Wstęp do prawoznawstwa - notatki

Rozdział 1)Charakterystyka nauk prawnych

1.Zagadnienia wstępne

• nauka w interpretacji pragmatycznej - uczenie się ,zdobywanie wiedzy

• nauka w interpretacji apragmatycznej - rezultat procesu zdobywania wiedzy

• podział nauk :

• nauki społeczne i przyrodnicze

• nauki teoretyczne (zadaniem jest opisywanie i wyjaśnianie różnego rodzaju procesów i zjawisk) i praktyczne (nauki ,których celem jest formułowanie i uzasadnianie różnego rodzaju norm .dyrektyw ,ocen i wzorów zachowania )

• nauki empiryczne (to nauki ,które uzasadniają swoje twierdzenia odwołując się do wyników doświadczenia) i formalne (to nauki ,w których odwołanie do doświadczenia nie jest potrzebne)

• nauki prawne :

• nauki społeczne

• nauki teoretyczne i praktyczne

• nauki empiryczne i formalne

• nauki prawne - to grupa nauk społecznych ,których przedmiotem badawczym jest analiza norm prawnych i szeroko rozumianych instytucji polityczno-prawnych

2.Podział nauk prawnych

• 3 podstawowe typy nauk prawnych (przyjęte obecnie na podstawie niemieckiej szkoły historycznej :XIX wiek ,K.Savigny ,G.Puchta) :

• filozofia (teoria) prawa :

• Arystoteles ,Platon

• pozytywizm prawniczy (XIX wiek ,J.Austin ,K.Bergbohm ,G.Jellinek):

• projekt ogólnej nauki o państwie i prawie - nauka zajmująca się ogólnymi problemami państwa i prawa (definicja prawa ,relacja prawa do innych systemów normatywnych takich jak moralność, obyczaj ,czy religia ,analiza języka prawnego ,pojęć prawnych, analiza rozumowań prawniczych ,analiza procesów tworzenia , stosowania i wykładni prawa , problematyka metod badawczych stosowanych w prawoznawstwie ,kwestie społecznego działania prawa i jego skuteczności )

• nurty badawcze :

• analityczny (problematyka logiczno-językowa)

• empiryczny (zagadnienia społecznego działania prawa)

• metodologiczny (analiza metod stosowanych w prawoznawstwie)

• szczegółowe nauki o prawie :

• przedmiotem tych nauk jest analiza prawa obowiązującego w jakimś konkretnym państwie

• struktura szczegółowych nauk prawnych (dogmatyk prawniczych) odpowiada strukturze systemu prawa

• pozytywizm prawniczy określił podstawowe zadania i metody nauk (3 podstawowe typy problemów) :

• problemy interpretacyjne (analiza tekstów prawnych i zawartych w nich przepisów prawnych, pozytywizm stał na stanowisku ,że zadaniem prawoznawstwa jest analiza obowiązującego prawa)

• problemy systematyzacyjne

• problemy walidacyjne

• zmiany modelu szczegółowych nauk prawnych :

• podjęcie zagadnień de lege ferenda (krytyka i usprawnianie prawa)

• uempirycznienie nauk prawnych (upowszechnienie badań socjologicznych ,psychologicznych i analiz ekonomicznych)

• nauki historyczno-prawne :

• prawo rzymskie

• historia Polski

• historia powszechna państwa i prawa

• historia doktryn polityczno-prawnych

• nauki pozasystemowe :

• socjologia prawa (bada aspekt społeczny zjawisk prawnych)

• komparatystyka prawnicza (nauka prawa porównawczego zajmującą się porównywaniem różnego typu systemów prawnych)

• informatyka prawnicza (analizuje techniki elektronicznego przetwarzania danych w procesach tworzenia i stosowania prawa)

• logika prawnicza (zastosowanie logik formalnych i teorii argumentacji do analizy tekstów prawnych oraz rozumowań prawniczych)

• kryminalistyka (nauka o sposobach popełniania i wykrywania czynów przestępczych)

• kryminologia (nauka o społecznych przyczynach przestępczości)

• nauki penitencjarne (poddają analizie procesy wykonywania kar w postępowaniu karnym)

• nie jest podziałem zamkniętym (na przykład renesans prawa handlowego w Polsce po upadku komunizmu ,postęp techniczny dało przyczynę rozwoju informatyki prawniczej )

3.Niektóre zagadnienia metodologiczne

• metody analizy prawa :

• językowo - logiczne :

• wyjaśniają ,interpretują i porządkują przepisy prawne

• polegają na wykorzystaniu do analizy prawa metod ,technik i aparatu pojęciowego szeroko rozumianych nauk o języku ,logiki oraz osiągnięć metodologii nauk

• termin logika :

• logiki formalne (postać sformalizowanych rachunków np. logika deontyczna - operacje na zdaniach)

• logiki nieformalne (charakter niesformalizowany i zajmują się argumentacjami pojmowanymi jako proces przytaczania argumentów na rzecz i przeciwko określonej tezie np. retoryka)

• socjologiczne :

• rodzaje :

• techniki zbierania i opracowywania danych (ankiety ,wywiady)

• badania panelowe (badanie tego samego zjawiska w przekroju panelowym)

• obserwacja uczestnicząca

• kontrolowany eksperyment

• socjologia rozumiejąca - zajmuje się interpretacją zjawisk społecznych ,ich normatywną oceną ,a także konstruowaniem różnego rodzaju wizji społecznych i propozycji rozwiązywania określonych problemów społecznych ,które mają inspirować praktykę społecznego działania

• psychologiczne :

• rola w procesach stosowania prawa :

• ustalanie poczytalności sprawcy

• badania psychologiczne

• inne metody analizy prawa :

• ekonomiczne

• refleksje aksjologiczne

• teorie :

• jednopłaszczyznowa - postuluje badanie prawa tylko jedną metodą (np. pozytywizm prawniczy)

• wielopłaszczyznowa - postuluje badanie prawa za pomocą wszystkich możliwych metod (np. realizm amerykański )

Rozdział 2)Pojęcie prawa i jego funkcje

1.Pojęcie prawa

• prawo wg realizmu prawniczego - zbiór przepisów prawnych zawartych w tekstach prawnych lub zbiorem decyzji faktycznie podejmowanych przez sędziów i urzędników

• prawo wg psychologicznej teorii prawa Petrażyckiego - prawo jest tożsame z pewnym przeżyciem psychicznym człowieka

• prawo wg prawa natury - zbiór norm słusznych ,które wynikają z tak lub inaczej rozumianej natury człowieka

• koncepcja pozytywizmu prawniczego :

• koncepcja J.Austina (teoria imperatywu) :

• prawo jako rozkaz suwerennej władzy państwowej skierowany do obywatela pod groźbą zastosowania przymusu

• elementami konstytutywnymi prawa są :

• rozkaz

• suwerenność władzy

• obowiązek wykonania

• sankcja przymusu

• cechy teorii imperatywu :

• rozdział prawa i moralności (normy prawne nie przestają być normami prawnymi z tego powodu ,iż są one niesłuszne lub niesprawiedliwe ,jeżeli tylko zostały prawidłowo ustanowione i nieuchylone)

• na straży norm prawnych stoi przymus państwowy (odmowa przymiotu prawa normom prawa międzynarodowego publicznego)

• reforma teorii imperatywu dokonana przez H.L.A. Hart'a :

• prawo składa się z norm ogólnych , a nie jest zbiorem rozkazów

• podzielenie norm na takie ,które mają sankcje i takie które są jej pozbawione (powrót do koncepcji rzymskiej)

• prawo jest zbiór norm ogólnych ,pochodzących od organów państwa , na których straży stoi przymus państwowy

• pozytywistyczna koncepcja prawa obowiązująca w Polsce :

• źródłem prawa są normy prawne zawarte w aktach normatywnych wydawanych przez upoważnione do tego organy państwa (teksty prawne - konstytucja , ustawy ,akty wydawane na podstawie upoważnienia ustawy) i normy prawa międzynarodowego publicznego

• niepozytywistyczne koncepcje prawa (szkoła prawa natury) :

• zakłada ,że oprócz prawa pozytywnego ,którego źródłem są akty władzy państwowej , istnieje jeszcze prawo natury ,którego ostatecznym źródłem jest albo Bóg albo właściwości natury człowieka lub zasady współżycia w społeczeństwie

• kwestionują twierdzenie ,że pojęcie prawa wyczerpuje się w pojęciu wydawanych przez organy państwowe aktów normatywnych i uznają za immanentny składnik każdego prawa elementarne zasady sprawiedliwości i racjonalności i to bez względu na to czy ustawodawca umieścił je w tekście prawnym

• zasady :

• równość wobec prawa

• zakaz dyskryminacji ze względu na rasę ,przekonania religijne , polityczne

• wolność słowa i zrzeszania się

• prawo do uczciwego procesu i zakaz stosowania tortur

• nakaz ochrony środowiska i dóbr stanowiących wspólne dziedzictwo kulturowe ludzkości

• przykłady :

• katolicka koncepcja prawa natury (źródłem są pisma św. Augustyna i św. Tomasza)

• koncepcja Locke'a

• koncepcja L.Fullera

• prawo przedmiotowe ,a prawo podmiotowe :

• prawo przedmiotowe - to ogół aktów normatywnych obowiązujących w danym państwie :

• pozytywiści twierdzą ,że jedynym źródłem praw podmiotowych może być prawo przedmiotowe (jednostka nie może mieć żadnych uprawnień oprócz tych ,które przyznało mu państwo)

• prawo podmiotowe - to ogół uprawnień ,które na takiej lub innej zasadzie przypisujemy jednostce :

• zwolennicy prawa natury twierdzą ,że niektóre prawa człowieka są prawami przyrodzonymi i nie mogą być zniesione przez państwo ,a zadaniem państwa może być tylko ich ochrona

2.Prawo wewnętrzne ,a międzynarodowe publiczne

• prawo wewnętrzne - reguluje stosunki na terytorium danego państwa

• cechy :

• podmiotami są osoby fizyczne ,prawne ,instytucje

• jest kreowany w trybie jednostronnych decyzji organów państwowych

• sankcja przymusu odgrywa ważna rolę

• normy prawa wewnętrznego mają mniejsze znaczenie ,niż normy prawa międzynarodowego

• prawo międzynarodowe prywatne :

• w Polsce głównym źródłem tego prawa jest ustawa z 12 listopada 1965 „Prawo Prywatne Międzynarodowe”

• ma charakter kolizyjny

• normuje stosunki prawne ,głównie cywilno-prawne ,w których występuje tzw. element obcy (małżeństwo Polaka z cudzoziemcem)

• zadaniem prawa międzynarodowego prywatnego jest wskazanie systemu prawnego ,który będzie właściwy dla wszelkich roszczeń , jakie wynikają ze stosunków tego typu

• prawo międzynarodowe publiczne - normuje stosunki między państwami

• cechy :

• podmiotami są państwa (ale mogą być organizacje międzynarodowe ,a nawet rzadko osoby fizyczne)

• powstaje w drodze umów dwustronnych lub wielostronnych (prawo traktowe)

• zasadą jest dobrowolne i wzajemne wykonywanie przyjętych zobowiązań (ale rozwija się system sankcji porównywalnych do prawa wewnętrznego :sankcje gospodarcze ,ONZ)

• normy prawa międzynarodowego mają większe znaczenie ,niż normy prawa wewnętrznego

3.Funkcje prawa

• funkcja kontroli zachowań :

• normatywne sposoby kontroli ludzkich zachowań :

• oddziaływanie na ludzkie zachowania za pośrednictwem norm

• oddziałują zawsze poprzez naszą świadomość („widzialna ręka prawa”)

• pozanormatywne sposoby ludzkich zachowań :

• oddziaływania poprzez odpowiednie kształtowanie sytuacji fizycznych (bariery ,pola minowe) oraz oddziaływanie systemowe (zmniejszenie lub zwiększenie ilości pieniądza)

