PODRĘCZNIK KAROLA KORANYI (WYBÓR)

IV. RZYM

OKRES KRÓLEWSKI (753 pne - 510 pne) - USTRÓJ SPOŁECZNY

Pierwotny ustrój Rzymu oparty był na więzi rodowej.

ród (gens) - było ich łącznie 300, należeli do niego wszyscy wywodzący się od jednego przodka, na czele stał starszy rodu, w skład rodu wchodziły też rodziny z pater familias na czele, miał on rozległą władzę nad członkami rodziny

kurie - 10 rodów, utworzył to Romulus, kuria miała swoje miejsce zgromadzeń z ołtarzem, funkcje sakralne spełniał kapłan

tribus - 10 kurii (100 rodów), były 3 tribus: Ramnes, Tities, Luceres,

patrycjusze - pełnoprawni obywatele Rzymu, należeli do narodu Rzymskiego

klienci - osoby zależne od poszczególnych rodów patrycjuszowskich, ród opiekował się nimi, oni w zamian byli posłuszni

plebejusze - powstali w wyniku podbojów rzymskich i imigracji - byli wolni, ale nie mieli praw politycznych - mogli posiadać ziemię, ale musieli służyć w wojsku i płacić podatki - nie mogli obejmować urzędów

niewolnicy - rekrutowali się głównie z jeńców wojennych, niewolnictwo miało charakter patriarchalny

OKRES KRÓLEWSKI - USTRÓJ PAŃSTWA

król (rex) - na czele państwa, pierwotnie z wyboru, potem dziedzicznie, posiadał najwyższą władzę wojskową, administracyjną, sądowniczą i kapłańską - zawierał pokój, zwoływał senat i komicja, przewodniczył im, był sędzią najwyższym, tłumaczył znaki wyrażające wolę bogów (auspicja) jako najwyższy kapłan

okres bezkrólewia - po śmierci króla władza w rękach senatu, ten losuje na 5 dni interrexa (spośród siebie), po pięciu dniach losuje się następnego i tak w kółko, króla wybierało zgromadzenie kurialne

senat - za Romulusa 100 członków, potem 300, senat miał tylko głos doradczy, więcej uprawnień w okresie bezkrólewia

zgromadzenia kurialne (comitia curiata) - wszystkie 30 kurii, przekazywało królowi pełnię władzy, wypowiadanie wojny, uchwalanie ustaw (poparcie/negacja zapytań królewskich (rogacji)), rozp. odwołań od wyroku w sprawach zdrady stanu, głosowano kuriami - dla ważności wymagano 16 głosów, w obrębie kurii głosowano osobno

REFORMY SERWIUSZA TULIUSZA:

- podział ludności na pięć klas, a te z kolei na centurie według kryterium majątkowego

- w centuriach wyodrębniono centurie juniorów (17-45 l.) dla walki w wojnach i centurie seniorów (>46 l.) dla obrony miast

- klasa I najbogatsza, klasa V najbiedniejsza, występowały różnice w uzbrojeniu

- co 5 lat przeprowadzano spis ludności i przydział do klas

- osoby bez minimum majątku przydzielono do proletarii, potem do osobnej centurii, centurii było więc 193

- comitia centuriata - ogólne zebranie centurii - uprawnienia w zakresie ustawod. i rozstrzyganie najważniejszych spraw państwowych - głosowano kolejno centuriami, od najbogatszych do najbiedniejszych (centurie bogate miały przewagę)

- podział na tribus lokalne - początkowo 4, potem 35, tribus stanowili wszyscy wolni, którzy mieli posiadłość ziemską na jej obszarze, potem również i ci bez ziemi, był to podział administracyjny będący podstawą rozkładu podatków itd.

OKRES REPUBLIKAŃSKI (509 pne - 27 pne) - USTRÓJ PAŃSTWA

ZGROMADZENIA LUDOWE:

wiece (contiones) - rodzaj zgromadzenia ludowego, na którym nigdy nie głosowano, zbierały się w celu omówienia spraw, które będą omawiane na następnych komicjach,

comitia curiata - udzielały wyższym urzędnikom naczelnej władzy (imperium) i prawa urządzania auspicjów, sporządzano na nich testamenty i przeprowadzano arrogację (poddanie osoby sui iuris pod władzę ojcowską)

comitia centuriata - zgromadzenie ludu pod bronią, zwoływane przez konsyla, pretora lub dyktatora, złożone z wszystkich, którzy należeli do jednej ze 193 centurii, głosowano kolejno centuriami, od najbogatszych do najbiedniejszych, a od III wieku pierwsza centuria wybierana była drogą losowania, w obrębie centurii wystarczyła większość, głos. jawne potem tajne

KOMPETENCJE COMITIA CENTURIATA:

- wybór urzędników wyposażonych w imperium: konsulów, pretorów, cenzorów - wybór zatwierdzał senat

- przyjęcie lub odrzucenie projektów ustaw przedłożonych przez konsulów, uchwały wymagały zatwierdzenia senatu

- uchwalenie wypowiedzenia wojny (pokój zawierał senat za zgodą komicjów)

- rozstrzyganie odwołań od wyroków skazujących na karę śmierci lub karę cielesną

comitia tributa - zebranie obywateli według tribus (dzielnic), dzielących się na miejskie (kupcy, rzemieślnicy) i wiejskie (posiadacze ziemi), głosowanie odbywało się tribusami, decydowała większość bezwzględna, porządek głosowania wyznaczano w drodze losowania, przewodniczył konsul przy wyborze urzędnika a pretor przy uchwalaniu ustawy

KOMPETENCJE COMITIA TRIBUTA:

- wybory urzedników bez imperium: edylów kurulnych, kwestorów itd.

- 17 tribus wyznaczone losem wybierało kapłanów do czterech najwyższych kolegiów kapłańskich

- przyjmowanie/odrzucanie projektów ustaw przedkładanych przez pretorów

- rozpatrywanie odwołań od wyroku skazującego na karę grzywny

concilia plebis - nie było to komicjum, plebejusze zbierali się w celu wyboru trybunów i edylów plebejskich, głosowano według tribus, od lex Hortensia (287 r. pne) wszelkie uchwały z concilia plebis obowiązywały całą ludność rzymską

SENAT:

członkowie - najpierw tylko patrycjusze, potem także plebejusze, mianowani byli najpierw przez konsula lub trybuna z władzą konsularną dożywotnio, od lex Ovinia (312 pne) skład senatu ustalali co 5 lat cenzorowie po spisie ludności - nie mogli oni jednak usunąć zsenatora ze stanowiska, chyba że dopuścił się czynu haniebnego

liczba senatorów - najpierw 300, od Sulli 600, od Cezara 900

zwoływanie senatu - prawo to łącznie z prawem przedstawienia sprawy na obradach senatu mieli konsulowie, pretorzy i dyktatorzy - potem też trybuni ludowi - senatowi przewodniczył zawsze urzędnik, który go zwołał

obrady - przewodniczący po przedstawieniu sprawy pytał każdego o zdanie, głosowano przez rozejście się, po przegłosowaniu uchwała nazywała się senatus auctoritas, po zatwierdzeniu przez trybunów - senatus consultum, a po zatwierdzeniu przez prowadzącego obrady uchwała wchodziła w życie

KOMPETENCJE SENATU:

- ustawodawstwo: zatwierdzanie ustaw uchwalonych na komicjach centurialnych i tribusowych

- sprawy wewnętrzne: wydawanie rozporządzeń dotyczących bezpieczeństwa publicznego, spraw kultu itd., zatwierdzanie wyboru urzedników dokonywanego na komicjach, potem senat sporządzał listy kandydatów

- sprawy skarbowe: ustalanie podatków, wskazywanie źródeł dochodów, sprzedaż ziemi publicznej

- sprawy zagraniczne: był przedstawicielem państwa, okreslał warunki pokoju i przymierzy (musiało być zatw. przez komicja), przyjmowanie obcych posłów i wysyłanie własnych

- sprawy wojskowe: wyznaczanie wodzów dla poszczególnych frontów, ustalanie planu kampanii

- okres niebezpieczeństwa: podejmowanie decyzji o powołaniu dyktatora, nadawanie specjalnych prerogatyw konsulom

KOLEGIA KAPŁAŃSKIE:

kolegium pontyfików - na czele z najwyższym kapłanem, sprawy kultu, układanie kalendarza, udzielanie stronom formuł procesowych, interpretacja przepisów - członkowie kolegium najpierw wyb. w drodze kooptacji, potem przez zgr. tribusowe

kolegium augurów - na czele z najwyższym augurem - tłumaczenie znaków, przez które objawiać się miała wola bóstwa, wybór członków - tak jak w kolegium pontyfików

kolegium fecjałów - uzupełniało się w drodze kooptacji, brało udział w aktach dot. spraw międzynarodowych dokonując przy tym pewnych czynności sakralnych

Quindecemviri libris Sybillinis inspiciendis - w razie niebezpieczeństwa z polecenia senatu zaglądali do ksiąg sybillińskich, aby dowiedzieć się, jak niebezpieczeństwo odwrócić

URZĘDY:

urzędnicy wyżsi - konsul, pretor, cenzor, dyktator - wybierani przez komicja centurialne (prócz dyktatora)

urzędnicy niżsi - kwestorzy, edylowie, vigintisexviri - wybierani przez komicja tribusowe

urzędnicy kurulni - konsulowie, pretorowie i edylowie kurulni (nazwa od krzesła z kości słoniowej, na którym zasiadali)

urzędnicy niekurulni - pozostali (nie siedzieli na krześle z kości słoniowej ;)

urzędnicy zwyczajni - wybierani corocznie na stały urząd

urzędnicy nadzwyczajni - powoływani do zadań specjalnych (dyktator, interrex, trybun wojskowy z władzą konsularną)

uprawnienia wszystkich urzędników - mieli potestas - prawo do wydawania rozporządzeń w zakresie swych kompetencji, mieli też prawo do nakładania kar w celu wymuszenia posłuchu, prawo zwoływania wieców i dokonywania auspicjów

imperium - prerogatywy urzędników wyższych - uprawnienia wojskowe, prawo jurysdykcji, prawo uwięzienia i zajęcia majątku, prawo wymierzenia kary śmierci (konsulowie), prawo zwoływania senatu i stawiania wniosku

warunki bycia urzędnikiem - nieodzowne kwalifikacje - pełne obywatelstwo rzymskie, pełnoletność, bycie mężczyzną wolnego pochodzenia

Cechy charakterystyczne urzędów:

wybieralność - przez zgromadzenia ludowe (z wyjątkiem dyktatora)

kolegialność - na każdy urząd (bez dyktatury) wybierano co najmniej dwie osoby, wzajemnie byli kolegami, każdy wydawał rozporządzenia sam, jednak kolega mógł im się sprzeciwić

ograniczenie w czasie - okres urzedowania trwał 1 rok (z wyjątkiem cenzury)

bezpłatność sprawowanej funkcji - niektóre urzędy wiązały się nawet z wydatkami ze strony urzędnika

odpowiedzialność - wszyscy przed zgromadzeniem ludowym (ale nie cenzor i nie dyktator), ponadto urzednicy z imperium i trybuni ludowi mogli być pociągnięci do odpowiedzialności dopiero po zakończeniu kadencji

KONSUL:

wybór - konsulów było dwóch, wybierały ich komicja centurialne na jeden rok, powtórny wybór był niemożliwy, w razie śmierci lub ustąpienia jednego konsula, wybierano nowego na pozostały okres kadencji

organizacja - konsulowie zmieniali się co miesiąc w sprawowaniu funkcji, a na wojnie codziennie, konsul miał prawo intercesji co do decyzji kolegi, chyba że decyzja podjęta została w polu

KOMPETENCJE:

- byli najwyższymi urzędnikami, władz formalnie nieograniczona na polu, w Rzymie ograniczona przez senat

- administracja: wydawanie rozporządzeń, karanie za ich nieprzestrzeganie, uchylanie zarządzeń innych urzędników (ale nie trybunów ludowych), zwoływanie zgromadzeń ludowych i senatu + przewodnictwo

- wojskowość: przeprowadzanie poboru żołnierzy, mianowanie niższych dowódców, dowodzenie w Italii

- sądownictwo: sprawy karne - najważniejsze i wyjątkowe, od wyroku wydanego w rzymie i promieniu 1 mili skazującego na karę śmierci lub cielesną można było się odwołać do komicjów centurialnych, nieograniczonawładza karna w polu

DYKTATOR:

wybór - wyznaczany przez jednego z konsulów na podstawie uchwały senatu w okresie wojny lub niebezpieczeństwa, najwyżej na okres 6 miesięcy, dyktator sam mianował zastępcę - dowódcę jazdy

KOMPETENCJE:

- władza nieograniczona, niezależność od senatu, nie musiał składać sprawozdania po zakończeniu urzędowania

- od wyroków dyktatora początkowo nie było odwołania, podporządkowani mu byli wszyscy urzędnicy

TRYBUN WOJSKOWY Z WŁADZĄ KONSULARNĄ:

- wybierany od 445 pne przez Senat, najpierw tylko na okres wojen, potem zastępował konsula w sprawowaniu władzy

PRETOR:

geneza urzędu - powstał w 367 pne, gdy jeden z konsuli musiał być plebejuszem, urząd pretora powstał gdy przekazano mu sądownictwo w sprawach cywilnych

sądownictwo - pretor tylko decydował, czy prawo rzymskie daje ochronę danemu roszczeniu i formułował przedmiot sporu (faza in iure), w fazie in iudicio sądził sędzia wybrany przez pretora na wniosek stron ze specjalnej listy

praetor urbanus - powołany w 242 pne, rozpatrywał sprawy pomiędzy dwoma obywatelami rzymskimi

praetor peregrinus - również od 242 pne, rozp. sprawy pomiędzy dwoma cudzoziemcami lub między rzymianinem a cudzoziemcem

edykt - akt pretorski ogłaszany po objęciu magistratury, ustalał zasady prawne, jakie będą stosowane przez niego w okresie swojego urzędowania - pretor musiał się tych zasad trzymać - edykt gasł po ustąpieniu pretora lub zakończeniu kadencji - nowy pretor albo przejm. stary edykt, albo tworzył nowy-prawo tw. przez edykty zwie się ius honorarium (ius praetorium)

propretorzy - pretorzy z przedłużoną włądzą (po zakończeniu kadencji), zarządzali przydzieloną im prowincją pretorską

trybunały karne - powstały około II w pne do sądzenia szczegółowo określonych przestępstw, z oskarżeniem mógł wystąpić każdy obywatel, trybunał orzekał o winie na podstawie postępowania dowodowego, a o karze na podstawie ustaw

CENZOR:

geneza - ustanowiony w 443 pne, po odebraniu trybunom wojskowym z władzą konsularną uprawnienia do przeprowadzania spisu ludności (bo wiązało się to ze skłądaniem ofiar, a ofiary składać mógł tylko patrycjat)

wybór - wybierały komicja centurialne najpierw na 5 lat, ale funkcje ograniczone były do 1.5 roku, w czasie których cenzorowie przeprowadzali spis ludności, wybór jednak nadal odbywał się co 5 lat

spis ludności - na jego podstawie cenzorzy dokonywali przydziału do klas i centurii, spis kończył się lustrum - ofiarami oczyszczającymi, od czasu lex Ovinia (312 pne) cenzorzy mogli rewidować i uzupełniać luistę członków senatu

kary cenzorskie - wymierzane przez cenzorów za postępowanie naruszające obyczaje lub np. uchylanie sie od służby wojskowej - np. usunięcie z centurii jeźdźców, usunięcie z listy sentorów, przeniesienie z tribus wiejskich do miejskich

KWESTOR:

wybór - mianowany przez konsula, a od 447 pne przez komicja tribusowe

- prowadził dochodzenia i występowanie z oskarżeniem w najcięższych zbrodniach i sprawach o morderstwo

- nadzór nad skarbem państwa, od Sulli po zakończeniu kadencji zostawali senatorami

- utracili funkcje sądowe w sprawach zagrożonych karą śmierci w roku 447 pne

EDYLOWIE:

edylowie plebejscy - pomocnicy trybunów ludowych, wybierani przez zgr. plebejskie, pomagali trybunom w jurysdykcji karnej i przechowywali uchwały zgromadzeń plebejskich

edylowie kurulni - od 367 pne, wybierani corocznie na komicjach tribusowych, mieli jurysdykcję w sprawach karnych i cywilnych (najczęściej handlowych), wydawali edykty, po zakończeniu kadencji wchodzili do senatu

kompetencje wspólne obu edylów - czuwanie nad porządkiem w mieście Rzymie, ściganie pewnych wykroczeń i nakładanie za nie kar grzywny, zwierzchnictwo nad policją targową, urządzanie corocznych igrzysk i uczt ludowych

