działalności inwestycyjnej. W tym czasie powstawały kartele i syndykaty, które opanowały szereg gałęzi przemysłu. Szybki wzrost produkcji prowadził do spadku bezrobocia, które w latach 1926-1929 było najniższe w okresie międzywojennym. Największą inwestycją była budowa portu w Gdyni. Nastąpił wzrost dochodu ludności wiejskiej. Rósł też popyt na ziemię i w związku z tym wzrosła jej cena, co spowodowało do wyprzedaży podupadłych majątków. Sądzono, że zamiast majątków folwarcznych powstaną gospodarstwa kapitalistyczne. Przeludnienie wsi spowodowało emigrację z Polski. Symptomy ożywienia gospodarczego nie weszły w fazę rozkwitu i już na wiosnę 1929r. dawały się dostrzec objawy zahamowania wzrostu produkcji, zwiastując wielką recesję. Kryzys ów w Polsce trwał od 1929 do 1935r.Spadek cen artykułów rolnych w skali światowej prowadził do spadku opłacalności gospodarki rolnej i spadku dochodów chłopów. Kurczyła się siła nabywcza wsi i spowodowało to spadek zapotrzebowania na produkty przemysłowe. W związku z czym zamykano fabryki, zwalniano robotników, którzy automatycznie ograniczyli zakup produktów rolnych. Spadały ceny zbóż, zmniejszała się produkcja węgla, stali. Zmniejszała się zdolność produkcyjna przemysłu w związku z brakiem wymiany zużytych urządzeń. Ograniczały się dochody przedsiębiorstw, a kartele ograniczały produkcję do zakładów wytwarzających najtaniej, sprzedając najdrożej. Jednocześnie kapitaliści obniżali płace robotników. Powodowało to katastrofalny wzrost bezrobocia. Położenie bezrobotnych było bardzo często tragiczne, ponieważ były niewielkie szanse na zatrudnienie. Spadek dochodów i bezrobocie obieły również rzemiosło i handel. Kryzys objął również transport kolejowy. W rolnictwie spadły ceny płodów, a podatki utrzymywały się na niezmienionym poziomie. Niewielkie dochody nie pozwalały na rozwój rolnictwa i reforma rolna utknęła w martwym punkcie. Najbardziej ucierpiały małe gospodarstwa. Najniższy poziom produkcji wystąpił w 1932r. W latach następnych nastąpił pewien wzrost zatrudnienia. Pogłębiającym kryzys był spadek dochodów i wzrost deficytu budżetowego Redukowano wydatki, które jednak w całości nie pokrywały deficytu. Rząd rozpisał w 1933 i 1935 dwie pożyczki wewnętrzne /przyniosły one znaczną kwotę 600mln złotych/. Zmniejszył się obieg pieniądza, spowodowane odpływem walut zagranicę. W celu powetowania strat zaciągnięto pożyczki zagraniczne od szweckiego koncernu Kreugera, który eksploatował przemysł zapałczany. W konsekwencji czego wzrosły ceny zapałek i spadek zużycia. W Polsce nakręcanie koniunktury zapoczątkowano w 1934/1935, a na szerszą skalę w 1936r. i związane było z poprawą sytuacji ogólnoświatowej. Jako symptom pewnej poprawy koniunktury wystąpił wzrost obrotu /handel wewnętrzny i międzynarodowy/. Dopiero w marcu 1936r. państwo zdołało zlikwidować deficyt budżetowy i zahamować odpływ dewiz. Stworzono plan czteroletni. Oprócz realizacji programu rozbudowy przemysłu rząd zamierzał uzdrowić strukturę agrarną. Nie tylko inwestycyjna polityka, lecz także postępujący rozwój produkcji wojennej spowodował ożywienie produkcji przemysłowej. Uruchamiano nieczynne zakłady, a nawet budowano nowe. Mimo budowy zakładów COP nie było możliwości zatrudnienia nadwyżki siły roboczej, będącej rezultatem przeludnienia agrarnego. Jednak produkcja przemysłowa bezpośrednio przed wybuchem wojny wykazywała tendencję zwyżkową, a koniunktura w rolnictwie miała charakter chwiejny.

29. Gospodarka ZSRR w okresie międzywojennym

Carska Rosja przystępując do I wojny światowej miała nadzieje na szybkie zwycięstwo nad państwami centralnymi. Jednak w związku z rozkładem gospodarki wystąpiły strajki i zamieszki /na początku marca w Petersburgu/. Część żołnierzy przyłączyła się do demonstracji. 12 marca do przywódców strajkujących i żołnierzy przyłączyli się przedstawiciele różnych partii i utworzono Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich i tego dnia utworzono Rząd Tymczasowy i abdykowano cara. Nowy reżim ogłosił, że przeprowadzi reformy społeczne i redystrybucję ziemi oraz usiłował kontynuować wojnę z Niemcami.

Jeden z przywódców odłamu partii socjalistycznych Lenin przeprowadził kampanię przeciwko Rządowi Tymczasowemu i tłum określający się jako Czerwona Gwardia zajął 25.X.1917r. Pałac Zimowy i następnego dnia został utworzony nowy rząd nazwany Radą Komisarzy Ludowych. Po rewolucji nastąpiły niemal 4 lata ostrych konfliktów i wojny domowej. We IX.1918r. zakończono traktatem z Niemcami /później unieważnionym przez traktat wersalski/. Natomiast w 1920r. Doszło do wojny z Polską. Bolszewicy nazywający się komunistami wprowadzili politykę komunizmu wojennego. Obejmowała ona nacjonalizację gospodarki miejskiej, konfiskatę ziem i jej rozdział między chłopów oraz nowy system prawny. Wprowadzono dyktaturę proletariatu z Leninem na czele. Rząd wkrótce po rewolucji październikowej uwzględnił żądania Finlandii i przyznał jej niepodległość. Przychylił się do żądań Estonii, Litwy i Łotwy, ale oparł się żądaniom Ukrainy i innych regionów. W 1922r. Postanowił utworzyć federację i powstał ZSRR. W 1921r. Podpisano traktat ryski i zakończono wojnę z Polską.

Cała gospodarka była w ruinie. Produkcja przemysłowa zmniejszyła się do poziomu niższego od 1/3 od wielkości z 1913r. Polityka rolna doprowadziła, że chłopi, którzy zagarnęli ziemie odmawiali dostarczania produktów rolnych i rząd zaczął konfiskować produkty rolne. Powszechny stał się czarny rynek. Bunt marynarzy w 1921r. Spowodował, że Lenin zmienił politykę i wprowadził Nową Ekonomiczną Politykę, stanowiącą kompromis z kapitalistycznymi zasadami gospodarki. Pozwolił na prywatną własność drobnych zakładów przemysłowych. Ale strategiczne punkty gospodarcze /wielkie zakłady przemysłowe, transport, banki i handel zagraniczny/ pozostały własnością państwa. NEP obejmowało program szybkiej elektryfikacji, zakładania szkół oraz poprawę systemu organizującego sektor gospodarki. Nastąpił wzrost produkcji przemysłowej i rolniczej. W roku 1922r. Lenin dostał wylewu i z dwóch rywalizujących kandydatów na jego miejsce władze przejął Stalin /w 1928r. Przejął całkowitą kontrolę/. Stalinowskim programem było planowanie gospodarcze i w 1929r. Stalin zainicjował swój pierwszy plan pięcioletni. Mechanizmy planu zastąpiły rynek bez względu na koszty, czy zyski. Związki zawodowe były wykorzystywane do kontroli robotników. Największym problemem było rolnictwo. Stalin upierał się przy organizowaniu gospodarstw państwowych; państwo było właścicielem całej ziemi, inwentarza i sprzętu. Chłopi uprawiający ziemie stanowili proletariat rolny. Opierali się oni przeciwko kolektywizacji i Stalin na jakiś czas się cofnął. Niekiedy rząd zezwalał na zakładanie gospodarstw spółdzielczych /większa część ziemi uprawiana była wspólnie, ale każda rodzina mogła mieć niewielką działkę na swój użytek/. Oficjalnie oświadczono, że plan pięcioletni przyniósł rezultaty już po 4 latach i jednym kwartale, jednak plan nie odniósł pełnego sukcesu. W rolnictwie skolektywizowano około 60% gospodarstw rolnych, ale produkcja się w istocie zmniejszyła. Koszty tego planu były ogromne. Podczas samej kolektywizacji miliony ludzi zmarło z głodu, albo padło ofiarą egzekucji. Swoistym podsumowaniem kolektywizacji stało się wprowadzenie w 1932r. tzw. Paszportyzacji /bez paszportu nie można było zmienić miejsca pobytu. W okresie 1929-1935 obowiązywała reglamentacja żywności.

W 1933r. Powstał drugi plan pięcioletni, który miał spoczywać na dobrach konsumpcyjnych. Jednak rząd nadal przeznaczał środki na produkcję dóbr inwestycyjnych i sprzętu wojskowego. Mimo wielkiego wzrostu produkcji przemysłowej ZSRR nadal było państwem rolniczym, a rolnictwo była najsłabsze. Drugą cech planu były wielkie czystki lat 1936-1937, co wpłynęło w istotny sposób na poziom produkcji. Rozwinął się system obozów pracy przymusowej - masowo zatrudniano więźniów, zarówno na budowach, jak i przy wyrębie lasów i w kopalniach. Trzeci plan rozpoczęty w 1938r. Został przerwany w 1941r.przez inwazję niemiecką i ZSRR wróciło do czegoś w rodzaju komunizmu wojennego.

30. Wielki kryzys gospodarczy w 1929-1933

Lata 1929r -1933r. to okres, w którym miał miejsce wielki kryzys gospodarczy. Już pod koniec 1928r. pewne zjawiska takie jak: tworzenie się zapasów oraz coraz trudniejsze ich upłynnienie były symptomami nadchodzącego załamania gospodarczego. Latem 1928r. amerykańscy bankierzy przestali kupować niemieckie i inne zagraniczne obligacje i zaczęli lokować swe pieniądze na giełdzie nowojorskiej. Na taki stan wpłynął między innymi wielki przyrost produkcji. Produkcja towarów była wynikiem nadmiernego rozwoju inwestycji opartych na tanich kredytach. Załamanie koniunktury zaczęło się na giełdzie nowojorskiej 24.10.1929r. “czarny czwartek”, kiedy to ogromna podaż akcji przy zmniejszonym zapotrzebowaniu na nie doprowadziła do paniki wśród inwestorów. Panika została na krótko opanowana dzięki interwencji banków, które wykupywały akcje interwencyjne. Jednakże 29.10.1929r. “czarny wtorek” doszło ponownie do załamania na giełdzie. Spadające ceny akcji spowodowały panikę, która w konsekwencji doprowadziła wiele osób i przedsiębiorstw do bankructwa. Winą za taki stan rzeczy obarczono złą politykę kredytową /niskie stopy procentowe kredytów/ w latach wcześniejszych, która pozwalała każdemu uzyskać tani kredyt bankowy. Środki z tego kredytu przeznaczone były na zakup tanich akcji, które z czasem traciły na swej wartości. Odbiło się to na całej gospodarce, ponieważ nastąpił spadek produkcji przemysłowej o około 33%. Najbardziej spadła produkcja w Ameryce Płn i Płd, następnie w Europie - najmniej natomiast w Azji. Spośród państw największych spadek produkcji odnotowały Niemcy -57%, USA i Polska - 46%, Kanada - 42%. W większym stopniu spadek produkcji objął dobra inwestycyjne niż konsumpcyjne. W warunkach zmniejszonej produkcji powszechnym zjawiskiem stało się bezrobocie. Położenie bezrobotnych i ich rodzin było ciężkie, ponieważ w większości krajów uprzemysłowionych nie otrzymywali oni zasiłków, byli więc zdani na siebie. Taka sytuacja sprzyjała natomiast producentom i pracodawcom, ponieważ mogli oni obniżać zarobki i wymuszać większą wydajność pracownika. Spadające ceny towarów z powodu spadku popytu zmusiły producentów do umacniania monopolu, który eliminował konkurencję i najtańszym kosztem produkował. Jednakże kryzys nie dotknął tylko strefy produkcji przemysłowej, ale i rolniczej. Spadek cen na artykuły rolne spowodował zubożenie wsi. Wiele gospodarstw chłopskich nie wytrzymało warunków finansowych i przeszło w ręce wierzycieli, natomiast wielcy plantatorzy niszczyli zapasy i plony. Dramatycznie wyglądała sytuacja w krajach, w których przeważała ludność wiejska /w Europie Środkowej/, gdzie załamanie cen artykułów rolnych trwało do 1935r. Niekorzystną sytuację rolników stwarzało zjawisko tzw. Nożyc cen, które dotkliwie uderzało w producentów rolnych. Zjawisko to polegało na tym, że za tą samą ilość danych produktów innych można było z biegiem czasu kupić coraz mniej. Kryzys w latach 1929-1933 objął swym zasięgiem również handle międzynarodowy. Polityka wszystkich państw była tak prowadzona aby ograniczyć import i zwiększyć eksport, w celu pozbycia się zapasów towarów. W konsekwencji tych działań nastąpił olbrzymi spadek obrotów handlu zagranicznego. Kraje przemysłowe w celu ożywienia eksportu zaczęły sprzedawać towary za granicą poniżej cen światowych, a wszelkie straty z tego tytułu zaczęto rekompensować dotacjami ze skarbu państwa. Stosowanie takiej polityki doprowadziło do wprowadzenia ceł na towary importowane /Wielka Brytania wprowadziła 50% cło w 1931r na towary których import był za wysoki/. Analizując skutki kryzysu należy również wspomnieć o załamaniu walutowym; złoto, które było podstawą systemu walutowego zaczęło niekontrolowanie wypływać z banków. W takiej sytuacji kryzys nastąpił w krajach Ameryki Płd, a we wrześniu 1931r. w Wielkiej Brytanii. Niektóre państwa broniły się przed spadkiem wartości waluty przez stosowanie polityki deflacyjnej, polegającej na sztucznym utrzymywaniu wysokiej wartości pieniądza. Takie zabiegi powodowały podwyższenie stóp kredytowych i utrzymywanie się zastoju gospodarczego. W związku z tym państwa dotknięte kryzysem przeżywały trudności finansowe, gdyż zmniejszały się dochody skarbu państwa, co powodowało deficyt budżetowy. Banki niektóre zaczęły ogłaszać upadłość. W okresie kryzysu wyraźnie nastąpił spadek przyrostu naturalnego.