• oddziaływanie może na nas wpływać nawet ,gdy nie zdajemy sobie z tego sprawy („niewidzialna ręka rynku”)

• norma :

• funkcje :

• takie wpływanie na nasze zachowania byśmy podejmowali działania pożądane przez normodawcę i powstrzymali się od działań przez niego niepożądanych

• normy ustanawiają :

• zakazy

• nakazy

• dozwolenia

• sposoby ustawodawcy ,aby przestrzegać norm :

• sankcje - dolegliwości ,które poniesie adresat normy na wypadek ,gdyby nie zachował się zgodnie z normą (kary ,sankcje nieważności ,sankcje egzekucyjne)

• gratyfikacje - nagroda ,którą otrzyma w sytuacji ,gdy zachowa się zgodnie z normą (nagrody pieniężne ,premie ,odznaczenia ,awanse ,koncesje)

• systemy prawa (wg N.Bobbio) :

• system represyjny :

• operuje przede wszystkim zakazami i sankcjami oraz są nastawione na ochronę porządku i bezpieczeństwa

• pozytywizm prawny uznaje sankcję przymusu za element definicyjny prawa

• system promocyjny :

• odwołuje się z kolei do nakazów i nagród ,a ich zadaniem jest realizowanie określonych programów społecznych takich jak rozwój gospodarczy czy opieka socjalna nad obywatelami

• doktryna welfare state - interwencjonizm gospodarczy i społeczny

• rozdział dóbr i ciężarów :

• funkcja rozdzielcza wiąże prawo z pojęciem sprawiedliwości (wg J.Rawls'a jest jedną z najważniejszych cnót prawa)

• zasada sprawiedliwości formalnej (reguła równej miary) :

• mówi ,że osoby ,sytuacje ,stany rzeczy ,które są podobne pod istotnymi względami , powinno się traktować podobnie (in paribus causis paria iura)

• reguła sprawiedliwości materialnej :

• reguła sprawiedliwości dystrybutywnej (rozdzielczej) :

• podstawowe reguły :

• każdemu stosownie do pracy

• każdemu stosownie do potrzeb

• każdemu stosownie do zasług

• każdemu stosownie do pozycji społecznej

• każdemu to samo (reguła sprawiedliwości egalitarystycznej)

• przyjęta przez reżimy komunistyczne

• wadą jest to ,że dystrybucja przez państwo nadmiernej ilości świadczeń i usług prowadzi do rozrostu aparatu biurokratycznego ,obciąża budżet państwa nadmiernymi wydatkami i obraca się przeciwko obywatelom

• reguła sprawiedliwości komutatywnej (wymiennej) :

• rozdział dóbr w społeczeństwie powinien się dokonywać w oparciu o umowy

• podstawowe reguły :

• każdemu stosownie do zobowiązań ,które na siebie dobrowolnie przyjął

• sprawiedliwy podział to podział ,który wynika z zawartej umowy

• umowa była dobrowolna

• reguła volenti non fit iniuria - chcącemu nie dzieje się krzywda

• reguła sprawiedliwości proceduralnej (jej przedmiotem jest problem , jak należy zorganizować procesy podejmowania decyzji ,by podjęta w tych procesach decyzja mogła zostać uznana za decyzję fair) :

• reguły sprawiedliwości proceduralnej są bowiem zrelatywizowane do typu instancji , które podejmują decyzję i rodzaju spraw ,którymi się zajmują

• podstawowe reguły :

• zasada bezstronności i niezawisłości sądu

• zasada równości stron

• prawo do obrony ,które obejmuje prawo do przedstawienia własnych argumentów oraz ustosunkowania się do argumentów drugiej strony ,a także prawo do korzystania z pomocy prawnej

• regulacja konfliktów :

• konflikt - jest to sytuacja ,w której jedna ze stron występuje z jakimiś żądaniami , roszczeniami ,twierdzeniami ,które druga strona kwestionuje

• rodzaje konfliktów :

• dwubiegunowe

• wielobiegunowe

• indywidualne

• kolektywne

• metody rozwiązywania konfliktów :

• tryb kontraktowy :

• strony zachowują pełną autonomię w rozwiązywaniu konfliktu decydując zarówno o zasadach, jak i procedurze rozwiązywania sporu

• rozstrzygnięcie konfliktu następuje w drodze dobrowolnego porozumienia - umowy stron

• tryb mediacyjno - koncyliacyjny :

• obok stron konfliktu występuje mediator

• mediator jest pomocnikiem i doradcą stron ,nie ma żadnych uprawnień władczych

• mediator może ułatwić porozumiewanie się stron ,pośredniczyć w ich rokowaniach

• mediator poszukuje takiej formuły rozwiązywania sporu ,która byłaby do zaakceptowania dla obu stron konfliktu

• strony zachowują pełną autonomię w zakresie wyboru osoby mediatora i procedury prowadzenia rokowań oraz zasad rozwiązania konfliktu

• tryb arbitrażowy :

• strony zachowują pełen wpływ na wybór osoby arbitra ,procedury rokowań oraz zasad rozwiązania sporu

• decyzja arbitra rozstrzygająca konflikt ma charakter władczy ,jest wiążąca dla stron i zwykłe może być przymusowo wyegzekwowana

• tryb adjudykacyjny :

• postępowanie toczy się według z góry ustalonych zasad i procedur

• strony zazwyczaj nie mają wpływu na wybór adjudykatora

• modelem postępowania adjudykacyjnego jest postępowanie sądowe

• organy rozstrzygające konflikty :

• sądy

• inne instytucje rozstrzygające konflikty (komisje ,sądy polubowne , pojednawcze ,społeczne) opierające swoje działanie na trybie mediacyjnym lub arbitrażowym

• bezpośrednie rokowania stron

Rozdział 3)Prawo a moralność

1.Uwagi ogólne

• etos :

• ogół norm społecznych regulujących zachowania członków danego społeczeństwa

• skomplikowany układ relacji między różnymi systemami normatywnymi

• moralność , a prawo :

• moralność :

• obejmuje te normy społeczne ,które kwalifikują ludzkie zachowania jako dobre lub złe , słuszne lub niesłuszne

• cechy typologiczne (charakterystyczne) :

• stopień formalizacji i instytucjonalizacji :

• system niesformalizowany i niezinstytucjonalizowany

• proces powstawania norm moralnych jest całkowicie spontaniczny

• normy moralne zwykle przyjmują postać bardzo ogólnych wskazań

• obowiązywanie norm :

• ma uzasadnienie aksjologiczne (norma zaczyna obowiązywać gdy w społeczeństwie upowszechni się przekonanie ,że zachowanie się w określony sposób jest czymś dobrym , słusznym i że w związku z tym właśnie tak powinniśmy się zachowywać)

• źródłem obowiązywania norm moralnych są spontanicznie rozwijające się oceny mające społeczne poparcie

• sankcje :

• sankcje moralne mają charakter niesproceduralizowany i wyczerpują się w różnego rodzaju aktach społecznego potępienia i dezaprobaty

• przedmiot regulacji :

• zewnętrzne zachowania się ludzi

• odpowiedzialność doxatyczna (odpowiedzialność za same przekonania ,motywy ,intencje)

• podmioty :

• podmiotem moralności są osoby fizyczne

• w sensie moralnym winny może być tylko człowiek

• stosunek do państwa :

• współistnienie ze sobą wielu moralności (ludzi wierzących i nie ,ze względu na miejsce zamieszkania)

• prawo :

• cechy typologiczne (charakterystyczne) :

• stopień formalizacji i instytucjonalizacji :

• system sformalizowany i zinstytucjonalizowany

• prawo tworzy i stosuje się według specjalnych procedur

• z funkcjonowaniem prawa wiąże się istnienie skomplikowanego układu instytucji

• obowiązywanie norm :

• obowiązywanie norm prawnych ma zwykle uzasadnienie etyczne (jego źródłem jest akt władzy kompetentnego organu państwowego)

• sankcje :

• prawo operuje sankcjami sformalizowanymi i zinstytucjonalizowanymi ,wymierzanymi przez specjalne organy ,w specjalnym trybie i po zastosowaniu przewidzianej procedury (sankcje skupione)

• przedmiot regulacji :

• przedmiotem regulacji prawnej są zewnętrzne zachowania ludzi

• wewnętrzne stany psychiczne są analizowane tylko wtedy gdy sprawca usiłował naruszyć prawo

• podmioty :

• podmiotem prawa mogą być :osoba fizyczna ,organizacje ,instytucje

• winę w procesie prawnym można przypisać zarówno osobie fizycznej ,jak i prawnej

• stosunek do państwa :

• prawo jest strukturalnie powiązane z istnieniem organizacji państwowej

• organy państwowe tworzą ,zmieniają i uchylają normy prawne

• zazwyczaj istnieje tylko jeden system prawny

2.Relacje między prawem i moralnością

• relacje przedmiotowe (mówią o tym ,jak się ma do siebie zakres regulacji prawnej i moralnej) :

• teoria A (prawo to minimum moralności) :

• zakres czynów regulowanych przez prawo mieści się w zakresie czynów regulowanych przez moralność ,a zatem każdy czyn uregulowany przez prawo ma swój odpowiednik w regulacji moralnej

• teoria B (zakresy regulacji prawnej i moralnej krzyżują się) :

• istnieją takie zachowania ,które reguluje moralność , a nie reguluje prawo ,jak i takie ,które są regulowane wyłącznie przez prawo ,ale nie przez moralność oraz taka sfera zachowań ,która jest regulowana i przez prawo i przez moralność

• relacje walidacyjne (relacje odnoszące się do kwestii ,w jaki sposób niezgodność prawa z normami moralnymi wpływa na obowiązywanie norm prawnych

• teza o rozdziale prawa i moralności (pozytywizm)) :

• prawo i moralność tworzą 2 odrębne i niezależne od siebie systemy normatywne

• fakt ,że normy prawne są niesłuszne czy niesprawiedliwe pozostaje bez wpływu na ich obowiązywanie jeżeli tylko normy te zostały prawidłowo ustanowione i nieuchylone

• teza o związku prawa z moralnością (G.Radbruch) :

• prawo powinno respektować podstawowe wartości moralne ,jeżeli ich nie respektuje może utracić moc obowiązującą

• jeżeli norma prawna w sposób wyjątkowo rażący narusza elementarne normy moralne ,to tym samym traci ona moc obowiązującą i ani organy państwowe nie są zobowiązane do jej stosowania ani obywatele do jej przestrzegania

• relacje funkcjonalne (określają sposób w jaki normy moralne wpływają na treść norm prawnych i odwrotnie ,w jaki sposób prawo wpływa na treść przekonań moralnych) :

• techniki za pośrednictwem których systemy prawne inkorporują wartości moralne :

• bezpośrednia inkorporacja :

• gdy pewne normy moralne stają się z woli prawodawcy normami prawnymi (np. zakaz zabójstwa ,uszkodzenie ciała)

• przepisy odsyłające :

• przepisy prawne ,które odsyłają do innych przepisów ,reguł lub zasad (np. przepisy odsyłające do różnego typu reguł moralnych ,takich jak zasady słuszności ,sprawiedliwości , dobre obyczaje)

• przepisy ,które odsyłają do ogólnych standardów postępowania czy oceny określonych zachowań nazywa się klauzulami generalnymi (np. klauzula zasad współżycia społecznego)

• terminy wartościujące :

• terminy obciążone aksjologicznie (np. „dobra wiara” ,”niskie pobudki” ,szczególne okrucieństwo”)

Rozdział 4)Normy prawne i przepisy prawne

1.Uwagi ogólne :normy ,zdania ,oceny i performatywy

• zdania w sensie logicznym :

• wypowiedzi oznajmujące ,którym można przypisać wartość prawdy lub fałszu

• wartość logiczna zdania to wartość prawdy lub fałszu

• są to zdania oznajmujące i to tylko te ,o których można orzec ,iż są prawdziwe lub fałszywe

• zdania w sensie gramatycznym :

• wypowiedzi oznajmujące ,pytające i rozkazujące ,którym nie można przypisać wartości prawdy lub fałszu

• struktura logiczna zdania :

• zdanie podstawowe :

• „W miejscu m ,czasie t miało miejsce zdarzenie z”

• normy :

• grupa wypowiedzi dyrektywnych obejmującej zalecenia ,rady , życzenia, wskazówki itd.