VIGINTISEXVIRI:

vigintisexviri - 26 niższych urzedów (stąd nazwa), kolegialnych, liczących od 2 do 10 członków, wybierani przez komicja tribusowe

tresviri capitales - 3 urzędy, czuwały nad bezpieczeństwem w nocy w Rzymie, nadzór nad więźniami, czuwanie nad egzekucją wyroków śmierci, pomoc w ściganiu przestępców

tresviri monetales - 3 urzędy do spraw monetarnych

decemviri litibus vel stlitibus iudicandis - 10 urzędów, wyrokowali w sprawach spornych (najczęściej o wolność)

quattuorviri viis in urbe purgandis - 4 urzędy, czystość ulic w Rzymie

duoviri viis extra urbem purgandis - 2 urzędy, czystość ulic w promieniu mili od Rzymu

quattuorviri praefecti iuri dicundo - 4 urzędy, sądownictwo w sprawach cywilnych w 10 miastach Kampanii w zastępstwie pretora miejskiego

centumviri - 105 osób, po 3 z każdej z 35 tribus, rozpatrywali spory w sprawach spadkowych

TRYBUNI LUDOWI:

geneza - utworzeni w 494 pne jako ustepstwo patrycjatu na rzecz plebsu, zgromadzenia plebejskie odtąd mogły co roku wybierać trybunów ludowych z plebsu

wybór - najpierw zgromadzenia plebejskie, od lex Hortensia (287 pne) przez komicja tribusowe

organizacja - nie byli oni urzędnikami, ochraniali tylko interesy plebsu (pomoc plebejuszowi pokrzywdzonemu przez patrycjusza), byli nietykalni, nie mieli prawa dokonywania auspicjów, nie mogli opuszczać Rzymu, ich uprawnienia rozciągały się na miasto Rzym + teren w promieniu 1 mili, był to organ kolegialny

KOMPETENCJE:

- prawo zwoływania zebrań plebejskich

- prawo sprzeciwu wobec zarządzeń urzędników, uchwał komicjów i senatu, jeśli naruszały interes plebsu lub go krzywdziły

- prawo karania urzedników i osób działających na szkodę plebsu więzieniem lub karą pieniężną

- od 287 pne uzyskali prawo inicjatywy ustawodawczej

OKRES PRYNCYPATU (27 pne - 284 ne) - USTRÓJ PAŃSTWA

Oktawian August i urzędy w jego ręku:

- obdarzony tutułem Augustus (wspaniały) przez senat, tytułem ojca ojczyzny (pater patriae)

- władza prokonsula - na 10 lat, odnawiana parokrotnie, zarząd prowincji kresowych i dowództwo ich sił zbrojnych, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, rozciągnięcie władzy prokonsularnej na całe państwo, zwierzchnictwo nad namiestnikami w prowincjach nie leżących na kresach

- władza trybuna - dożywotnio, nietykalność, sprzeciw wobec uchwał senatu, komicjów i zarządzeń innych urzedników, prawo zwoływania zgromadzeń ludowych, stosowanie środków karnych w celu wymuszenia posłuchu

- najwyższy kapłan (pontifex maximus)

- princeps senatus - pierwszy na liście senatorskiej i jako pierwszy pytany o zdanie, Oktawian dzięki temu tytułowi stał się pierwszym obywatelem w państwie

- władza konsularna - sprawowana od 31 pne do 23 pne wraz z drugą osobą (urząd kolegialny)

PRINCEPS:

ogólnie - princeps kumulował szereg urzędów, podstawą władzy princepsa było imperium proconsulare (władza prokonsula) i tribunitia potestas (władza trybuna)

KOMPETENCJE:

- zwoływanie zgromadzeń ludowych, sprzeciw wobec uchwał senatu, zwoływanie senatu (tribunitia potestas)

- prawo nadawania obywatelstwa, decyzje dotyczące wojny i pokoju, bicie monety, najwyższe sądownictwo

- wydawanie rozporządzeń (KONSTYTUCJI CESARSKICH patrz podręcznik prof. Rozwadowskiego, §20)

ochrona czci cesarskiej - przestępstwo obrazy majestatu karano wygnaniem, konsfiskatą mienia i śmiercią, przestępstwo to było szeroko interpretowane

następstwo tronu - formalnie decydował senat, cesarz mógł za życia powołać współregenta z tytułem cezara, który po śmierci obejmował urząd cesarski - senat miał prawo weta, ale w praktyce zawsze się zgadzał, od Marka Aureliusza współregencidostawali tytuł Augustus, co czyniło ich wybór na cesarza niezależny od woli senatu

KOMICJA:

komicja centurialne - wypowiadanie wojny przeszło na cesarza, wybór urzędników: na senat

komicja tribusowe - ustawodawstwo: na senat, ponadto wszystkie komicja utraciły też uprawnienia sądowe

SENAT:

skład - 600 senatorów, cenzus majątkowy i służby publicznej, od Domicjana cesarzowi przysługiwało wyłączne prawo powoływania senatorów - ogłąszano listę senatorów każdego roku (na cesarzy przeszły uprawnienia cenzorskie)

KOMPETENCJE:

- ustawodawstwo: funkcje ustawodawcze odebrane komicjom, ustawy senatu mogły być zawetowane przez cesarza, podstawa uchwał senatu były wnioski cesarza, od III w. wszystkie funkcje ustawodawcze przeszły na cesarza

- administracja: wybór urzedników magistratualnych, cesarz mógł jednak dokonywac zmian na liście kandydatów

- sądownictwo: jurysdykcja w sprawach karnych dot. przestępstw popełnionych przez senatorów i ich rodziny (1 i ostatnia instancja), sądownictwo na mocy delegacji cesarza w sprawach o najcięższe przestępstwa

- skarbowość: zarządzanie skarbem republiki

- polityka zagraniczna: senat utracił wszelkie uprawnienia w tym zakresie

MAGISTRATURY:

konsulowie - spadli do roli przewodniczących senatu, sądzili w niektórych sprawach cywilnych, skrócono im okres urzędowania do max 6 miesięcy

pretorowie - utracili jurysdykcję w sprawach karnych na rzecz urzedników cesarskich, od połowy I wieku ustanawiać zaczęto pretorów do z góry określonych praw

cenzorzy - stracili całkowicie na znaczeniu (szczególnie od cesarza Domicjana)

edylowie - część uprawnień przeszła na rzecz urzędników cesarskich, utrzymali policję targową i sąd. w sprawach handlow.

kwestorzy - utracili uprawnienia skarbowe, stali się pomocnikami cesarskimi i namiestników w prowincji

trybuni ludowi - uprawnienia ich ograniczono do minimum, bo princeps miał tribunitia potestas

URZĘDNICY CESARSCY:

cechy urzędników cesarskich: wykonywali powierzony przez cesarza zakres obowiązków, ponosili odpowiedzialność tylko przed cesarzem, nie byli kolegialni i nie mieli określonej kadencji, na wyższych stanowiskach nosili tytuł prefekta, na niższych prokuratora, otrzymywali wynagrodzenie pieniezne

praefectus praetorio - pierwotnie dowódca przybocznej gwardii cesarskiej, stał się potem pierwszą osobą po cesarzu - dowodził wojskami w Italii i objął kierownictwo całej administracji, sprawował sądownictwo w z-stwie cesarza (nie można było si,ę od tego wyroku odwołać), z reguły mianowano po 2-3 prefektów pretoriańskich, zawsze ze stanu ekwitów

praefectus urbi - funkcje policyjne, nadzór nad porządkiem i bezpieczeństwem w Rzymie, potem też kompetencje sądowe w sprawach karnych, potem w niektórych sprawach cywilnych, od wyroku jego można było się odwołać, prefektów miejskich powoływano tylko spośród stanu senatorskiego

praefectus annonae - mianowany przez cesarza spośród ekwitów, zabezpieczał dostawy zboża do Rzymu i rozdzielał to zboże, kontrola cen, sprawował jurysdykcję karną w sprawach o np. o fałszowanie środków żywności, i jurysdykcję cywilną w sprawach spornych o dostawy zboża, od wyroku odwołanie do cesarza lub prefekta pretoriańskiego

praefectus vigilum - mianowany spośród ekwitów przez cesarza, dowódca oddziałów straży pożarnej i czuwał nad bezpieczeństwem w Rzymie (w nocy), sądził w sprawach karnych o podpalenie rabunek itd., oraz cywilnych - o najem domów, od wyroku odwołać się było można do cesarza lub prefekta praetorio

praefectus vehiculorum - powoływany ze stanu ekwitów, naczelnik poczty cesarskiej

KANCELARIA CESARSKA:

kancelaria cesarska - utworzona za Klaudiusza, dzieliła się na biura (scrinia), na czele których stali tylko ekwici (od Hadr.)

scrinium epistularum - biuro załatwiające korespondencję urzędową, na czele urzędnik zwany ab epistulis

scrinium libellorum - biuro przygotowujące odpowiedzi na wnoszone do cesarza pyt. osób prywatnych, na czele a libellis

scrinium memoriae - układało projekty przemówień cesarskich (publicznych), na czele a memoria

scrinium studii - na czele a studio, zajmowało się opiniami w zawiłych sprawach prawnych

biuro do spraw finansowych - sprawy finansowe cesarza i kontrola adm. skarbowej, na czele a rationibus

RADA CESARSKA:

consilium principis - rada cesarska, utworzona przez Hadriana z rady senatorów i ekwitów, skłądała się ze stałych doradców mianowanych sposród ekwitów i senatorów, pobierali stałe wynagrodzenie, podczas nieobecności cesarza radzie przewodniczył praefectus praetorio

kompetencje - sprawy cywilne, karne i ustawodawcze, wykładnia ustaw

OKRES DOMINATU (od 284 pne) - USTRÓJ PAŃSTWA

ogólnie - Dioklecjan przekształcił państwo rzymskie w monarchię absolutną wg wzorów wschodnich, ustanawiając despotyczny system rządów zwany dominatem. Odrzucono nawet pozory współrządów cesarza z senatem. Cesarzowi nadano cechy boskości, wprowadzono wschodni ceremoniał dworski i państwowy kult władcy.

tetrarchia - system władzy wprowadzony dla usprawnienia rządów (było 4 władców): było dwóch imperatorów z tytułem Augusta (na wschodzie Dioklecjan, na zachodzie Maksymian) i dwóch ich pomocników i następców z tytułem Cezara (na wschodzie Galeriusz, na zachodzie Konstancjusz Chlorus). Rzym był stolica państwa, ale nie był rezydencją żadnego z cesarzy. Podzielono kraj na 12 diecezji, te zaś na mniejsze niz dawniej prowincje.

PODRĘCZNIK PROF. ROZWADOWSKIEGO

ZAGADNIENIA WSTĘPNE

§ 1 (Przedmiot wykładu prawa rzymskiego)

PRAWO RZYMSKIE:

Obowiązywało tam od powstania Rzymu (753 pne) do śmierci Justyniana (565 ne)

CORPUS IURIS CIVILIS:

Digesta - fragmenty z dzieł prawników rzymskich (I pne - III ne)

Institutiones - podręcznik prawa oparty na myślach prawników (II-III ne)

Codex - konstytucje cesarzy - Hadrian > Justynian

Novellae - konstytucje Justyniana i jego 2 następców

§ 2 (Pojęcie prawa)

Prawo (wg Marksa) - zespół norm postępowania ustanowionych albo uznanych przez państwo, których realizacja zostaje zapewniona w drodze przymusu

Prawo - jest nim norma tylko wtedy, gdy zostanie sformułowana przez organ władzy posiadający kompetencje legislacyjne

Sprawiedliwośc (Ulpian) - stała wola oddania każdemu tego prawa, które mu się należy

Prawo (Celsus) - sztuka stosowania tego, co dobre i słuszne

Prawo (Rzymianie) - zgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości zespół reguł postępowania w społeczności zorganizowanej, uchwalony lub usankcjonowany przez tę społeczność, albo przez organ wyposażony w władzę legislacyjną, a których przestrzeganie gwarantowane było w zasadzie w drodze przymusu

§ 3 (Charakterystyka prawa epoki niewolnictwa)

Jest to prawo najstarsze,

- niewolnik traktowany jako rzecz

- normy określają władzę pana nad niewolnikiem

- brak zasady równości prawa

Despotie wschodnie:

- surowe kary (zasada talionu)

- wiązanie prawa z gospodarką ziemską

Prawo greckie:

- partykularyzm prawa wynikający z suwerenności polis

- demokracja grecka

Prawo rzymskie:

- sędzia wydając wyrok podporządkowywał się obowiązującemu prawu

§ 4 (Doniosłość prawa rzymskiego dla współczesnego prawoznawstwa)

Funkcje prawa rzymskiego:

- wzór techniki, dialektyki, metod argumentacji prawniczej

- bogata historia prawa rzymskiego pozwala określać przewidywanie kierunku rozwoju prawa współczesnego

- wzorowanie się prawa cywilnego na rzymskim

- jest językiem uniwersalnym w środowisku prawniczym

§ 5 (Systematyka prawa rzymskiego)

Systematyka Gaiusa dzieli prawo na:

1. Prawo dotyczące osób - księga 1

2. Prawo dotyczące rzeczy (res corporalis (można dotknąć) i res incorporalis (prawa majątkowe)) - ks 2, 3

3. Prawo dotyczące skarg i powództw (Procesowe) - księga 4

Systematyka pandektystów dzieli prawo materialne na:

1. Część ogólna (podmioty, prawo osobowe, przedmioty stosunków prawnych)

2. Prawo zobowiązań

3. Prawo rzeczowe

4. Prawo familijne

5. Prawo spadkowe

§ 6 (Okresy historycznego rozwoju prawa)

Rzym: 753 pne - (zachodni) 476 (najazd Germanów) (wschodni) 1453 (napór turecki)

Prawo rzymskie: 753 pne - 565 ne (śmierć Justyniana)

1. OKRES PRAWA ARCHAICZNEGO (753 pne - III w p.n.e. - wojny punickie)

Obowiązuje prawo zwyczajowe, zastępowane ustawami i działalnością urzędników

2. OKRES ROZWOJU I PRAWA KLASYCZNEGO (połowa III w pne - 235 ne - koniec dynastii Sewerów)

wygrane wojny - napływ dóbr ziemskich i niewolników (powstanie ius gentium)

konieczność dostosowania prawa do rozwoju ekonomicznego

urząd praetor peregrinus i jego proces formułkowu

prawo przedklasyczne - do upadku monarchii prawo klasyczne - pierwsze lata pryncypatu

3. OKRES SCHYŁKOWY (POKLASYCZNY) (235 ne - 565 ne)

upadek gospodarczy Rzymu, rozkład ustroju niewolniczego, zubożenie ludności, zmniejszenie rozumienia prawa, osłabienie jurysprudencji

§ 7 (Rzymskie podziały prawa)

Zasada personalności prawa - niezależnie od miejsca pobytu Rzymianin podlegał prawu civitas do której należał

Ius civile - prawo rzymian, ius peregrinorum - prawo dla cudzoziemców , ius gentium (zasady prawa o zasięgu międzynarodowym)

Ius publicum - normy dotyczące organizacji ludu rzymskiego w postaci państwa Ius privatum - normy pozostałe ustanowione w interesie pojedynczych obywateli

Konflikty publiczne/prywatne rozstrzygano na rzecz dobra publicznego

Ius commune - prawo powszechne - normy prawne mające zastosowanie ogólne Ius singulare - prawo wyjątkowe - normy prawne mające zastosowanie wyjątkowe

Prawo wyjątkowe > prawa powszechnego ma się tak jak wyjątek >> zasady\

§ 8 (Prawo względne i bezwzględne)

Prawo podmiotowe dzielimy na względne lub bezwzględne.

Prawo względne - wierzytelność od określonego dłużnika

Prawo bezwzględne - ogół podmiotów prawnych ma obowiązek określonego zachowania się wobec podmiotu uprawnionego

§ 9 (Prawo bezwzględnie i względnie obowiązujące)

Prawo bezwzględnie obowiązujące (ius cogens) - przepisy które każdy podmiot musi respektować i nie ma możliwości uchylenia ich zastosowania przez własne oświadczenie woli (forma sporządzania testamentu), dotyczyły głównie prawa publicznego

Prawo względnie obowiązujące (ius dispositivum) - przepisy, których zastosowanie może być w konkretnym przypadku wyłączone przez zastosowanie woli uprawnionego podmiotu (dziedziczenie beztestamentowe tylko jeśli zmarły nie sporządził testamentu)

§ 10 (Prawo w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym)

Prawo w znaczeniu przedmiotowym - całokształt norm regulujących za pomocą przymusu państwowego pewien zakres zewnętrznych zachowań ludzkich

Prawo w znaczeniu podmiotowym - przyznana komuś przez prawo przedmiotowe możliwość pewnego zachowania się oraz domagania się określonego zachowania od innej osoby

§ 11 (Obowiązywanie normy prawnej w miejscu i w czasie)

lex retro non agit - norma prawna odnosi się z zasady do zdarzeń przyszłych (ale cesarz mógł anulować konstytucje poprzedniego cesarza)

Prawo rzymskie obowiązywało na terenie państwa rzymskiego, ale obowiązywała też zasada personalności prawa.