31. Istota interwencjonizmu państwowego. Kapitalizm regulowany.

Kapitalizm regulowany został zapoczątkowany w latach 30 XX w. I rozwinięty po II wojnie światowej. Nurt interwencjonistyczny był przede wszystkim reakcją na niedoskonałości rynku. Były one dostrzegane od dawna, ale przełom przyniosła dopiero teoria J.M.Keynesa. Zasadniczy postulat autora, mówiący o konieczności aktywnego uczestnictwa państwa w rozwiązywaniu problemów rynkowych, dość szybko zyskał sobie popularność. Tłumaczy się to najczęściej dwiema przyczynami: postulat ten został sformułowany w okresie kryzysu gospodarczego świata zachodniego, kiedy stało się oczywiste, że niezbędne jest przewartościowanie dotychczasowych poglądów na gospodarkę i rolę rynku. Po drugie był logicznym wnioskiem, która obnażyła wiele dotychczasowych teorii. Poglądy Keynesa były zbieżne z wieloma ekonomistami. Jako przykład może posłużyć postulat podejmowania przez państwo inwestycji /robót publicznych/ w celu ograniczenia bezrobocia. Keynes nie negował fundamentów gospodarki rynkowej. Nie proponował np. zastępowania własności prywatnej własnością publiczną. Sądził jednak, że istotne rozszerzenia funkcji państwa jest absolutnie niezbędne, gdyż jest jedynym środkiem, który pozwala uniknąć zniszczenia obecnych form gospodarki w całości oraz warunkiem pomyślnego funkcjonowania inicjatywy indywidualnej. Upowszechniło się i utrwaliło przekonanie o konieczności aktywnej ingerencji państw w gospodarkę. Wypracowany został keynesistowski model interwencjonizmu państwowego. Eksponował on stabilizacyjną funkcję państwa i walkę z bezrobociem jako priorytetowy cel polityki ekonomicznej. Jeśli chodzi o interwencyjną politykę państwa to nie jest ona nastawiona tylko na eliminację doraźnych zaburzeń, ale obejmuje sterowanie globalne w dziedzinie: kształtowania równowagi rynkowej, stabilizacji cen, pełnego zatrudnienia siły roboczej, wpływania na proporcje podziału dochodów, popieraniu rozwoju np. rolnictwa, energetyki, promowania eksportu w celu zrównoważenia lub osiągnięcia nadwyżki w bilansie płatniczym. Państwo powinno mieć szerokie uprawnienia w gospodarowaniu dobrami i usługami publicznymi związanymi z obroną narodową, bezpieczeństwem publicznym, oświatą, nauką, ochroną zdrowia, infrastrukturą łącznościową i komunikacyjną oraz ochroną naturalnego środowiska człowieka. Do realizacji swoich celów społecznych i gospodarczych państwo ma możliwość wykorzystania różnorodnych narzędzi bezpośrednich, do których zalicza się normy ochronne obejmujące: zdrowie, środowisko naturalne, technologię wyrobu wielu produktów, jakość towarów itp. Urzędy nadzoru gospodarczego wykorzystywane są do kontrolowania uczciwości konkurencji, prowadzenia polityki antymonopolowej, do popierania różnych priorytetów dziedzin produkcji itp. Wśród narzędzi pośredniego oddziaływania najważniejszą rolę odgrywają: podatki, cła, polityka pieniężna i kredytowa, polityka walutowa i celna, polityka rozdysponowania dochodów budżetu centralnego pomiędzy różne konkurujące cele społeczne i gospodarcze. Stosowanie tych narzędzi ma na celu złagodzenie lub przezwyciężenie wielu negatywnych cech, jak groźba inflacji, bezrobocia, niszczenia naturalnego środowiska itp. Interwencyjna polityka państwowa oznacza nie tylko akcję socjalną państwa, ale szeroko pojęte bezpieczeństwo socjalne wszystkich obywateli kraju.

32. Gospodarka Niemiec hitlerowskich.

Niemcy już wkrótce po dojściu do władzy Hitlera /styczeń 1933/ zaczęły przygotowania do wojny. Nowoczesny i dobrze rozwinięty przemysł stanowił znakomite zaplecze. Jeszcze w okresie przedwojennym kontroli państwowej poddana została produkcja, co umożliwiło na przestawienie na potrzeby zbrojeń. Nastąpiło również zwiększenie inwestycji wojskowych. Poważnym krokiem w tym kierunku była realizacji czteroletniego planu gospodarczego rozpoczęta w 1936r. Do możliwości realizacji planów wojskowych potrzebne były surowce strategiczne, które musiano importować. Z niedostatku rezerw wynikała koncepcja wojny błyskawicznej. Niemiecka flota handlowa była 5 co do wielkości. Natomiast słabość floty wojennej powodowała jednak, że w przypadku wojny z mocarstwami zachodnimi i ogłoszenia przez nie blokady Niemcy nie mieliby możliwości importu drogą morską. Niemcy przywiązywały dużą wagę do kontaktów gospodarczych z sąsiednimi państwami satelickimi np. z Rumunii importowano ropę naftową oraz niektóre wyroby przemysłu metalowego, ze Słowacji niewielkie ilość ropy, rudy metali kolorowych i żelaza, z Bułgarii węgiel i rudy metali, z Bułgarii, Rumunii, Słowacji i Węgier artykuły rolne. Import nie pokrywał w pełni zapotrzebowania i dlatego przywiązywali dużą wagę do wykorzystywania surowców wtórnych oraz produktów zastępczych np. benzyna syntetyczna. W dniu wypowiedzenia wojny Brytania ogłosiła morską blokadę Niemiec i państw sprzymierzonych. Jednakże szybkie zakończenie kampanii wrześniowej spowodowały, że blokada nie była zbyt uciążliwa. Po rozpoczęciu działań wojennych cała gospodarka została podporządkowana jednolitemu kierownictwu. Równocześnie wprowadzono kontrolę dewizową, racjonalne zapotrzebowanie ludności i inne. Sukcesy do połowy 1940r. zwiększyły rezerwy oraz możliwość eksportu. Szczególnym ważnym dostawcą, aż do ataku był ZSRR. Niemcy starali się maksymalnie wykorzystać gospodarczo podbite kraje. W miarę uprzywilejowane były ziemie Śląska, Pomorza i Wielkopolski /na początku nie prowadzono gospodarki rabunkowej/. Przejęto na własność całość majątku przemysłowego i rolnego. Zastosowano masowe przesiedlenia. W państwach zachodnich Niemcy starały się przede wszystkim uzależnić od siebie przemysł. W tym celu obok konfiskaty majątku żydowskiego wykupywano /przymusowo/ zakłady przedsiębiorców. Na terenach Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej gospodarka miała charakter rabunkowy. Skonfiskowano cały majątek państwowy, mienie żydowskie i wielką własność, zachowano natomiast miejscową drobną własność, pod kontrolą. Działania te spowodowały spadek globalnej produkcji przemysłowej /przy wzroście wojskowej/ na wszystkich okupowanych terenach. Realizowano w różny sposób swoje założenia; podporządkowanie w podbitych krajach potencjału gospodarczego, ograniczenie spożycia przez ludność miejscową oraz wykorzystanie istniejących zasobów dla potrzeb Rzeszy. Na obszarach Polski były daleko posunięte konfiskaty i rabunek mienia, przejęto mienie należące do państw zachodnich /część tych udziałów została wykupiona przez koncerny/. Na terenach Generalnego Gubernatorstwa drobna własność polska została zachowana, ale poddana kontroli. Podobna polityka była prowadzona na terenach ZSRR /szczególnie eksploatowano tam surowce/. Natomiast w Europie Zachodniej okupanci kierowali swą uwagę na uzależnienie istniejącego potencjału gospodarczego, a w szczególności przemysł na potrzeby wojny. W większym stopniu nieodpłatnemu przejęciu podlegały zapasy surowców i wyrobów gotowych. Konfiskowano majątek żydowski. Niemcy we wszystkich okupowanych krajach włączyły ich gospodarkę do niemieckiego sytemu zarządzania i planowania gospodarczego. Niemcy narzucali odgórnie profil produkcji, wielkość, poziom płac itp. Jeszcze silniejsze były makroekonomiczne ingerencje /na niektórych terenach niszczono przemysł, aby rozwijać go w innym/, dążąc w ten sposób do likwidacji konkurencji. Z braku niedostatku siły roboczej okupanci wykorzystywali jeńców, robotników krajów podbitych do pracy fizycznej. Po 1943r kiedy to wprowadzono totalną mobilizację, dążono do jeszcze większego wykorzystania gospodarczego okupowanych krajów. Starano się zwiększyć produkcję na potrzeby wojny kosztem dóbr pokojowych. Działania te spowodowały spadek globalnej produkcji przemysłowej na wszystkich okupowanych terenach. Dla Niemców ważny był także problem wyżywienia armii i ludności Rzeszy. Dlatego początkowo starali się o stworzenie warunków do wzrostu produkcji rolnej na terenach okupowanych. Jednak potrzeby były tak duże, że Niemcy przestawili się na gospodarkę rabunkową. Wobec ograniczenia nakładów i niedostatku maszyn i nawozów w większości okupowanych krajów nastąpił spadek produkcji rolnej. Mimo spadku wzrósł wywóz do Niemiec. Istotne znaczenie miała również polityka pieniężna. W Niemczech poprzez zamrożenie płac i cen dążono do stabilizacji nabywczej marki, w krajach okupowanych wykorzystywano inflację jako jedną z metod obniżenia siły nabywczej ludności oraz sfinansowania swych wydatków. Dlatego w okupowanych państwach zachowano miejscową walutę. Niemcy ponadto prowadziły nieekwiwalentną wymianę handlową. Poza tym na podbite państwa nałożono obowiązek utrzymania armii i administracji niemieckiej. Eksploatacji gospodarczej towarzyszyły różne działania do ograniczenia konsumpcji miejscowej ludności. W sumie w wyniku realizowania powyższej polityki Niemcom udało się aż do końca 1942r prowadzić działania wojenne bez uszczerbku dla położenia materialnego własnej ludności. Od 1943 rosły straty wojenne i stopniowa utrata okupowanych terenów, a w 1944r. spadek ogólnej produkcji Niemiec był znaczny: skurczył się dopływ surowców, utrata obszarów okupowanych, załamanie produkcji wojennej III Rzeszy i w konsekwencji paraliż systemu gospodarczego. W maju 1945r. Niemcy podpisały bezwarunkową kapitalizację.