• formułują dyrektywę postępowania („jak być powinno ?”)

• można je dzielić według kryteriów czy są słuszne lub niesłuszne , obowiązujące lub nieobowiązujące

• nie można im przypisać wartości logicznej (stanowisko nonkognitywistyczne) z wyjątkiem np. norm technicznych (stanowisko kognitywistyczne)

• schemat budowy norm :”Podmiot x ,w okolicznościach y ,powinien się zachować x”

• oceny :

• za pośrednictwem ocen wyrażamy naszą postawę aprobaty lub dezaprobaty wobec czegoś lub kogoś

• nie można przypisać im wartości logicznej z wyłączeniem ocen prakseologicznych („ten nóż jest dobry”)

• schemat budowy ocen :”x jest w”

• wypowiedzi performatywne :

• służą do dokonywania różnego rodzaju czynności i aktów symbolicznych („mianuję Cię dyrektorem”)

• użycie wypowiedzi performatywnej wywołuje skutek ,który nie istniał przed ich użyciem

• aby performatyw wywołał związany z nim skutek konieczne jest zwykle spełnienie określonych warunków proceduralnych(przeniesienie własności wymaga aktu notarialnego)

2.Normy i przepisy prawne

• norma prawna :

• jest to zrekonstruowana z tekstu prawnego dyrektywa postępowania ,która w najprostszym przypadku musi odpowiadać wyczerpująco na przynajmniej dwa następujące pytania :

• „kto i w jakich okolicznościach ?”

• „jak powinien się zachować ?”

oraz jedno alternatywne pytanie :

• „jakie będą konsekwencje w przypadku gdy adresat nie zachowa się w sposób przewidziany przez normę ?”

• normy prawne rekonstruuje się z przepisów prawnych (zazwyczaj do jednej normy potrzeba kilku przepisów)

• przepis prawny :

• jest to elementarna jednostka systematyzacyjna danego tekstu prawnego (jeżeli tekst prawny będzie się składał z artykułów to każdy artykuł to przepis prawny)

• jeden przepis prawny może być elementem wielu norm prawnych

• rzadko przepis prawny pokrywa się z normą prawną

3.Koncepje budowy normy prawnej

• hipoteza :

• element normy prawnej ,który określa adresata normy oraz okoliczności w których powinien on zachowywać się w sposób przewidziany przez normę

• określa zakres stosowania normy

• dyspozycja :

• określa wzór powinnego zachowania się ,formułuje nakazy ,zakazy lub dozwolenia albo nakłada na adresata normy jakieś uprawnienia lub obowiązki

• dyspozycja określa zakres normowania normy

• sankcja :

• element normy ,który określa konsekwencje jakie nastąpią w sytuacji ,gdyby adresat zachował się niezgodnie z normą

• koncepcje budowy normy prawnej :

• koncepcje dwuczłonowe :

• H D :

• jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie ,to adresat normy powinien zachować się tak jak mówi dyspozycja

• art.415 k.k. :”Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę (H),obowiązany jest do jej naprawienia(D)

• H S :

• jeśli zachodzą warunki określone w hipotezie ,to organ państwa powinien wymierzyć podmiotowi wskazanemu w hipotezie przewidzianą sankcję

• art.165 k.k. :“Kto pozbawia człowieka wolności (H),podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5(S)”

• koncepcja trójczłonowa :

• H D/S :

• jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie ,to adresat powinien się zachować tak jak mówi dyspozycja ,bądź zostanie mu wymierzona sankcja

• art.183 k.k. :“Jeżeli ktoś pozostaje w związku małżeńskim (H) ,to nie powinien zawierać powtórnego związku małżeńskiego (D) bądź zostanie mu wymierzona kara pozbawienia wolności (S)"

• koncepcja dwuczłonowa norm sprzężonych :

• H1 D/H2 S

• każda norma prawna składa się z dwóch reguł :

• reguły sankcjonowanej (H1 D)

• reguły sankcjonującej (H2 S)

• jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie reguły sankcjonowanej (H1) ,to adresat tej reguły powinien się zachować tak jak mówi dyspozycja bądź jeżeli naruszy dyspozycję (H2) ,to zostanie mu wymierzona sankcja

• art.296 k.k. :"Jeżeli ktoś jest zobowiązany do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą innej osoby (H1) ,to nie powinien wyrządzać jej szkody majątkowej (D) ,bądź jeżeli ktoś będąc zobowiązany do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą innej osoby wyrządził jej szkodę majątkową (H2) ,to podlega karze pozbawienia wolności (S)"

4.Podziały przepisów prawnych

• normy ogólne i indywidualne :

• normy ogólne :

• są to normy ,które są jednocześnie generalne i abstrakcyjne (np. normy prawne )

• akty normatywne ,w których są zawarte normy ogólne to akty tworzenia prawa (konstytucje , ustawy)

• normy indywidualne :

• są to akty stosowania prawa (np. wyroki sądowe)

• akt stosowania prawa jest aktem zastosowania normy prawnej do jakiejś indywidualnie oznaczonej osoby i nakładającym na tę osobę jakiś skonkretyzowany obowiązek lub przekazujący jej jakieś skonkretyzowane uprawnienie

• normy ze względu na sposób określenia adresata normy :

• normy generalne - normy ,których adresat jest określony przez wskazanie jego cech (np. każdy człowiek)

• normy indywidualne - normy ,których adresat jest oznaczony nazwą indywidualną ,zwykle imieniem własnym (np. Lech Wałęsa)

• normy ze względu na sposób określenia czynu w normie :

• normy abstrakcyjne - odnoszą się do zachowań powtarzalnych

• normy konkretne - odnoszą się do zachowań jednorazowych

• przepisy nakazujące ,zakazujące i dozwalające :

• podział ze względu na treść dyspozycji normy prawnej

• przepisy odsyłające i blankietowe :

• odesłanie systemowe - jeżeli jakiś przepis odsyła do jakiś innych przepisów prawnych

• odesłanie pozasystemowe - jeżeli określony przepis prawny odsyła do jakiś reguł czy zasad pozaprawnych (np. odsyłające do zasad współżycia społecznego)

• przepisy blankietowe - przepisy ,które odsyłają do aktów normatywnych ,które dopiero mają zostać wydane

• przepisy dyspozytywne i imperatywne :

• przepisy imperatywne (ius cogens) :

• przepisy ,których działanie nie może być ani wyłączone ani ograniczone lub zmienione wolą stron

• art. 119 k.k. :"Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną"

• przepisy dyspozytywne (ius dispositivum) :

• przepisy ,które stosuje się tylko wtedy gdy strony nie uregulowały swych stosunków w odmienny sposób niż przewiduje dany przepis ,a więc wtedy gdy strony nie przyjęły innych postanowień albo nic nie postanowiły w danej kwestii

• art.662 k.c. :"W razie braku odmiennej umowy przyjmującemu zamówienie należy się wynagrodzenie z chwilą oddania dzieła"

• przepisy kompetencyjne :

• przepisy ,które upoważniają organy państwowe do stanowienia określonych norm , wydawania określonych decyzji lub dokonywania oznaczonych czynności

• mogą określać podmioty właściwe w danej sprawie ,procedurę ich postępowania ,zakres przedmiotowy ich kompetencji

• zalicza się do przepisów kompetencyjnych przepisy ,które upoważniają osoby fizyczne do podejmowania określonych decyzji lub dokonywania określonych czynności (np. testament)

• normy programowe ,techniczne i mieszane

• normy programowe :

• wskazują jaki cel powinien osiągnąć adresat prawa

• art.74 Konstytucji :"Władze publiczne popierają rozwój kultury fizycznej"

• dyrektywy techniczne :

• normy wskazujące jakich środków należy użyć ,aby osiągnąć dany cel

• "Jeżeli chcesz zagotować wodę podgrzej ją do temperatury 100^O C"

• normy mieszane :

• wskazują zarówno cel jak i środki by osiągnąć dany cel

• art.65 ust. 5 Konstytucji "Władze publiczne prowadzą politykę zmierzającą do pełnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia"

• zasady prawa i zwykłe normy prawne :

• zasady prawne :

• zasady uniwersalne - zasady całego systemu prawa (np. zasady konstytucyjne)

• zasady części systemu prawa - odnoszą się do jednej lub kilku gałęzi prawa (np. zasada domniemania niewinności oskarżonego)

• bezpośrednio sformułowane w tekstach prawnych

• wprowadzane do tekstów prawnych za pomocą zabiegów argumentacyjnych

• kryteria odróżnienia norm od zasad prawnych :

• miejsce normy prawnej w hierarchii aktów normatywnych (zasady są formułowane przede wszystkim w konstytucjach i ustawach , w wewnętrznej systematyce aktów normatywnych lokuje się zasady w przepisach ogólnych)

• ocena danej normy jako pełniącej zasadniczą rolę w danym systemie prawa ,jakiejś jego gałęzi lub nawet instytucji prawnej (wewnętrzna hierarchia aktów normatywnych)

• funkcja normy w procesach wykładni i stosowania prawa (wszystkie normy prawne należy interpretować mając na względzie zasady systemu prawa)

• kryteria odróżnienia zasad prawnych i zwykłych norm prawnych wg. R. Dworkina :

• zwykłe normy prawne mają określony zakres zastosowania ,w przypadku zasad prawnych ich zakres zastosowania jest bardzo rzadko bezpośrednio sformułowany

• jeżeli zakres zastosowania zwykłej normy został spełniony ,to normę należy zastosować , jeżeli nie ,to normy zastosować nie wolno (o zastosowaniu zasad decyduje ocena ich wagi i doniosłości zasady w rozstrzyganiu danej sprawy)

• w razie sprzeczności zwykłych norm prawnych jedna z nich musi zostać uznana za nie obowiązującą (konflikt zasad nie prowadzi do takich konsekwencji)

Rozdział 5)Obowiązywanie prawa

1.Pojęcie

• reguły walidacyjne - są to reguły określające kryteria obowiązywania aktów normatywnych oraz zawartych w nich przepisów prawnych

• koncepcje obowiązywania norm prawnych :

• obowiązywanie w sensie normatywnym - obowiązują te normy ,które zostały prawidłowo ustanowione i nie zostały uchylone

• obowiązywanie w sensie faktycznym - obowiązują te normy , za których naruszenie organy państwowe pociągają do odpowiedzialności

• obowiązywanie w sensie aksjologicznym - obowiązują te normy ,które spełniają przyjęte kryteria etyczne

• charakterystyczne reguły walidacyjne dla koncepcji obowiązywania w rozumieniu praktyki prawnej :

• obowiązują tylko te normy ,które zostały prawidłowo ustanowione ,a więc zostały ustanowione przez upoważnione do tego organy i zgodnie z przewidzianą procedurą

• norma prawna ,by obowiązywać ,musi zostać prawidłowo ogłoszona (czyli opublikowana w przewidziany prawnie sposób) np. złamaniem tej zasady było wydanie dekretu o stanie wojennym

• obowiązują nie tylko normy bezpośrednio ustanowione ,ale także normy ,które stanowią konsekwencje norm bezpośrednio ustanowionych (konsekwencją normy N1 nazywamy taką normę N2 .która może być z N1 wyprowadzona za pomocą odpowiednich zabiegów logicznych lub argumentacyjnych)

• nie obowiązują normy ,które zostały wyraźnie lub milcząco uchylone :