Ius Quiritum - pierwotne prawo obywateli rzymskich, jednak potem także plebejuszy (ius commercii, ius conubii)

Lex Iulia de civitate sociis danda - nadanie obywatelstwa sprzymierzeńcom rzymskim - prawo rzymskie obowiązuje wię wszystkich wolnych mieszkańców płw. Italskiego

Przejście z zasady personalności > zasady terytorialności prawa:

212 - constitutio Antoniana - obywatelstwo dla wszystkich mieszkańców państwa rzymskiego

konstytucje dcesarskie ograniczone do kilku prowincji

§ 12 (Interpretacja prawa)

interpretacja prawa - faza wstępna, poprzedzająca zastosowanie normy prawnej, ustalała znaczenie określonej normy/przepisu w toku ich stosowania

Podział interpretacji prawa:

1. Autentyczna - dokonuje jej sam prawodawca

2. Legalna - pochodzi od desygnowanego do tej funkcji organu (Ale nie ustawodawcy)

3. Doktrynalna - dokonywali jej juryści

4. Sądowa - dokonywana przez sądy, obowiązywała obie strony procesu

Dyrektywy interpretacji prawa:

1. Językowa/Gramatyczna - analiza języka przepisu

2. Logiczna - analiza z pkt. Widzenia zasad logiki

3. Systemowa - z pkt widzenia systemu prawa

4. Celowościowa / Teolologiczna - uwzględnia cel jaki norma ma do osiągnięcia

5. Historyczna - uwzględnia kontekst historyczny, w jakim norma się kształtowała

Inne kryteria:

1. Dosłowna - jeśli wynik interpretacji będzie taki sam jak bezpośrednie znaczenie normy

2. Rozszerzająca - wynik jest szerszy

3. Zwężająca - wynik jest węższy

§ 13 (Prawo materialne i prawo formalne)

Prawo materialne - te normy, które regulują stosunki majątkowe między poszczególnymi podmiotami

Prawo procesowe (formalne) - reguluje postępowanie podmiotów prawnych i organów państwowych w toku dochodzenia przez dany podmiot zrealizowania norm prawa materialnego / uzyskania odszkodowania

§ 14 (Źródła poznania i powstania prawa)

Źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) - kodyfikacja justyniańska

Źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi) - ustawa uchwalana na zgromadzeniu

ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA:

ŹRÓDŁA JURYDYCZNE - KODYFIKACJA JUSTYNIAŃSKA I INSTYTUCJE GAJUSA

ŹRÓDŁA EPIGRAFICZNE - napisy wyryte na kamieniu/metalu

PISMA NIEPRAWNICZE - historycy, poeci, retorzy

ŹRÓDŁA POWSTANIA PRAWA:

1. ZWYCZAJ

2. USTAWA (PRAWO STANOWIONE)

3. DZIAŁALNOŚĆ URZĘDNIKÓW RZYMSKICH

4. UCHWAŁY SENATU

5. KONSTYTUCJE CESARSKIE

6. NAUKA PRAWA (JURYSPRUDENCJA)

ŹRÓDŁA PRAWA RZYMSKIEGO

A. ŹRÓDŁA PRAWA

§ 15 (Prawo zwyczajowe)

ZWYCZAJ: mos maiorum / consuetudo - kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania, a wg Julianusa zwyczaj jest wyrazem woli społeczeństwa rzymskiego, miał moc uchylania ustawy i moc równą ustawie

3 warunki uznania go jako normę: uznany jest dobrowolnie przez większość jako konieczny, stosowany jest przez dłuższy czas w sposób niezmieniony

KODYFIKACJA: Ustawa XII Tablic z roku 451 p.n.e

§ 16 (Ustawa)

wg Gajusa: to, co lud nakazuje i ustanawia

ciałem ustawodawczym były zgromadzenia ludowe - przyjmowały / odrzucały ustawę

inicjatywę ustawodawczą miał konsul lub pretor

USTAWA:

1. praescriptio - nazwisko wnioskodawcy, czas i miejsce głosowania

2. rogatio - tekst ustawy

3. sanctio - dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie

PODZIAŁ USTAW Z UWAGI NA SANKCJE:

1. lex perfecta - sankcja nieważności dotyka czynność zdziałaną wbrew jej postanowieniom

2. lex minus quam perfecta - czynność sprzeczna z ustawą jest ważna, ale podlega karze karnej

3. lex imperfecta - pozbawiona jest sankcji

ZGROMADZENIA PLEBEJSKIE - przewodniczył trybun ludowy, do cesarza Nerwy 96-98 ne, lex Hortensia 286

PRAWO XII TABLIC - traktowało głównie prawo świeckie, postępowanie sądowe i egzekucyjne, spadkobranie, ochronę własności, zobowiązania, prawo karne, przestępstwa - NAJSTARSZY ZBIÓR PRAWA STANOWIONEGO W RZYMIE (pomijając legendarne ustawy królewskie)

§ 17 (Edykt pretorski)

Wymiar sprawiedliwości w rękach pretora od 367 roku przed naszą erą, w 242 roku powołano praetor urbanus i praetor peregrinus, wydawał edykt.

Edykt - zawierał zasady jakich miał trzymać się pretor przez rok urzędowania

1. część normatywna - zapowiedzi udzielenia ochrony procesowej w odpowiednich sytuacjach

2. część formularna - konkretne formuły, jakimi miały się posługiwać strony w trakcie procesu

Lex Cornelia - 67 pne - pretor musiał trzymać się edyktu

Edictum tralaticium - stała część edyktu poprzednika, jaką przejmował pretor

Edykty wydawali też NAMIESTNICY PROWINCJONALNI I EDYLOWIE KURULNI

Ius praetorium - prawo pretorskie

Ius honorarium - prawo stworzone przez edykty

Około 130 r. - Hadrian zleca Julianowi kodyfikację edyktów i postaje edykt wieczysty (edictum perpetuum)

§ 18 (Uchwały senatu)

Senat w okresie królewskim był tylko doradcą. W okresie republikańskim mógł przyjmować / odrzucać uchwały zgromadzeń ludowych.

Pierwsza uchwała senatu - za czasów Augusta - 10 rok naszej ery, wypiranie zgromadzeń ludowych. Utrata znaczenia senatu na rzecz princepsa.

Inicjatywa ustawodawcza - każdy senator, potem jednak sam cesarz.

§ 19 (Nauka prawa)

fas - prawo boskie; ius - prawo świeckie

Działalność kapłanów:

1. cavere - układanie formuł i klauzul czynności prawnych

2. respondere - odpowiedzi na zapytania w kwestiach prawnych

3. agere - układanie formuł procesowych

Manilius, Brutus, Publius Mucius Scaevola - stworzyli podwaliny prawa cywilnego

Quintus Mucius Staevola - prawo cywilne w 18 księgach

Od Augusta:

Ius publice respondendi - prawo publicznego występowania z upoważnienia cesarza - przywilej odpowiadania na zapytania prawne w imieniu cesarza, które to odpowiedzi miały moc prawną - dotyczyło to prawników

Główne kierunki działalności jurysprudencji:

1. libri ad Sabinum - komentarze do prawa cywilnego

2. libri ad edictum - komentarze do edyktów

3. digesta - komentarze do obu działów prawa

4. instituciones - podręczniki do nauki prawa

5. kazuistyka - stanowienie prawa opierające się na konkretnych przypadkach

Dwie szkoły prawnicze (nazwy od następców założycieli):

1. Prokulianów (Labeo - Proculus)

2. Sabinianów (Capito - Sabinus)

INSTYTUCJE GAIUSA - podręcznik do nauki prawa:

1 księga: prawo dotyczące osób

2 i 3 księga: prawo dotyczące rzeczy (prawo rzeczowe, spadkowe, zobowiązania)

4 księga: prawo dotyczące powództw (prawo procesowe)

426 p.n.e. - Ustawa o cytowaniu (konstytucja raweńska) wydana przez Walentyniana III, zezwalała cytować dzieła tylko tych autorów: Gaius, Papinian, Paulus, Ulpian, Modestyn

§ 20 (Konstytucje cesarskie)

edykty - wydawane przez cesarza, obowiązywały przez okres życia cesarza i najczęściej też po jego śmierci, dotyczyły prawa prywatnego, karnego, administracji prowincji i organizacji sądów

mandaty - instrukcje dla urzędników głównie w sprawach adm. czasem z zakresu prawa materialnego i procesowego

dekrety - orzeczenia cesarza jako najwyższego sędziego, bądź w związku z odwołaniem się do niego stron od decyzji urzedników, lub też w związku rozstrzygania przez cesarza w I instancji sprawy na prośbę stron, od III w n.e. obowiązywały wszystkich sędziów w podobnych sprawach

reskrypty - decyzje cesarza na zapytania urzedników lub korporacji, albo na prośby osób prywatnych o wyjasnienia w kwestiach spornych lub budzących wątpliwości prawne - odpowiedzi na zapytania urzedników udzielano w formie epistuli - listów, odp. na zapytania osób prywatnych ogłaszano publicznie w Rzymie w specjalnej księdze

W okresie DOMINATU:

Akty cesarskie noszą nazwę leges. Edykty mają znaczenie największe, zanikają Mandaty, Dekrety drugorzędna rola, a Reskrypty podstawą procesu reskryptowego

B. ZBIORY PRAWA

§ 21 (Przedjustyniańskie zbiory prawa - Nauczanie prawa)

Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus - konstytucje od Hadriana do 292 / konstytucje Dioklecjana (293-294)

Kodeks Teodozjański - konstytucje Konstantyna Wielkiego i jego następców oraz uznał moc obowiązującą dwóch pierwszych

Sentencje Paulusa - zbiór pojęć prawnych

Prawo wulgarne - w okresie dominatu posługiwano się uproszczonymi i prymitywnymi pojęciami, później zastąpione pojęciem prawa pospolitego jako tego uwzględniającego czynnik ludowy

Szkoły prawnicze: Rzym, Bejrut, Konstantynopol, nauka trwała pięć lat

§ 22 (Ustawodawstwo justyniańskie)

Corpus Iuris Civilis - Codex , Digesta, Instituciones, Novellae

W celu stworzenia Justynian powołał 4 komisje, w skład każdej wchodził minister sprawiedliwości Trybonian (przewodniczył 2-4) oraz szef urzędów centralnych. Zadaniem komisji było zebranie i kompilacja dotychczasowych praw zawartych w konstytucjach cesarskich i literaturze prawniczej.

Prawo interpolacji - prawo zmian w prawie dawnym, aby dostosować je do czasów współczesnych - przysługiwało członkom komisji

CODEX:

Ułożony przez siedmioosobową komisję, posiadały trzy kodeksy i musiały tylko uzupełnić je o konstytucje wydane po kodeksie teodozjańskim.

Pierwsza redakcja - 529 r.

Druga redakcja - 534 r. - uzupełnienie o konstytucje Justyniana, poprawienie niezgodności pomiędzy starymi

Druga redakcja obejmuje konstytucje od Hadriana do Justyniana, dzieli się na 12 ksiąg, księgi na tytuły, tytuły na konstytucje, obszerniejsze konstytucje na paragrafy (pierwszy - principium) C, 12, 3, 2, pr.

DIGESTA (PANDEKTA):

Fragmenty dzieł 38 prawników rzymskich (większość z pryncypatu)

Rozpoczęto prace w 530 roku, plany na 10 lat, ukończono w 533 roku.

Komisja 17-osobowa, podzielona na trzy podkomisje:

1. opracowująca masę sabiniańską (wokół libri ad Sabinum)

2. opracowująca masę edyktalną (wokół libri ad edictum)

3. opracowująca masę papiniańską (questiones i responsa Papiniana, Paulusa i Scaevoli)

appendix - opracowanie mniej ważnych dzieł

Digesta składały się z 50 ksiąg, podzielonych na tytuły, fragmenty, większe na paragrafy - D. 50, 17, 173, 3

INSTITUCIONES:

Gromadzą całoksztat podstawowej wiedzy o prawie, służyły do zdobywania podstawowej wiedzy. Miały moc prawa na równi z Codexem i Digestami. Opierały się na Instytucjach Gaiusa, Ulpiana, Marcjana. Podzielono je na 4 księgi, tytuły, paragrafy. I. 4, 13, 1

NOVELLAE:

Akty normatywne wyjaśniające, uzupełniające kodyfikację justyniańską. Skompilowali je kompilatorzy prywatni.

C. LOSY PRAWA RZYMSKIEGO PO KODYFIKACJI JUSTYNIAŃSKIEJ

§ 23 (Prawo rzymskie we Wschodniej Europie)

We wschodnim rzymie prawo rzymskie przetrwało do 1453 roku. W zachodnim przeżyło jego upadek w 476 roku.

Nurt wschodni (bizantyjski): słabnie z upływem wieków

Nurt zachodni: ożywa w średniowieczu i do dzisiejszego dnia jest ważny w życiu prawniczym

TŁUMACZENIE KODYFIKACJI JUSTYNIAŃSKIEJ NA GREKĘ:

1. Instytucje - Teophilus

2. Digesta - Stephanus (mimo że Justynian zakazał komentarzy do Digestów)

3. Komentarz do tłumaczenia Kodeksu: Thaleleus

Ekloga - wyciąg z kodyfikacji justyniańskiej ogłoszony przez cesarza Leona III

Bazyliki (prawa cesarskie) - przeróbka Bazylego Macedo zakończona przez Leona VI Filozofa

Sześcioksiąg - opracowany w 1345 przez Hermanopulosa - funkcjonował w Grecji w 1835 - 1946 r, w Besarabii do 1917

Zakon Sudnyj Liudom - opracowany przez Cara Symeona I Wielkiego

Statuty Litewskie

§ 24 (Prawo rzymskie w Zachodniej Europie)

Na ziemiach cesarstwa rzymskiego podbitych przez Germanów obowiązywało prawo rzymskie w stosunku do Rzymian.

Edictum Teodorici - spis prawa rzymskiego z państwa Ostrorogów autorstwa Teodoryka Wielkiego

Lex Romana Burgundiorum - spis w państwie Burgundów autorstwa Gundobada z VI wieku

Lex Romana Visigothorum (Breviarum Alarici) - spisana na polecenie króla Alaryka II w 506 roku - wyciągi z trzech kodeksów, instytucji Gaiusa i jeden fragment pochodzący od Papiniana

Trzeci z nich był najważniejszy - obowiązywał w Hiszpanii do roku 654, dla ludności romańskiej zamieszkującej południowe państwo frankofońskie, w całej zachodniej Europie był źródłem prawa rzymskiego do XI wieku.

W wieku IX, X, XI rośnie zainteresowanie prawem rzymskim ze względu na upadek zasady personalności prawa i wzrostu gospodarczego Europy.

W 1066 roku powstał Uniwersytet w Bolonii z inicjatywy Irneriusza, gdzie wykładano prawo rzymskie i opatrywali niejasności krótkimi komentarzami (glosy). Zbiór glosów nazywa się Glossa ordinaria i powstał z inicjatywy Accursiusza w 1250 roku. Postglosatorzy analizowali natomiast i źródła rzymskie, i glosy - sprowadzali normy prawne do pojęć ogólnych, aby z nich wyprowadzić pojęcia szczegółowe. Przedstawiciele: Bartolus de Saxoferrato i Baldus de Ubaldis. Postglosatorzy dostosowali prawo rzymskie do ówczesnych warunków.

Założenia ówczesnego prawa rzymskiego:

1. wolność własności

2. autonomia woli podmiotu kształtującego swoją sytuację prawną

3. równość stron wchodzących w stosunki obligacyjne

Recepcja prawa rzymskiego - zapoczątkowali ją w XV wieku Niemcy, objęła prawo z kodyfikacji i prawo przeredagowane przez glosatorów i postglosatorów.

Sąd Kameralny Rzeszy - powołany w 1495 roku, najważniejszy sąd w sprawach cywilnych, 16 członków - 8 musiało znać prawo rzymskie, 8 musiało być w tym kierunku wykształconych, jeśli prawo niemieckie nie określało danej kwestii, sądzono prawem rzymskim - ta postać prawa, czyli współczesne prawo rzymskie przetrwała w Niemczech do 31.XII.1899.

W Anglii podchodzono do prawa rzymskiego niechętnie, ze względu na system common law oparty na precedensach.

W krajach romańskich nadal prawo rzymskie obowiązywało ludność rzymską.

W Hiszpanii stosowano prawo rzymskie z Breviarium Alaricianum - po roku 654 traktowano je jako prawo posiłkowe (czyli pomocnicze źródło prawa).

We Francji (część południowa - rejon prawa pisanego) najpierw Breviarium Alaricium, potem kodyfikacje Justyniańskie. W części północnej (rejon prawa zwyczajowego) zainteresowanie prawem rzymskim ze strony Uniwersytetów.

Humanizm prawniczy - wywodził się z Francji, z wieku XVI, proklamował czyste prawo rzymskie jako najważniejsze, odkryto zmiany w Kodyfikacji Justyniańskiej, a byt i moc prawa rzymskiego uzasadniali nakazem rozumu. Przedstawiciele: Jacobus Cujacius i Hugo Donellus.