33. Wpływ II wojny światowej na gospodarkę.

Skutkiem wojny były wielkie straty wśród ludności /wynikające również z ludobójczej polityki ludnościowej/ oraz olbrzymie straty materialne. Wojna toczyła się prawie 6 lat. Uczestniczyło w niej ponad 60 państw, a działania wojenne objęły bezpośrednio 40 państw na trzech kontynentach. Największym polem bitwy była Europa. Finansowe koszty wojny szacuje się na ponad bilion dolarów /ówczesnej siły nabywczej dolara/ bezpośrednich wydatków wojskowych /suma ta nie obejmuje wartości zniszczonego majątku, oprocentowania długu narodowego, rent dla inwalidów itp./ Największy koszt /nie do oszacowania/ to wartość życia ludzkiego - w przybliżeniu liczba śmiertelnych ofiar: w Europie Zachodniej ok. 15mln /6mln wojskowych i 8mln cywilów oraz ofiary holocaustu/. W Rosji liczbę tą szacuje się na 15mln /ponad połowa to ludność cywilna/, w Polsce 6mln. Zniszczenia były dużo większe niż podczas I wojny światowej. Wszystkie strony walczące stosowały wojnę gospodarczą - np. Wielka Brytania wprowadziła blokadę. Kiedy wojna się skończyła perspektywy gospodarcze Europy rysowały się nadzwyczaj czarno. Produkcja przemysłowa i rolnicza była w 1945r. co najmniej o połowę niższa nie w roku 1938r. Do strat materialnych i strat w ludziach dochodził fakt, że miliony osób zostało wyrwanych ze swych miejsc, oddzielonych od swych rodzin i domów, a dalsze miliony stanęły w obliczu głodu. Sytuację pogarszało poważne zniszczenie instytucjonalnych ram gospodarki. Odbudowa przedstawiała się jako trudne zadanie. Po wojnie - w sytuacji, kiedy marynarka handlowa była przetrzebiona, inwestycje zagraniczne polikwidowane, rynki finansowe w rozsypce, a większość zamorskich rynków zbytu przejęli Amerykanie, Kanadyjczycy i nowo powstałe firmy z krajów słabiej rozwiniętych. Milionom ludziom groziła śmierć głodowa, choroby, brak odzieży i dachu nad głową. Potrzebna pomoc nadeszła dwoma kanałami - w większości z Ameryki /kiedy od 1944r. alianckie wojska posuwały się naprzód rozdzielały wśród ludności cywilnej żywność i medykamenty. Drugim kanałem była Administracja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy /UNRRA/; w latach 1945-46 wydała ponad miliard dolarów i rozdzieliła 20mln żywności, odzieży. Ponad 2/3 kosztów pokryły Stany Zjednoczone, resztę - członkowie ONZ. W dobrej sytuacji była Kanada i wiele krajów Ameryki Łacińskiej. Oszczędzono im zniszczeń, a ich przemysł i rolnictwo skorzystały z wysokiego popytu związanego z wojną. To pozwoliło im na modernizację przemysłu, techniki i rozwój gospodarczy. Wielu ekonomistów Stanów obawiało się depresji gospodarczej, ale po zniesieniu reglamentacji towarów i likwidacji kontroli cen /w czasie wojny na sztucznie obniżonym poziomie/, nie zaspokojony popyt konsumentów na towary, których brakowało podczas wojny, spowodował powojenną inflację - 1948r. ceny wzrosły o 100%. Inflację szczególnie odczuli ludzie słabo zarabiający, ale utrzymywała ona przemysł w ruchu i umożliwiała pomoc Stanów Zjednoczonych. Ponadto następstwem II wojny światowej było uruchomienie głębokiego przeobrażenia politycznego, społecznego i ekonomicznego; rozpoczął się rozpad dawnych imperiów kolonialnych, powstawały nowe państwa; w wielu krajach władzę przejęły partie komunistyczne, wykorzystując poparcie i nacisk ZSRR; ogromnie wzrastała rola Ameryki i krajów Azji w gospodarce, powstawały 3 odmienne układy gospodarcze / 1 - kraje kapitalistyczne; Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, a także Niemy i Japonia, 2 - Związek Radziecki oraz kraje objęte jego wpływem np. Polska, Jugosławia, Czechosłowacja, Bułgaria, Rumunia, Węgry oraz wschodnia część Niemiec, Chiny, północnej Korei, 3 - kraje rozwijające się, nazwane “krajami trzeciego świata”

Jednym z najpilniejszych zadań, przed którymi stanęli Europejczycy było przywrócenie prawa, porządku i działalności administracji publicznej. Większość krajów miała utworzone podczas wojny rządy na uchodźstwie, które zaczęły wracać i próbowały powrotu do normalności. Na kontynencie główną rolę w powojennej polityce odgrywało przywództwo podziemnego ruchu oporów przeciwko nazistom, w którym dominowali socjaliści i komuniści. We wszystkich krajach konsekwencją różnorodnych tendencji były powszechne żądania reform politycznych, społecznych i gospodarczych.

W sterze ekonomicznej była to nacjonalizacja gospodarcza /transport, energia, część systemu bankowego, ubezpieczenia społeczne i usługi socjalne, opieka medyczna, oświata. Nawet w Stanach Zjednoczonych w 1946r. uchwalono ustawę powołującą do życia Radę Doradców Ekonomicznych. Na poziomie międzynarodowym już podczas wojny rozpoczęto układanie planów nakładając na swe kraje /później na innych członków ONZ/ obowiązku dążenia do odbudowy systemu handlu światowego. Następnie w 1944r. na międzynarodowej konferencji w Bretton Woods /główną rolę odegrała Ameryka i Anglia/ położono fundamenty pod 2 instytucje międzynarodowe. Międzynarodowy Fundusz Walutowy utworzony w celu zapewnienia pomocy krajom członkowskim w stabilizacji walut, wprowadzeniu jej pełnej wymienialności oraz ułatwieniu współpracy gospodarczej w skali międzynarodowej. Bank Światowy miał udzielać pożyczek długoterminowych na odbudowę gospodarczą krajów zniszczonych przez wojnę, a później rozwój biedniejszych krajów świata. Instytucje te przystąpiły do działań w roku 1946. Postanowienia w Bretton Woods przewidywały też utworzenie Międzynarodowej Organizacji Handlu, która miała ustanowić reguły uczciwego handlu, ale utworzono jedynie Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu (GATT) /porozumienie podpisano w Genewie 1947/ - sygnatariusze podpisali klauzulę o niestosowaniu w handlu dyskryminacji, dążenia do redukcji ceł, niestosowano kontyngentów ilościowych. Zobowiązań nie zawsze przestrzegano, ale spotkania wniosły wkład w obniżenie barier handlowych. W 1947 zaczęło jasne, że grozi załamanie ożywienia gospodarczego, co więcej nasilająca się “zimna wojna” zaniepokoiła Stany Zjednoczone co do stabilizacji w Europie Zachodniej. W związku z tym powstała składająca się z 16 państw organizacja: Komitet Europejskiej Współpracy Gospodarczej /CEEC/, uczestniczyły w niej wszystkie państwa demokratyczne Europy Zachodnie /z Islandią/ oraz państwa neutralne: Szwecja, Szwajcaria, a także Austria /była pod okupacją wojskową/, niedemokratyczne: Grecja i Turcja. Później CEEC przekształciła się w OEEC /Organizacja Europejskiej Współpracy Gospodarczej/.

Znaczącą rolę w tych krajach po II wojnie odegrał tzw: plan Marshalla. Był to opracowany przez rząd Stanów Zjednoczonych na lata 1948-1952 program kredytowania innych krajów mających służyć ułatwieniu odbudowy ich gospodarki. Warunki programu przyjęły rządy min: Wielka Brytania, Francja, Belgia, Holandia, Luksemburg, Włochy, Szwecja, Norwegia, Hiszpania, Portugalia, Gracja, Irlandia, Islandia, Turcja, a w 1949r. Niemcy Zachodnie. Z krajami tymi rząd amerykański zawierał dwustronne układy w sprawie udzielania pomocy ekonomicznej w ramach programu. Łączna wartość dostaw w postaci różnych dóbr i kredytów wyniosła około 16,4mld dolarów /według ówczesnej wartości/. Korzystały z nich kraje: Anglia, Francja, Włochy, Niemcy Zachodnie. Dostawy towarów i kredytów ułatwiły odbudowę i rekonstrukcję gospodarki, przyczyniły się zwłaszcza do odbudowy potencjału gospodarczego Niemiec. Ograniczając bezrobocie, amerykańska pomoc oddalała też ryzyko przewrotów społecznych. ZSRR i uzależnione od niego kraje /tzw.kraje demokracji ludowej/ odrzuciły ofertę planu Marshalla, stwierdzając że jego warunki oznaczają ingerencję w sprawy wewnętrzne. Rząd PRL rozważał propozycję przyjęcia planu, jednak ostatecznie ją odrzucił. Jedną z najważniejszych nowych instytucji była Europejska Unia Płatnicza /utworzona 1950r./, która wykorzystała amerykańską dotację do prowadzenia rachunków całej wewnątrzeuropejskiej wymiany handlowej /przez około 20 lat obroty handlu wzrosły śr. o 8% rocznie. II wojna światowa zadała też śmiertelny cios europejskiemu imperializmowi. Państwa wcześniej skolonizowane proklamowały niepodległość i z czasem powstawały nowe państwa.

Państwa rządzone przez komunistów i sterowane przez ZSRR w 1949r utworzyły organizację międzynarodową, mającą służyć do koordynacji stosunków gospodarczych: Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej /RWPG/. W 1949r. zawarto Pakt Północnoatlantycki, a europejskie państwa socjalistyczne zawarły Układ Warszawski.

Ćwierćwiecze po II wojnie światowej było okresem najdłuższego nieprzerwalnego wzrostu gospodarczego krajów uprzemysłowionych.

34. Procesy dezintegracyjne w gospodarce światowej XXw.

Procesy dezintegracyjne gospodarki światowej w XX w. były spowodowane wskutek wojen i powstania systemu socjalistycznego.

Już I podczas wojny wielki światowy system handlowy rozpadł się. Nastąpiła dezorganizacja handlu międzynarodowego i wojna gospodarcza między uczestnikami wojny. Stosunki gospodarcze między Niemcami a państwami alianckimi uległy zahamowaniu. Utrata rynków zagranicznych ściśle związana była z dezorganizacją handlu międzynarodowego. Wojna zakłóciła również równowagę światowego rolnictwa. Znacznie zwiększając zapotrzebowanie na żywność i surowce z krajów nie ogarniętych wojną: Stany Zjednoczone i Ameryka Łacińska. Uczestnicy wojny państw europejskich cierpiały również na utratę dochodów z żeglugi i innych usług np. inwestycji. Najważniejszą przyczyną zaburzeń w gospodarce stała się inflacja. Deficyt pokrywano dodatkową emisją pieniądza bez pokrycia.

Po wojnie nastąpiły również istotne zmiany w układzie sił gospodarczych, gdyż w związku z traktatami paryskim zostały wprowadzone nowe ustalenia dotyczące nie tylko ograniczenia terytorium Niemiec, ale i powstanie nowych państw w Europie min. Polska, Czechosłowacja, Jugosławia, Austria, Węgry. Powojenne rozstrzygnięcia zamiast rozwiązać problemy gospodarcze wywołane wojną, zaostrzyły je. Z traktatów wyniknęły 2 kategorie trudności gospodarczych: wzrost nacjonalizmu gospodarczego i problemy walutowe i finansowe.

Zakłócenia walutowe i finansowe doprowadziły do załamania gospodarki międzynarodowej. Jądrem tych zakłóceń tyły “reparacje”. Ujemnych konsekwencji inflacji nie udało się ograniczyć tylko do Niemiec. Wszystkie nowopowstałe państwa przeżyły podobną inflację. Zgodnie z przewidywaniami Keynesa gospodarka międzynarodowa znalazła się w stanie głębokiego kryzysu.

Wielki kryzys również wpłynął na dezorganizację gospodarki światowej w XX w. powodując wycofanie amerykańskiego kapitału z Europy oraz spadek produkcji; Niemcy -57%, USA i Polska - 46%, Kanada - 42%. W większym stopniu spadek produkcji objął dobra inwestycyjne niż konsumpcyjne. W warunkach zmniejszonej produkcji powszechnym zjawiskiem stało się bezrobocie. Spadające ceny towarów z powodu spadku popytu zmusiły producentów do umacniania monopolu, który eliminował konkurencję i najtańszym kosztem produkował. Jednakże kryzys nie dotknął tylko strefy produkcji przemysłowej, ale i rolniczej. Spadek cen na artykuły rolne spowodował zubożenie wsi. Kryzys w latach 1929-1933 objął swym zasięgiem również handel międzynarodowy. Polityka wszystkich państw była tak prowadzona aby ograniczyć import i zwiększyć eksport, w celu pozbycia się zapasów towarów. W konsekwencji tych działań nastąpił olbrzymi spadek obrotów handlu zagranicznego.