• derogacja wyraźna - jest to uchylenie normy lub aktu normatywnego przez inną normę prawną nazywaną przepisem lub klauzulą derogacyjną

• derogacja milcząca :

• derogacja przez sam fakt odmiennego uregulowania

• podstawą ,w oparciu o którą przyjmuje się ,że doszło do derogacji milczącej są specjalne regulacje nazywane regułami kolizyjnymi :

• reguła hierarchiczna - norma hierarchicznie wyższa uchyla niezgodną z nią normę hierarchicznie niższą

• reguła chronologiczna - akt wydany później uchyla akt wydany wcześniej pod warunkiem ,że akt późniejszy ma nie niższą moc prawną niż akt wcześniejszy

• reguła merytoryczna :

• stosuje się ją do norm ,których zakresy zastosowania pozostają w stosunku zawierania się (nadrzędności ,podrzędności)

• zakres lex specialis musi się zawierać w zakresie lex generalis

• norma specjalna nie uchyla normy ogólnej ,a jedynie wyłącza jej zastosowanie w przypadku zbiegu obu norm

• zbieg reguł kolizyjnych :

• w razie zbiegu reguły hierarchicznej z innymi regułami stosuje się zawsze regułę hierarchiczną

• w sytuacji zbiegu reguły chronologicznej i merytorycznej przyjmuje się dwa modele postępowania:

• lex posterior generalis non derogat legi priori speciali (norma późniejsza ogólna nie uchyla normy wcześniejszej specjalnej)

• w niektórych przypadkach decydują względy celowościowe

• gdy sąd napotyka niezgodne normy ,to nie może uchylić jednej z nich (takie uprawnienia w Posce ma tylko Trybunał Konstytucyjny )

• reguła desuetudo - norma prawna traci moc obowiązującą wskutek jej niestosowania przez dłuższy okres czasu lub wskutek radykalnej zmiany okoliczności (np. zmiana ustroju politycznego)

• elementy obowiązywania w sensie aksjologicznym - nie obowiązują te normy prawne ,nawet jeżeli nie zostały one formalnie uchylone ,które w rażący sposób naruszają elementarne i niekontrowersyjne zasady moralne (formuła Radbrucha)

2.Aspekt czasowy ,terytorialny i personalny obowiązywania

• aspekt czasowy :

• norma obowiązuje w okresie od jej wejścia w życie do momentu uchylenia

• norma wchodzi w życie albo w momencie jej ogłoszenia w oficjalnym dzienniku promulgacyjnym albo w momencie późniejszym ,który ona sama określa

• czas miedzy ogłoszeniem normy ,a datą jej wejścia w życie to vacatio legis (czas ,aby poczynić przygotowania instytucjonalne do stosowania danego aktu i dać możliwość organom stosującym do zapoznania się z treścią ,trwa od 2 tygodni do 1 roku)

• w wyjątkowych okolicznościach sam akt normatywny podaje datę z która przestaje obowiązywać (ustawy czasowe)

• nadanie mocy wstecznej :

• akt normatywny stosuje się do wydarzeń ,które miały miejsce wcześniej przed jego wejściem w życie

• stosuje się w ściśle określonych okolicznościach ,bo podważa zasadę lex retro non agit

• aspekt terytorialny :

• akty prawa wewnętrznego obowiązują tylko na terytorium danego państwa

• terytorium państwa to :obszar lądowy ,to co się znajduje pod tym obszarem i nad nim ,morskie wody przybrzeżne ,statki morskie ,powietrzne i kosmiczne oraz tereny ambasad

• aspekt personalny :

• akt normatywny obowiązuje wszystkie podmioty znajdujące się na terytorium danego państwa z wyłączeniem osób objętych immunitetem dyplomatycznym

• prawo danego państwa obowiązuje jego obywateli także wtedy gdy przebywają za granicą

Rozdział 6)System prawa

1.System - typy

• system - typ - to zespół cech charakterystycznych dla porządków prawnych określonego rodzaju

• system konkretny - to ogół norm ,które obowiązują w określonym czasie ,w określonym państwie

• typy współczesnych systemów prawnych wg R.Davida :

• system civil law (system prawa kontynentalnego)

• system common law(system prawa anglosaskiego)

• system prawa socjalistycznego

• system prawa kapitalistycznego

• systemy prawa Dalekiego Wschodu

• system prawa Islamu

• system prawa hinduskiego

• systemy prawa afrykańskiego

• system prawa skandynawskiego

• systemy prawa kapitalistycznego i socjalistycznego :

• cechy prawa kapitalistycznego :

• własność prywatna i gospodarka wolnorynkowa jako podstawa ustroju ekonomicznego

• demokracja parlamentarna jako podstawa ustroju politycznego

• system praw i własności obywatelskich z wolnością słowa i zrzeszania się jako podstawą porządku społecznego

• cechy prawa socjalistycznego :

• podstawą ustroju ekonomicznego jest własność państwowa i gospodarka planowana

• podstawą ustroju politycznego jest dyktatura partii komunistycznej

• prawo socjalistyczne cechuje daleko posunięta negacja podstawowych praw i wolności obywatelskich ,a w szczególności wolności słowa i zrzeszania się

• instrumentalizacja prawa

• miało charakter totalitarny

• systemy civil law i common law :

• civil law :

• zaliczamy systemy prawne wszystkich państw Europy Kontynentalnej i większości państw Ameryki Południowej

• cechy charakterystyczne systemów civil law :

• zasada prymatu ustawy

• oddzielenie tworzenia i stosowania prawa

• zakaz tworzenia prawa przez sądy

• historycznym źródłem civil law jest prawo rzymskie

• podstawowym źródłem prawa są ustawy tworzone przez parlamenty

• za najwyższą formę legislacji uważa się kodeksy

• prawo cywilne i karne są skodyfikowane (tendencja by skodyfikować inne działy prawa)

• system polityczny opiera się na zasadzie trójpodziału władzy Monteskiusza

• tworzenie prawa zastrzeżone dla parlamentów ,a stosowanie do sądów

• sądy sprawują wymiar sprawiedliwości

• system prawa polskiego ilustruje system civil law - do źródeł prawa zalicza się tylko : Konstytucję ,ustawy ,wydane na ich podstawie akty podustawowe oraz umowy międzynarodowe

• common law :

• zaliczamy systemy prawne krajów anglosaskich i byłych kolonii brytyjskich

• cechy charakterystyczne systemów common law :

• zasada prymatu ustawy

• brak rozdziału tworzenia od stosowania prawa

• sądy mogą tworzyć prawo

• brak recepcji prawa rzymskiego (wywodzi się z prawa zwyczajowego)

• ustawa jest najwyższym źródłem prawa

• sądy nie tylko stosują ,ale w określonych okolicznościach mogą je również tworzyć

• precedens :

• decyzja sądu ,która tworzy prawo

• sąd formułuje precedens w toku stosowania prawa

• precedensem nie jest cały wyrok ,ale sformułowana w jego wyniku reguła ogólna

• zasada stare decidis - sądy niższe są obowiązane stosować reguły ustanowione przez sądy wyższe

• tendencje do upodabniania się systemów prawa :

• common law :

• wzrost roli prawa ustawowego w krajach common law

• wypieranie precedensu z prawa karnego

• dążenia do kodyfikacji prawa procesowego karnego i cywilnego

• civil law :

• wzrost znaczenia prawa sędziowskiego (precedens de facto - formalnie niewiążące ,które ustalają jedynie zasady interpretacji i stosowania istniejących już norm ,ale nie mogą tworzyć żadnych nowych norm)

2.Systemy konkretne

• zbiór przepisów prawnych jest uporządkowany :

• przepisy prawne tworzą hierarchiczną strukturę (systematyzacja pionowa)

• przepisy prawne są pogrupowane w kompleksy norm zbliżonych do siebie treściowo (systematyzacja pozioma)

• systematyzacja pionowa :

• szczeble hierarchii aktów normatywnych :

• konstytucja :

• akt normatywny o najwyższej mocy prawnej

• tworzy ją parlament w specjalnym trybie

• reguluje ona podstawy ustroju politycznego ,ekonomicznego i społecznego w państwie

• zawiera katalog podstawowych praw obywatelskich

• ustawy :

• są podstawowym instrumentem legislacji

• tworzy je parlament

• materie szczególne istotne z punktu widzenia obywateli powinny być regulowane tylko w ustawie i nie mogą być uregulowane za pośrednictwem aktów rządowych lub innych aktów pochodzących od organów administracji publicznej

• akty podustawowe :

• rozporządzenia ,uchwały ,zarządzenia

• służą z zasady wykonaniu ustaw i z tego powodu najczęściej konieczne do ich wydania jest szczególne upoważnienie ustawy

• samoistne akty podustawowe - organy administracji mogą wydawać w celu realizacji swoich konstytucyjnych zadań bez szczególnego upoważnienia ustawy (akty regulujące tzw. akty interna administracji - akty prawa wewnętrznego ,które obowiązują jedynie jednostki hierarchicznie podporządkowane danemu organowi administracji)

• akty prawa terenowego :

• są wydawane zwykle przez organy samorządu terytorialnego i organy administracji terenowej

• ich moc obowiązująca jest terytorialnie ograniczona

• przejawy wyższej mocy prawnej normy wyższej w stosunku do normy niższej:

• Nw może uchylić lub zmienić Nn ,ale nie odwrotnie

• Nn powinna być zgodna z Nw

• Nw może stanowić podstawę obowiązywania Nn ,ale nie odwrotnie

• Nw może upoważniać do utworzenia Nn ,ale nie odwrotnie

• Nw dotyczy zwykle spraw większej wagi niż Nn

• systematyzacja pozioma :

• 3 podstawowe kryteria podziału prawa na gałęzie :

• kryterium przedmiotowe :

• podstawą podziału prawa na różne gałęzie jest treść regulowanych stosunków społecznych

• kryterium podmiotowe :

• każdy stan rządzi się własnym prawem (obecnie mało ważne ,ale np. przepisy dotyczące wojskowych)

• kryterium metody regulacji :

• pełni rolę pomocniczą wobec kryterium przedmiotowego

• najważniejsze gałęzie prawa posługują się odmiennymi zasadami regulacji

• 3 metody regulacji :

• metoda cywilna - stosuje się w tych dziedzinach ,w których prawo respektuje autonomię woli stron i w granicach określonych przez normy imperatywne pozwala podmiotom prawa swobodnie kształtować stosunki prawne

• metoda administracyjna - posługujemy się wówczas , gdy jeden z podmiotów jest w sensie prawnym podporządkowany drugiemu

• metoda karna - stosuje się w tych przypadkach ,w których pewne czyny są zabronione przez ustawę pod groźbą kary

• prawo materialne ,a procesowe :

• prawo materialne - to zespoły norm regulujących w sposób pierwotny daną sferę stosunków społecznych ,określających jakie prawa i obowiązki mają podmioty aktywne w tej sferze

• prawo procesowe - to normy regulujące sposób postępowania w przypadku ,gdy doszło do naruszenia norm prawa materialnego ,kompetencję i organizację organów rozstrzygających te sprawy

• rodzaje zbiorów praw :

• instytucja prawna - kompleks norm stanowiących funkcjonalną całość ,które regulują jakiś typowy zespół stosunków społecznych (instytucja małżeństwa ,darowizny)

• kodeks - akt normatywny z reguły rzędu ustawowego zawierający podstawowe dla danej gałęzi prawa zasady i normy prawne

• inkorporacja - to prywatny lub urzędowy zbiór praw w danej dziedzinie

• rodzaje gałęzi prawa :

• prawo konstytucyjne - zespół norm regulujących podstawy ustroju politycznego , ekonomicznego ,społecznego (Konstytucja RP 97)

• prawo administracyjne - reguluje władczą działalność organów państwa w różnych dziedzinach życia społecznego

• prawo cywilne :

• jego najważniejsze działy to prawo rzeczowe ,prawo spadkowe ,prawo handlowe ,prawo autorskie ,prawo wekslowe