Prawo Rzymsko-Holenderskie - powstało pod wpływem prześladowań Hugonotów i ich migracji z francji do Holandii, obowiązuje z pewnymi naleciałościami angielskimi do dziś na Sri Lance i w RPA

Szkoła historyczna - przedstawiciel: Fryderyk Savigna , uważali, że prawo jest produktem ducha narodu i warunków, w jakim kształtowała się jego historia

Kodyfikacja prawa cywilnego materialnego w Niemczech - Burgerliches Gesetzbuch: pierwszy projekt autorstwa pandektysty z XIX wieku: Bernarda Windscheida - pandektyści byli zwolennikami metody fomalno-dogmatycznej badania prawa i interpretowali głównie pandekta. Drugi projekt BGB pochodził z roku 1896 i uwzględnił żądania germanistów, opierając się wciąż na prawie rzymskim.

Szkoła prawa natury - Hugo Grocjusz, Samuel Pufendorf - poglądy ich były zgodne z naturą wolności człowieka i jego równości. Prawo pochodzi z natury człowieka, najwyższym kryterium jest swoboda jego rozumu. Kodeks musi być zupełny (ma dotyczyć jednej gałęzi prawa), a jego przepisy jasne i krótkie.

Kodyfikacje prawa cywilnego:

1. Codex Maximilianeus Bavaricus Civilis - 1756 rok, Bawaria

2. Landrecht pruski - 1794 rok

3. Kodeks Cywilny Austriacki - 1797, przeredagowany i wpr. W życie 1811

4. Kodeks Napoleona - 1804

5. Kodeks cywilny Włoski - 1865

Trzecie wcielenie prawa rzymskiego - proces kodyfikacji prawa cywilnego z XVII i XVIII wieku.

§ 25 (Prawo rzymskie w Polsce)

Prawo rzymskie wykładano na Uniwersytecie Jagiellońskim i Akademii Zamojskiej (XVI wiek - początek) powstawanie nowych uniwersytetów sprzyja większej wiedzy o prawie rzymskim.

Chrześcijaństwo Polska przyjęła od Rzymu, więc znalazła się pod wpływem prawa rzymskiego w Europie Zachodniej. Odnajdujemy wzmianki o znajomości prawa rzymskiego w Kronice Galla Anonima i Kronice Kadłubka. Prawo rzymskie wykorzystano przy układaniu Statutu Łęckiego w 1506 roku, Statutu Małopolskiego (przed 1370), Statutu Warckiego (1423). Szlachta była przeciwna recepcji prawa rzymskiego, ze względu na obawy poddania Polski pod władzę Niemczech oraz na możliwość ograniczenia władzy szlachty nad chłopami. Za stosowaniem prawa rzymskiego opowiadali się: Jan Ostroróg (zastąpienie nim partykularnego prawa polskiego), Andrzej Frycz - Modrzewski, oraz Jakub Przyłuski (stosowanie pomocnicze prawa rzymskiego) W 1776 sejm powołał komisje kodyfikacyjną pod przewodnictwem Andrzeja Zamoyskiego - ich projekt Zbioru praw sądowych został odrzucony w 1780 roku. Pod zaborami Polska była pod wpływem zaborców, zatem pod wpływem Kodeksu Napoleona, ABGB, BGB i Landrechtu. W 1964 roku powstał Kodeks Prawa Cywilnego obowiązujący do dziś.

PROCES RZYMSKI PRYWATNY

A. ZAGADNIENIA OGÓLNE

§ 26 (Prawo procesowe a prawo materialne)

prawo cywilne materialne - ten dział prawa, który w sferze stosunków majątkowych i osobistych określa prawa podmiotowe jednostki

prawo formalne (procesowe) - ma na celu ochronę bądź realizację praw podmiotowych określonych przez prawo materialne

actio - działanie, czyn, rozprawa sądowa (znaczenie szersze), czynność o charakterze procesowym (znaczenie węższe), skarga - powództwo wnoszone przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego

§ 27 (Historyczny rozwój procesu rzymskiego)

pomoc własna - najstarszy sposób dowodzenia swoich roszczeń, późniejsze go tępienie:

1. decretum divi Marcii - utrata wierzytelności dochodzonej z wyłączeniem drogi sądowej;

2. konstytucja Walenmtyniana, Teodozjusza, Arkadiusza - utrata prawa własności dochodzonej z pominięciem drogi sądowej

sądownictwo zwyczajne - najstarszy sposób dochodzenia roszczeń w celu kasacji pomocy własnej:

1. proces legisakcyjny - ustawa XII tablic - 17 rok pne - leges Iuliae iudiciariae - zniesienie dualizmu formułkowo-legisakcyjnego

2. proces formułkowy - od III w. pne (a w szerszym zastosowaniu od lex Aebutia - 130 pne)

3. proces kognicyjny - pojawia się w pryncypacie, wypiera proces formułkowy w dominacie (konstytucja Konstancjusza i Konstanta 342 r.)

§ 28 (Organizacja sądownictwa i dwufazowość postępowania w procesie zwyczajnym)

MONARCHIA:

wymiar sprawiedliwości w rękach króla - potem upoważnianie: władca miał prawo decyzji o dopuszczalności procesu i wpływ na jego przebieg, mianowana osoba przeprowadzała postępowanie dowodowe i wydawała wyrok

In iure - faza pierwsza procesu: decydował władca lub przedstawiciel władzy

Apud iudicem - faza druga: toczyła się przed mianowanym sędzią prywatnym

REPUBLIKA:

FAZA IN IURE:

Konsul - wymiar sprawiedliwości w jego rękach do 367 roku p.n.e.

Pretor - czuwał nad przebiegiem 1 fazy, udzielał ochrony pozaprocesowej, nadzór nad pewnymi czynnościami prawnymi, udzielanie opieki

Pretor peregrinus - powołany w roku 242 pne, rozstrzygał spory, w których co najmniej jedną ze stron był nierzymianin

Edyl kurulny - faza in iure procesów na tle transakcji targowych

Namiestnik prowincjonalny - jurysdykcja na prowincji

FAZA APUD IUDICEM:

- toczyła się przed sędzią jednostkowym (iudex / arbiter) - wybierany przez strony najpierw z listy pretorskiej, potem z obywateli Rzymu

iudicium legitimum - proces, który toczył się między obywatelami rzymskimi, w mieście Rzymie lub w mili okręgu, przed sędzią jednostkowym, actio na podstawie ustawy

iudicium imperio continens - proces któremu brak jednego z trzech powyższych znamion, actio na podstawie imperium pretora

Sądy kolegialne:

1. rekuperatorzy - 3-5 osób, rozstrzygali spory instruowane przez pretora dla peregrynów

2. sądy decemwiralne - 10 osób, spory o wolność

3. sądy centumwirialne - 105 osób, spory o spadki

Rozstrzygał sąd miejsca zamieszkania pozwanego, o ile strony nie uzgodniły inaczej. Rozstrzygały sądy położenia rzeczy w sporach o rzecz.

§ 29 (Strony i ich zastępcy procesowi)

W fazie in iure musiały stawić się obie strony, w fazie apud iudicem jeśli jedna ze stron nie stawiła się do południa, sędzia wydawał wyrok korzystny dla strony obecnej.

ZASTĘPCY PROCESOWI:

W procesie legisakcyjnym byli niedopuszczalni.

W procesie formułkowym dopuszczalni w obu fazach:

Kognitor - mianowany w obecności drugiej strony w sposób uroczysty

Prokurator - mianowany nieformalnie, lub bez obecności drugiej strony

Opiekun - zastępował osoby podlegające opiece

Syndicus - zastępował osoby prawne

Advocati, patroni - reprezentanci stron w sądzie, pełnili rolę rzecznika i doradcy, bezpłatność ich zawodu, honoraria dobrowolne

§ 30 (Zdolność sądowa, zdolność procesowa i legitymacja procesowa)

zdolność sądowa - przysługujące powodowi prawo dochodzenia roszczeń drogą procesu wobec pozwanego, przeciw któremu mógł zapaść wyrok zasądzający (czyli obywatelstwo rzymskie)

zdolność procesowa - zdolność do wykonywania czynności, które w procesie wywołają określony skutek prawny (np. uznanie przez pozwanego roszczeń powoda - czyli brak konieczności wyroku) - chory umysłowo rzymianin miał ZS, ale nie miał ZP

legitymacja procesowa - możliwość uczestnictwa w konkretnym prcesie w roli powoda (czynna LP) lub w roli pozwanego (bierna LP) - w procesie windykacyjnym - legitymowany czynnie: właściciel kwirytalny pozbawiony rzeczy; legitymowany biernie: niewłaściciel posiadający rzecz

B. POSTĘPOWANIE ZWYCZAJNE (Ordo iudiciorum privatorum)

§ 31 (Proces legisakcyjny)

Nazwa procesu pochodzi od legis actio - postępowanie toczyło się wyłącznie na podstawie ustawy

Postępowanie ustne w obu fazach - w fazie in iure strony musiały wygłaszać ściśle określone formuły - ich treść była u kapłanów - jeśli błąd, proces wygrywa druga strona. Proces był skrajnie formalny i kosztowny oraz ustny.

5 sposobów postępowania (modi lege alendi): 3 do postępowania sądowego, 2 do egzekucji

legis actio sacramento - metoda najczęściej używana, miała charakter ogólny:

1. legis actio sacramento in reum - dochodzenie roszczeń związanych z władztwem powodu nad rzeczą / człowiekiem, realizacja prawa podmiotowego bezwzględnego; przed pretorem stawiały się strony wraz z przedmiotem sporu. Powód (actor) brał laskę (vindicta, festuca), dotykał przedmiotu i wygłaszał formułę, potem pozwany (reus).

2. legis actio sacramento in personam - dochodzenie roszczeń o charakterze zobowiązaniowym, realizacja prawa podmiotowego względnego; procesy o pieniądze - przed pretorem powód twierdzi, że pozwany jest mu winien X, potem pozwany neguje

Po wypowiedzeniu formułek strony ustalały sacramentum - pewną kwotę pieniężną (50 asów jeśli przedmiot sporu był warty <1000 asów, albo 500 asów, jeśli wartość przedmiotu sporu >1000 asów); deponowana była w świątynii

W fazie apud iudicem sędzia rozstrzygał, czyje sacramentum jest słuszne, przegrany tracił je na rzecz świątyni; jeśli był to pozwany, musiał pod rygorem egzekucji legis actio per manus iniectionem zaspokoić pretensje powoda

§ 32 (Proces formułkowy)

1. GENEZA PROCESU FORMUŁKOWEGO:

Proces legisakcyjny hamował rozwój gospodarczy państwa rzymskiego. Miał duże niebezpieczeństwo pomyłki, był kosztowny, formalistyczny. Nie mógł być stosowany dla cudzoziemców, bo w Rzymie obowiązywała łacina, przez którą cudzoziemcy mieliby kłopoty z prawidłowym wygłoszeniem formułki.

Proces formułkowy - wziął się od formułki spisywanej na woskowej tablicy, której udzielał pretor peregrinus rekuperatorom, rozpoczynając proces na tle handlowym (czyli zasad według których mieli sądzić); pretor urbanus mógł sądzić w ten sam sposób sprawy nieoparte na ustawie (wysłuchiwał stron i szukał pomyłki)

Od lex Aebutia w 130 roku p.n.e. proces formułkowy był stosowany we wszystkich sporach między obywatelami rzymskimi. Pretor miał dużą dowolność w prowadzeniu procesu

2. POSTĘPOWANIE IN IURE:

1. Postępowanie rozpoczynało się od prywatnego wezwania pozwanego przez powoda do stawienia się przed pretorem - jeśli nie stawił się, powód mógł go doprowadzić siłą. Przy wezwaniu powód przedstawiał swoje pretensje (editio actionis - pozaprocesowa). Windeks (osoba trzecia) mógł zagwarantować stawienie się pozwanego później, lub że pozwany zapłaci powodowi za niestawienie się.

2. Przed pretorem powód powtarzał editio actionis (procesowa) i wskazywał na skargę (actio), z której chciał uczynić użytek - wnosił o jej udzielenie (postulatio actionis) - pretor mógł skargi udzielić (datio actionis), bądź odmówić ochrony procesowej (denegatio actionis) po wysłuchaniu stron. Odwołanie od denegatio actionis składano do innego pretora lub konsula (intercessio), albo czekano na nowego pretora za rok.

3. Pretor udzielał actio na podstawie ustawy (wtedy sąd zwał się iudicium legitimum), lub z tytułu przysługującego mu imperium (sąd iudicium imperio continens).

4. Pozwany mógł milczeć - wtedy był indefensus i pretor mógł zastosować środek ochrony pozaprocesowej missio in posessionem.

5. Pozwany mógł uznać roszczenia powoda przed pretorem - confessio in iure - postępowanie się kończyło. Pozwany mógł też złożyć przysięgę iusiurandum in iure, że roszczenie nie istnieje - postępowanie kończyło się i powód był oddalany wraz z żądaniem.

6. Powód mógł złożyć przysięgę, że roszczenie istnieje -wtedy następował wyrok zasądzający. Delacja przysięgi była przerzucenim obowiązku przysięgi z jednej strony na drugą pod rygorem przegrania procesu.

W sprawach o rzecz pozwany nie musiał wdawać się w spór, ale tę rzecz musiał oddać. W innych sprawach jeśli pozwany nie chciał wdać się w spór - musiał zaspokoić pretensje powoda.

3. LITIS CONTESTATIO

W wyniku fazy in iure ustalano treść formułki, którą pretor przekazywał powodowi. Powód wręczał formułkę pozwanemu, pozwany ją przyjmował - w ten sposób strony wyrażały zgodę na dalszy spór - zwało się to litis contestatio. Zamyka ona fazę 1 i przenosi proces do fazy 2

Konsumpcja skargi - zatwierdzenie skargi w myśl zasady, że dwie strony nie mogą procesować się w tej samej sprawie = z jednej skargi można skorzystać tylko raz

Konsumpcja następowała ipso iure jeśli:

1. było iudicium legitimum

2. wniesiona skarga jest in ius concepta

3. skierowana jest in personam

Konsumpcja następowała, gdy pozwany o to samo roszczenie podniósł przeciwko powodowi zarzut iż w sporze była już litis contestatio, bądź spór został już rozstrzygnięty wyrokiem - JEŚLI:

1. było iudicium imperio continens

2. wnoszona skarga opierała się na fakcie

3. skarga miała charakter rzeczowy

4. BUDOWA FORMUŁKI PROCESOWEJ

formułka - program działania w fazie apud iudicem, określający w sposób zwięzły warunki, pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego

Na początku wypisywano nazwisko sędziego.

Cztery części zwyczajne formułki: (wg Gaiusa)

1. intentio - powód zawiera w niej treść swojego żądania

2. demonstratio - otwierała formułki, w których roszczenie opierało się na fakcie - określała zwięzły opis stanu faktycznego, bliższe określenie podstawy prawnej żądania (występuje często jeśli intentio jest incerta)

3. condemnatio - alternatywne upoważnienie sędziego do zasądzenia lub uwolnienia pozwanego - tylko na forsę

4. adiudicatio - występowała w powództwach działowych, zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności poprzez podział rzeczy wspólnej

ad 1)

stosowano je w powództwach prejudycjalnych - wtedy formułka składała się TYLKO z intentio - powód domagał się wtedy ustalenia sytuacji faktycznej lub prawnej, mającej znaczenie w innym, przyszłym procesie - np. ustalenie czy powód jest wolny, czy ma status civitatis itd.

intentio certa - ściśle określone żądanie powoda w intentio

intentio incerta - bliżej nieokreślone żądanie powoda w intentio

Powód z formułką z intentio certa mógł przegrać sprawę w drodze nadmiernego żądania ze względu na 4 czynniki w fazie apud iudicem:

1. res - żąda od pozwanego więcej, niż mu się należy

2. tempus - żąda czegoś za wcześnie

3. locus - żąda tego w złym miejscu

4. causa - inna przyczyna prawna

ad 3)

condemnatio certa - opiewała na określoną kwotę pieniężną

condemnatio incerta - opiewała na nieokreśloną kwotę pieniężną

skarga arbitralna - posługiwał się nią powód, jeśli chciał odzyskać rzecz, a nie pieniądze

klauzula arbitralna - na jej mocy sędzia wzywał pozwanego do oddania rzeczy (jeśli powód wygrał proces), a jeśli pozwany odmawiał, wzywał go do zapłacenia ekwiwalentu po oszacowaniu jego wysokości

iusiurandum estimatorium - powód przysięgał, że przedmiot sporu jest warty X, była to maxymalna stawka, na jaką sędzia mógł zasądzić pozwanego

ad 4)

Zniesienie współwłasności następowało przez podział rzeczy wspólnej, a jeśli niepodzielna, przysądzano ją jednemu z właścicielowi z obowiązkiem spłaty pozostałych współudziałów lub sprzedaje rzecz w drodze licytacji a forsę rozdzieli pomiędzy udziałowców.