Po okresie wielkiego kryzysu i wracaniu do stabilizacji gospodarczej w roku 1939r. wybuchła II wojna światowa. W czasie wojny rozpadła się flota handlowa uniemożliwiająca wymianę handlową, zniszczony został przemysł i rolnictwo - spowodowało to braki żywnościowe. Stosunki gospodarze zostały zmienione, to USA stało się supermocarstwem, udzielającym pożyczek państwom zniszczonym. Nastąpiła rywalizacja o prym w sferze gospodarczej. W sterze ekonomicznej pogłębiła się nacjonalizacja gospodarcza /transport, energia, część systemu bankowego, ubezpieczenia społeczne i usługi socjalne, opieka medyczna, oświata/, gdyż państwa musiały odbudować wojenne zniszczenia. Międzynarodowy Fundusz Walutowy utworzony został w celu zapewnienia pomocy krajom członkowskim w stabilizacji walut, wprowadzeniu jej pełnej wymienialności oraz ułatwieniu współpracy gospodarczej w skali międzynarodowej. Bank Światowy miał udzielać pożyczek długoterminowych na odbudowę gospodarczą krajów zniszczonych przez wojnę, a później rozwój biedniejszych krajów świata. Wielu ekonomistów Stanów obawiało się depresji gospodarczej, ale po zniesieniu reglamentacji towarów i likwidacji kontroli cen /w czasie wojny na sztucznie obniżonym poziomie/, nie zaspokojony popyt konsumentów na towary, których brakowało podczas wojny, spowodował powojenną inflację - 1948r. ceny wzrosły o 100%. Inflację szczególnie odczuli ludzie słabo zarabiający. Ponadto następstwem II wojny światowej było uruchomienie głębokiego przeobrażenia politycznego, społecznego i ekonomicznego; rozpoczął się rozpad dawnych imperiów kolonialnych, powstawały nowe państwa; w wielu krajach władzę przejęły partie komunistyczne, wykorzystując poparcie i nacisk ZSRR; ogromnie wzrastała rola Ameryki i krajów Azji w gospodarce, powstawały 3 odmienne układy gospodarcze / 1 - kraje kapitalistyczne; Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, a także Niemy i Japonia, 2 - Związek Radziecki oraz kraje objęte jego wpływem np. Polska, Jugosławia, Czechosłowacja, Bułgaria, Rumunia, Węgry oraz wschodnia część Niemiec, Chiny, północnej Korei, 3 - kraje rozwijające się, nazwane “krajami trzeciego świata”

Kraje, w których po II wojnie światowej ustawiono gospodarkę kolektywistyczną wg narzuconych im wzorców sowieckich, realizowały politykę industrializacji. Stosowano strategię rozwoju ekstensywnego, opartą na posługiwaniu się czynnikami ilościowymi, a więc powiększaniu majątku trwałego i zatrudnianiu w sferze produkcji. Wymagało do podnoszenia poziomu stopy akumulacji, co uzyskiwano dzięki scentralizowanym metodom zarządzania, koncentrowaniu środków uznanych za podstawowe i odsuwaniu na później innych.

Natomiast kraje uprzemysłowione Europy Zachodniej i Stany Zjednoczone prowadziły gospodarkę wolnego rynku, gdzie własność prywatna była rozwijana i chroniona. Państwa socjalistyczne w przeciwieństwie do państw kapitalistycznych prowadziły gospodarkę bilateralistyczną. Wymiana między tymi państwami nie była możliwa, gdyż oba powstałe bloki /kapitalizm i socjalizm/ zaczęły “zimną wojnę” i rywalizację o wpływy w gospodarce międzynarodowej, jak również wyścig zbrojeń.

35. Gospodarka światowa w II połowie XX w.

W 1948r kraje Europy Zachodniej /Wielka Brytania, Francja, Belgia, Holandia i Luksemburg/ utworzyły Unię Zachodnio-Europejską, by jednocząc się łatwiej mogły się bronić przed agresywną ekspansją ZSRR. Z inicjatywy Francji i Niemiec w 1951r. powstaje Unia Węgla i Stali dla kilku krajów Europy Zachodniej. W 1967r. trzy wspólnoty /Europejska Wspólnota Węgla i Stali, Europejska Wspólnota Energii Atomowej i Europejska Wspólnota Gospodarcza/ zostały formalnie połączone 1 lipca 1967r. w Wspólnotę Europejską. W pierwszych latach integracja następowała bardzo szybko. Wielkie przemiany w rolnictwie dokonały się w latach 70-tych, znacznie zmniejszając zatrudnienie poprzez mechanizację i powiększenie gospodarstw. W 1969r postanowiono wspólnie finansować politykę rolną i dążyć do unii gospodarczo-walutowej. Wielka Brytania, nie należąc do Unii stworzyła nową organizację Stowarzyszenie Wolnego Handlu /dla kilku krajów europejskich/, ale w 1972r. wstąpiła do unii razem z Danią, Norwegią i Irlandią. W 1974r. powstał Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego służący do usunięcia przepaści między państwami członkowskimi. Powstała również Rada Europejska. W 1986r. unia liczyła już 12 członków /weszła Hiszpania i Portugalia, a wcześniej Grecja/.

Problemem były stosunki wspólnoty z krajami Trzeciego Świata. W 1963r. wspólnota podpisała konwencję oferującą osiemnastu krajom czarnej Afryki /głównie byłe kolonie francuskie i belgijskie/ współpracę handlową, techniczną i finansową. Natomiast w 1975r. podpisano konwencję z 46 krajami Afryki, rejonu Morza Karaibskiego i regionu Pacyfiku przyznającą im swobodę handlu międzynarodowego oraz pomoc przemysłową i finansową. W 1979r. konwencja została odnowiona i rozszerzona do 58 krajów, a w 1984r. rozszerzono ją ponownie, obejmując w sumie 65 krajów. Wspólnota zawarła tez porozumienie z Izraelem /1975/, Tunezją, Algierią, Marokiem /1976/ oraz Egiptem, Syrią, Jordanią i Libanem /1977/.

Odpowiedzią na plan Marshalla było utworzenie w 1949r. Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej dla ZSRR, Polski, Rumunii, Węgier, Albanii i NRD. Celem jej było zwiększenie tempa rozwoju gospodarczego, ale z czasem stała się dla ZSRR narzędziem wpływu na gospodarki państw socjalistycznych. W drugiej połowie 1989r. w Europie Wschodniej seria wydarzeń spowodowała obalenia komunistycznych reżimów. Drogę wskazała Polska i Węgry. Podstawowym powodem upadku reżimu było społeczne niezadowolenie z efektów działalności gospodarczej. W roku 1991 RWPG zostało rozwiązane, a państwa Europy Środkowej i Wschodniej zaczęły starać się o przystąpienie do Unii Europejskiej.

Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte XX w. przyniosły rozszerzenie w świecie ideologii uznającej konkurencję i liberalizację gospodarki. Upadek kolektywizmu był wielkim tryumfem systemu rynkowego. Występują nowe tendencję w gospodarce światowej; globalizacja procesu ekonomicznego i polaryzacja rozwoju oraz potencjału gospodarczego na trzech obszarach: Ameryka Północna, Europa Zachodnia, Daleki Wschód i południowa Azja. Umacnianiu konkurencyjności miało służyć przekształcenie systemów ekonomicznych idących w kierunku liberalizacji; gospodarka jest poddawana prywatyzacji i deregulacji, pojmowane jako ograniczenie ingerencji państwa. Prywatyzacja ułatwia ekspansję wielkich grup kapitałowych; deregulacja zwiększa swobodę działania firm prywatnych. Ideologia konkurencyjności - uznająca prawo silniejszych do dominacji nad słabszymi. Problemem globalizacji są państwa rozwijające się, których zaludnienie szybko rośnie i rozwój gospodarczy nie jest konkurencyjny, co powoduje niedożywienie ludności. Natomiast w krajach wysokorozwiniętych powstają nadwyżki żywności, jak również wzrost bezrobocia.

Europejski System Walutowy /ERM/ został ustanowiony w 1979r. W roku 1999r. miała powstać wspólna waluta, ale kryzys w 1992r. spowodował wystąpienie Anglii i Włoch z ERM, co spowodowało opóźnienia w realizacji. W 1993r. utworzenie Europejskiego Obszaru Gospodarczego /połączenie Wspólnoty Europejskiej i Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu - bez Szwajcarii/ - Unia Europejska. W 1994r. Austria, Finlandia i Szwecja przystąpiły do Unii Europejskiej.

W 1991r. UE podpisała z Polską, Czechosłowacją i Węgrami umowy stowarzyszeniowe, w następnych latach podobne umowy były podpisywane z byłymi krajami komunistycznymi. Stworzono Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju by pomóc tym krajom. UE boryka się z wieloma problemami, unia walutowa nie jest w pełni akceptowana, pomoc nowym “biedniejszym” członkom budzi niechęć, struktury Rady Europejskiej nie są w pełni dostosowane do większej ilości członków, przygotowuje się je do 24 członków.

Rywalizacja USA ze Związkiem Radzieckim o dominację na świecie, rozwój wielkich przedsiębiorstw i zwiększenie wpływu państwa na gospodarkę /interwencjonizmu/ pomogło przez plan Marshalla integracji zarówno krajów europejskich jak i krajów Ameryk. W 1994r. utworzono Północnoamerykański Obszar Wolnego Handlu - NAFTA/. W skład weszły: USA, Kanada i Meksyk, później jeszcze inne państwa /w sumie 34 kraje obu Ameryk/.

W 1989r powstał Asia-Pacific Economic Cooperation /APEC/, obecnie grupuje 21 krajów Azji i Pacyfiku. Na wzór Rady Europejskich w 1995r. utworzono podobną stałą radę. Natomiast kraje Afryki już od 1958 zaczęły proces integracji. W 1981r powstała Preferencyjna Strefa Gospodarcza /PTZ/ przekształcona w 1994 w organizację COMESA, która grupuje 21 krajów Afryki Południowo-Wschodniej.

Obecnie państwa świata nadal są podzielone na kraje wysokouprzemysłowione, postkomunistyczne, rozwijające się. Gospodarka tych państw w większym lub mniejszym stopniu jest regulowana przez państwo, a nie tylko zdana na wolny rynek. Najbardziej rozwiniętym krajem jest USA, które koordynuje politykę ekonomiczną i ma największy wpływ na gospodarkę światową. Rosja natomiast po przemianach politycznych i rozpadzie stała się krajem, który ma wielkie problemy gospodarcze /w szczególności w rolnictwie/ - jednak poprzez rozwój techniki w kierunku energii atomowej nadal liczy się prawie na równi z USA.

36. Gospodarka Polski po II wojnie światowej.

Na ukształtowania się stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych w Polsce po II wojnie światowej wypłynął tok zdarzeń i układ sił militarnych. O powojennym ustroju Polski, jej terytorium, o charakterze władzy zadecydowało zajęcie obszarów Polski w latach 1944-1945 przez Armię Czerwoną, utworzenie pod kierownictwem komunistów Krajowej Rady Narodowej /KRN/ i Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego /PKWN/, uznanie tych organów przez ZSRR i przejęciu przez nie władzy. Rozstrzygnięcia dot. Polski podjęto w Jałcie 1945r. Likwidacja rządu polskiego, przebywającego w Londynie i przejęcie władzy przez Polską Partię Robotniczą /PPR/. Polityka PPR od początku wypierała w wpływ na kierunek polityki ekonomicznej i powiązaniu z ZSRR. We wrześniu PPR wydał dekret o reformie rolnej, znoszący wielką prywatną własność ziemską. W 1946r. uchwalono ustawę o nacjonalizacji przemysłu, na mocy której upaństwowiono wielkie i średnie przedsiębiorstwa. Gospodarka miała opierać się na współistnieniu 3 sektorów: państwowego /podstawowe gałęzie gospodarki/, spółdzielczego i prywatnego /małe zakłady do 50 pracowników i gospodarstwa rolne do 50h oraz na terenach zachodnich do 100h. Terytorium państwa na mocy traktatów podpisanych przez PKWN z ZSRR oraz postanowień konferencji jałtańskiej 3 mocarstw /USA, Anglia, ZSRR/ i układów poczdamskich zostało zmienione /przesunięte na zachód/. Stało się mniejsze o około 1/5. Liczba ludności zmalała z 35mln /1939r/ do 23,9mln /1946/. W trakcie wojny zginęło około 6mln ludności oraz fakt, że poza granicami pozostała część ludności polskiej. Zaczęły się przesiedlenia /Niemców na zachód, a na te tereny Polaków z zagranicy wschodniej/. Wyniszczająca działalność okupantów spowodowała fizyczną likwidację sporej części inteligencji, kadry kierowniczej, duchowieństwa, kupców itp. Ludność odczuwała dotkliwe skutki niedożywienia.