• postępowania w sprawach cywilnych obejmuje postępowanie w sprawach spornych i niespornych ,a także postępowanie egzekucyjne i wiele innych trybów postępowania

• prawo pracy - reguluje takie zagadnienia jak stosunki pracy wynikające z umowy ,powołania , mianowania ,prawa i obowiązki pracodawców i pracowników ,układy zbiorowe pracy

• prawo rodzinne - reguluje sprawy związane z małżeństwem , stosunkami rodzinnymi ,prawnymi i obowiązkami małżonków ,rodziców i dzieci

• prawo rolne - reguluje własność i użytkowanie gruntów ornych

• prawo karne - określa jakie czyny są przestępstwami lub wykroczeniami i ustala zasady odpowiedzialności karnej

• prawo finansowe - reguluje zasady funkcjonowania finansów publicznych

• tendencje przeobrażeń gałęzi prawa :

• dyferencja - wyodrębnianie się z gałęzi prawa dotychczas istniejących gałęzi bardziej wyspecjalizowanych (prawo pracy z prawa cywilnego)

• powstawanie gałęzi mieszanych ,łączącym elementy różnych regulacji prawnych (prawo morskie)

• powstawanie gałęzi prawa całkowicie nowych jako rezultat powstawania nowych technologii (prawo informatyczne)

3.Prawo publiczne i prywatne

• definicja wg Ulpiana :

• prawo publiczne jest to zbiór norm odnoszących się do interesu państwa

• prawo prywatne jest to zbiór norm odnoszących się do interesu jednostki

• kryteria podziału na prawo prywatne i publiczne :

• podmiotowe (E.Berling ,F.Somlo) - prawo publiczne reguluje stosunki między organami państwa oraz między organami państwa i obywatelami ,natomiast prawo prywatne zajmuje się stosunkami między obywatelami

• przedmiotowe (G.Jellinek) - prawo publiczne zajmuje się stosunkami władczymi ,w których jeden podmiot jest podporządkowany drugiemu ,natomiast prawo prywatne reguluje stosunki między podmiotami równorzędnymi

• sposobu dochodzenia roszczeń (A.Thorn) - roszczenia publiczno - prawne są dochodzone z urzędu ,natomiast prywatno - prawne na wniosek zainteresowanych stron

• tendencje do rosnącej publicyzacji całego prawa :

• rozrost funkcji współczesnych państw

• rozwój nowych technik i technologii

• powstawanie reżimów totalitarnych

Rozdział 7)Tworzenie prawa

1.Pojęcie i formy

• normy generalno - abstrakcyjne - składają się na akty tworzenia prawa

• normy konkretno - indywidualne - składają się na akty stosowania prawa

• akt tworzenia prawa - jest to władczy akt organu władzy państwowej ,który składa się z norm ogólnych

• formy tworzenia prawa :

• prawo stanowione sensu stricto - stanowione w drodze jednostronnej decyzji organu państwowego lub instytucji upoważnionej przez taki organ

• prawo kontraktowe - powstaje w drodze umowy ,której stronami są organy państwowe lub/i upoważnione przez nie instytucje

• prawo precedensowe - powstaje w drodze decyzji sądowej lub administracyjnej ,jeżeli zawartą w tej decyzji normę ogólną uważa się za wiążącą

• prawo zwyczajowe - organ państwa uznaje określone normy za normy prawne

• prawo religijne

• prawo prawnicze

• prawo stanowione sensu stricto :

• podstawowa i najważniejsza forma prawa

• prawo przyjmuje formę dokumentu o określonej formie i budowie (teksty prawne np. ustawa)

• prawo pisane

• rodzaje prawa stanowionego :

• prawo ustawowe

• prawo stanowione przez instytucje rządowe i inne organy administracji publicznej

• prawo kontraktowe(traktatowe) :

• jest rzadko bezpośrednim źródłem prawa

• przykłady :artykuły henrykowskie ,porozumienia gdańskie z 1980 roku

• rodzaje :

• umowy dwustronne

• umowy wielostronne

• prawo precedensowe :

• precedens jest to zawarta w decyzji sądowej norma ogólna ,która de iure lub de facto wpływa na podejmowanie innych decyzji przez sądy

• precedensy de iure - formalnie wiążące

• precedensy de facto - formalnie niewiążące

• są tworzone przez najwyższe instancje sądowe

• w krajach anglosaskich obowiązuje zasada stare decidis ,czyli związania sądu precedensem

• w krajach civil law precedens jest podstawowym instrumentem interpretacji prawa ,a tym samym jednym z podstawowych toposów prawniczych

• prawo zwyczajowe :

• spełnia istotną rolę w większości państw afrykańskich i azjatyckich

• jest źródłem prawa międzynarodowego publicznego

• w niektórych krajach (Niemcy ,Austria) prawo zwyczajowe uzyskało status prawa oficjalnego, chociaż subsydiarnego źródła prawa (wolno jest je stosować pod warunkiem ,że dane zagadnienie nie jest uregulowane przez ustawy lub inne akty normatywne)

• kryteria uznania normy za normę prawa zwyczajowego :

• powszechna akceptacja zwyczaju w środowisku ,którego zwyczaj dotyczy

• uznanie zwyczaju przez sądy lub inne organy stosujące prawo tj. istnienie trwałego i stałego orzecznictwa opartego na tym zwyczaju

• akceptacja zwyczaju jako wiążącego

• prawo religijne :

• klasycznym przykładem jest prawo Islamu (oparte na Koranie i jego interpretacjach przez szkoły prawa zajmujących się nim)

• prawo prawnicze :

• dzisiejsza doktryna prawnicza nie jest zaliczana do źródeł prawa

• w czasach starożytnego Rzymu istniała instytucja ius respondenti - nadanie wybitnym prawnikom prawa udzielania porad z mocą wiążącą

• prawo prawników - (K.Savigny) ,nie było jednak używane jako formalne źródło prawa

• podręczniki prawnicze - status oficjalego źródła prawa w systemie common law (dzieła Blackstone'a ,Glanvilla)

• tendencje rozwojowe prawa :

• jurydyzacja życia społecznego (reguluje coraz szerszy zakres zjawisk społecznych i staje się instrumentem kontroli społecznej)

• interwencjonizm prawa w rozwój społeczny (prawo jest instrumentem aktywnej polityki ekonomicznej i społecznej oraz realizacji programów społecznych w dziedzinie edukacji , kultury i ochrony zdrowia)

• administracyzacja prawa

• nieskuteczność regulacji prawnych

• wzrost udziału ekspertów i instytucji reprezentujących środowiska naukowe w procesach tworzenia prawa

• próba stworzenia nauki o racjonalnym tworzeniu prawa

• proceduralizacja systemów prawnych (delegacja funkcji regulacyjnych ,a często nawet prawotwórczych ,z organów państwowych na instytucje pozapaństwowe

• wzrost znaczenia prawa kontraktowego

2.Źródła prawa

• rodzaje źródeł prawa :

• źródła prawa w sensie formalnym - każdy akt ,dokument lub decyzja ,która w danym systemie prawa uważa się za źródło norm prawnych (ustawa ,rozporządzenie ,precedens)

• źródła poznania prawa - są to wszelkiego rodzaju dokumenty i obiekty na podstawie których możemy ustalić treść norm prawnych (oficjalnymi źródłami prawa są np. urzędowe dzienniki promulgacyjne i nieoficjalne np. gazety ,książki)

• źródła prawa w sensie materialnym - odnosi się ją do tych czynników społecznych , politycznych i ekonomicznych ,które warunkują treść prawa (ideologia ,przekonania moralne)

• samoistne i niesamoistne źródła :

• samoistnymi źródłami prawa - nazywamy każdą regułę lub zasadę ,która może stanowić samodzielną podstawę decyzji sędziowskiej lub innego aktu stosowania prawa (konstytucja ,ustawy ,akty legislacji delegowanej ,normy prawa międzynarodowego publicznego ,precedens ,prawo zwyczajowe)

• niesamoistne źródła prawa - wszystkie normy i materiały ,które nie mogą stanowić wyłącznej podstawy aktu stosowania prawa (orzeczenia sądowe ,materiały przygotowawcze ,poglądy doktryny ,materiały komparatystyczne)

3.Typy aktów normatywnych

• akty normatywne powszechnie obowiązujące (mogą mieć moc wiążącą w stosunku do wszystkich podmiotów prawa) :

• źródła prawa powszechnie obowiązującego według Konstytucji RP 97':

• konstytucja

• ustawy

• ratyfikowane umowy międzynarodowe

• rozporządzenia

• akty prawa miejscowego

• konstytucja :

• akt normatywny o najwyższej mocy prawnej

• może ona uchylić każdy akt i nie może być uchylona przez żaden akt

• uchwalenie i zmiana konstytucji następuje w specjalnym trybie

• reguluje podstawy ustroju politycznego ,społecznego i ekonomicznego w państwie

• formułuje katalog podstawowych praw i wolności obywatelskich

• przepisy konstytucji stosuje się bezpośrednio chyba ,że ona sama stanowi inaczej

• ratyfikowane umowy międzynarodowe i ustawy :

• jeżeli umowa międzynarodowa została ratyfikowana za zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie ,to w razie kolizji takiej umowy z ustawą ,pierwszeństwo ma umowa międzynarodowa

• wszystkie ratyfikowane umowy międzynarodowe stają się częścią prawa wewnętrznego i mogą być bezpośrednio stosowane

• ustawy stanowią podstawową formę legislacji

• materie szczególnie ważne z punktu widzenia obywateli muszą być regulowane w ustawie

• materie ustawowe :

• prawa i obowiązki obywateli

• przepisy prawa karnego

• przepisy podatkowe i zagadnienia gospodarki finansowej państwa

• ustanawianie monopolów

• ustanowienie budżetu

• wprowadzenie stanów nadzwyczajnych

• normy regulujące strukturę państwa i samorządów

• rozporządzenia :

• może wydawać Prezydent ,Rada Ministrów i ministrowie

• RM może uchylić rozporządzenie lub zarządzenie ministra

• wolno wydawać wyłącznie na podstawie szczegółowego upoważnienia ustawowego

• jest aktem wykonawczym w stosunku do ustawy

• akty prawa miejscowego :

• akty tworzone przez organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji terytorialnej

• można je wydawać tylko na podstawie upoważnienia ustawowego i w jego granicach

• ich zasięg obowiązywania jest terytorialnie ograniczony

• akty normatywne wewnętrzne (mogą wiązać tylko podmioty hierarchicznie podporządkowane organowi wydającemu taki akt) :

• uchwały Rady Ministrów (można wydawać bez upoważnienia ustawy)

• zarządzenia Prezydenta (można wydawać tylko na podstawie ustaw)

• zarządzenia ministrów (można wydawać tylko na podstawie ustaw)

• mogą wiązać tylko podmioty hierarchicznie podporządkowane organowi wydającemu taki akt

4.Tryb tworzenia prawa

• etapy tworzenia ustawy :

• inicjatywa ustawodawcza

• dyskusja nad projektem

• głosowanie

• podpisanie i ogłoszenie

• inicjatywa ustawodawcza - jest to takie zgłoszenie projektu ustawy przez upoważniony organ, które zobowiązuje parlament do jego rozpatrzenia (w Polsce grupa co najmniej 15 posłów lub komisja sejmowa ,Senat ,Prezydent ,Rada Ministrów, grupa co najmniej 100 000 obywateli mających prawa wyborcze)

• czytania :

• dyskusja nad projektem (w Polsce 3 czytania)

• prace nad projektem w komisjach sejmowych lub na plenum Sejmu oraz zgłaszanie do niego poprawek

• głosowanie :

• kończy dyskusje nad projektem (może odbywać się tylko przy określonym quorum)