Dwie części nadzwyczajne formułki: (wg Gaiusa)

1. exceptio (zarzut procesowy)- część składowa formułki umieszczana w interesie pozwanego

2. praescriptio - umieszczana była w formułce na żądanie powoda domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia, lecz jego części

ad 2)

miało miejsce, gdy spłacanie roszczenia następowało w ratach, powód unikał wtedy konsumpcji skargi

1. OBRONA POZWANEGO W PROCESIE

Negacja - warunek procesu - pozwany co najmniej zaprzeczył twierdzeniom powoda, jeśli roszczenia były uznawane przez pozwanego, proces się kończył niekorzystnie dla niego, negacja nakłada na powoda obowiązek przeprowadzenia dowodu potwierdzającego prawdziwość intentio

Exceptio - zarzut procesowy - pozwany przeciwstawiał twierdzeniom powoda inne okoliczności lub odmienną postawę prawną, które miały na celu zapobiec wyrokowi zasądzającemu. Jeśli exceptio było prawdziwe, sąd oddalał powództwo - udowadniał to pozwany

Podziały exceptio:

1. exceptiones peremptoriae - okoliczności te paraliżowały roszczenia powoda

2. exceptiones dilatoriae - uniemożliwiały one dochodzenie roszczeń przez powoda w danym momencie

1. exceptio in rem - można było ją podnieść przeciwko komukolwiek

2. exceptio in personam - można ją było podnieść tylko przeciw określonej osobie

1. exceptiones rei coherentes - zarzuty przysługiwały komukolwiek

2. exceptiones personae coherentes - zarzuty przysługiwały określonemu pozwanemu

exceptio doli - zarzut podstępu - jeśli powód uzyskał roszczenia podstępm, lub gdy wyrok mógłby być niezgodny z dobrymi obyczajami

Powód mógł unicestwić exceptio poprzez twierdzenie zwane replicatio. Pozwany mógł unicestwić replicatio przez duplicatio itd.

5. RODZAJE ACTIONES

Podziały actiones:

PODZIAŁ PIERWSZY: (powództwa rzeczowe / osobowe)

actiones in rem - powództwa rzeczowe, ochraniały prawa podmiotowe bezwzględne, inna nazwa: vindicationes

Cechy:

1. były skuteczne przeciw komukolwiek kto naruszył prawo rzeczy

2. intentio formułki nie zawierało nazwiska powoda

3. konsumpcja skargi nie następowała z mocy prawa ipso iure

actiones in personam - powództwa osobowe, przeciw określonej osobie, będącej z powodem w związku zobowiązaniowym

Cechy:

1. wnoszone przeciwko konkretnej osobie

2. w intentio formułki wymieniano z nazwiska obie strony

3. konsumpcja skargi następowała już w momencie litis contestatio drogą ipso iure

PODZIAŁ DRUGI: (prawo, z których wynikały)

Actiones civiles - wynikające z ius civile

Actiones honorariae - oparte na prawie pretorskim

Podział actiones honorariae:

1. powództwa oparte na fakcie - ochrona procesowa dla sytuacji nieprzewidzianych w ius civile, uzależniana od stwierdzenia przez sędziego faktu opisanego w formułce

2. powództwa oparte na fikcji - pretor fikcyjnie przywo,ływał pewien element rzeczywistości nie istniejący, a potrzebny dla danej actio

3. powództwo z przestawionymi powodami - kto inny jest podmiotem prawa lub obowiązku, a kto inny robił lub przeciw komu innemu robiono z actio użytek

Dwie ostatnie opierały się na modyfikacji actio wynikającej z prawa cywilnego / pretorskiego

PODZIAŁ TRZECI: (kształt skargi)

Actio utilis - skarga zmodyfikowana Actio directa - skarga niezmodyfikowana

PODZIAŁ CZWARTY: (roszczenia z tytułu przestępstwa)

Actiones poenales - powód dochodził pieniędzy od pozwanego tytułem karyprzywatnej

Actiones rei persecutoriae - wyrównanie szkody wyrządzonej deliktem

Actiones mixtae - uzyskanie odszkodowania i ukaranie sprawcy

PODZIAŁ PIĄTY: (przedawnienia)

Actiones perpetuae - nie przedawniały się (od Teodozjusza II przedawniały się po 30 latach)

Actiones temporales - po pewnym czasie przedawniały się (od Teodozjusza przedawniały się w mniej niż 30 latach)

PODZIAŁ SZÓSTY: (restryktywność sędziów)

Actiones stricti iuris - powództwa ścisłego prawa - sędzia musiał ściśle trzymać się poleceń w formułce (przykłady: powództwa z kontraktów jednostronnie zobowiązujących, zobowiązania z przestępstw)

Actiones bonae fidei - powództwa oparte na dobrej wierze - w intentio formułki umieszczano zwrot ex fide bona, w condemnatio nie określała dokładnej kwoty pieniężnej, sędzia miał uwzględniać dobra społeczne i zasady słuszności i sprawiedliwości (przykłady: powództwa z kontraktów konsensualnych i realnych (z wyjątkiem pożyczki)

Actiones arbitrariae - obejmowały dodatkowe upoważnienie dla sędziego, między intentio a condemnatio formułki umieszczana była klauzula arbitralna, uzależniająca wyrok od tego, czy na wezwanie pozwany spełni roszczenia powoda

Konkurencja powództw - prawo przewidywało więcej niż 1 powództwo do ochrony jakiegoś uprawnienia, do momentu litis contestatio powód mógł wybrać jedno z nich

5. POSTĘPOWANIE APUD IUDICEM

Dla iudicium legitimum apud iudicem musiało się zakończyć po 18 miesiącach od litis contestatio

Dla iudicium impero continens apud iudicem musiało się zakończyć do końca kadencji danego pretora.

Skład apud iudicem:

1. postępowanie dowodowe

2. wydanie wyroku

ad 1)

onus probandi - ciężar dowodu

ocena dowodu - ustalenie czy to co mówią strony, to prawda / fałsz i ustalenie czy wnioski sądu są trafne

1. obowiązek udowadniania ma ten kto twierdzi, a nie tego kto zaprzecza

2. powód udowadniał intentio a pozwany exceptio

3. pod względem ciężaru dowodu pozwany był traktowany jak powód

4. ujemne konsekwencje nieudanego dowody ponosił ten, na kim ciążyło onus probandi

5. rodzaje dowodów: świadkowie, dokumenty, biegli, przesłuchanie stron, oględziny, wizja lokalna

ad 2)

1. ogłaszany był ustnie

2. sędzia nie musiał go uzasadniać

3. jeśli sprawa niejasna - sędzia mógł nie wydać wyroku i przekazać sprawę innemu sędziemu (przysięga sibi non liquere)

4. prawomocność od momentu ogłoszenia

5. skasować go mógł tylko pretor jeśli udowodniono przekupstwo sędziego, sędzia był chory umysłowo

§ 33 (Egzekucja)

Wdrażana była, jeśli pozwany po 30 dniach nie zaspokoił roszczeń powoda (jeśli nastąpiło confessio in iure, iusiurandum in iure lub wyrok).

EGZEKUCJA OSOBISTA:

Legis actio per manus iniectionem - w procesie formułkowym „nałożenie ręki” - więzienie pozwanego przez 60 dni, w dni targowe możliwość wykupienia dłużnika, potem robił z nim co chciał

Lex Poetelia (326 pne) - zakazano powodowi sprzedać pozwanego w niewolę lub zabić - odpracowywał on dług jako półwolny

Vindex - mógł obronić pozwanego i go uwolnić, ale toczono nowy proces z windeksem jako stroną, wyrok był podwójny jeśli on przegrał - potem dłużnik mógł być własnym windeksem na tych samych zasadach

EGZEKUCJA MAJĄTKOWA UNIWERSALNA (od procesu formułkowego):

Actio iudicati - osobne powództwo, o tóre powód prosił pretora, wdrażające egzekucję majątkową, pozwany mógł przed pretorem się sprzeciwić - wtedy kolejny proces - jeśli przegra, podwójna wartość sporu

Jeśli wierzycieli było więcej:

Magistra bonorum - wybierany przez wierzycieli, sprzedawał majątek w drodze licytacji (venditio bonorum), kupowali go bonorum emptorowie

Jeśli dłużnik miał aktywa przewyższające dług, nie dopuszczał do e. m. uniwersalnej - sam sprzedawał swój majątek.

OD AUGUSTA:

Dłużnik niewypłacalny NIE Z WŁASNEJ WINY sprzedawał swój majątek (cessio bonorum) - pozostawiano mu środki niezbędne do życia i nie szykanowano jego czci osobistej

EGZEKUCJA MAJĄTKOWA SYNGULARNA:

- przeprowadzana tylko na części majątku dłużnika

- stosowana w przypadku osób ze stanu senatorskiego, niedojrzałych, chorych umysłowo

- była to normalna forma egzekucji od czasów procesu kognicyjnego

distractio bonorum - sprzedaż części majątku celem zaspokojenia roszczeń wierzycieli

ŚRODKI ODWOŁAWCZE:

1. in fraudem creditorium - działanie dłużnika niewypłacalnego - w drodze czynności prawnych lub faktycznych zmniejszał swój majątek ze szkodą dla wierzycieli

ŚRODKI PRZECIWKO in fraudem creditorium:

1. pretor wydawał interdictum fraudatorium - żądania oddania od osób trzecich majątku uzyskanego przez nie od dłużnika

2. skarga pauliańska - stosowana jeśli dłużnik miał świadomość niewypłacalności / jeśli osoba trzecia wiedziała że dłużnik wyzbywa się majątku celowo

C. OCHRONA POZAPROCESOWA

§ 34 (Środki ochrony pozaprocesowej)

Działania pozaprocesowe pretora:

1. RESTITUTIO IN INTEGRUM - przywrócenie stanu pierwotnego

Pretor udzielał jej po zapoznaniu się ze sprawą, jeśli uznał fakt, z którym prawo łączyło niekorzystne dla kogoś skutki prawne - sytuacje ogłaszał w edykcie, ale mógł też stosować ten środek w innych sytuacjach

Przykłady:

1. metus - przymus

2. error - błąd

3. dolus - podstęp

4. absentia - umotywowana nieobecność

2. INTERDICTA - zawierał nakaz pod adresem drugiej strony, aby coś uczyniła, lub czegoś zaniechała

Wydawany przez pretora lub namiestnika na żądanie jednej ze stron - przedziwdziałano w ten sposób stanowi rzeczy, który naruszał porządek prawny.

Jeśli adresat nie podporządkował się, następowało postępowanie uzasadniające interdykt. Strony płaciły pieniądze jeśli przegrały (przyrzekał to adresat w formie sponsio).

Sponsio były zaskarżane w formie actio ex stipulatu - powód żądał wydania formułki, na podstawie której sędzia ocenie przyporządkowanie się interdyktowi przez adresata.

Podziały interdyktów:

1. Ze względu na cel:

1. interdicta restitutoria - zmuszały adresata do zwrotu czegoś

2. interdicta exhibitoria - zmuszały adresata do okazania czegoś / kogoś

3. interdicta prohibitoria - zmuszały adresta do zaniechania czegoś

2. Ze względu na czas:

1. interdicta annua - mogły być wnoszone przez rok od zdarzenia uzasadniające jego wydanie

2. interdicta perpetua - nie miały ograniczenia czasowego

3. Ze względu na adresatów:

1. interdicutm simplicium - pod adresem jednej strony

2. interdictum duplicium - pod adresem obu stron

4. Ze względu na osobę wnoszącą:

a) interdictum privatum - wnoszony przez określoną osobę

b) interdictum populare - wnoszony przez kogokolwiek

3. MISSIO IN POSSESSIONEM - wprowadzenie jakiejś osoby zainteresowanej we władanie majątkiem innej osoby (missio in bona) lub jego częścią (missio in rem)

Stosowano ją w celu zmuszenia właściciela zajętego majątku aby skłonić go do określonego zachowania się.

4. STYPULACJE PRETORSKIE - słowne, składane w określonej formie orzeczenia stron, których treść określał pretor.

Zabezpieczało strony przed szkodą mającą przeszkodzić w realizacji roszczeń - pretor mógł zmusić strony do jej zawarcia.

D. POSTĘPOWANIE NADZWYCZAJNE

§ 35 (Proces kognicyjny)

1. GENEZA PROCESU KOGNICYJNEGO

1. Proces formułkowy odniósł doniosłe znaczenie dla prawa rzymskiego i miał miejsce w okresie jego największego rozkwitu

2. Cognitio extra ordinem zaczęto stosować w sprawach nadzwyczajnych - poza obszarem panowania pretora miejskiego

3. Pierwsze wzmianki: postępowanie administracyjne w końcu republiki, mogła wnosić strona pozbawiona ochrony procesowej

4. Od cesarstwa priceps toczył postępowanie administracyjne jako najwyższy magistratus, potem rozszerzyło się to na sprawy wnoszone przez strony, potem także postępowanie dotyczące roszczeń z konstytucji cesarskich (wynagrodzenie za wykonanie zleconej czynności) oraz dotyczące spraw wymagających szybkiej interwencji sądowej (wolność/niewola danej osoby) toczone było przed trybunałem cesarza w trybie extra ordinem

5. Spory rozstrzygali prefekci, pretorzy, konsulowie, senat, orzekali w nich w prowincjach cesarskich legatus Augusti pro praetore, w prowincjach senackich prokonsul

6. W prowincjach senackich: jurysdykcja wzorowana na rzymskiej, edykt namiestnika wzorowany na edykcie pretorskim, sędzia wybierany przez strony

7. W prowincjach cesarskich: spory między Rzymianinami rozstrzygane formułkowo, między nierzymianinami: kognicyjnie - sędzia wybierany przez namiestnika

8. Od Marka Aureliusza wprowadzono iuridici - zlikwidowano dwie fazy postępowania

9. Proces formułkowy wyparty został od konstytucji Konstancjusza i Konstanta z 342 roku

1. ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

W okresie dominatu: wymiar sprawiedliwości hierarchiczny - sprawuje go aparat administracji.

1. CESARZ - na czele hierarchii, w jego imieniu wszystkie wyroki

2. PREFEKT MIEJSKI - na czele wymiaru sprawiedliwości w Konstantynopolu i Rzymie; podlegali mu: vicarius, praefectus annonae, praefectus vigilum oraz dwaj rationales w sprawach fiskalnych

3. PRAESES - na czele wymiaru na prowincjach, jego zastępcą vicarius, a defensor civitatis sprawy mniejszej wagi

4. IUDEX PEDANEUS - wyżej wymienieni mogli przekazać im swoje kompetencje

5. ADSESSORES - prawnicy, których rad zasięgali sędziowie

6. Posiedzenia sądu z wyjątkiem dni świątecznych i obrady zamknięte.

1. WSZCZĘCIE I PRZEBIEG POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO

WSZCZĘCIE POSTĘPOWANIA:

1. Litis denuntiatio - pismo procesowe, w którym powód przedstawia roszczenie i wzywa go do stawienia się w sądzie w określonym terminie (4 miesiące) - najpierw wręczane pozwanemu osobiście, potem urzędowo\

2. Libellus conventionis - wg prawa justyniańskiego, pismo w którym powód określa żądania i ich podstawę prawną, od teraz procesować się mógł każdy - nie tylko ten, komu przysługiwała actio - od teraz wyraz roszczenia procesowego. Powód przekazywał lib. Urzędnikowi, który przekazywał odpis pozwanemu poprzez executora

3. libellus contradictionis - W ciągu 10 dni pozwany musiał dać gwarancję stawienia się w sądzie i odpowiedzieć na odzew JEŚLI nie chciał zaspokoić żądań powoda, umieszczał w nim zarzuty pod adresem powoda, dostarczał je powodowi executor

POSTĘPOWANIE SĄDOWE:

1. primordium litis - trwa do litis contestatio

2. medium - postepowanie dowodowe

3. sententia - wyrok

adwokat - rosnąca rola w procesie kognicyjnym, wysokie honorarium, reprezentowanie pozwanego/powoda, sporządzanie pism niektórych

2. Powód prowadzi wywód prawny (narratio), pozwany się temu przeciwstawia (contradictio)

3. Po tych czynnościach następowało litis contestatio (strony składały przysięgę, że będą postępować zgodnie z prawem w trakcie procesu) exceptio można było składać do litis (dylatoryjne) lub nawet w postępowaniu apelacyjnym (peremptoryjne)

4. DOWODY

legalizm dowodowy - ustawodawca (cesarz) za pomocą aktu prawnego ustala dyrektywy, którymi ma się posługiwać sędzia w ocenie dowodów

Notariusze (tabellio) - osoby prywatne sporządzające dokumenty na zlecenie - umowy, testamenty, pisma procesowe itp., urzędowali w kancelariach lub miejscach publicznych, kontrolowani przez urzędników

1. Dokumenty zredagowane przez urzędników i notariuszy

2. Dokumenty sporządzone przez osoby prywatne wymagały podpisu trzech świadków.

3. Świadkowie - decydowało pochodzenie świadka, wyróżnienie stanów wyższych

4. Przysięga stron - składana na prawdziwość roszczeń i twierdzeń pod rygorem przegrania procesu

5. Domniemanie - sędzia ma obowiązek wysnuwania wniosków co do faktów niemożliwych lub trudnych do udowodnienia, jeśli strona, na której ciąży onus probandi udowodni inny fakt, z którym ten pierwszy wchodzi w związek

PROTOKOŁOWANIE postępowania sądowego

5. WYROK

1. ogłąszany publicznie na piśmie

2. mógł osądzać częściowo (rozwiązania pośrednie)

postępowanie zaoczne - prowadzone pod nieobecność powoda / pozwanego, trzykkrotna próba odwiedzenia ich w domu przez executora

Jeśli powód nie stawił się przed litis contestatio pozwany nie musiał brać udziału w procesie. W innym wypadku proces toczył się dalej (po upływie pewnego czasu od lc)

Jeśli pozwany był nieobecny, proces toczył się dalej. Pozwany nieobecny mógł odzyskać rzecz utraconą w wyniku wyroku, ale tylko w drodze drugiego procesu.

