Metody komunikacji

Komunikacja to inaczej proces wymiany informacji między jej uczestnikami. Wyróżniamy m. in. komunikację: interpersonalną, językową, międzykulturową, społeczną, symboliczną, marketingową, literacką, werbalną, niewerbalną, perswazyjną, wokalną.

Komunikacja w życiu ludzkim odgrywa fundamentalną rolę, a potrzeba komunikacji należy do najbardziej podstawowych i najważniejszych zapotrzebowań człowieka. Do zaistnienia procesu komunikacji konieczne jest wystąpienie siedmiu zasadniczych ogniw:

• źródła - nadawca komunikatu;

• kodowania - przekształcenie w symboliczną postać;

• komunikatu - zakodowana wiadomość;

• kanału - środek przekazu (komunikacja ustna, pisemna, wizualna);

• dekodowania - przełożenie komunikatu na zrozumiałą formę;

• odbiorcy - adresat komunikatu;

• sprzężenia zwrotnego - informacja zwrotna o zrozumieniu przekazu.

Proces komunikacji może odbywać się w formie komunikacji werbalnej, czyli słownej, w formie komunikacji niewerbalnej - bezsłownej oraz w formie pisemnej.

W literaturze przedmiotu odnajdujemy wiele metod komunikacji, ja w swojej pracy postanowiłem zaprezentować dwie metody komunikacji alternatywnej. Metody te mają na celu umożliwienie komunikowania się osobom, które nie posiadają umiejętności mowy, bądź posiadają ją w stopniu uniemożliwiającym satysfakcjonującą komunikację.

Do przykładowych metod zaliczanych do tej kategorii zaliczyć można:

1. Systemy znaków manualnych:

- język migowy

- Makaton

- fonogesty

2. Systemy znaków graficznych:

- PIC

- PCS

- Bliss

- Rebus

- metoda ułatwionej komunikacji

- Makaton

3. Systemy znaków przestrzenno dotykowych:

- klocki słowne Premacka

- alfabet Lorma.

Jedną z łatwiejszych do nauczenia się, a przy tym bardzo skuteczną metodą komunikacji, z których możemy skorzystać chcąc porozumieć się z osobą głuchoniewidomą jest Alfabet Lorma - stworzony przez głuchoniewidomego dla głuchoniewidomych. Stanowi uniwersalną metodę komunikacji, wspólną dla wszystkich głuchoniewidomych. Może służyć jako podstawowy lub przejściowy sposób porozumiewania się, jest to najbardziej praktyczny system komunikacji ze wszystkich używanych w środowisku form komunikacji dotykowej.
Lorm polega na kreśleniu linii lub stawianiu punktów na dłoni, które odpowiadają poszczególnym literom. Może to być jej wewnętrzna bądź zewnętrzna strona, prawa lub lewa ręka. Można pisać jednym palcem, a gdy osiągnie się dużą biegłość - wszystkimi na raz.

W wielu krajach europy słowo “lorm” mieści się od dawna w podstawowym słowniku każdej osoby głuchoniewidomej i jej bliskich, jak również instruktorów, nauczycieli, tłumaczy-przewodników, wolontariuszy oraz studentów pedagogiki specjalnej. Również w Polsce ta metoda komunikacji ma wielu zwolenników, a każdy tłumacz-przewodnik potrafi się nią porozumieć.

Lorm ma wiele zalet: prostota, małe ryzyko błędu, szybkie tempo przekazu, wzajemna komunikacja największej liczby osób głuchoniewidomych, komfort pracy tłumaczy. Przekazywania komunikatów za pomocą Lorma można nauczyć się w kilkadziesiąt minut. Następnie pozostaje tylko trening, aby nauczyć się szybkiego odczytywania, które jest nieco trudniejsze.

OPIS LITER NA DŁONI, WRAZ Z KOMUNIKATAMI

SAMOGŁOSKI

A, E, I, O, U: litery ułożone są w kolejności alfabetycznej, każdej literze odpowiada jeden punkt na opuszku konkretnego palca:

• A: kciuk,

• E: wskazujący,

• I: środkowy,

• O: serdeczny,

• U: mały,

• Y: linia pozioma, przecinająca palce w połowie, poczynając od wskazującego do małego.