• w Polsce Sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów ,w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów ,ale aby zmienić Konstytucję potrzeba co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów ,natomiast w Senacie obecności bezwzględnej większości głosów przy takim samym quorum co w Sejmie

• reguła większości :

• większość zwykła - najwyższa liczba ważnie oddanych głosów

• większość bezwzględna - co najmniej 50 % + 1 ważny głos

• większość kwalifikowana - większość większa od bezwzględnej ,ale mniejsza od

• podpisanie :

• ustawę uchwaloną w Sejmie Marszałek Sejmu przekazuje Senatowi ,a ten :

• w ciągu 30 dni ustawę przyjąć

• w ciągu 30 dni wprowadzić do niej poprawki (Sejm może to odrzucić bezwzględną większością głosów)

• w ciągu 30 dni odrzucić (Sejm może to odrzucić bezwzględną większością głosów)

• ustawę przyjętą Marszałek Sejmu daje do podpisania prezydentowi ,a ten :

• veto zawieszające (może być obalone 3/5 głosów w Sejmie)

• podpisuje ustawę

• ogłoszenie ustawy w Dzienniku Ustaw

• referendum :

• dotyczy zatwierdzenia przez naród nowej konstytucji

• jest ważne jeżeli wzięło w nim udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania

• referendum gminne - sposób tworzenia prawa miejscowego

5.Zasady techniki prawodawczej

• zasady techniki prawodawczej to dyrektywy wskazujące jak poprawnie redagować akty normatywne

• kategorie dyrektyw technik prawodawczych :

• dyrektywy systematyki wewnętrznej aktu normatywnego - dotyczą budowy tekstu prawnego

• dyrektywy systematyki zewnętrznej aktu normatywnego -dotyczą relacji aktu normatywnego innych aktów normatywnych (na przykład dyrektywy odnoszące się do przepisów odsyłających do innych aktów normatywnych) :

• dyrektywy systematyzacji poziomej - dotyczą kwestii ,jak kształtować zakres podmiotowy i przedmiotowy aktu mając na uwadze jego stosunek do innych tekstów prawnych

• dyrektywy systematyzacji pionowej - zajmują się relacjami hierarchicznymi między aktami normatywnymi różnego szczebla

• dyrektywy adresata przepisu - zajmują się sposobami określenia adresata przepisu

• dyrektywy warunków zastosowania przepisu :

• zajmują się sposobami określeniem okoliczności warunkujących zastosowanie przepisu

• dyrektywy języka aktu - dotyczą poprawnego formułowania przepisów , wyboru języka aktu w zależności od celu stawianych sobie przez prawodawcę , sposobu definiowania pojęć

• zasady techniki legislacyjnej :

• reguły systematyki zewnętrznej aktu normatywnego :

• reguły systematyzacji poziomej :

• akt normatywny powinien wyczerpująco normować daną dziedzinę prawa

• w akcie normatywnym należy unikać wyjątków

• akt normatywny powinien określać swój zakres przedmiotowy i podmiotowy

• akt normatywny nie powinien wykraczać poza swój zakres przedmiotowy i podmiotowy

• akt normatywny nie powinien zmieniać lub uchylać przepisów ,które nie należą do jego zakresu przedmiotowego i podmiotowego

• reguły systematyzacji pionowej :

• akt normatywny nie może być sprzeczny z aktami normatywnymi wyższego rzędu

• akt normatywny może regulować dane zagadnienia w sposób odmienny od aktu wyższego rzędu tylko na podstawie jego szczegółowego upoważnienia

• ustawy i inne akty normatywne należy opracowywać z uwzględnieniem wiążących norm prawa międzynarodowego

• dyrektywy odnoszące się do aktów wykonawczych :

• w akcie wykonawczym zamieszcza się jedynie przepisy regulujące sprawy przekazane upoważnieniu zawartym w ustawie

• w akcie wykonawczym nie można zamieszczać przepisów niezgodnych z ustawą upoważniającą lub z innymi ustawami , chyba że przepis upoważniający wyraźnie to dopuszcza

• akt wykonawczy nie może przekazywać zawartego w ustawie upoważnienia do wydania aktu wykonawczego innemu organowi ,chyba że ustawa na subdelegację wyraźnie zezwala (bezwzględny zakaz subdelegacji w przypadku rozporządzeń)

• w akcie wykonawczym nie powinno się powtarzać przepisów ustawy

• przepisy upoważniające (kompetencyjne) :

• są to przepisy upoważniające do tworzenia aktów normatywnych

• akt normatywny wydany na podstawie przepisu upoważniającego to akt wykonawczy (np. rozporządzenie)

• typy rozporządzeń do wydania aktu normatywnego :

• upoważnienia obligatoryjne - "RM wyda w drodze rozporządzenia"

• upoważnienia fakultatywne - "RM może określić w drodze rozporządzenia"

• zasady techniki legislacyjnej związane z przepisami upoważniającymi :

• przepisy upoważniające do wydania aktu wykonawczego muszą wskazać podmiot upoważniony oraz formę aktu ,do którego wydania upoważniają

• przepisy upoważniające do wydania aktu wykonawczego muszą wyraźnie określać sprawy przekazywane do unormowania

• nie można przekazywać do unormowania aktem wykonawczym spraw nie wyjaśnionych lub nasuwających trudności przy opracowywaniu ustawy

• w przepisie upoważniającym nie powinno się zamieszczać upoważnienia do wydawania aktów wykonawczych w stosunku do kilku ustaw

• przepis upoważniający może upoważniać kilka podmiotów do wydania aktu normatywnego

• formy współuczestnictwa w wydaniu aktu :

• wspólne wydanie aktu przez upoważnione podmioty

• osiągnięcie porozumienia w sprawie treści aktu

• wyrażenie zgody przez jeden z podmiotów na wydanie aktu

• zasięgnięcie opinii innego podmiotu w sprawie wydania aktu

• złożenie wniosku przez jeden z podmiotów o wydanie aktu

• przepisy odsyłające :

• funkcje przepisów odsyłających :

• skrócenie tekstu

• spójność określonych instytucji

• rodzaje odsyłań :

• odesłanie statyczne - to odesłanie do danych przepisów w ich określonej wersji

• odesłanie dynamiczne - to odesłanie do każdorazowej wersji danego przepisu

• zasady techniki legislacyjnej dotyczące przepisów odsyłających :

• niedopuszczalne jest odesłanie do przepisów aktów normatywnych nie opublikowanych w Dzienniku Ustaw ,Monitorze Polskim lub innym oficjalnym dzienniku promulgacyjnym

• niedopuszczalne jest odsyłanie do przepisów

• niedopuszczalne jest odsyłanie do przepisów ,które już zawierają odesłania

• w ustawie można odsyłać do przepisów tej samej lub innej ustawy ;niedopuszczalne jest natomiast odsyłanie do przepisów aktu wykonawczego

• rodzaje przepisów odsyłających :

• przepisy odsyłające systemowo - przepisy ,które odsyłają do innych przepisów danego systemu prawa

• przepisy odsyłające poza systemowo - odsyłają do różnych reguł i zasad pozaprawnych

• reguły adresata i warunków przepisu :

• jeżeli norma ma być adresowana do każdej osoby fizycznej ,adresata tej normy należy wskazać słowem "kto"

• jeżeli norma ma być adresowana do podmiotów innych niż osoba fizyczna albo jeżeli zakres adresatów normy ma być węższy niż w regule podanej wyżej ,to wyznacza się go wyłącznie przez użycie odpowiedniego określenia rodzajowego

• jeżeli norma ma znajdować zastosowanie we wszystkich okolicznościach ,w przepisie nie określa się okoliczności jej zastosowania

• jeżeli norma ma znajdować zastosowanie jedynie w określonych okolicznościach lub warunkach ,należy wskazać je przez odpowiednie rodzajowe ich określenie

• reguły języka aktu normatywnego :

• akty normatywne należy redagować tak ,aby dokładnie i w sposób zrozumiały dla adresata zawartych w niej norm wyrażały intencję prawodawcy

• akty normatywne należy redagować zwięźle i syntetycznie

• w aktach normatywnych należy posługiwać się określeniami ,które zostały użyte w ustawach podstawowych dla danej dziedziny spraw ,szczególnie w kodeksach

• akt normatywny nie może powtarzać przepisów zawartych w innych aktach normatywnych ani normować w przepisach szczegółowych tych spraw ,które zostały unormowane w innych przepisach tego aktu normatywnego

• w aktach normatywnych nie należy zamieszczać wypowiedzi ,które nie służą wyrażaniu norm prawnych ,a w szczególności uzasadnień sformułowanych norm ,apeli ,postulatów lub upomnień

• reguły redagowania tekstów prawnych ,które mają bezpośredni odpowiednik w dyrektywach wykładni :

• zdania należy budować zgodnie z powszechnie przyjętymi regułami składni języka polskiego, unikając długich , wieloczłonowych zdań złożonych

• w aktach normatywnych należy posługiwać się poprawnymi wyrażeniami językowymi w ich podstawowym i powszechnie przyjętym znaczeniu

• w aktach normatywnych należy unikać posługiwania się określeniami specjalistycznymi ,jeśli mają odpowiednik w języku powszechnym

• w aktach normatywnych należy unikać posługiwania się określeniami lub zapożyczeniami obcojęzycznymi ,chyba że nie mają dokładnego odpowiednika w języku polskim

• w aktach normatywnych należy unikać posługiwania się nowo tworzonymi pojęciami lub strukturami językowymi ,chyba że w dotychczasowym słownictwie polskim brak odpowiedniego określenia

• do oznaczenia jednakowych pojęć należy używać jednakowych określeń ,a różnych pojęć nie powinno oznaczać się tymi samymi określeniami

• problem wyboru języka aktu normatywnego :

• pojęcia ostre i nieostre :

• pojęcie ostre - to takie pojęcie ,które pozwala rozstrzygać o każdym obiekcie ,czy podpada pod dane pojęcie czy też nie (na przykład termin pełnoletni)

• pojęcie nieostre - to takie pojęcie ,które nie pozwala rozstrzygać o każdym obiekcie ,czy sytuacji ,czy podpada pod pojęcie ,czy też nie (na przykład pojęcie młodzieniec)

• dyrektywy stosowania norm ostrych i nieostrych w prawie karnym i podatkowym :

• nieprzekraczalne granicy swobody rozstrzygnięcia wyznacza się w jednym przepisie dla wszystkich przypadków danego rodzaju ,zamieszczając go w przepisach ogólnych danego aktu

• jeżeli dolna granica ma być wyższa lub górna granica ma być niższa od wyznaczonej w przepisie ogólnym ,należy ją wskazać wyraźnie w przepisie odnoszącym się do danego przypadku

• postanowienia obniżające górną granicę swobody rozstrzygnięcia powinny być wyrażone przez konsekwentne posługiwanie się formułą „...nie przekraczające” lub „nie więcej niż ...” , a postanowienia podwyższające dolną granicę swobody rozstrzygnięcia powinny mieć postać „nie niższej niż ...” albo „nie mniej niż ...”

• pojęcia otwarte i zamknięte :

• termin zamknięty - termin jest terminem zamkniętym gdy tekst prawny wyznacza wszystkie kryteria stosowalności dla danego terminu tak ,że organ stosujący prawo nie może go zastosować w żadnych innych ,nie podanych przez normodawcę okolicznościach

• termin otwarty - termin jest terminem otwartym gdy tekst prawny wymienia tylko niektóre kryteria stosowalności dla danego terminu ,tak że można go zastępować również w innych niż wymienione w tekście prawnym sytuacjach

• definicje równościowe - podają wszystkie kryteria stosowalności dla danego terminu

• definicje cząstkowe - podają tylko niektóre kryteria stosowalności dla danego terminu

• definicje zakresowe - wyliczają elementy składowe zakresu danego pojęcia

• dyrektywy dotyczące stosowania definicji :

• definicje zakresowe powinny być sformułowane w jednym przepisie i obejmować cały zakres definiowanego pojęcia

• jeżeli wyliczenie wszystkich elementów zakresu definiowanego pojęcia w jednym przepisie nie jest możliwe ,definicja powinna wyraźnie zaznaczać ,że tekst aktu normatywnego nadto zawiera elementy uzupełniające tę definicję ,w szczególności przez użycie takich zwrotów jak „... i inne wskazane w przepisach ...”