Opłata sądowa: w procesie justyniańskim obowiązek płacenia przez przegranego wygranemu, od konstytucji Zenona przegrany płacił fiskusowi

1. APELACJA

Geneza apelacji: Sędzia już nie jest wybierany przez strony - przegrany może kontrolować czy wyrok zgodny z prawem.

1. Odwołanie następowało do urzędnika wyższego stopniem ustnie / do protokołu sądowego / w drodze libellus appelationis.

2. Strona przeciwna mogła zbić argumenty z apelacji w drodze pisma libellus refutatorius

3. Wyrok zawieszany był do czasu ustania możliwości złożenia apelacji, a po jej złożeniu do czasu wydania wyroku wyższej instancji

4. Apelacja nie przysługiwała stronie nieobecnej w procesie zaocznym

5. Sąd apelacyjny przeprowadzał ponowne postepowanie dowodowe

6. Jeśli sąd uznawał apelację wydawał nowy wyrok uzasadniający ją i zastępujący wyrok niższej instancji

7. Jeśli sąd oddalił apelację, wyrok pierwszej instancji był wykonalny w chwili wydania wyroku apelacyjnego (ex nunc) a zatwierdzając wyrok niższej instancji czynił go wykonalnym z chwilą jego ogłoszenia (ex tunc)

Kary za przegraną apelację:

1. Pierwotnie czterokrotne koszty sądowe uiszczane dla wygrywającego przez przegranego

2. Od Konstantyna Wielkiego - utrata połowy majątku, praca w kopalni, wygnanie

3. Od Justyniana - zwrot normalnych kosztów sądowych - lub wyższych, jeśli podejrzewano kogoś o pieniactwo

1. EGZEKUCJA

1. Zanik venditio bonorum (licytacja dóbr dłużnika), wprowadzenie distractio bonorum - sprzedaży pojedynczych przedmiotów dłużnika aż do zaspokojenia pretensji wierzytelnika - ale tylko przy zasadach cessio bonorum i przy zastosowaniu missio in possessionem

2. Zanik egzekucji osobistej

Jeśli powód wyrokiem otrzymał rzecz od pozwanego:

- mógł domagać się od sędziego, by za pomocą woźnego odzyskał rzecz

Jeśli powód miał otrzymać forsę:

- za pomocą woźnych powód dokonuje sekwestrację w zastaw pewnych przedmiotów pozwanego, po dwóch miesiącach w wyniku bierności dłużnika sprzedawano zastaw w drodze licytacji - cena oddawana powodowi, a nadwyżka pozwanemu - egzekucja pignus in causa iudicati captum

1. EPISCOPALIS AUDIENTIA

Od III wieku spory cywilne strony oddawały sądom biskupim. Konstytucje KW gwarantowały możliwość sądownictwa biskupiego stronom.Od konstytucji Arkadiusz i Honoriusza wymagana była zgoda obu stron. Od Walentyniana III - 452 ne - ustalono pojęcie kompromis, jeśli obie strony zdecydowały się na sąd biskupi. Egzekucja - władze świeckie. Funkcją była ochrona ubogich przed sądownictwem bogatym

2. PROCES RESKRYPTOWY

Jest odmianą procesu kognicyjnego - sędzia w razie wątpliwości mógł zapytać cesarza, również osoby prywatne drogą listowną miały taką możliwość. Po odpowiedzi cesarza, lub urzędnika sędzia musiał stosować się do tej odpowiedzi, chyba że ustalony przez reskrypt stan faktyczny nie pokrywał się z tym opisanym w suplikacji do Cesarza.

RZYMSKIE PRAWO PRYWATNE

A. PODMIOTY PRAWA I ZDARZENIA PRAWNE

a. PODMIOTY PRAWA

§ 36 (Zdolność prawna)

zdolność prawna - możliwość zajęcia w stosunkach prywatnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku (czynna zdolność majątkowa - osoba która może być wierzycielem/właścicielem; bierna - może być dłużnikiem) - warunki: wolność (status libertatis), obywatelstwo (s. civitatis), stanowisko w rodzinie (niepodleganie niczyjej władzy - s.familiae)

zdolność do czynności prawnych - możliwość składania i przyjmowania takich oświadczeń woli, które wywołują stosunek prawny

osoba fizyczna - jest nią człowiek

osoba prawna - podmiot niefizyczny, wyposażony przez prawo w zdolność prawną niezbędną do realizacji jego celów

§ 37 (Początek i koniec osobowości fizycznej)

pełna zdolność prawna - zaczynała się od urodzenia pod warunkiem, że w tym momencie posiadało się trzy status i że wykazywało pewne czynności świadczące o tym, że żyje - pewne prawa można było zastrzec już dla płodu w łonie matki (nasciturus)

Osobowość prawna kończyła się w chwili śmierci, lub przez utratę jednego ze status. Wyróżniano umniejszenia osobowości:

1. capitis deminutio maxima - gdy podmiot tracił wolność, całkowita utrata osobowości prawnej

2. capitis deminutio media - tracił obywatelstwo rzymskie i osobowość prawną na gruncie ius civile

3. capitis deminutio minima - tracił pozycje w rodzinie, utrata możliwości spadkobrania w poprzedniej rodzinie, rozwiązanie kontraktu spółki, wygaśnięcie długów kontraktowych itd.

§ 38 (Status libertatis)

niewolnik - traktowany jako przedmiot, a nie podmiot prawa - jeśli uciekł albo zmarł jego właściciel (nawet nie mając dziedziców) to niewolnik nie był wolny, wtedy traktowany jako rzecz niczyja, właściciel miał ius vitae ac necis, niewolnik był nim ze względu albo na ius gentium albo ius civile

contuberinum - pożycie niewolnika z niewolnicą, nie było małżeństwem, dziecko (partus ancillae) obu było niewolnikiem należącym do tego kto miał matkę

peculium - część majątku właściciela przekazywana w zarząd niewolnika w celu zachęcenia go do wydajniejszej pracy - jeśli pomnoży odpowiednio peculium to będzie wolny, od M. Aureliusza zaskarżalne

Odpowiedzialność pana:

- to co kupił niewolnik jest własnością pana - wierzytelności niewolnika należały do pana

- za długi niewolnik odpowiadał osobiście (zobowiązania naturalne - wierzyciel nie mógł ich dochodzić drogą sądową)

- za szkody wyrządzone przez niego odpowiadał pan (odp. Noksalna) - mógł się uwolnić od odpowiedzialności dając niewolnika osobie pokrzywdzonej (noxae deditio)

Powództwa odpowiedzialności pana za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika:

- actio de peculio - za długi zaciągnięte na peculium odpowiadał właściciel tylko do wysokości peculium, jeśli pan był też wierzycielem, to potrącał z peculium swoją wierzytelność najpierw (prawo dedukcji)

- actio tributoria - jeśli peculium obrócone było na cele handlowe, właściciel dzielił je z tytułu długów między wierzycieli proporcjonalnie do ich wierzytelności, uwzględniając swoje wierzytelności bez prawa dedukcji

- actio de in rem verso - za ia niewolnika w wyniku których przysporzenie dotknęło majątek wierzyciela, odpowiada pan do wysokości tego przysporzenia

- actio quod issu - za zobowiązania zaciągnięte wobec osoby upoważnionej przez właściciela do zawarcia kontraktu z niewolnikami odpowiada pan w pełni

- actio exercitoria i institoria - w pełnej wysokości odpowiadał właściciel (exercitor) za zobowiązania swego niewolnika zaciągnięte gdy niewolnik pełnił rolę kapitana statku albo kierownika (institor) przedsiębiorstwa przemysłowego/handlowego

Cechy powództw: niewolnik odpowiadał na ius civile, nie można było go pozwać do sąduniewolnik jako dłużnik, powództwo z przestawionymi podmiotami, w intentio: niewolnik jako dłużnik, w condemnatio: pan jako odpowiedzialny

Nabywanie niewolnictwa:

- wzięcie w niewolę podczas wojny przez nieprzyjaciela (również obywateli rzymskich - ale jeśli powrócili odzyskiwali prawa na zasadzie ius postliminii, gdy zmarł w niewoli, przyjmowano fikcję że w tym momencie miał pełnię praw

- urodzenie się z matki niewolnicy (ale jeśli chociaż moment w czasie ciąży wolna - dziecko wolne)

- sprzedaż w niewolę niewypłacalnego dłużnika w myśl legis actio per manus iniectionem

Gaśnięcie niewoli (przez wyzwolenie - manumissio, na mocy ius civile):

- manumissio vindicta - w obecności pretora, pana i adsertor libertatis osoba 3cia oświadczająca o wolności za zgodą pana

- manumissio censu - wpis niewolnika za zgodą pana na cenzorską listę obywateli (co 5 lat)

- manumissio testamento - nadanie wolności w testamencie

- manumissio in ecclesia - w czasie dominatu, poprzez oświadczenie pana przy biskupie i zebraniu gminy chrześcijańskiej

- wyzwoleni tymi sposobami mieli obywatelstwo i prawa, ale nieco mniejsze w stosunku do wolnych z urodzenia

Gaśnięcie niewoli na mocy ius honorarium:

- zgoda właściciela na uwolnienie w obecności świadków (inter amicos), lub za pomocą listu (per epistulam)

- wyzwoleni w ten sposób stawali się Latynami (nie mieli obywatelstwa rzymskiego)

§ 39 (Status civitatis)

zasada personalności prawa - niezależnie od miejsca pobytu Rzymianin podlegał prawu civitas do której należał, czyli pełne prawa miał obywatel civitas rzymskiej

W sferze prawa publicznego: uczestnictwo w zgromadzeniach i głosowanie, czynne i bierne prawo wybor. do magistratur

W sferze prawa prywatnego: władza ojcowska, zawieranie małżeństw (tylko wg porządku rzymskiego), uczestniczenie w obrocie prawnym, bycie podmiotem prawa rzeczowego, możliwość procesowania i korzystania z prawa spadkowego

Latyni - sprzymierzeńcy rzymscy, mieszkańcy gmin miejskich Latium, nadano im obywatelstwo rzymskie w 89 r. pne (lex Julia et Plauta Papiria), mogli w wielu przypadkach korzystać z prawa rzymskiego

Peregryni - mieszkańcy pozostali, jeśli Rzym pozostawił im ich civitas, to mieli ius peregrinorum (peregrini certae civitatis) ,jeśli zniszczył, to korzystali oni tylko z ius gentium (peregrini dediticii), konstutucja Karakalli z 212 r. nadawała obywatelstwo wszystkim prócz peregrini dediticii

§ 40 (Status familiae)

sui iuris - osoba nie podlegająca zwierzchnictwu w rodzinie, miała pełną zdolność prawną, i była pater familias jeśli była mężczyzną; alieni iuris - podlegająca zwierzchnictwu mężczyzny (syn), ograniczona zdolność prawna

Cechy:

- rzeczy nabyte i wierzytelności alieni iuris były ipso iure własnością zwierzchnika

- za długi mógł być osądzony po śmierci ojca, odpowiedzialność za zobowiązania tak jak u niewolników

peculium - przekazywane synowi, wyodrębniane rzeczowo ale nie prawnie z majątku ojca, pozostawał on jego właścicielem

peculium castrense - syn mógł zatrzymać sobie co dostał w związku ze służbą wojskową (od Augusta), darowizny i spadki

peculium quasi castrense - majątek zdobyty przez syna w trakcie służby cywilnej, będący jego własnością

peculium adventicium - majątek zatrzymany przez syna otrzymany od matki, od osób trzecich, lub w inny sposób (od Justyniana), zarządzał nim ojciec

Od Justyniana syn mógł zarządzać peculium, jeśli umarł bezdziedzicznie to stawało się własnością ojca.

Rodziny wiązae były sztucznym elementem - władzą ojca. Członkowie jej to agnaci. Więź między nimi to agnacja - od ojca.

Krewni agnacyjni - osoby podlegające tej samej władzy ojcowskiej, albo podlegałyby jej gyby ojciec żył.

Pokrewieństwo kognacyjne - naturalne więzy krwi, powstawała różnie od strony matki

Ascendentes - krewni wstępni - rodzice, dziadkowie, pradziadkowie

Descendentes - krewni zstępni - dzieci, wnuki, prawnuki

Linia boczna - krewny nie pochodzi od drugiego krewnego, ale mają wspólnego przodka

Linia prosta - krewny pochodzi od drugiego krewnego

Stopień pokrewieństwa - liczba urodzin potrzebna do jego powstania (zasada quod generationes, tot gradus)

Powinowactwo - powstało w wyniku małżeństwa - łączy małżonka z krewnymi współmałżonka (krewny małżonka/małżonek krewnego)

§ 41 (Przyczyny ograniczające zdolność prawną)

1. Infamia - umniejszenie czci obywatelskiej, przewidywane przez ustawy i edykt pretorski, także przez cenzora (nota cenzorska), przyczyny: złe prowadzenie się, naganne zachowanie, wykonywane zajęcie (gladiator, aktor) jeśli zachowanie wskazywało na dezaprobatę społeczną, wyrok zasądzający z tytułu actiones famosae; Skutki: nie można sprawować opieki, składać zeznań w sądzie, zastępować procesowo, wnosić pewnych skarg itp.

2. Addictus - dotknięty egzekucją osobistą, do czasu odpracowania długu mieli obywatelstwo i wolność

3. Redempti ab hostibus - obywatele Rzymu wykupieni z niewoli, odpracowujący cenę wykupienia

4. Koloni

5. Płeć - kobiety nie mogły adoptować, pozbawione opieki nad własnymi dziećmi, utrata praw spadkobrania w pewnych wypadkach

§ 42 (Osoby prawne)

osoba prawna - może być nią zespół osób (stowarzyszenia, korporacje) albo masa majątkowa (fundacje, zakłady) którym prawo nadaje w pewnym zakresie podmiotowość prawną - wierzytelności i prawa rzeczowe fundacji nie jest prawem majątkowym jej członków, tylko instytucji (podobnie z długami)

korporacje - od ustawy XII tablic, charakter prywatny, majątek jej był wspólnym jej członków, albo własnością jednego

gminy miejskie - przed inkorporacją do rzymu były samodzielnymi organizacjami państwowymi, po aneksji nadano im samorząd i samodzielność gospodarczą, pretor nadał im cywilną i procesową zdolność prawną

stowarzyszenia - zakładane na za zgodą senatu lub princepsa: stowarzyszenia rzemieślników, pogrzebowe - miało majątek, kasę i syndyka, który dokonywał czynności prawnych

fiscus - karb państwa Rzymu, osobą prawną od momentu przejścia realizacji jego roszczeń na drodze procesu cywilnego

ecclesiae - instytucje kościelne, mogły nabywać majątek, również w drodze testamentu

piae causae - fundacje dla celów dobroczynnych, ich majątkiem zarządzał oeconomus

b. ZDARZENIA PRAWNE

§ 43 (Zdarzenia prawne - działania)

stosunki cywilnoprawne - powstaje jeśli stosunki nawiązywane sąprzez podmioty prawa i powstają z nich konkretne obowiązki i prawa gwarantowane przez porządek prawny, składają się z: normy prawnej - wyznacza stosunek, treść stosunku - prawa i obowiązki określone przez normę prawną, podmioty praw i obowiązków, zdarzenia cywilnoprawne

zdarzenie prawne - jeśli ze zdarzeniem wiąże się skutek prawny

działanie - jeśli zadarzenie jest zależne od woli człowieka

Warunki odpowiedzialności popełniającego działanie bezprawne:

1) Naruszona zostaje norma prawna - musi mieć ona na uwadzę ochronę prawa podmiotowego wierzyciela, musi przewidywać dokonanie czynu sprzecznego z normą, albo niedokonanie czynu nakazanego przez normę

2) W sposób zawiniony przez działającego:

wina - naganny stosunek subiektywny jakiegoś podmiotu do jego obowiązku zachowania się, wynikającego z normy prawnej, zasad słuszności, albo treści stosunku prawnego, jaki łączy go z innym podmiotem

culpa in faciendo - określony podmiot podejmuje działanie pozytywne, którym przekracza zakaz z normy

culpa in non faciendo - wina z zaniechania - podmiot nie czyni nic, kiedy norma przewiduje obowiązek czynienia czegoś

culpa aquiliana - powstaje niezależnie od istnienia stosunku obligatoryjnego między sprawcą a poszkodowanym

culpa extraaquiliana - naruszenie jest rezultatem pogwałcenia istniejącego stosunku obligatoryjnego

Stopnie winy:

Dolus - zły zamiar, podstęp, świadome zachowanie się podmiotu w celu wyrządzenia szkody drugiej osobie

Culpa - wina nieumyślna, zaniedbanie przez osobę odpowiedzialną pewnych reguł staranności, do której zobowiązani są all