Straty w majątku trwałym przekroczyły 38% wartości przedwojennej /były wyższe niż po I w.światowej/. W przemyśle zniszczono 35% budynków, 52% urządzeń energetycznych, 45% wyposażenia technicznego. W wysokim stopniu były zniszczone miasta, przede wszystkim: Warszawa, Wrocław, Szczecin, Gdańsk, Poznań. Ucierpiały także miasta średnie i małe, szczególnie na terenach odzyskanych. Został szczęśliwie potencjał przemysłowy okręgów górnośląskiego i łódzkiego. Wyniszczenie rolnictwa spowodowało, će na rynek w 1946 nie dostarczało ono nawet ˝ wielkości przedwojennej produkcji. Komuniści początkowo w sterowaniu gospodarką nawiązywali do rozwiązań instytucjonalno-systemowych, zatrudniono czźśę przedwojennych fachowców. Pierwsze działania gospodarcze miały na celu zapewnienie odbudowy transportu, warunkującego zaopatrzenie ludności i produkcji oraz przesiedleń. Starano się odtworzyć to, co nadawało się do odbudowy.

W manifeście PKWN zapowiedziano reformę rolną. Po przejęciu gospodarstw powyżej 50h na wschodzie i powyżej 100h na zachodzie oraz konfiskacie gospodarstw niemieckich i należących do kolaborantów miały być rozdzielone między chłopów małorolnych, średniorolnych z licznymi rodzinami, drobnych dzierżawców oraz robotników rolnych, poza ziemiami przeznaczonymi na gospodarstwa “wzorcowe” /rozdzielenie za minimalną opłatą/. Podstawą miało być gospodarstwo 5h średniej jakości dla średni licznej rodziny. Państwo miało zobowiązać się do zaopatrzenia tych właścicieli w środki potrzebne do egzystencji. Szczegóły przedstawiono w dekrecie PKWN z 6 września 1944r. Oprócz tego dekret przewidywał tworzenie w pobliżu miast gospodarstw rolniczych i działek pracowniczych. Do końca 1947r na około 440tys gospodarstw wydano 318tys wpisów hipotecznych. Na ich podstawie można stwierdzić, że 1/3 gospodarstw przewyższała obszar 13h, a 8% 15h. Ogółem we wsiach ziem zachodnich osiedliło się ok. 2mln osób. Od 1947 zmieniła się polityka rolna: na gruntach I i II klasy wielkość otrzymanych działek mogła sięgać 7h, na gruntach klasy III i IV - 9h, a na V i VI - 12h. Do końca 1948 dokonano rewizji 37tys gospodarstw. Nadwyżki miano przekazać mniejszym.

Kierunki działań w 1947-1949r. zostały objęte trzyletnim planem /opracowany przez Centralny Urząd Planowania/. Okres odbudowy w latach 1946-1949 charakteryzował się dużą dynamiką, stosunkowo sprawnym prowadzeniem operacji i szybkim osiąganiem wytyczonych celów. W niespotykanej wcześniej skali przeprowadzono odbudowę miast i wsi, a jednocześnie przemieszczenia ludności. W latach 1945-1948 znacjonalizowane przedsiębiorstwa działały głównie wg zasad okresu międzywojennego; były samodzielne w zakresie planowania i dysponowania produkcją, kierowały się kryterium zysku, powiązane były z budżetem państwa przez wyniki działalności i płacenie podatków. Spółdzielczość miała autonomię. Funkcjonował samorząd terytorialny. Przedsiębiorstwa prywatne do 1948r były prawie równorzędnie traktowane z jednostkami państwowymi. Planowanie miało charakter zdecentralizowany; zadania państwa koncentrowały się na problematyce inwestycji, alokacji, funduszu przeznaczonego na odbudowę, kredytu bankowego i przygotowanie kierunków polityki ekonomicznej. Całkowitej nacjonalizacji podlegało 17 gałęzi przemysłu /bez względu na ilość zatrudnionych/; kopalnie, przemysł naftowy i gazu ziemnego, przedsiębiorstwa energetyczne, gazownicze, większe zakłady wodociągowe, juty żelaza, metali kolorowych, przemysł zbrojeniowy, koksownie, cukrownie, fabryki odzieży, gorzelnie, fabryki wódek, większe browary, młyny, wielki i średni przemysł włókienniczy. W pozostałych gałęziach podlegały nacjonalizacji przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 50 osób na jedną zmianę. Do końca 1948r. upaństwowiono 5870 przedsiębiorstw. Ale już w 1947r działacze PPR zaczęli krytykować trójsystemowy model gospodarki i metody planowania przez CUP. W PPR przewagę uzyskały grupy forsujące wprowadzenie stalinowskich metod zarządzania krajem i kierowaniem gospodarką. Do ustąpienia został zmuszony I sekretarz KC PPR Gomułka, a stanowisko to objął Bierut. W 1948r z PPR i PPS została utworzona Polska Zjednoczona Partia Robotnicza /PZPR/, zaczym poszły represje i aresztowania, które dotknęły wielu bezpartyjnych, szczególnie przedwojennych fachowców, zatrudnionych w przemyśle, rolnictwie, transporcie i bankowości, oraz wszystkich którzy byli niechętni wobec reżimu. W tymże 1948 z inicjatywy PPR rozpoczęła się tzw. bitwa o handel, czyli zadania zmierzające do szybkiej likwidacji sektora prywatnego. Prowadzono ją posługując się naciskiem i represjami. W latach 1949-1950 nastąpiła zasadnicza przebudowa sytemu gospodarczego Polski według modelu sowieckiego. Zlikwidowano CUP i GUPP, powołano zaś Państwową Komisję Planowania Gospodarczego ./PKPG/. Rozbudowano urzędy centralne, utworzono liczne ministerstwa gospodarcze, wszystko było podporządkowane aparatowi partyjnemu. Na mocy ustawy w 1950 zlikwidowano samorząd terytorialny. Na przełomie 1949/1950 ścisłą kontrolą objęto spółdzielczość, faktycznie likwidując jej samodzielność. W lipcu 1952r. uchwalono konstytucję i powstała Polska Rzeczpospolita Ludowa /PRL/.

37. Gospodarka państw socjalistycznych po II wojnie światowej.

Kraje, w których po II wojnie światowej ustawiono gospodarkę kolektywistyczną wg narzuconych im wzorców sowieckich, realizowały politykę industrializacji. Stosowano strategię rozwoju ekstensywnego, opartą na posługiwaniu się czynnikami ilościowymi, a więc powiększaniu majątku trwałego i zatrudnianiu w sferze produkcji. Wymagało do podnoszenia poziomu stopy akumulacji, co uzyskiwano dzięki scentralizowanym metodom zarządzania, koncentrowaniu środków uznanych za podstawowe i odsuwaniu na później innych. Zapewniało to początkowo uzyskiwanie wysokiego tempa wzrostu produkcji, ale nie przyniosło wyników w dziedzinie spożycia, co przyniosło napięcia społeczne. W miarę wyczerpywania się rezerw zasobów ekstensywnych skuteczność zaczęła maleć.

Charakterystycznym modelem zarządzania gospodarczego dla socjalizmu jest gospodarka planowana, nakazowa i nakazowo-rozdzielcza. Jednym lub dominującym regulatorem produkcji jest wzajemnie powiązanych planów gospodarczych /rocznych, wieloletnich, perspektywicznych/ zawierających decyzje planowania na szczeblu centralnym. Plany gospodarcze przygotowane były przez powołane do tego agendy rządowe. Gospodarka planowana eliminuje oddziaływanie rynku na procesy gospodarcze, dokonuje się tylko na nim obrót dobrami konsumpcyjnymi. Jest on sterowny przez państwo które decyduje o ich podaży, cenach, a w pewnym stopniu o popycie /regulacja dochodów gospodarstw domowych/.

Uznawanie przez kraje zachodnie podziału Europy przesądzono przez układ jałtański. Przewidywał on przyznanie istotnej roli ZSRR, co skonkretyzowało zajęcie ziem wschodnioeuropejskich przez wojska radzieckie. W lutym 1947 podpisano traktaty pokojowe z Rumunią, Węgrami, Bułgarią i Finlandią. Sposób odzyskania niepodległości przez Czechosłowację /wyzwoliły wojska radzieckie - w lutym 1948 władzę przejęli komuniści/ Albanię przesądził o radzieckiej strefie wpływów. Podczas wojny ustalono jednakowy wpływ ZSRR, Anglii i USA w Jugosławii, co pozwoliło na pewną niezależność tego kraju. Tito mimo podobnego sposobu rządzenia jak w ZSSR w 1948r oficjalnie zerwał z nim i państwami satelickimi stosunki. Najtrudniejsze były posunięcia związane z Polską, która miała dwa rządy; w Londynie i na terenach Polski, zajętej przez wojska radzieckie. Pod wpływem nalegań ZSRR i zgody Zachodu obie grupy zjednoczyły się, tworząc Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Koalicja ta przetrwała do 1947 kiedy komuniści przejęli nad nim całkowitą kontrolę. Rozstrzygnięcia w Poczdamie dotyczyły tymczasowych granic Polski, które po poparciu przez ZSRR stały się definitywnymi. Państwa satelickie Niemiec z okresu wojny; Rumunia, Bułgaria i Węgry musiały płacić reparacje - większość tych sum otrzymał ZSRR. Komuniści tych państw pod ochroną wojsk radzieckich przejęły władzę i utworzyły republiki ludowe na wzór radziecki. Finlandia utraciła na rzecz ZSRR część ziem i musiała płacić reparację /300ml dol/, ale utrzymała niepewną neutralność. Łotwa, Litwa i Estonia zostały anektowane przez ZSRR jako republiki autonomiczne. W styczniu 1949r. po wstępnych sukcesach Programu Odbudowy Europy ZSRR utworzył Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej /RWPG/. Organizacja ta obejmowała Albanię, Bułgarię, Rumunię, Węgry, Czechosłowację, Polskę i Niemcy Wschodnie. Oficjalnie jej celem miała być koordynacja rozwoju gospodarczego krajów komunistycznych i promowania efektywniejszego podziału pracy, w rzeczywistości ZSRR wykorzystał ją do zwiększenia uzależnienia państw satelickich.

Wymian handlowa ze Związkiem Radzieckim, jak i między pozostałymi krajami nadal odbywała się na zasadach bilateralnych /wymiana handlowa między dwoma krajami/. Kiedy w 1953r. umarł Stalin, blok radziecki pozornie prezentował się monolitycznie. Wszystkie kraje były uzależnione od Moskwy, jednak istniały rozbieżne tendencje. Po zerwaniu Jugosławii z ZSRR mimo, że była krajem komunistycznym, przyczyniło się do pragnień pójścia w jej ślady przez państwa satelickie. Wkrótce po śmierci Stalina w kilku krajach wybuchły strajki i zamieszki, w związku z którymi ZSRR musiał użyć sił wojskowych. W 1956 premier Węgier /komunista Imre Nagy/ obiecał przeprowadzenie rozległych reform i zwrócił się do ONZ, by zagwarantowała neutralność Węgier /na zasadach podobnych do Austrii/. Dla Związku Radzieckiego było to za wiele, 4.11b.r. wojska radzieckie zaatakowały i mimo bohaterskich walk przez węgierskich robotników i studentów, Rosjanie odzyskali kontrolę. Ruch na rzecz demokratycznego socjalizmu najbardziej rozwinął się w Czechosłowacji. W styczniu 1968r. komuniści pod kierownictwem A.Dubczeka zdymisjonowali starą stalinowską gwardię i wprowadzili program reform; zwiększenie wolnego rynku, złagodzenie cenzury, zwiększenie swobody jednostki. Rosyjskie imperium znów trzeba było utrzymać siłą /wprowadzenie stanu wyjątkowego w Czechosłowacji/.

Chiny chociaż nie wchodziły w skład bloku radzieckiego były państwem komunistycznym i były związane sojuszem ze Związkiem Radzieckim. Posługując się nowoczesnymi metodami dyktatury monopartyjnej komuniści rozciągnęli swą kontrolą na cały kraj. Nowy rząd początkowo tolerował chłopską własność jak i własność w dziedzinie handlu i przemysłu. W 1953r. przystąpił do kolektywizacji rolnictwa i nacjonalizacji przemysłu. Głównym celem Chin była przebudowa społeczeństwa, wyeliminowania klasy feudalnej i burżuazyjnej /wywłaszczenia i egzekucje/. W 1960 ZSRR przerwał swoją pomoc Chinom i doszło prawie do wojny. Chociaż Chiny utraciły pomoc ZSRR w 1964 miały swój triumf w dziedzinie techniki /eksplozja bomby atomowej/. Związek Radziecki w Azji miał 3 państwa satelickie: Mongolia / na początku gospodarka pasterska, ale po odkryciu złóż miedzi i molibdenu rozwinął się przemysł/, Korea Północna /gospodarka typu radzieckiego, w dużym stopniu uprzemysłowiona w stosunku do państw Azji/, Wietnam Północny - od 1954r. Na półkuli zachodniej państwem socjalistycznym była Kuba związana z ZSRR i w 1972r. została przyjęta do RWPG.