SPÓŁGŁOSKI

T, B, D, G, H: linie prowadzone są wzdłuż palców - od opuszków w dół aż do nasady palców:

• T: wzdłuż kciuka,

• B: wzdłuż palca wskazującego,

• D: wzdłuż palca środkowego,

• G: wzdłuż palca serdecznego,

• H: wzdłuż palca małego,

• F: ściskamy równocześnie dwa złożone palce - wskazujący i środkowy, w okolicach opuszków,

• L: długa linia prowadzona od czubka palca środkowego przez całą dłoń,

• P: linia od nasady kciuka wzdłuż krawędzi palca wskazującego,

• J: jednokrotne ściśnięcie końcówki palca środkowego,

• S: rysujemy małe kółko na wnętrzu dłoni,

• K: dotknięcie równocześnie końcami czterech palców wnętrza dłoni,

• C: jeden punkt u nasady dłoni,

• Z: linia skośna, od nasady kciuka do nasady palca małego,

• R: uderzamy palcami wnętrze dłoni, nie równocześnie wszystkimi, lecz szybko przechodzimy od palca małego, kończąc na wskazującym,

• V: jeden punkt u nasady kciuka,

• W: dwa punkty u nasady kciuka,

• M: jeden punkt pod palcem małym,

• N: jeden punkt pod palcem wskazującym,

• X: linia pozioma poniżej nasady dłoni,

• Q: długa linia wzdłuż zewnętrznej krawędzi dłoni, od nasady dłoni, w stronę opuszka palca małego.

POLSKIE LITERY

Ą, Ć, Ę, Ł, Ń, Ó, Ś, Ź, Ż: kojarzone ze swoimi odpowiednikami bez zmiękczających ogonków:

• Ą: mała pionowa kreseczka (jak przecinek) w miejscu A,

• Ę: mała pionowa kreseczka w miejscu E,

• Ć: mała pionowa kreseczka w miejscu C,

• Ł: długa linia rysowana od nasady dłoni do opuszka palca środkowego,

• Ń: mała pionowa kreseczka w miejscu N,

• Ó: mała pionowa kreseczka w miejscu O,

• Ś: kółko jak S + mała pionowa kreseczka na środku dłoni,

• Ź: linia skośna jak Z + mała pionowa kreseczka na środku dłoni,

• Ż: linia skośna jak Z + kropka na środku dłoni.

DWUZNAKI

• CH: dwie linie skośne, przecinające się na środku dłoni,

• SZ: ściśnięcie równocześnie wszystkich palców oprócz kciuka,

• CZ: postawienie równocześnie dwóch punktów u nasady dłoni, w miejscu C,

• RZ: pociągnięcie wszystkimi palcami od nasady palców do nasady dłoni,

• DZ: połączenie D i Z, ale bez odrywania dłoni, zbliżone do pisanej dużej litery L.

KOMUNIKATY

• potwierdzenie: kilka szybkich dotknięć dłonią złożoną w piąstkę,

• zaprzeczenie: kilkakrotne potarcie wewnętrzną stroną otwartej dłoni,

• zamazanie błędu: jak zaprzeczenie (nie należy powtarzać jednej litery, lecz cały wyraz),

• koniec wyrazu: klepnięcie otwartą dłonią,

• pytanie: dotknięcie zewnętrzną krawędzią dłoni, a następnie wykonanie obrotu wzdłuż jej osi i dotknięcie zewnętrzną stroną dłoni,

• niezrozumienie wyrazu: zamknięcie dłoni w pięść.

Drugim z manualnych sposobów alternatywnej komunikacji jest program językowy Makaton. Powstał on w Wielkiej Brytanii, a jego twórczynią jest Margaret Walker. Przy opracowywaniu metody współpracowała z Kathy Johnston i Tonym Cornforthem. Nazwa Makaton wzięła się z pierwszych liter imion jej twórców. Program jest stosowany obecnie na całym świecie, również w Polsce. Posługiwanie się Makatonem opiera się na założeniu, że efektywne wykorzystanie jakiegokolwiek sposobu komunikowania się, zależy w dużym stopniu od konsekwentnego realizowania go w środowisku osób posługujących się tym systemem. Słownictwo Makatonu opiera się na czterech podstawowych zasadach: pierwszą jest koncentrowanie się na nauce wąskiego zakresu kluczowych pojęć, które charakteryzuje wysoka funkcjonalność; drugą organizowanie słownictwa w porządku ważności komunikacyjnej w obrębie poziomów i według stopnia trudności (etapowa nauka słownictwa); trzecią zasadą jest personalizacja słownictwa i dostosowanie do indywidualnych potrzeb osób niepełnosprawnych komunikacyjnie i czwartą łączne wykorzystywanie mowy, znaków manualnych (gestów) i graficznych (symboli).