Culpa lata - grube niedbalstwo, skrajne zaniedbanie staranności oczekiwanej od każdego człowieka

Culpa levis - lżejsze zaniedbanie staranności, oczekiwanej od przezornego gospodarza

Culpa in concreto - dłużnik winny tylko wtedy, , gdy chroniąc cudze interesy wykazuje mniejszą staranność niż przy ochronie interesów własnych

3) Powodując szkodę w cudzym majątku:

szkoda - naruszenie interesu wierzyciela, wyrażającego się w jego prawie podmiotowym chronionym przez porz. Prawny

4) Między szkodą a działaniem musi istnieć związek przyczynowy

odpowiedzialność za szkodę następowała jeśli szkoda była następstwem koniecznym zawinionego przezeń zachowania się

§ 44 (Skutki zdarzeń prawnych)

1) Nabycie prawa - skutkiem zdarzenia prawnego może być utrata / zmiana / nabycie jakiegoś prawa podmiotowego

nabycie pierwotne - jeśli ktoś staje się podmiotem prawa niezależnie od praw tej osoby, która je utraciła, albo też nabywa prawo, które uprzednio do nikogo nie należało (znalezienie ryby czy bursztynu)

nabycie pochodne - prawo przechodzi z jednego podmiotu na drugi (ten bursztyn znalazca sprzedaje kumpeli) translatywne - przeniesione prawo nie przekształca się, konstytutywne - przeniesione prawo się zmienia (np. dzierżawa gruntu przez właściciela)

2) Sukcesja - zajęcie przez jedną osobę pozycji podmiotu prawa lub obowiązku, jaki zajmowała inna osoba w odniesieniu do tego samego prawa czy obowiązku; syngularna - dotyczy pojedynczego prawa (przeniesienie własności pojedynczej rzeczy), uniwersalna - dotyczy ogółu praw (spadkobranie)

3) Zmiana i wygaśnięcie prawa - wygaśnięcie następuje, gdy prawo podmiotowe przestaje istnieć, zmiana następuje, gdy ulega modyfikacji treść prawa podmiotowego bez zmiany samego podmiotu

§ 45 (Pojęcie i podział czynności prawnych)

czynności prawne - oświadczenia woli, zmierzające do powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego

jednostronne - do skutku wystarcza oświadczenie woli jednej strony (testament)

dwustronne - zgodne oświadczenie dwóch stron (umowa przechowania)

formalne - zachowanie wymaganej formy warunkiem ważności czynności

nieformalne - prawo nie stawia pod tym względem wymogów

inter vivos - między żyjącymi - regulują stosunki za życia podmiotu (zlecenie)

mortis causa - na wypadek śmierci, skutek czynności ma nastąpić po śmierci (testament)

zobowiązujące - czynność powoduje tylko powstanie zobowiązania (kupno-sprzedaż)

rozporządzające - powoduje bezpośrednią zmianę stanu prawnego podmiotu działającego (przelew wierzytelności)

obciążające - nakładają obowiązek na obie strony (najem)

pod tytułem darmym - obowiązek - 1 strona, korzyści - 2 strona (darowizna)

kausalne - przyczynowe - skuteczność czynności jeśli ma ona jakiś cel podlegający ochronie prawnej

abstrakcyjne - cel pozostaje prawnie obojętny

Przyczyna prawna (współcześnie): causa obligandi, causa solvendi, causa donandi

Causa obligandi - składający ośw woli zmierza do zobowiązania kontrahenta wobec siebie(daje kasę bo udzielam pożyczki)

Causa solvendi - składający zmierza do rozwiązania wązła obligacyjnego (wręczam forsę zwracając pożyczkę)

Causa donandi - składający zmierza do bezpłatnego dokonania przysporzenia majątkowego na rzecz kontrahenta (daje pierścień bo obdarowuje kogoś)

Przyczyna prawna (wg Rzymian): cel społeczno-gospodarczy, od którego istnienia porządek prawny uzależnia skuteczność oświadczenia woli

§ 46 (Wady oświadczenia woli)

Ważność oświadczenia woli wymaga jego zgodności z wolą wewnętrzną.

Wady czynności prawnych:

Oświadczenie nie na serio - dla żartu

Symulacja - strony umawiają się że oświadczenia nie będą powodować żadnych skutków prawnych, albo będą powodować skutki inne niż te, które powinny z oświadczenia wynikać

Błąd - składający oświadczenie jest w błędzie co do jego treści (pomyłka), albo co do wyobrażenia o rzeczywistości:

- error in negotio - każda ze stron swym oświadczeniem chce wywołać różne skutki prawne (oświadczenia dwustronne)

- error in persona - oświadczenie składane jest wobec osoby błędnie wziętej za kogoś innego

- error in corpore - różnica wyobrażeń stron o przedmiocie czynności prawnej

- error in qualitate - błędne wyobrażenie o jakości przedmiotu czynności prawnej

Dolus - podstęp, świadome wprowadzenie drugiej strony w błąd, jeśli istotny: czynność prawna nieważna i nie wywołuje skutków; jeśli nieistotny, oświadczenie jest ważne, pretor udziela pomocy w celu sparaliżowania jego skutków negatywnych - exceptio doli - forma obrony pozwanego przez powoda, który domaga się świadczeń uzyskanych w wyniku postępu

- Actio doli - atak na osobę która złożyła oświadczenie podstępnie, jej ukaranie i wyrównanie szkody w majątku poszkodow.

- Restitutio in integrum propter dolum - oświadczenie woli zostaje unieważnione

Metus - obawa wywołana groźbą, pod której wpływem podjęto działanie powodujące szkodę majątkową, oświadczenie takie wywoływało pełne skutki prawne, bo było wyrazem woli wewnętrznej składającego

- exceptio quod metus causa - przeciw powodowi który czyni użytek ze skargi opartej na wymuszonym oświadczeniu woli

- actio quod metus causa - przysługuje osobie, która spełniła świadczenie pod wpływem groźbt

- restitutio in integrum - anulowanie oświadczenia woli

§ 47 (Elementy składowe czynności prawnych)

essentialia negotii - istotne elementy składowe czynności prawnej

naturalia negotii - są nieistotne, ale stosuje się je zgodnie ze zwyczajem

accidentalia negotii - dodatkowe elementy składowe: warunek, termin, polecenie

warunek - condicio - zastrzeżenie, w wyniku którego skutek czynności uzależnia się od zdarzenia przyszłego i niepewnego

- zawieszający: rozpoczęcie skutku uzależnia się od zdarzenia niepewnego rozwiązujący - to samo, tylko ustanie skutku

- dodatni: zdarzenie przyszłe polega na zmianie rzeczywistości ujemny: zdarzenie nie zmienia rzeczywistości

- potestatywny: następstwo zdarzenia przyszłego zależy od kontrahenta kazualny: zależy od przypadku

termin - dies - skutek czynności uzależnia się od jakiegoś zdarzenia przyszłego i pewnego

- zawieszający: z jego nadejściem nastąpić ma skutek czynności rozwiązujący: skutek ma ustać

polecenie - modus - klauzula dodatkowa do czynności o charakterze dawmowym, nakładająca na odnoszącego korzyść z danej czynności obowiązek jakiegoś zachowania się

§ 48 (Zastępstwo)

zastępstwo bezpośrednie - oświadczenia woli zastępcy wywołuje skutek wobec zastępowanego

zastępstwo pośrednie - wywołują skutek wobec zastępcy

zastępstwo dobrowolne: kognitor, prokurator; obligatoryjne: opiekun, kurator

posłaniec - nunctius - dostarczał oświadczenie woli drugiej stronie

§ 49 (Zdolność do czynności prawnych)

Czynniki ograniczające zdolność do czynności prawnych:

1) Wiek

- dzieci - dawniej niemowy, od Justyniana <7 roku życia nie miały zdolności do czynności prawnych

- niedojrzali - dziewczyny 7-12. chłopcy 7-14 mieli ograniczoną zdolność do czynności prawnych - czyli mogli samodzielnie dokonywać czynności które prowdziły tylko do nabycia prawa, a nie do powstania zobowiązania, taka nielegalnie dokonana czynność to czynność kulejąca, pełne czynności prawne mogli niedojrzali prowadzić tylko za zgodą opiekuna / kuratora

- dojrzali - 14-25 lat, pełna zdolność i ochrona ich przed wyzyskiem przez prawo ze względu na brak doświadczenia (exceptio lub restitutio in integrum)

- dojrzali powyżej lat 25 - pełna zdolność, pod warunkiem niepodlegania innym ograniczeniom

2) Płeć

nawet po wyjściu z okresu niedojrzałości miały zdolność ograniczoną - zgoda opiekuna, potem zmiany

3) Choroba umysłowa

osoba taka nie miała w ogóle zdolności, w okresie przerwy w chorobie ją odzyskiwał

4) Marnotrawstwo

marnotrawca miał ograniczoną zdolność, decyzje co do majątku za zgodą kuratora - o uznaniu za marnotrawcę decydował pretor

B. PRAWO RZECZOWE

a. RZECZY I PRAWA RZECZOWE

§ 50 (Pojęcie i podział rzeczy)

rzecz (współcześnie) - materialna część przyrody mająca byt samoistny i tworząca określone dobro

rzecz (w Rzymie starożytnym) - jakiekolwiek dobro, nawet niedostępne dla zmysłów

Podziały rzeczy:

Res corporales - przedmioty materialne, dostępne dla ludzkich zmysłów, można ich dotknąć

Res incorporales - rzeczy niematerialne, twory abstrakcyjne, istniejące z mocy prawa (np. wierzytelność, spadek)

Res in commercio - rzecz dopuszczona do obrotu gospodarczego,

Res extra commercium - rzecz wyłączona z obrotu gospodarczego, na podstawie prawa boskiego (res sacrae - rzeczy poświęcone bóstwom; res sanctae - rzeczy święte - znaki graniczne, mury miasta; res religiosae - poświęcone kultowi zmarłych - groby) lub na podstawie prawa ludzkiego (res publicae - drogi, place, teatry; res omnium communes - rzeczy wspólne (powietrze, woda)

Res mancipi - grunty italskie, niewolnicy, czworonożne zwierzaki juczne i pociągowe, najstarsze służebności gruntów wiejskich (podział z prawa zwyczajowego, zniesiony za Justyniana)

Res nec mancipi - rzeczy inne niż mancipi :D

Nieruchomości - grunt, i wszystko to co z gruntem jest związane (podział z ustawy XII tablic)

Rzeczy ruchome - wszystkie inne niż nieruchomości :D

Rzeczy zamienne (res fungibiles) - policzalne, odmierzalne, odważalne - wino, woda, olej

Rzeczy niezamienne (species) - określane ze względu na cechy specyficzne (np. niewolnik Stichus)

Rzeczy zużywalne - ich byt fizyczny zostaje unicestwiony po jednorazowym użyciu (artykuły spożywcze, pieniądze)

Rzeczy niezużywalne - wielokrotnego użytku

Rzeczy podzielne - można podzielić je bez uszczerbku na wartości i przeznaczeniu społ - ekon.

Rzeczy niepodzielne - nie można ich podzielić według w.w. kryteriów

Universitas rerum distantium - rzecz zbiorowa składająca się z rzeczy pojedynczych, które jako całość służą temu samemu celowi (trzoda, biblioteka), traktowana jako całość, prawa z nią związane dotyczyły całości

Universitas rerum coherentium - rzecz złożona, na którą składa się kilka pojedynczych elementów, połączonych ze sobą tak trwale, że tworzą jedną rzecz

Pożytki (fructus) - przychód uzyskiwany okresowo z rzeczy, w wyniku oddziaływania na nią gospodarczo, do czasu zebrania nie były przedmiotem prawa, mogły być zebrane naturalnie, albo przy współudziale człowieka - miód z pasieki (fructus naturales), lub na podstawie stosunku prawnego - czynsz z tytułu najmu (fructus civiles)

§ 51 (Pojęcie i podział praw rzeczowych)

Cechy prawa rzeczowego:

- może istnieć tylko na rzeczy; należy do praw podmiotowych bezwzględnych

- jest skuteczne erga omnes, bo obowiązek zachowania się przez drugi podmiot dotyczy wszystkich

- skarga (actio in rem) mogła być wniesiona przeciwko komukolwiek kto naruszył prawo rzeczowe

Prawo własności jest jedynym prawem rzeczowym pełnym.

Prawa rzeczowe ograniczone, przysługujące podmiotowi na rzeczy cudzej: służebności (servitutes), zastaw (pignus, hypotheca), dzierżawa wieczysta (emphyteusis), prawo powierzchni (superficies)

b. WŁADZTWO FAKTYCZNE NAD RZECZĄ

§ 52 (Posiadanie i dzierżenie)

1. DEFINICJA POSIADANIA I DZIERŻENIA

posiadanie (posessio) - władztwo faktyczne (corpus) nad rzeczą, z zamiarem (animus) zachowania jej dla siebie, było traktowane jako stan faktyczny, a nie prawo

corpus - możliwość rozporządzania rzeczą, obiektywne, animus - zamiar zachowania rzecy dla siebie, subiektywny

dzierżenie (detentio) - władztwo faktyczne, w którym występuje tylko corpus, władca nie ma zamiaru zachowania rzeczy dla siebie, lecz wykonuje władztwo w cudzym imieniu

2. GENEZA RZYMSKIEJ POSSESSIO

1) Poglądy Nervy - posiadanie jest stanem, który poprzedził wytworzenie się praw własności

2) Posiadanie jest rzeczą starą - np. starożytni ludzie mający na własność zwierzęta, owoce itd.

3) Środki ochrony posiadania i dzierżenia: obrona konieczna - odpieranie ataku godzącego w sferę władztwa; samopomoc - w celu przywrócenia stanu poprzedniego władania

4) Prawo własności ukształtowane zostało, gdy państwo zaczęło chronić władztwo podmiotu nad własną rzeczą

5) Poglądy Rzymian, iż posiadanie należy oddzielić od własności

6) W procesie legisakcyjnym prawo chroniło tylko posiadaczy właścicielskich, prawo interesowało się pos. Niewłaścicielskim tylko jeśli prowadziło do nabycia własności poprzez usucapio; Usus -używanie rzeczy było jego zewnętrznym wyrazem, a jeśli towarzyszyła temu wola zachowania dla siebie, po upływie określonego czasu chronione było przez legis actio sacramento in rem

8) Ochrona pretora dla osób nie będących właścicielami w odniesieniu do osób eksploatujących grunty publiczne, które nie mogły być przedmiotem usucapio - chroniono taką własność przez interdykty i określano jako posessio

9) W okresie republiki ochraniano interdyktalnie wierzycieli zastawniczych, prekarzystów, depozytariuszy sekwestrowych (władztwo alieni nomine - dzierżawa)

10) Z biegiem czasu pretor zaczął ochraniać też władztwa suo nomine (nie dzierżawy)

3. RODZAJE POSIADANIA

possessio iusta - właściciel rzeczy jest zarazem jej posiadaczem

possessio iniusta - posiadacz nabył / uzyskał rzecz bezprawnie, posiadanie wadliwe nie było chronione prawem [uzyskane siłą (vi), podstępnie (clam), lub posiadanie prekaryine (precario) - udzielano na prośbę prekariusza z obowiązkiem zwrotu na każdorazowe wezwanie i gdy mimo wezwania prekarzysta nie zwrócił rzeczy, prekarzysta podlegał ochronie tylko wobec osób trzecich, a nie wobec tego od kogo rzecz uzyskał]

possessio bonae fidei - posiadanie w dobrej wierze, posiadacz twierdzi, że posiadanie mu przysługuje

possessio malae fidei - posiadacz świadom jest tego, że wykonując władztwo krzywdzi kogo innego (posiadanie w złej wierze)

possessio ad interdicta - władztwo faktyczne chronione w drodze interdyktów, władztwo nigdy nie prowadzi do zasiedzenia

possessio ad usucapionem - władztwo faktyczne prowadzące do zasiedzenia

quasi possesio - wykonywanie jakiegoś prawa, z którym łączy się władztwo nad rzeczą; possesio iuris - posiadanie prawa

Nie byli posiadaczami: dzierżyciele, posiadanie dotyczyło tylko res corporales

4. SKUTKI PRAWNE POSIADANIA

uprzywilejowana pozycja posiadacza - nie ciąży na nim jako na pozwanym ciężar dowodu w procesie windykacyjnym, nabywa na własność owoce pobrane z cudzej rzeczy i zużyte przed procesem o rzecz, mógł korzystać z pomocy własnej i obrony koniecznej

5. OCHRONA POSIADANIA

Interdictum retinendae possessionis - kładły kres przeszkodom w spokojnym korzystaniu z rzeczy: uti possidetis - zakazuje dokonywania zmian w posiadaniu nieruchomości, przysługiwał właścicielowi przeciw któremu nie można było wnieść zarzutu o wadliwe posiadanie; utrubi - ochraniał posiadanie rzeczy ruchomej; przysługiwał osobie która posiadanie utraciła, bądź była w nim niepokojona, w posiadaniu rzeczy spornej utrzymał się ten, kto przez rok przed wydaniem interdyktu posiadał ją przez dłuższy czas

Interdictum recuperandae possessionis - przywrócenie utraconego posiadania: de vi - przywrócenie posiadania, którego pozbawiono kogoś przemocą, miał być wnoszony przez rok od utraty; de vi armata - ktoś pozbawił kogoś własności siłą i z bronią w ręku; utrubi - używany w tej kategorii do Justyniana, dla odzyskania rzeczy ruchomej

Interdictum adipiscendae possessionis - uzyskanie posiadania rzeczy, które dotychczas było we władaniu kogo innego: interdictum Salvianum i interdictum quorum bonorum

6. NABYCIE I UTRATA POSIADANIA

Posiadanie nabywało się tylko przez nabycie corpus oraz animus naraz.