• jeżeli nie jest możliwe sformułowanie definicji obejmującej cały zakres definiowanego pojęcia ,można objaśnić znaczenie danego określenia przez przykładowe wyliczenie jego zakresu , wyraźnie wskazując przykładowy charakter wyliczenia przez posłużenie się takimi zwrotami ,jak „w szczególności” ,”a zwłaszcza”

• pojęcia klasyfikacyjne i typologiczne :

• pojęcie klasyfikacyjne - jest tak skonstruowane w taki sposób pojęcie ,że każdy obiekt ,który posiada określoną cechę podpada pod dane pojęcie ,a każdy ,który jej nie posiada nie podpada pod pojęcie (na przykład termin pełnoletni)

• pojęcie typologiczne - konstruujemy w taki sposób ,że wyróżniamy pewien zespół cech i przyjmujemy ,że każdy obiekt czy stan rzeczy ,który jest w dostatecznym stopniu podobny do tak wyróżnionego typu podpada pod to pojęcie

• reguły definiowania wyrażeń języka prawnego :

• elementy definicji :

• definiendum - zwrot definicyjny

• funktor definicyjny - zwrot ,który łączy definiendum i definiens

• definiens - to wyrażenie definiujące

• zasady techniki prawodawczej dotyczące formy definicji :

• definicja powinna być tak sformułowana ,aby wskazywała wyraźnie ,że odnosi się do znaczenia wyrażeń ,w szczególności powinna mieć postać "określenie a oznacza przedmiot b" lub "określenie a znaczy tyle co wyrażenie b"

• jeżeli względy stylistyczne przemawiają za inną formą definicji ,konieczne jest użycie zwrotu łączącego "jest to"

• zwrotów charakterystycznych dla definicji ,w szczególności zwrotu "jest równoznaczne z …" ,nie wolno używać w znaczeniu niedefinicyjnym

• wskazania kiedy należy posłużyć się definicją :

• w akcie normatywnym należy sformułować definicję danego określenia ,jeżeli :

• dane określenie jest wieloznaczne

• dane określenie jest nieostre ,a pożądane jest ograniczenie jego nieostrości

• znaczenie danego określenia nie jest powszechnie zrozumiałe

• teksty prawne nie zawsze bezpośrednio definiują terminy prawne :

• definicje kontekstowe - charakteryzacja terminów prawnych przez umieszczenie ich w kontekstach przepisów prawnych (przeciwieństwo definicji wyraźnych)

• dyrektywy dotyczące definiowania pojęć :

• jeżeli w akcie normatywnym ustalono znaczenie pewnego określenia w drodze definicji ,to w obrębie tego aktu nie wolno posługiwać się tym określeniem w innym znaczeniu

• jeżeli zachodzi konieczność odstąpienia od podanej wyżej zasady ,to należy wyraźnie podać inne znaczenie danego określenia i określić zakres jego odniesienia

• jeżeli w akcie normatywnym zachodzi wyjątkowo potrzeba odstąpienia od kodeksowego znaczenia danego określenia lub znaczenia przyjętego w innej ustawie podstawowej dla danej dziedziny spraw ,należy wyraźnie podać inne znaczenie tego określenia i zakres jego odniesienia

• akty podustawowe ,bez upoważnienia ustawowego ,nie mogą definiować określeń ustawowych ;w szczególności nie mogą one definiować określeń ustawy upoważniającej

• jeżeli dane określenie ma być używane w jednym znaczeniu w całym akcie normatywnym lub całej jednostce systematyzacyjnej danego aktu ,to jego definicję należy zamieścić w przepisach ogólnych tego aktu lub w postanowieniach ogólnych tej jednostki systematyzacyjnej

• jeżeli dane określenie ma być używane w pewnym znaczeniu tylko w obrębie zespołu przepisów ,to jego definicję należy zamieścić w bezpośrednim sąsiedztwie tych przepisów

• jeśli akt normatywny zawiera wiele wielokrotnie powtarzających się określeń wymagających zdefiniowania ,ich definicje można zamieścić w wydzielonym fragmencie przepisów ogólnych aktu normatywnego ,oznaczając ten fragment odpowiednią nazwą

• podział :

• polega na wyszczególnieniu pojęć podrzędnych względem pojęcia w taki sposób ,że każdy desygnat pojęcia ,którego zakres się dzieli ,jest desygnatem tylko jednego pojęcia podrzędnego

• musi być rozłączny i wyczerpujący

• klasyfikacja - jest to wielostopniowy podział logiczny

• rodzaje podziału :

• podział według cech dychotomicznych - podział według tego ,czy określone obiekty posiadają daną cechę ,czy nie (palący i niepalący)

• podział według cechy głównej i jej odmian - należy uwzględnić wszystkie odmiany cechy głównej

6.Budowa tekstu prawnego

• tekst prawny - dokument ,w którym zawarte są normy prawne

• sposoby budowy tekstu prawnego (dyrektywy systematyki wewnętrznej aktu normatywego) :

• część artykułowana :

• to ta część aktu prawnego ,która składa się z przepisów prawnych

• jednostki redakcyjne przepisów :

• artykuły (podstawowa jednostka redakcyjna w aktach ustawowych)

• ustępy

• paragrafy (podstawowa jednostka redakcyjna w aktach wykonawczych i innych aktach podustawowych)

• litery

• punkty

• sposoby grupowania przepisów w jednostki systematyzacyjne wyższego stopnia :

• rozdział

• dział

• tytuł

• księgi (w kodeksach i innych ustawach podstawowych)

• części (w kodeksach i innych ustawach podstawowych)

• merytoryczne porządkowanie przepisów prawnych :

• przepisy ogólne :

• określają zakres przedmiotowy i podmiotowy stosunków regulowanych przez dany akt lub wyłączonych spod jego regulacji

• wydziela się je ,gdy zachodzi potrzeba zamieszczenia w nich elementów wspólnych dla wielu przepisów merytorycznych

• są miejscem ,gdzie formułuje się zasady prawa

• objaśnia się używane w akcie określenia lub skróty

• przepisy szczegółowe :

• przepisy szczegółowe to katalog podstawowych instytucji regulowanych przez dany akt

• uporządkowanie przepisów szczegółowych :

• przepisy prawa materialnego

• przepisy o organach i trybie postępowania

• przepisy karne (wyjątkowo)

• przepisy przejściowe i dostosowujące :

• przepisy przejściowe :

• normują wpływ nowego prawa na stosunki powstałe pod działaniem prawa dotychczasowego

• sposób zakończenia postępowania w sprawach będących w toku

• rozstrzyga ,czy i w jakim zakresie stosuje się nowe przepisy do uprawnień i obowiązków powstałych pod działaniem dotychczasowego prawa

• rozstrzyga ,czy i przez jaki czas utrzymuje się w mocy instytucje ,które znosi prawo

• rozstrzyga ,czy utrzymuje się w mocy dotychczasowe przepisy wykonawcze

• reguła - uchylenie ustawy albo uchylenie przepisu upoważniającego do wydania aktu wykonawczego powoduje automatycznie utratę mocy obowiązującej przez akt wykonawczy

• przepisy dostosowujące :

• normuje się sposób powołania po raz pierwszy organów w instytucjach ukształtowanych nowym prawem oraz sposobu dostosowania się nowych przepisów wyznaczając odpowiedni termin dostosowania się do nowych przepisów lub powołania nowych organów

• przepisy końcowe (kolejność) :

• przepisy uchylające :

• to przepisy derogacyjne

• zasady techniki prawodawczej :

• zakaz stosowania derogacji milczącej

• nakazu stosowania derogacji wyraźnej

• nie można uchylić przepisu lub przepisów przez odmienne uregulowanie danej sprawy

• należy wyczerpująco wymienić przepisy uchylane

• przepisy o wejściu aktu normatywnego w życie :

• każdy akt normatywny powinien określić termin swego wejścia w życie (bo nie może wejść w życie z dniem ogłoszenia)

• vacatio legis - okres przeznaczony na zapoznanie się z nowym aktem i poczynienie odpowiednich przygotowań do jego stosowania (zazwyczaj 14 dni ,ale może trwać nawet rok)

• reguła - akt wykonawczy nie może wejść wcześniej w życie wcześniej niż sama ustawa (nie dotyczy przepisów dostosowujących)

• przepisy o wygaśnięciu mocy aktu normatywnego (w razie potrzeby) :

• wprowadza się je w przypadku ustaw czasowych tj. aktów normatywnych które wprowadza się tylko na pewien okres czasu ,przykładowo ze względów porządkowych lub po to ,by rozwiązać w określony sposób określony problem

• reguła - zakaz nadawania przepisom prawnym mocy wstecznej tj. zakazu ich stosowania do zdarzeń ,które miały miejsce przed wejściem w życie danego aktu

• część nieartykułowana :

• nagłówek - element identyfikacyjny aktu normatywnego (rodzaj aktu , data jego wydania i tytuł)

• określenie podstawy prawnej

• wstęp do aktu normatywnego (preambuła) :

• preambuła występuje w konstytucji ,aktach o szczególnie uroczystym charakterze ,aktach nowatorskich lub gdy ustawodawca chce wyraźnie określić cele regulacji prawnej

• określa cele regulacje ,wskazuje na jej założenia ,odwołuje się do określonej tradycji lub kontekstu historycznego ,wskazuje na podstawy polityczne czy ideologiczne danego aktu

• nowelizacja :

• jest to zmiana aktu normatywnego

• 2 formy nowelizacji :

• odrębna ustawa nowelizacyjna

• przepis nowelizujący w innej ustawie

• zasady nowelizacji :

• musi być wyraźna (niedopuszczalna jest nowelizacja dorozumiana ,polegająca na tym ,że dawny przepis zastępuje się nowym ,nie wskazując w nim dokonywanej zmiany)

• nowelizacja polega na wprowadzeniu :

• przepisów zmieniających

• przepisów uchylających

• przepisów uzupełniających nowelizowany akt

• tekst jednolity ustawy :

• jeżeli liczba zmian w ustawie jest znaczna lub gdy ustawa była już wielokrotnie nowelizowana ,to można ogłosić tekst jednolity tego aktu

• jest to tekst ,który uwzględnia wszystkie dokonane w nim zmiany

• ogłoszenie następuje w drodze obwieszczenia właściwego ministra albo premiera

• tekst jednolity ogłasza się w Dzienniku Ustaw

• sprostowanie błędów :

• sprostowanie błędów w tekście ustawy następuje w drodze obwieszczenia premiera ,natomiast błędów w tekście lub przekładzie umowy międzynarodowej - w drodze obwieszczenia ministra spraw zagranicznych

• obwieszczenia ogłasza się w Dzienniku Ustaw

• stosuje się ,gdy istnieje rozbieżność między tekstem ogłoszonym drukiem ,a tekstem oryginalnym

Rozdział 8)Stosowanie Prawa

1.Pojęcie i typy

• stosowanie prawa - władcza działalność organów państwa polegająca na wydawaniu decyzji indywidualno - konkretnych na podstawie norm prawnych

• 4 podstawowe typy stosowania prawa :

• typ sądowy :

• organ stosujący prawo jest niezawisły(sąd podlega tylko ustawie ,nie podlega żadnym dyrektywom organów administracyjnych ,organizacji politycznych ect.) i bezstronny (sędzia jest niezależny od stron i neutralny)

• gdy obywatel doznał szkody w każdym przypadku ma prawo do dochodzenia swych roszczeń przed sądem

• typ administracyjny :