W metodzie każde nauczane pojęcie (Słownictwo Podstawowe lub Dodatkowe) ma swój odpowiedni znak manualny-gest oraz obraz w postaci prostego znaku graficznego-symbolu. Pozwala to na dostarczenie dodatkowej, wizualnej informacji o uczonym pojęciu, zwiększa jego zrozumienie. Znakom i/lub symbolom towarzyszy zawsze normalna, zgodna z regułami gramatyki mowa. Podczas posługiwania się tym programem wykorzystuje się również naturalne formy komunikacji niewerbalnej: mimikę i wyraz twarzy, kontakt wzrokowy, postawę ciała oraz dotyk. Słownictwo Podstawowe (Core Vocabulary) zbudowane jest z podstawowych pojęć niezbędnych w życiu codziennym, które uczone są z gestami i/lub symbolami oraz mową. Podstawę słownictwa stanowi około 350 pojęć, usystematyzowanych w serie poszczególnych poziomów od 1-8, uzupełnionych w dodatkowy, fakultatywny poziom, znany jako 9 poziom. Dziewiąty poziom zawiera pojęcia charakterystyczne dla danej kultury czy państwa. Naukę zaczyna się od pierwszego poziomu, który obejmuje najpilniejsze potrzeby oraz służy nawiązywaniu interakcji. Jest on związany z najbliższym otoczeniem osoby, dzięki któremu potrzeby te mogą być zaspokojone. Następnie przechodzi się do poziomu drugiego obejmującego dom, znajomych, przedmioty, żywność, wydarzenia i czynności. Trzecią grupę stanowi świat zewnętrzny, zwierzęta, owoce, pojazdy, działanie, cechy, miejscowniki oraz zaimki. Poziom czwarty obejmuje szkołę, pracę przedmioty, ludzi, wydarzenia, czynności, zaimki, położenie przestrzenne, natomiast społeczność, ludzie, miejsca, czynności, zainteresowania, wydarzenia, przedmioty, cechy i uczucia obejmuje poziom piąty. Dalszy poziom (szósty) zawiera słownictwo z zakresu środowiska, dalszych miejsc, myślenia i wiedzy oraz przydawki, przyimki i zaimki. Poziom siódmy obejmuje liczby, czas, pogodę, ilość i pieniądze, ósmy natomiast zainteresowania w czasie wolnym, uczucia i relacje przyczynowe. Słownictwo Podstawowe może być uzupełnione Dodatkowym zawierającym około siedmiu tysięcy pojęć. Są one ułożone tematycznie, np. transport, zwierzęta, budynki itp.

Gesty Makatonu są czytelne, zrozumiałe i łatwe do zapamiętania. Większość z nich to znaki ikoniczne języka migowego. Znaków i mowy uczy się jednocześnie.

Wykonywaniu gestów w Makatonie zawsze więc towarzyszy mowa w takiej formie, w jakiej jest możliwa, w przeciwieństwie do języka migowego, który jest językiem kompletnym samym w sobie.

Generowanie mowy podczas wykonywania znaków manualnych nadaje ruchom rąk płynności i odpowiedniego tempa oraz dostarcza osobom niemówiącym możliwości zobaczenia prawidłowego wzorca ruchów i ułożenia narządów artykulacyjnych podczas mówienia. Symbole zostały podzielone na pięć podstawowych grup: obrazkowe, relacyjne, abstrakcyjne, strategiczne i wskazujące. W klasyfikowaniu symboli Makaton kieruje się związkami logicznych i pokrewieństwami treściowymi przedstawianych pojęć i przedmiotów. Podobnie rzecz ma się z zakresem wykorzystania symboli - zależy on od potrzeb i możliwości danej osoby. Istnieje kilka technik posługiwania się symbolami. Pierwszy polega na tworzeniu osobistych pomocy komunikacyjnych, w których umieszcza się znane danej osobie znaki graficzne. Osobiste pomoce przybierają formę tablicy lub książki komunikacyjnej (mogą to być plansze, segregatory). Układ znaków graficznych, może być kodowany kolorami lub tematycznie. Symbole wykorzystywane również do wykonania folderu osobistego użytkownika systemu, który zawiera najważniejsze o nim informacje biograficzne.