38. Gospodarka USA po II wojnie światowej.

Stany Zjednoczone po II wojnie światowej dominowały w gospodarce światowej. Wynikało to z powstałej luki między USA, a resztą świata w latach drugiej wojny światowej. Nie prowadzące wojny Stany zjednoczone dominowały w świecie w zakresie:

1. poziomu techniki i technologii produkcji, która wynikała zarówno z nagromadzonych doświadczeń technicznych od XIX w. poczynając, jak i z wielkiej mobilizacji gospodarczej i rozwoju przemysłu w latach II wojny światowej

2. sprawności organizacyjnej gospodarki i jej nastawienia na rozwój nowoczesnych gałęzi wytwarzania (przemysł atomowy, elektroniczny, chemiczny, itp.)

3. roli państwa w regulowaniu procesów gospodarczych

4. pełnego wykorzystania naukowych metod organizacji i zarządzania gospodarką

5. poziomu wykształcenia społeczeństwa i wysokich kwalifikacji kadr kierowniczych w gospodarce.

Czynniki te zdecydowały o wielkiej ekspansji kapitałów amerykańskich na rynki zagraniczne i o dominacji politycznej USA w Europie Zach. po wojnie. Kapitał amerykański wchodził do przemysłu krajów zachodnich szczególnie w branżach informatyki, telekomunikacji, elektroniki.

Dopiero początek lat sześćdziesiątych był początkiem spadku znaczenia gospodarczego USA na świecie. Przyczyną tego była Japonia, która zaczęła konkurować z USA w dziedzinach najnowocześniejszych technologii wszystkich branż, a także większej wydajności pracy.

39. Gospodarki państw Europy Zach. po II wojnie światowej

Do roku 1959 gospodarka państw Europy Zach., była uzależniona od USA. Natomiast w latach sześćdziesiątych rozwinięte już państwa Europy Zach. zaktywizowały się gospodarczo, co pozwoliło im dość skutecznie przeciwstawić się amerykańskiej dominacji gospodarczej. Źródła tego tkwiły w integracji gospodarczej i wykorzystaniu międzynarodowego podziału pracy. Powstanie EWG i EFTA przyczyniło się do zdynamizowania handlu zagranicznego, który w przeciwieństwie do okresu wcześniejszego stał się ważnym składnikiem dochodu narodowego (w 1980 r. W Wielkiej Brytanii - 20,6%, w RFN - 23,7%, w Holandii - 50%). Unowocześnił się i restrukturyzował przemysł, który począł wytwarzać nowoczesne dobra wysokiej jakości (samochody, sprzęt elektroniczny). Rosły nakłady na badania naukowe i wdrożeniowe w przemyśle. W Europie Zach. dominowały tradycyjne, historycznie ukształtowane potęgi przemysłowe: RFN, Francja, Wielka Brytania i Włochy. Siłą napędową była produkcja przemysłowa oraz eksport wyrobów przemysłowych. Efektem tego był wzrost produktu krajowego brutto (PKB) wyższy niż w USA. Obok dużych państw rozwijały się też i mniejsze były to: Belgia, Holandia, Luksemburg, Austria i Szwecja, których produkt krajowy brutto był wyższy niż w USA.

40. Procesy regionalnej integracji gospodarczej na świecie w II połowie XX w.

Patrz pytanie nr 39

41. Gospodarka Japonii w II połowie XX w.

Czynniki wzrostu gospodarczego Japonii:

• Japonia nie uczestniczyła w światowym wyścigu zbrojeń i nie ponosiła znaczniejszych wydatków militarnych co pozwoliło rozszerzać i ulepszać cywilny sektor gosp

odarki narodowej

• Handel wyspecjalizowanymi wyrobami przemysłowymi z państwami, które prowadziły wojny: koreańska (1950 - 53) i wietnamska (1964 - 73)

• Utrzymywanie bardzo wysokiej stopy inwestycji ok. 40% (przemysł inwestycyjno - produkcyjny)

• Ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie

• Organizacja szkolnictwa i dopływ wysokokwalifikowanej siły roboczej oraz kadr kierowniczych z potrzebami przemysłu

• Sprawna organizacja i wysoka dyscyplina społeczna

• Intensywny import nowej techniki i postępu technicznego

• Połączenie japońskich tradycji z nowoczesnością (tworzenie trwałych związków uczuciowych pracowników i ich rodzin z firmą)

• Wykorzystanie polityki interwencjonizmu

• Utrzymywanie narodowego charakteru własnej gospodarki (nie dopuszczanie do przejmowania przez obce korporacje krajowego przemysłu)

• Stabilizacja polityczna Japonii

Podstawą japońskiego “cudu gospodarczego” był przemysł motoryzacyjny. W 1980 r. wyprodukowano ponad 7 mln. samochodów osobowych i 4 mln. ciężarowych co przekroczyło poziom produkcji w USA. Japonia osiągnęła też przewagę w dziedzinie produkcji zegarków, aparatów fotograficznych, sprzętu radiowego i telewizyjnego, wyposażenia biur. Uzyskała też przewagę jakościową w produkcji sprzętu telekomunikacyjnego, samolotów odrzutowych, techniki jądrowej i rakietowej. Poziom inwestycji w 1980 r. był dwa razy wyższy niż w USA.

42. Procesy integracji gospodarczej w Europie.

Procesy integracji państw kapitalistycznych mamy omówione w pytaniu nr 47.

Zostaje nam drugi obóz tj. państw socjalistycznych. Szczególnie w Polsce i na Węgrzech społeczeństwo domagało się wzrostu poziomu poprawy życia. Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ponownie powrócono do realizacji przyspieszonego wzrostu gospodarczego. Wzrost ten opierał się na tzw. czynnikach ekstensywnych, czyli wysokiej stopie inwestycji i wzroście zatrudnienia, natomiast wydajność pracy była niższa niż na zachodzie. Postęp techniczny był słabszy szczególnie w nowoczesnych gałęziach przemysłu oraz w produkcji dóbr konsumpcyjnych. W gospodarce państw socjalistycznych pojawia się tzw. luka technologiczna, co powoduje powiększenie się dystansu rozwojowego między Europą Wsch., a Zach. Powstała RWPG, która miała na celu wzajemną pomoc gospodarczą między krajami. Główne przyczyny trudności gospodarczych tkwiły w samej gospodarce realnego socjalizmu. W żadnym z krajów socjalistycznych nie przeprowadzono konsekwentnej reformy systemu organizacji gospodarki planowania i zarządzania. Nie sprzyjała temu np. w Polsce: kadra kierownicza przedsiębiorstw państwowych, aparat biurokratyczny oraz aparat partyjny, obawiający się utraty wpływów na kierowanie gospodarką. Narastały zatem sprzeczności między osiągniętym stosunkowo wysokim poziomem bazy materialnej przemysłu (licencje zach.), a anachronicznym systemem “ręcznego” kierowania przedsiębiorstwem i całą gospodarką. Doprowadziło to do przewlekłego kryzysu społecznego w drugiej połowie lat siedemdziesiątych.

43. Rewolucja naukowo - techniczna.

W latach po II wojnie światowej, kraje zachodnie przeżywały okres najpomyślniejszego rozwoju. Przyczyny tego rozwoju związane były z postępami rewolucji naukowo - technicznej. Rewolucja między systemami Wschód - Zachód doprowadziła do wyścigu zbrojeń opartego na najnowocześniejszej technice. Rewolucja techniczna miała też pokojowe wykorzystanie. Spowodowała potanienie wyrobów przemysłowych, masowej konsumpcji (stawały się powszechnie dostępne dla szerokich mas ludzkich). Działania reklamowe (Marketing) skutecznie poszerzały rynki zbytu. Rozwijała się masowo motoryzacja, a co za nią idzie to też: (drogi, autostrady, sieć moteli i obiekty obsługi turystycznej, usługi itp.). Ważne znaczenie miał rozwój budownictwa mieszkaniowego, który poszerzał popyt na inne artykuły (meble, sprzęt elektrotechniczny i elektroniczny) oraz na artykuły inwestycyjne (tradycyjne) tj. cement, stal oraz tworzywa sztuczne (przemysł chemiczny).

44. Ekonomiczne przesłanki upadku socjalizmu.

Wielki wysiłek techniczny oraz import techniczny z Zachodu przyczynił się do unowocześnienia przemysłu krajów socjalistycznych i poziomu technicznego. Zakupy licencji pozwoliły na produkcję wielu nowych wyrobów z dziedziny przemysłu elektronicznego i maszynowego. Nie poprawiło to jednak efektywności gospodarowania. Towary produkowane przez państwa socjalistyczne były mało konkurencyjne na wymagających rynkach zachodnich. Brak wpływów z eksportu uzależniał zakupy od pozyskiwania kredytów w bankach państw zachodnich. Zadłużenie wzrastało i zamiast być czynnikiem wzrostu stawało się jego barierą. Gwałtowne zmiany w gospodarce światowej w I połowie lat siedemdziesiątych (skok cen ropy naftowej, recesja i inflacja na Zachodzie, podrożenie kredytów) spowodowały pogorszenie warunków gospodarczych państw socjalistycznych. Państwa zachodnie poczęły stosować różne metody protekcjonizmu, co wywołało trudności w eksporcie z Europy Wschodniej. Kredyty stały się droższe, obsługa długów również podrożała (stopa procentowa w latach 1970 - 80) wzrosła trzykrotnie. Spowodowało to załamanie gospodarki w krajach socjalistycznych i doprowadziło do rozpadu bloku państw socjalistycznych. Brak prawideł, cen, realnego kursu wymiennego walut i oprocentowania kredytów oraz narzucanie przez ZSRR kierunków specjalizacji poszczególnych państw. Utrzymanie RWPG pogłębiało izolację krajów socjalistycznych od gospodarki światowej.

45. Gospodarki nowouprzemysłowionych państw Azji Wschodniej i Południowo - Wschodniej w końcu XX w.

Kraje nowouprzemysłowione Azji Wschodniej i Południowo - Wschodniej to: (Korea Południowa, Singapur, Hongkong, Tajwan, Tajlandia, Malezja, Indonezja).

Korea Południowa - o skoku gospodarczym zadecydował rozwój przemysłu i jego proeksportowa orientacja, produkcja przemysłowa wzrasta w bardzo szybkim tempie 60 - 70 o 10%, a w latach 1965 - 90 o 17%. Udział eksportu w produkcji krajowej wzrósł z 1% w 1960 r. Do 28% w 1975 r. W 1990 r. Korea znalazła się na 13 miejscu wśród największych eksporterów świata. Czynnikami wzrostu były: wysoki udział akumulacji w dochodzie narodowym, 30% obfity przepływ kapitałów amerykańskich i japońskich, wysoka wydajność pracy, przekraczająca dynamikę pracy realnej.

Singapur - miast państwo rządzone przez Ludowa Partię Działania. Stworzyło silną gospodarkę opartą na rozwoju wybranych gałęzi przemysłu, usługach związanych z handlem i transportem morskim oraz na eksporcie. Nośnikami wysokiego wzrostu gospodarczego były: liberalizm handlowy, liczne ułatwienia dla obcych firm (np. ulgi podatkowe, wysoka wydajność.

Tajwan - wyspa po 1949 r. stałą się siedziba Republiki Chińskiej rządzonej przez Czang Kaj - Szeka i partię Kuomintang. Została tu przeprowadzona reforma rolna na wzór japoński. Uaktywniła ona rolnictwo i stworzyła bazę do uprzemysłowienia. Lata 60 - 70 - dynamiczny rozwój przemysłu. Gospodarka została nastawiona na eksport wyrobów przemysłu okrętowego, elektrotechnicznego, elektronicznego, informatycznego (komputery) i chemicznego.

Hongkong - rozwinął się dzięki strefie wolnocłowej, ale tez jako silny ośrodek przemysłu elektrotechnicznego, elektronicznego, chemicznego, precyzyjnego i stoczniowego.

Tajlandia - rozwijała się tez niezwykle szybko, poważne dochody eksportowe czerpie z eksportu płodów rolnych (głównie ryżu i kukurydzy). Rozwinięty przemysł elektrotechniczny i elektroniczny.