• organ rozstrzygający sprawę jest związany dyrektywami i poleceniami swojego zwierzchnika, co do tego ,jaką wydać decyzję

• obowiązuje zasada legalizmu (związania przepisami prawa) i nie może być mowy o podporządkowaniu organu administracyjnego dyrektywom politycznym

• quasi - sądowy :

• na przykład postępowania przed różnego rodzaju sądami i komisjami dyscyplinarnymi w korporacjach zawodowych

• quasi administracyjny :

• niektóre zadania z zakresu administracji publicznej są wykonywane przez agendy publiczne i instytucje pozapaństwowe (banki , przedsiębiorstwa) ,które mają prawo podejmować władcze decyzje w sprawach do których są upoważniane

2.Etapy stosowania prawa

• wybór normy prawnej :

• jeden stan faktyczny ,chociażby jeden czyn ,podpada pod kilka norm prawnych (zbieg norm czy przepisów prawa)

• wyborze normy prawnej decyduje prawo (np. w przypadku przestępstwa) lub strona procesu

• ustalenie obowiązywania normy prawnej

• wykładnia normy prawnej

• ustalanie stanu faktycznego

• subsumpcja

• subsumpcja - podciągnięcie ustalonego stanu faktycznego pod wybraną normę prawną

• wybór konsekwencji prawnych

• sformułowanie i uzasadnienie decyzji :

• organ stosujący prawo formułuje decyzję stanowiącą akt stosowania prawa i ewentualnie przygotowuje uzasadnienie swej decyzji

• uzasadnieniu podlegają decyzje ,od których strona wniosła odwołanie ,decyzje ostatecznie kończące postępowanie w sprawie oraz decyzje w sprawach szczególnie ważnych

• elementy uzasadnienia :

• część historyczna - przedstawia się dotychczasowy przebieg postępowania

• podstawa faktyczna decyzji - referuje się wyniki postępowania dowodowego

• podstawa prawna decyzji - sąd przytacza przepisy prawne stanowiące podstawę jego decyzji (dokonuje ich analizy i interpretacji)

3.Ewolucja poglądów na stosowanie prawa

• pozytywizm prawniczy (model sylogistyczny) :

• XIX wieczna ideologia

• twierdzi ,że stosowanie prawa ma strukturę logiczną ,a akt stosowania prawa może być pojmowany jako konsekwencja logicznie wyprowadzona z dwóch przesłanek : normy prawnej i ustalonego stanu faktycznego

• stosowanie prawa ma strukturę sylogizmu prawniczego ,którego przesłanką większą jest norma prawna ,przesłanką mniejszą - ustalony stan faktyczny ,a wnioskiem - decyzja sądu

• według ideologii sędzia jedynie dedukuje następstwa prawne z normy

• luz decyzyjny - sytuacje , w których tekst prawny nie wyznacza decyzji organu stosującemu prawo ,lecz pozostawia mu wybór ,co do tego jaką ma podjąć decyzję

• kategorie luzów decyzyjnego :

• luz wyboru przepisu prawnego - sytuacje ,w których decyzja sądu o wyborze odpowiedniego przepisu prawnego nie jest do końca wyznaczona przez obowiązujące przepisy prawa

• luzy interpretacyjne - gdy przepisy prawne są niejasne ,nieostre ,wieloznaczne i gdy wskutek tego można im przypisać wiele różnych znaczeń ,a ani tekst prawny ani dyrektywy wykładni nie wskazują jednoznacznie ,które z tych znaczeń jest właściwe

• luzy dowodowe - sytuacja ,gdy na gruncie dostępnych środków dowodowych i reguł dowodowych nie da się jednoznacznie rozstrzygnąć ,czy określony fakt sprawy miał miejsce , czy też nie

• luz wyboru konsekwencji prawnych - sytuacja ,gdy określenie konsekwencji prawnych danego stanu faktycznego nie jest do końca wyznaczone przez przepisy prawa (swobodne uznanie)

Rozdział 8) Wykładnia prawa

1.Pojęcie i model wykładni

wykładnia prawa - zespół czynności zmierzających do ustalenia prawidłowego znaczenia przepisu prawnego.

Wykładnia prawa to interpretacja tekstów prawnych mająca na celu ustalenie rzeczywistego znaczenia przepisów i sformułowanie na ich podstawie normy postępowania.

W rozumieniu wykładni prawa jako procesu interpretacji prawa wyróżnia się jej następujące rodzaje:

• wykładnia językowa - polega na ustaleniu znaczenia przepisu ze względu na język, w którym został on sformułowany. Wykładnia ta jest pierwszym etapem w interpretacji prawa.

• wykładnia systemowa - stosowana jest kiedy wykładnia językowa okazuje się niewystarczająca. Jej celem jest ustalenie znaczenia przepisu prawnego ze względu na miejsce jakie zajmuje w systemie prawa.

• wykładnia funkcjonalna - jest wykorzystywana w przypadku niewystarczalności wykładni językowej i systemowej. Wykładnia ta jest stosowana gdy wobec braku precyzyjnie ustalonego znaczenia danego przepisu należy wybrać jedno z kilku możliwych znaczeń. Odnosi się wówczas system prawa do pozaprawnych funktorów, które nie mogą jednak eliminować czynników branych wcześniej pod uwagę. Kontekst funkcjonalny kształtowany jest przez ustrój społeczny i polityczny, oceny i reguły społeczne oraz zjawiska cywilizacyjne. Interpretator powołuje się na aksjologiczną racjonalność pracodawcy.

Występują da rodzaje wykładni funkcjonalnej:

• statyczna - preferuje stałość znaczenia przepisów prawnych. Raz ustalony sens ma być niezmienny do czasu utraty mocy obowiązującej przez przepis prawa. Znaczenie tego przepisu ustalane jest poprzez zbadanie woli prawodawcy.

• dynamiczna - jej podstawowym założeniem jest zapewnienie adekwatności prawa do zmieniających się warunków społecznych. Interpreter może więc dokonać zmiany znaczenia interpretowanych przepisów kierując się aktualnie pojmowanymi względami celowości i słuszności.

• Podział wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący

• wykładnia autentyczna to wykładnia przepisów przez organ który je wydał, na podstawie wnioskowania a maiori ad minus: kto jest upoważniony do tworzenia prawa jest tym bardziej upoważniony do jego interpretacji. Wykładnia autentyczna posiada powszechną moc wiążącą, co oznacza, że interpretacja ta jest wiążąca dla wszystkich adresatów.

• wykładnia legalna to wykładnia, do dokonywania której uprawniony jest organ państwa. Wykładnia legalna ma ograniczoną moc wiążącą, ponieważ znaczeniem przepisu ustalonym przez interpretatora są związani tylko niektórzy. Do wykładni o ograniczonej mocy wiążącej zalicza się:

- wykładnię wiążącą w danej sprawie - stosują ją organy stosujące w I instancji na użytek wydawanego rozstrzygnięcia, organ odwoławczy w sposób wiążący dla I instancji, której sprawa jest zwrócona do ponownego rozpatrzenia i Sąd Najwyższy z mocą wiążącą dla wszystkich sądów rozstrzygających w danej sprawie.

zasady prawa - moc zasad prawnych uzyskują uchwały pełnego składu SN, składu połączonych izb i składu całej Izby z chwilą ich podjęcia. Uchwały te są podejmowane na wniosek I Prezesa SN, Ministra Sprawiedliwości lub w sprawach społecznych na wniosek Ministra Pracy, ws. administracyjnych na wniosek Prezesa NSA, ws. prawa wynalazczego na wniosek Prezesa Urzędu Patentowego.

Wyróżnia się wykładnię legalną delegowaną jeżeli organ ma kompetencje do interpretowania danego aktu prawnego oraz wykładnię legalną ogólną jeżeli organ ma kompetencje do interpretowania wszelkich ustaw.

• wykładnia doktrynalna nie mająca mocy wiążącej. Jest to wykładnia naukowa dokonywana przez prawników. Wykładnia taka może być uwzględniania przez organy stosujące prawo.

• Moc wiążąca wykładni prawa

• brak wiążącej mocy prawnej - wykładnia doktrynalna

• bezwzględna moc wiążąca - wykładnia autentyczna

WNIOSKOWANIA PRAWNICZE

1. LOGICZNE - są najbardziej pewne, opierają się bowiem na relacjach wynikających z logiki formalnej. W myśl wnioskowania logicznego norma N1 wynika z normy N, wtedy w zależności od rodzaju normy, norma N1 jest jednocześnie spełnieniem normy N, bądź norma N1 jest naruszeniem normy N.

(np. w mieście jeździ się do 50 km/h - można jeździć 40 km/h)

2. INSTRUMENTALNE - oparte są one na relacji środek - cel, na tzw. Racjonalności technicznej lub instrumentalnej:

Te wnioskowania przyjmują 2 postacie:

1. REGUŁA INSTRUMENTALNEGO NAKAZU- norma N1 wynika instrumentalnie z normy N, jeżeli spełnienie normy N1 jest warunkiem spełnienia normy N.

(jeżeli indeks mamy oddać do 5.02, to wnioskujemy, że uczelnia powinna wydać te indeksy wcześniej)

2. REGUŁA INSTRUMENTALNEGO ZAKAZU - Przyjmuje 2 postaci:

• Normy nakazujące - jeżeli nakazane jest osiągnięcie jakiegoś celu to zakazane jest podejmować działania, które uniemożliwiają osiągnięcie tego celu.

(jeżeli musimy oddać indeksy do 5.02, to wpis musi być złożony do 05.02 - norma ta wynika instrumentalnie że nie do 06.02)

• Normy zakazujące - występuje przy normach zakazujących, mówi, że jeżeli zakazane jest osiągnięcie jakiegoś celu, to tym samym, zakazane jest jakiegoś postępowania, które tego celu osiągają.

(np. współudział w kradzieży)

3. AKSJOLOGICZNE - oparte są na założeniu o konstrukcji ocen

Jeżeli prawodawca preferuje wartość W i chroni to, przyjmuje się, że chroni ją przez cały system prawny

(np. powinno się chronić trawników a podeptano kwietnik - pogwałcono prawo)

POSTACIE WNIOSKOWAŃ

1. A CONTARIO - przez przeciwieństwo

Jeżeli nakazane jest P to nie nakazane jest P. Jeżeli zaś zakazane jest P to przyjmuje się, że dozwolone jest nie P

(np. wyłącznie w pr. Karnym )

2. A FORTIORI - do przodu - wnioskowanie, które wyprzedzają myśli ustawodawcy

II formy:

I. A MAJORI AD MINUS- z większego na mniejsze (stosuje się przy nakazach i dozwoleniach. Jeżeli nakaz dozwalał , jest większa ingerencja, tym samym same nakazane jest mniejsza ingerencja - Jeżeli mogę więcej, tym samym mogę mniej)

II.A MINORI AD MAJUS - z mniejszego na większe- stosuje się przy zakazach. Jeżeli zakazane jest jakieś mniejsza ingerencja dobra prawnie chronione, tym samym zakazane jest mniejsza ingerencja dobra prawem chronione) (nie wolno niszczyć - zniszczę stół)

(muszą być ta sama podstawa aksjologiczna, te same reguły np. twarde obuwie, nie znaczy trampki)

3. A SIMILI - przez podobieństwo -

II formy:

I - per analogiam legis - analogia z ustawy- jeżeli norma N normuje jakiś stan rzeczy S to możemy ją zastosować do takich sytuacji nie S, które byłyby podobne do S, jeżeli norma regulująca nie S miałaby taką samą ustawę aksjologiczną jak norma S.

II - per analogiam juris - Wnioskowanie - jeżeli istnieje norma N1 chroniąca wartość W a także norma N2,N3,N4,N5 także chroniąca normę W, to możemy wyprowadzić normę N6 chroniącą także normę W.

(np. Normy, które chronią przyrodę, można wprowadzić inną normę N6, która także chroni przyrodę)

6

---