Ze znaków graficznych tworzone są również książeczki, dzienniczki, plany dnia, dzięki którym użytkownicy mogą zobaczyć kolejność zaplanowanych na dany dzień czynności. Za pomocą znaków graficznych pisane są listy, wiadomości, recepty, przepisy kulinarne, teksty piosenek i wierszy itp. Dorośli szczególnie często korzystają z symboli pojawiających sie w instrukcjach programów komputerowych.

Wybór formy gestu lub symbolu zależy od indywidualnych potrzeb i umiejętności użytkownika. Osoby posługujące sie Makatonem mają możliwość wyboru najbardziej odpowiedniego do danej sytuacji sposobu nauki. Gesty i symbole nie wykluczają się wzajemnie, mogą być stosowane rozdzielnie lub łącznie.

Metoda Makaton stworzona została z myślą o osobach, które mają trudności w uczeniu oraz porozumiewaniu się. Osoby z trudnościami w uczeniu się to głównie dzieci lub dorośli z zaburzeniami percepcji słuchowej i koncentracji uwagi, mający problemy z rozumieniem mowy, u których występują zaburzenia jej rozwoju, użytkownicy, u których zaburzone jest rozumienie kolejności zdarzeń, a także ci, którym duże trudności sprawia czytanie i pisanie. Problemy komunikacyjne natomiast mogą występować na tle niepełnosprawności intelektualnej, zaburzeń autystycznych, uszkodzeń fizycznych lub sensorycznych oraz specyficznych zaburzeń języka (np. afazje).

Obecny zakres wykorzystywania Makatonu rozciąga sie również na dzieci w pełni sprawne. Badania prowadzone w Stanach Zjednoczonych pokazują, że program przynosi dobre wyniki w zastosowaniu do małych dzieci. Już w wieku 8 miesięcy potrafią one naśladować gesty swoich rodziców uczyć się w ten sposób komunikować swoje potrzeby.

Naukę Makatonu można rozpocząć w każdym momencie, zawsze jednak zaczynając od rzeczy dla dziecka najistotniejszych, aby osiągany efekt motywował je do dalszej nauki. Naukę rozpoczyna sie od poziomu 1., czyli rzeczy, które są w najbliższym otoczeniu dziecka. Etap ten ma na celu osiągnięcie porozumienia. Gdy dziecko przyswoi sobie umiejętności tego poziomu, wówczas zakres słownictwa można rozszerzać, począwszy od pojęć związanych z domem (poziom 2 - 3) do kontekstów edukacyjnych (poziom 4 - 6), a następnie społecznych (poziom 7 - 8). Usystematyzowanie pojęć w serie poszczególnych poziomów służy tylko i włącznie pomocy w nauce systematycznego opanowywania określonych pojęć. Jeżeli terapeuta lub rodzic uczący dziecko uzna, iż. słowa z danego poziomu są zbyteczne, wówczas nie musi ich uczyć. Zakres pojęć dostosowuje się do umiejętności i potrzeb dziecka.

W Polsce znaki wykorzystywane w Makatonie zostały dobrane z Polskiego Języka Migowego. W 2003 roku polskie gesty programu zostały dopasowane do głównego dialektu centralnej Polski, ponieważ system znaków wykorzystywanych w jednym państwie musi być ujednolicony. Obecnie stosowana wersja Makatonu w Polsce została zaakceptowana przez autorkę Margaret Walker oraz główny ośrodek Makatonu w Wielkiej Brytanii. Program ten nie zakłada tworzenia sztucznych gestów lub zmiany już istniejących. Dokonywane są czasem czytelne uproszczenia znaku lub dobór znaku najbardziej ikonicznego.

Bibliografia

1. B. Kaczmarek, Metoda Makaton we wspomaganiu porozumiewania się dzieci z zaburzeniami mowy i języka, [w:] „Wspomaganie rozwoju i rehabilitacja dzieci z genetycznie uwarunkowanymi zespołami zaburzeń” pod red. W. Dykcika i A. Twardowskiego, Poznań 2004.

2. B. Kaczmarek, Makaton - język gestów i symboli, Centrum Alternatywnej Kampanii Makaton ,Zielona Góra, Biuletyn Stowarzyszenia „Mówić bez słów nr 2/2003.

3. LORM - alfabet głuchoniewidomych -materiały szkoleniowe

4. M. Zaorska, Komunikacja Alternatywna Osób Głuchoniewidomych Wydawnictwo Akapit, Toruń 2008.

Załącznik nr 1.

Przykładowe gesty Makartonu

 

Załącznik nr 2.

Przykładowe symbole Makatonu

1

---