Indonezja - podstawa rozwoju był przemysł wydobywczy (ropa naftowa, rudy metali, węgiel).

46. Globalizacja gospodarki kapitalistycznej w końcu XX w.

Globalizacja gospodarki kapitalistycznej, czyli połączenie wspólną polityką gospodarczą państw kapitalistycznych, sprzedaż technologii przemysłowych, wzajemny handel doprowadziły do olbrzymiego wzrostu gospodarczego tych państw. Charakteryzowała się też tym, aby podnosić stopę życiową ludności. Wzrost gospodarczy był szybki i zrównoważony, co przyczyniło się do postępu cywilizacyjnego i dobrobytu materialnego ludności. Wytwarza się coraz więcej dóbr wysokiej jakości (samochody, sprzęt elektrotechniczny). Rosną nakłady na badania naukowe i wdrożeniowe co sprzyja proeksportowej specjalizacji. Produkcja przemysłowa i dynamika produktu krajowego stawiały te państwa na czele państw całego świata.

47.Transformacja polskiej gospodarki w latach dziewięćdziesiątych.

W okresie między Ii wojną światową , a 1990 r. w Polsce obowiązywał system polityczny nazywany socjalizmem. Jego założenia wyznaczały drogę gospodarce, która charakteryzowała się planowaniem. Jednakże okazało się to nieefektywnym sposobem zarządzania w dłuższym okresie czasu i w latach 80 - tych w Polsce obserwowaliśmy spadek dynamiki produkcji i wzrost procesów inflacyjnych.

Konieczna była transformacja, która zapoczątkowała przejście do rynkowej gospodarki typu kapitalistycznego. Jeszcze w 1987 r. opracowany został “Rządowy Program Realizacyjny II etapu Reformy Gospodarczej” oraz “Program Umacniania Pieniądza”, które podejmowały próbę stabilizacji gospodarki, ale nie powiodły się. Przemiany polityczne w 1989 r. przyspieszyły zmiany systemowe i efektem tego był “Program Gospodarczy”.

Przejście do gospodarki rynkowej spowodowało załamanie produkcji, statystyczny spadek realnych wynagrodzeń i świadczeń socjalnych, lecz także falę przekształceń jakościowych, strukturalnych oraz przełom w funkcjonowaniu rynku.

Okres transformacji można podzielić na etapy. Pierwszy z nich, to było wprowadzenie w życie programu z października 1989 r., który zakładał dokonanie gruntownych przekształceń własnościowych, zainicjowania aktywnej polityki antymonopolowej i likwidacji struktur monopolowych, liberalizacji cen rozpoczęcia procesu dostosowywania ich struktury do struktury cen rynku światowego, otwarcia gospodarki na świat , uruchomienia rynku kapitałowego oraz dopuszczenia inwestycji zagranicznych. W pierwszych latach jego realizacji popełniono błędy wyrażające się m. in. w liczeniu na szybkie efekty prywatyzacji, w skokowej liberalizacji eksportu oraz nadmiernym fiskalizmie, wobec przedsiębiorstw państwowych, powodującym, że kilka lat obciążenia podatkowe przewyższały znacznie zysk brutto przedsiębiorstw i uniemożliwiały praktycznie ich rozwój. W efekcie, nastąpiło głębokie załamanie się koniunktury, spadł PKB, gwałtownie wzrosło bezrobocie (w latach 1990 - 91 liczba pracujących w gospodarce narodowej spadła o ponad 12%, PKB zmniejszył się o 14%, produkcja przemysłowa o ponad 30%, nakłady inwestycyjne o 14%, ceny detaliczne wzrosły 12 - krotne, a realne wynagrodzenie obniżyło się o 25%.

Kolejny etap, to początkowa faza głębszych zmian strukturalnych, powstanie i umacnianie procesów wzrostowych, ograniczenie tempa spadku zatrudnienia. Zaczął rosnąć PKB (np. w 1993 r. zwiększył się o 6,5% w porównaniu do 1992 r.) produkcja przemysłowa, nakłady inwestycyjne. Niestety, średni wzrost cen by ł nadal wysoki, przy ciągłym realnym spadku wynagrodzeń. Wiele firm zaczęło odnajdywać się w nowej sytuacji gospodarczej, jednak wiele innych znalazło się w bardzo trudnej sytuacji, szczególnie poprzez utratę rynków wschodnich lub rosnących zobowiązań kredytowych powstałych przed 1990 r. lub z innych powodów.

W kolejnym etapie nastąpiły wyraźne i korzystne zmiany jakościowe oraz ilościowe w gospodarce. Motorem napędzającym koniunkturę był popyt inwestycyjny i eksport. Przedsiębiorstwa “nauczyły się” zachowań rynkowych, co dało wzrost efektywności gospodarowania. Nastąpiło oddłużenie przedsiębiorstw, proinwestycyjne rozwiązanie systemu podatkowego i kredytowego, zwolnienie tempa inflacji, wzmożony wpływ kapitału zagranicznego. Wzrosły rozmiary inwestycji nowo rozpoczynanych.

Zmiany gospodarcze wpłynęły korzystnie na rynek pracy - zmniejszyło się bezrobocie - oraz sytuację materialną ludności (przyrost realnych wynagrodzeń, poprawa sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych).

Wszystkie zmiany transformacyjne nie byłyby możliwe bez stworzenia odpowiednich ram instytucjonalno - prawnych, co zostało zapoczątkowane w pierwszym okresie zmian i trwa nadal. Do najistotniejszych rozwiązań należy zaliczyć rozstrzygnięcia w:

1. prywatyzacji - ustawa o działalności gospodarczej z 1988 r., ustawa o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych z 1990 r., ustawa o Narodowych Funduszach Inwestycyjnych z 1993 r.

2. podatkach - wprowadzenie ulg pozwalających odliczać od dochodów wydatki inwestycyjne, zwolnienia dla inwestorów zagranicznych działających na terenach zagrożonych bezrobociem strukturalnym

3. polityce pieniężnej - ustawy regulujące przepisy celne i dewizowe (m. in. wymienialność złotego)

Związek Radziecki poniósł największe straty ze wszystkich państw uczestniczących w II wojnie światowej. Oszacowana liczba zabitych wahają się od 10 do 20mln. 25mln zostało pozbawionych dachu nad głową. Zniszczone duże obszary ziem uprawnych i część najbardziej uprzemysłowionych regionów. Zniszczeniu uległo 30% przedwojennego majątku. Mimo to ZSRR stał się w świecie powojennym jednym z dwu supermocarstw. By odbudować gospodarkę rząd zainicjował w 1946r. czwarty plan pięcioletni - nacisk położono na przemysł ciężki /szczególną uwagę poświęcono energii atomowej/. Nowy plan wykorzystywał też dużą skalę reparacji w naturze i daniny składane przez dawne państwa osi i nowe kraje satelickie. Stalin był potężniejszy niż kiedykolwiek. W ministerstwach przemysłu i rolnictwa przeprowadzono czystkę. Usuwano też wysokich urzędników państwowych i funkcjonariuszy partii.

Rolnictwo radzieckie niemal przez cały okres powojenny przeżywało kryzys. System kolektywizacji nie stwarzał chłopom bodźców. Skupiali się oni na uprawie niewielkich działek prywatnych /stanowiły 3% ziemi uprawnej kraju/.

48. Gospodarka USA po II wojnie światowej.

Stany Zjednoczone po II wojnie światowej dominowały w gospodarce światowej. Wynikało to z powstałej luki między USA, a resztą świata w latach drugiej wojny światowej. Nie prowadzące wojny Stany zjednoczone dominowały w świecie w zakresie:

1. poziomu techniki i technologii produkcji, która wynikała zarówno z nagromadzonych doświadczeń technicznych od XIX w. poczynając, jak i z wielkiej mobilizacji gospodarczej i rozwoju przemysłu w latach II wojny światowej

2. sprawności organizacyjnej gospodarki i jej nastawienia na rozwój nowoczesnych gałęzi wytwarzania (przemysł atomowy, elektroniczny, chemiczny, itp.)

3. roli państwa w regulowaniu procesów gospodarczych

4. pełnego wykorzystania naukowych metod organizacji i zarządzania gospodarką

5. poziomu wykształcenia społeczeństwa i wysokich kwalifikacji kadr kierowniczych w gospodarce.

Czynniki te zdecydowały o wielkiej ekspansji kapitałów amerykańskich na rynki zagraniczne i o dominacji politycznej USA w Europie Zach. po wojnie. Kapitał amerykański wchodził do przemysłu krajów zachodnich szczególnie w branżach informatyki, telekomunikacji, elektroniki.

Dopiero początek lat sześćdziesiątych był początkiem spadku znaczenia gospodarczego USA na świecie. Przyczyną tego była Japonia, która zaczęła konkurować z USA w dziedzinach najnowocześniejszych technologii wszystkich branż, a także większej wydajności pracy.

49. Gospodarki państw Europy Zach. po II wojnie światowej

Do roku 1959 gospodarka państw Europy Zach., była uzależniona od USA. Natomiast w latach sześćdziesiątych rozwinięte już państwa Europy Zach. zaktywizowały się gospodarczo, co pozwoliło im dość skutecznie przeciwstawić się amerykańskiej dominacji gospodarczej. Źródła tego tkwiły w integracji gospodarczej i wykorzystaniu międzynarodowego podziału pracy. Powstanie EWG i EFTA przyczyniło się do zdynamizowania handlu zagranicznego, który w przeciwieństwie do okresu wcześniejszego stał się ważnym składnikiem dochodu narodowego (w 1980 r. W Wielkiej Brytanii - 20,6%, w RFN - 23,7%, w Holandii - 50%). Unowocześnił się i restrukturyzował przemysł, który począł wytwarzać nowoczesne dobra wysokiej jakości (samochody, sprzęt elektroniczny). Rosły nakłady na badania naukowe i wdrożeniowe w przemyśle. W Europie Zach. dominowały tradycyjne, historycznie ukształtowane potęgi przemysłowe: RFN, Francja, Wielka Brytania i Włochy. Siłą napędową była produkcja przemysłowa oraz eksport wyrobów przemysłowych. Efektem tego był wzrost produktu krajowego brutto (PKB) wyższy niż w USA. Obok dużych państw rozwijały się też i mniejsze były to: Belgia, Holandia, Luksemburg, Austria i Szwecja, których produkt krajowy brutto był wyższy niż w USA.

50. Procesy regionalnej integracji gospodarczej na świecie w II połowie XX w.

Patrz pytanie nr 39

51. Gospodarka Japonii w II połowie XX w.

Czynniki wzrostu gospodarczego Japonii:

• Japonia nie uczestniczyła w światowym wyścigu zbrojeń i nie ponosiła znaczniejszych wydatków militarnych co pozwoliło rozszerzać i ulepszać cywilny sektor gospodarki narodowej

• Handel wyspecjalizowanymi wyrobami przemysłowymi z państwami, które prowadziły wojny: koreańska (1950 - 53) i wietnamska (1964 - 73)

• Utrzymywanie bardzo wysokiej stopy inwestycji ok. 40% (przemysł inwest

ycyjno - produkcyjny)

• Ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie

• Organizacja szkolnictwa i dopływ wysokokwalifikowanej siły roboczej oraz kadr kierowniczych z potrzebami przemysłu

• Sprawna organizacja i wysoka dyscyplina społeczna

• Intensywny import nowej techniki i postępu technicznego

• Połączenie japońskich tradycji z nowoczesnością (tworzenie trwałych związków uczuciowych pracowników i ich rodzin z firmą)

• Wykorzystanie polityki interwencjonizmu

• Utrzymywanie narodowego charakteru własnej gospodarki (nie dopuszczanie do przejmowania przez obce korporacje krajowego przemysłu)

• Stabilizacja polityczna Japonii

Podstawą japońskiego “cudu gospodarczego” był przemysł motoryzacyjny. W 1980 r. wyprodukowano ponad 7 mln. samochodów osobowych i 4 mln. ciężarowych co przekroczyło poziom produkcji w USA. Japonia osiągnęła też przewagę w dziedzinie produkcji zegarków, aparatów fotograficznych, sprzętu radiowego i telewizyjnego, wyposażenia biur. Uzyskała też przewagę jakościową w produkcji sprzętu telekomunikacyjnego, samolotów odrzutowych, techniki jądrowej i rakietowej. Poziom inwestycji w 1980 r. był dwa razy wyższy niż w USA.

52. Procesy integracji gospodarczej w Europie.

Procesy integracji państw kapitalistycznych mamy omówione w pytaniu nr 47.

Zostaje nam drugi obóz tj. państw socjalistycznych. Szczególnie w Polsce i na Węgrzech społeczeństwo domagało się wzrostu poziomu poprawy życia. Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ponownie powrócono do realizacji przyspieszonego wzrostu gospodarczego. Wzrost ten opierał się na tzw. czynnikach ekstensywnych, czyli wysokiej stopie inwestycji i wzroście zatrudnienia, natomiast wydajność pracy była niższa niż na zachodzie. Postęp techniczny był słabszy szczególnie w nowoczesnych gałęziach przemysłu oraz w produkcji dóbr konsumpcyjnych. W gospodarce państw socjalistycznych pojawia się tzw. luka technologiczna, co powoduje powiększenie się dystansu rozwojowego między Europą Wsch., a Zach. Powstała RWPG, która miała na celu wzajemną pomoc gospodarczą między krajami. Główne przyczyny trudności gospodarczych tkwiły w samej gospodarce realnego socjalizmu. W żadnym z krajów socjalistycznych nie przeprowadzono konsekwentnej reformy systemu organizacji gospodarki planowania i zarządzania. Nie sprzyjała temu np. w Polsce: kadra kierownicza przedsiębiorstw państwowych, aparat biurokratyczny oraz aparat partyjny, obawiający się utraty wpływów na kierowanie gospodarką. Narastały zatem sprzeczności między osiągniętym stosunkowo wysokim poziomem bazy materialnej przemysłu (licencje zach.), a anachronicznym systemem “ręcznego” kierowania przedsiębiorstwem i całą gospodarką. Doprowadziło to do przewlekłego kryzysu społecznego w drugiej połowie lat siedemdziesiątych.

53. Rewolucja naukowo - techniczna.

W latach po II wojnie światowej, kraje zachodnie przeżywały okres najpomyślniejszego rozwoju. Przyczyny tego rozwoju związane były z postępami rewolucji naukowo - technicznej. Rewolucja między systemami Wschód - Zachód doprowadziła do wyścigu zbrojeń opartego na najnowocześniejszej technice. Rewolucja techniczna miała też pokojowe wykorzystanie. Spowodowała potanienie wyrobów przemysłowych, masowej konsumpcji (stawały się powszechnie dostępne dla szerokich mas ludzkich). Działania reklamowe (Marketing) skutecznie poszerzały rynki zbytu. Rozwijała się masowo motoryzacja, a co za nią idzie to też: (drogi, autostrady, sieć moteli i obiekty obsługi turystycznej, usługi itp.). Ważne znaczenie miał rozwój budownictwa mieszkaniowego, który poszerzał popyt na inne artykuły (meble, sprzęt elektrotechniczny i elektroniczny) oraz na artykuły inwestycyjne (tradycyjne) tj. cement, stal oraz tworzywa sztuczne (przemysł chemiczny).

54. Ekonomiczne przesłanki upadku socjalizmu.

Wielki wysiłek techniczny oraz import techniczny z Zachodu przyczynił się do unowocześnienia przemysłu krajów socjalistycznych i poziomu technicznego. Zakupy licencji pozwoliły na produkcję wielu nowych wyrobów z dziedziny przemysłu elektronicznego i maszynowego. Nie poprawiło to jednak efektywności gospodarowania. Towary produkowane przez państwa socjalistyczne były mało konkurencyjne na wymagających rynkach zachodnich. Brak wpływów z eksportu uzależniał zakupy od pozyskiwania kredytów w bankach państw zachodnich. Zadłużenie wzrastało i zamiast być czynnikiem wzrostu stawało się jego barierą. Gwałtowne zmiany w gospodarce światowej w I połowie lat siedemdziesiątych (skok cen ropy naftowej, recesja i inflacja na Zachodzie, podrożenie kredytów) spowodowały pogorszenie warunków gospodarczych państw socjalistycznych. Państwa zachodnie poczęły stosować różne metody protekcjonizmu, co wywołało trudności w eksporcie z Europy Wschodniej. Kredyty stały się droższe, obsługa długów również podrożała (stopa procentowa w latach 1970 - 80) wzrosła trzykrotnie. Spowodowało to załamanie gospodarki w krajach socjalistycznych i doprowadziło do rozpadu bloku państw socjalistycznych. Brak prawideł, cen, realnego kursu wymiennego walut i oprocentowania kredytów oraz narzucanie przez ZSRR kierunków specjalizacji poszczególnych państw. Utrzymanie RWPG pogłębiało izolację krajów socjalistycznych od gospodarki światowej.

55. Gospodarki nowouprzemysłowionych państw Azji Wschodniej i Południowo - Wschodniej w końcu XX w.

Kraje nowouprzemysłowione Azji Wschodniej i Południowo - Wschodniej to: (Korea Południowa, Singapur, Hongkong, Tajwan, Tajlandia, Malezja, Indonezja).

Korea Południowa - o skoku gospodarczym zadecydował rozwój przemysłu i jego proeksportowa orientacja, produkcja przemysłowa wzrasta w bardzo szybkim tempie 60 - 70 o 10%, a w latach 1965 - 90 o 17%. Udział eksportu w produkcji krajowej wzrósł z 1% w 1960 r. Do 28% w 1975 r. W 1990 r. Korea znalazła się na 13 miejscu wśród największych eksporterów świata. Czynnikami wzrostu były: wysoki udział akumulacji w dochodzie narodowym, 30% obfity przepływ kapitałów amerykańskich i japońskich, wysoka wydajność pracy, przekraczająca dynamikę pracy realnej.

Singapur - miast państwo rządzone przez Ludowa Partię Działania. Stworzyło silną gospodarkę opartą na rozwoju wybranych gałęzi przemysłu, usługach związanych z handlem i transportem morskim oraz na eksporcie. Nośnikami wysokiego wzrostu gospodarczego były: liberalizm handlowy, liczne ułatwienia dla obcych firm (np. ulgi podatkowe, wysoka wydajność.

Tajwan - wyspa po 1949 r. stałą się siedziba Republiki Chińskiej rządzonej przez Czang Kaj - Szeka i partię Kuomintang. Została tu przeprowadzona reforma rolna na wzór japoński. Uaktywniła ona rolnictwo i stworzyła bazę do uprzemysłowienia. Lata 60 - 70 - dynamiczny rozwój przemysłu. Gospodarka została nastawiona na eksport wyrobów przemysłu okrętowego, elektrotechnicznego, elektronicznego, informatycznego (komputery) i chemicznego.

Hongkong - rozwinął się dzięki strefie wolnocłowej, ale tez jako silny ośrodek przemysłu elektrotechnicznego, elektronicznego, chemicznego, precyzyjnego i stoczniowego.

Tajlandia - rozwijała się tez niezwykle szybko, poważne dochody eksportowe czerpie z eksportu płodów rolnych (głównie ryżu i kukurydzy). Rozwinięty przemysł elektrotechniczny i elektroniczny.

Indonezja - podstawa rozwoju był przemysł wydobywczy (ropa naftowa, rudy metali, węgiel).

56. Globalizacja gospodarki kapitalistycznej w końcu XX w.

Globalizacja gospodarki kapitalistycznej, czyli połączenie wspólną polityką gospodarczą państw kapitalistycznych, sprzedaż technologii przemysłowych, wzajemny handel doprowadziły do olbrzymiego wzrostu gospodarczego tych państw. Charakteryzowała się też tym, aby podnosić stopę życiową ludności. Wzrost gospodarczy był szybki i zrównoważony, co przyczyniło się do postępu cywilizacyjnego i dobrobytu materialnego ludności. Wytwarza się coraz więcej dóbr wysokiej jakości (samochody, sprzęt elektrotechniczny). Rosną nakłady na badania naukowe i wdrożeniowe co sprzyja proeksportowej specjalizacji. Produkcja przemysłowa i dynamika produktu krajowego stawiały te państwa na czele państw całego świata.

57. Transformacja polskiej gospodarki w latach dziewięćdziesiątych.

W okresie między Ii wojną światową , a 1990 r. w Polsce obowiązywał system polityczny nazywany socjalizmem. Jego założenia wyznaczały drogę gospodarce, która charakteryzowała się planowaniem. Jednakże okazało się to nieefektywnym sposobem zarządzania w dłuższym okresie czasu i w latach 80 - tych w Polsce obserwowaliśmy spadek dynamiki produkcji i wzrost procesów inflacyjnych.

Konieczna była transformacja, która zapoczątkowała przejście do rynkowej gospodarki typu kapitalistycznego. Jeszcze w 1987 r. opracowany został “Rządowy Program Realizacyjny II etapu Reformy Gospodarczej” oraz “Program Umacniania Pieniądza”, które podejmowały próbę stabilizacji gospodarki, ale nie powiodły się. Przemiany polityczne w 1989 r. przyspieszyły zmiany systemowe i efektem tego był “Program Gospodarczy”.

Przejście do gospodarki rynkowej spowodowało załamanie produkcji, statystyczny spadek realnych wynagrodzeń i świadczeń socjalnych, lecz także falę przekształceń jakościowych, strukturalnych oraz przełom w funkcjonowaniu rynku.

Okres transformacji można podzielić na etapy. Pierwszy z nich, to było wprowadzenie w życie programu z października 1989 r., który zakładał dokonanie gruntownych przekształceń własnościowych, zainicjowania aktywnej polityki antymonopolowej i likwidacji struktur monopolowych, liberalizacji cen rozpoczęcia procesu dostosowywania ich struktury do struktury cen rynku światowego, otwarcia gospodarki na świat , uruchomienia rynku kapitałowego oraz dopuszczenia inwestycji zagranicznych. W pierwszych latach jego realizacji popełniono błędy wyrażające się m. in. w liczeniu na szybkie efekty prywatyzacji, w skokowej liberalizacji eksportu oraz nadmiernym fiskalizmie, wobec przedsiębiorstw państwowych, powodującym, że kilka lat obciążenia podatkowe przewyższały znacznie zysk brutto przedsiębiorstw i uniemożliwiały praktycznie ich rozwój. W efekcie, nastąpiło głębokie załamanie się koniunktury, spadł PKB, gwałtownie wzrosło bezrobocie (w latach 1990 - 91 liczba pracujących w gospodarce narodowej spadła o ponad 12%, PKB zmniejszył się o 14%, produkcja przemysłowa o ponad 30%, nakłady inwestycyjne o 14%, ceny detaliczne wzrosły 12 - krotnie, a realne wynagrodzenie obniżyło się o 25%.

Kolejny etap, to początkowa faza głębszych zmian strukturalnych, powstanie i umacnianie procesów wzrostowych, ograniczenie tempa spadku zatrudnienia. Zaczął rosnąć PKB (np. w 1993 r. zwiększył się o 6,5% w porównaniu do 1992 r.) produkcja przemysłowa, nakłady inwestycyjne. Niestety, średni wzrost cen by ł nadal wysoki, przy ciągłym realnym spadku wynagrodzeń. Wiele firm zaczęło odnajdywać się w nowej sytuacji gospodarczej, jednak wiele innych znalazło się w bardzo trudnej sytuacji, szczególnie poprzez utratę rynków wschodnich lub rosnących zobowiązań kredytowych powstałych przed 1990 r. lub z innych powodów.

W kolejnym etapie nastąpiły wyraźne i korzystne zmiany jakościowe oraz ilościowe w gospodarce. Motorem napędzającym koniunkturę był popyt inwestycyjny i eksport. Przedsiębiorstwa “nauczyły się” zachowań rynkowych, co dało wzrost efektywności gospodarowania. Nastąpiło oddłużenie przedsiębiorstw, proinwestycyjne rozwiązanie systemu podatkowego i kredytowego, zwolnienie tempa inflacji, wzmożony wpływ kapitału zagranicznego. Wzrosły rozmiary inwestycji nowo rozpoczynanych.

Zmiany gospodarcze wpłynęły korzystnie na rynek pracy - zmniejszyło się bezrobocie - oraz sytuację materialną ludności (przyrost realnych wynagrodzeń, poprawa sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych).

Wszystkie zmiany transformacyjne nie byłyby możliwe bez stworzenia odpowiednich ram instytucjonalno - prawnych, co zostało zapoczątkowane w pierwszym okresie zmian i trwa nadal. Do najistotniejszych rozwiązań należy zaliczyć rozstrzygnięcia w:

1. prywatyzacji - ustawa o działalności gospodarczej z 1988 r., ustawa o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych z 1990 r., ustawa o Narodowych Fundusza

ch Inwestycyjnych z 1993 r.

2. podatkach - wprowadzenie ulg pozwalających odliczać od dochodów wydatki inwestycyjne, zwolnienia dla inwestorów zagranicznych działających na terenach zagrożonych bezrobociem strukturalnym

3. polityce pieniężnej - ustawy regulujące przepisy celne i dewizowe (m. in. wymienialność złotego)

---