Traditio brevi manu - nabycie poprzez zmianę animus, ktoś będąc dzierżycielem nabył rzecz przez kupno lub darowiznę, zmienił zamiar zachowania rzeczy dla kogoś na zamiar z. rz. Dla siebie

Constitutum possessiorum - posiadacz wyzbył się rzeczy sprzedając ją lub darując komuś, a zatrzymywał przy tym jej detencję - nabywca uzyskiwał animus, ale stawał się posiadaczem bo zbywca wykonywał odtąd władztwo w jego imieniu

c. WŁASNOŚĆ

§ 53 (Pojęcie własności, treść i ograniczenia. Współwłasność)

1. O WŁASNOŚCI W OGÓLNOŚCI

2. WŁASNOŚĆ RZYMSKA I JEJ RODZAJE

własność indywidualna, której podmiotem był pater familias, dotyczyła najpierw ruchomości, potem i nieruchomości

Dysponenci gruntów podbitych przez Rzym stali się ich właścicielami pod koniec okresu republikańskiego

własność kwirytalna - prawo własności przysługiwało tylko obywatelom rzymskim, było chronione przez ius civile, nazywało się więc również własnością cywilną, nabycie rzeczy mancipi wymagało formalnego aktu, nec mancipi nie wymagało

własność bonitarna / pretorska - władztwo nad rzeczą o której źródła mówią, że znajduje się ona w majątku uprawnionego, chroniła ją skarga Publicjańska

własność podwójna (duplex dominium) - występowała przed rzeczywistym upływem terminu potrzebnego do zasiedzenia, przy sprzedaży nieformalnej rzeczy res mancipii (wtedy przez termin do zasiedzenia nabywca miał tylko posiadanie, a nie własność kwirytarną)

possessio ad usucapionem - posiadanie rzeczy prowadzącej do zasiedzenia, ochraniano je we wszystkich przypadkach, nie tylko w momencie nabycia res mancipii za pomocą tradycji

possessio et ususfructus - posiadanie i użytkowanie, pełnia praw z tym związanych, dotyczyło ziem prowincjonalnych zdobytych przez Rzymian, grunty pozaitalskie (prowincjonalne) były własnością Rzymu lub cesarza, władztwo osoby użytkującej grunt nie było własnością

własność peregrynów - chroniona była przez ius peregrinorum, jeśli nastąpił konflikt między nim a obywatelem rzymskim, w formułce namiestnik prowincjonalny albo pretor peregrynów umieszczał fikcję, że peregryn jest obywatelem rzymskim

3. PRÓBY DEFINIOWANIA WŁASNOŚCI RZYMSKIEJ

definicja Bartolusa - własność sprowadza się do robienia z rzeczą materialną wszystkiego co zgodne z prawem

własność prywatna - rzeczowe i autonomiczne prawo jednostki do władania rzeczą materialną, w treści swej nieograniczone, o ile nie narusza obowiązującego porządku prawnego

4. TREŚĆ PRAWA WŁASNOŚCI I JEJ OGRANICZENIA

Uprawnienia właściciela:

a) ius utendi et fruendi - może używać rzeczy i pobierać z niej pożytki

b) ius possidendi - prawo do posiadania rzeczy, a nie fakt władania nią

c) ius disponendi - możliwość prawnego dysponowania rzeczą (sprzedaż, darowanie, najem)

zasada elastyczności prawa własności - jeśli prawo własności podlega ograniczeniom, to tylko do momentu ich ustania - wtedy powraca do swej pierwotnej postaci

Ograniczenia prawa własności na gruntach:

- właściciel gruntu nie może zakazać sąsiadowi co drugi dzień wejścia na swój grunt w celu pozbierania owoców opadłych tam z drzew sąsiada

- właściciel gruntu położonego wyżej nie mógł zmieniać naturalnego biegu wody przepływającej przez jego grunt

- właściciel musiał znosić szkodliwe wpływy ciał lotnych i stałych z gruntu sąsiedniego, nieumyślne

- właściciel gruntu, na którym znajdował się grób, musiał umożliwić dostęp do niego osobom zainteresowanym

- ograniczenia co do wysokości budynków i ich rozmieszczenia wobec siebie

- zakaz zbycia gruntów italskich przez męża, który otrzymał je tytułem posagu - na mocy lex Iulia de fundo totali

Ograniczeni wynikały: z mocy ustawy, z mocy umowy pomiędzy właścicielem a nabywcą praw rzeczowych, z wyroku sądowego (np. służebność drogi)

5. WSPÓŁWŁASNOŚĆ

Cechy współwłasności, czyli communio pro indivisio:

- własność przysługiwała kilku osobom w sposób niepodzielny

- każdy ze współwłaścicieli partycypował w sposób idealny w jakiejś części ułamkowej, przy czym ułamki musiały być =

- każdy ze współwłaścicieli mógł swobodnie dysponować swoją częścią

- korzyści i ciężary były czerpane / ponoszone proporcjonalnie do udziału

- rozporządzenia dotyczące całej rzeczy wymagały zgody wszystkich współwłaścicieli

współposiadanie - władztwo faktyczne nad rzeczą wykonuje więcej niż jedna osoba

§ 54 (Nabycie własności)

1. ZASADY OGÓLNE

nabycie pochodne - nabycie dokonane przy udziale poprzedniego właściciela, nikt nie mógł przenieść na drugą osobę więcej praw niż sam posiada, żadna umowa nie przenosiła prawa własności - wymagało to aktu rzeczowego, nabycie pochodne to m.in.: mancypacja, in iure cessio i tradycja

nabycie pierwotne - bez udziału właściciela poprzedniego - zasiedzenie, zawłaszczenie, przetworzenie, połączenie i zmieszanie, nabycie owoców

2. MANCYPACJA (mancipatio)

mancypacja - pierwotnie formalny akt kupna-sprzedaży, dokonywany w obecności 5 pełnoprawnych obywateli Rzymu oraz libripensa - trzymającego wagę i odważającego kruszec (wtedy środek płatniczy)

mancypacja po wynalezieniu pieniądza - wymiany pieniężnej za rzecz nec mancipi dokonywano poza mancypacją, zwykła mancypacja nie wystarczała natomiast do nabycia własności kwirytarnej na res mancipii

mancipatio nummo uno - mancypacja służąca do nabycia własności kwirytarnej na res mancipii -dokonywano tu symbolicznej zapłaty za rzecz (jedna moneta)

3. IN IURE CESSIO

in iure cessio - pozorny proces windykacyjny - zbywca był pozwanym, nabywca powodem - w fazie in iure przed pretorem powód dotykał laską przedmiotu który chciał nabyć i twierdził że on jest jego, pozwany milczał lub zgadzał się z powodem i przegrywał proces - powód nabywał prawo własności na danej rzeczy

charakter mancypacji i in iure cessio - były to instytucje iuris civilis, abstrakcyjne czynności prawne, przeniesienie prawa własności nie zależało od istnienia przyczyny prawnej

4. TRADYCJA (traditio)

tradycja - zwykłe wydanie lub wręczenie rzeczy, instytucja iuris gentium, przez tradycję można było oddać rzecz nabywcy w jakiekolwiek władanie, jednak prawo własności w drodze tradycji można było przenosić tylko na res nec mancipii

warunki - były one wymagane, aby na mocy tradycji przeniesione zostało prawo własności: a) rzeczywiste wręczenie rzeczy (z wyjątkiem traditio brevi manu i constitutum possessiorum); b) wola oddania przedmiotu przez zbywcę i przyjęcia przez nabywcę; c) istnienie słusznej przyczyny prawnej dla której dokonywano tradycji - bez przyczyny prawnej nabywca rzeczy drogą tradycji nie stawał się właścicielem

5. ZASIEDZENIE (usucapio)

zasiedzenie - nabycie własności w wyniku posiadania rzeczy, przy spełnieniu warunków wymaganych przez prawo, instytucja ta likwidować miała stan niepewności prawnej co do własności rzeczy - w przypadku jej nabycia bez zachowania odpowiedniej formy, w przypadku nabycia jej od niewłaściciela (a non domino) itd.

historia zasiedzenia - najpierw dotyczyło tylko własności kwirytarnej i dostępne było dla pełnoprawnych obywateli (po constitutio Antoniana dla wszystkich), zasiedzenia można było dokonywać tylko na gruntach italskich, na gruntach prowincjonalnych wprowadzono longi temporis praescriptio - nową instytucję prawną a'la zasiedzenie

WYMOGI ZASIEDZENIA:

Res habilis - nie można dokonać zasiedzenia na rzeczach niedostępnych w obrocie gospodarczym, pochodzących z kradzieży lub nabytych gwałtem, bądź też należących do fiskusa lub kościoła

Titulus - tytuł słuszny, czynność leżąca u podstawy wejścia w posiadanie rzeczy: umowa kupna-sprzedaży, akt darowizny

Fides - dobra wiara posiadacza, musiała istnieć przynajmniej w momencie wejścia w posiadanie rzeczy

Possessio - tylko posiadanie cywilne prowadziło do zasiedzenia (possessio ad usucapionem), a więc musi być corpus i animus, w momencie wydzierżawienia rzeczy komuś nie traciło się możliwości zasiedzenia, w momencie przerw w posiadaniu wskutek utraty rzeczy dotychczasowy bieg zasiedzenia nie wywoływał skutków prawnych

Tempus - odpowiedni okres potrzebny do zasiedzenia - wg ustawy XII tablic 2 lata dla nieruchomości, rok dla ruchomości, od Sewerów użytkownicy gruntów prowincjonalnych przez 10 lat inter presentes lub 20 lat inter absentes mogli za pomocą zarzutu procesowego longi temporis praescriptio odeprzeć powództwo o wydobycie; od Justyniana longi temporis praescriptio było zasiedzeniem własności na każdym gruncie (wymagany czas 10 lat inter praesentes i 20 inter absentes)

6. ZAWŁASZCZENIE (occupatio)

zawłaszczenie - najstarszy sposób nabycia własności - objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej

rzeczy niczyje: dzikie zwierzęta (ferae bestiae); wyspa która wyłoniła się z dna morskiego (insula in mari nata); rzeczy na terytorium Rzymu,ale należące do obywatela państwa, z którym Rzym był w stanie wojny (res hostiles); rzeczy porzucone (res derelictae); skarb, przedmioty wartościowe tak dawno ukryte, że zapomniano o ich właścicielu (thesaurus) - własność skarbu najpierw należała do znalazcy, potem Hadrian zdecydował że połowa należy się znalazcy, a połowa właścicielowi gruntu na którym skarb znaleziono

7. PRZETWORZENIE (specificatio)

specificatio - nabycie własności przez gruntowne przetworzenie rzeczy cudzej i wytworzenie z niej nowego przedmiotu

poglądy najstarsze - jeśli wytwórca nie wiedział, że materiał z którego wytworzył rzecz nie należy do niego, to własność przypadała wg. Prokulianów wytwórcy, wg Sabinianów właścicielowi materiału

poglądy Paulusa - jeśli przedmiot nowo wytworzony można było przywrócić do stanu pierwotnego (złoty pierścień), to własność przypada właścicielowi materiału, jeśli przedmiot był „nieodwracalny” to własność miał wytwórca - właściciele mieli jednak obowiązek odszkodowania (albo za wkład w pracę, albo za cudzy materiał)

8. POŁĄCZENIE (accessio) I ZMIESZANIE (commixtio)

połączenie - prowadziło do nabycia własności na rzeczy ubocznej, która w sposób trwały złączona została z rzeczą główną, stając się pod względem gospodarczym jej częścią składową

połączenie nieruchomości - działanie sił przyrody: przymulisko - powolny przyrost jednego gruntu kosztem drugiego w wyniku przepływu wody w rzece; oderwisko - nagłe oderwanie się gruntu w wyniku działaniaprądu rzeki i przyłączenie się tego gruntu do gruntu innej osoby; opróżnione koryto rzeczne - po połowie, wyspa na rzece - dzielona linią biegnącą przez środek koryta rzeki, każdy właściciel gruntu przybrzeżnego po jednej części

połączenie ruchomości z nieruchomością - zasada superficies solo cedit - cokolwiek trwale złączone z gruntem było jego częścią składową (budynki - bez względu na to kto je wzniósł, nasiona, rośliny itd.)

połączenie ruchomości - jeśli połączenie było trwałe, własność rzeczy głównej rozciągała się na rzecz uboczną

zmieszanie płynów (confusio) i ciał stałych (commixtio) - jeśli odłączenie mieszaniny nie było możliwe - powstawała na niej współwłasność z udziałami uzależnionymi od wartości wkładów

9. NABYCIE OWOCÓW

nabycie pożytków - w całości w sposób pierwotny na własność nabywał je właściciel rzeczy macierzystej, jej posiadacz w dobrej wierze lub emfiteuta w momencie odłączenia się pożytku od rzeczy macierzystej; użytkownik nabywał je na własność w sposób pierwotny w momencie pobrania, dzierżawca rzeczy na podstawie stosunku najmu nabywał pożytki w sposób pochodny (za zgodą wydzierżawiającego) w momencie ich pobrania

§ 55 (Ochrona prawa własności)

1. POWÓDZTWO WINDYKACYJNE

-rei vindicatio - powództwo nieposiadającego właściciela przeciwko posiadającemu niewłaścicielowi o wydanie rzeczy

- legitymacja czynna - należała do właściciela kwirytarnego pozbawionego rzeczy

- legitymacja bierna - w procesie legisakcyjnym miał ją ten, kto twierdził, że jemu przysługuje prawo własności na rzeczy spornej (jeśli tego nie stwierdził, przegrywał proces), po formie arbitralnej powództwo windykacyjne kierować można było przeciw jakiemukolwiek posiadaczowi rzeczy, w prawie klasycznym przeciwko każdemu, kto był w stanie wydać rzecz, od Justyniana także przeciwko posiadaczowi fikcyjnemu - nie posiadał rzeczy w czasie procesu, bo podstępnie ją wywalił

- agere per sponsionem - dochodzenie roszczeń rzeczowych przy zastosowaniu kontraktu werbalnego (sponsio)

- powództwo windykacyjne było powództwem arbitralnym, sedzia wzywał pozwanego do oddania rzeczy, a jeśli pozwany nie chciał tego zrobić, sędzia zarządzał odszkodowanie, pozwany oprócz rzeczy musiał zwrócić też powodowi pożytki

- powód miał obowiązek pozwanemu zwrócić nakłady na rzeczy lub pozwolić mu je zabrać:

- nakłady były konieczne (impensae necessariae) - trzeba było je poczynić aby stan rzeczy się nie pogorszył bardzo lub żeby rzecz w ogóle istniała; użyteczne (i. utiles) - podnosiły wartość rzeczy; zbytkowne (i. voluptuariae) - dla ozdoby

- posiadacz w dobrej wierze jako pozwany - zwracał tylko pożytkizebrane po litis contestatio, a otrzymywał nakłady konieczne i użyteczne (miał ius tollendi - prawo zabrania rzeczy z tego tytułu), zabierał zbytkowne

- posiadacz w złej wierze jako pozwany - zwracał wszystkie pożytki, otrzymywał tylko nakłady konieczne, zabierał pozost.

2. POWÓDZTWO NEGATORYJNE

actio negatoria - powództwo właściciela, który nie został pozbawiony posiadania rzeczy, ale prawo jego zostało naruszone w inny sposób (np. złośliwe wyziewy kierowane na grunt właściciela, lub bezprawne wykonywanie śłużebności)

cel powództwa - kładło kres dalszemu naruszaniu prawa własności - powód udowadniał swoje prawo do rzeczy i fakt jego naruszenia, pozwany żeby wygrać musiał udowodnić że przysługuje mu do rzeczy prawo, którego treść wykonywał

kary - odszkodowanie + kaucja poręczająca, że pozwany nigdy więcej nie będzie naruszał prawa własności powoda

3. POWÓDZTWO PUBLICJAŃSKIE

actio Publiciana - powództwo posiadacza rzeczy, który nie miał własności kwirytarnej ale znajdował się w stanie prowadzącym do jej nabycia przez zasiedzenie, przeciwko osobie, która pozbawiła go władztwa nad rzeczą, wzorowane na rei vindicatio, formułka zawierała fikcję, że w odniesieniu do powoda upłynął czas potrzebny do zasiedzenia

bierna legitymacja - należała do posiadacza rzeczy

adresaci powództwa - jeśli był nim właściciel kwirytarny, to skarga ta była nieskuteczna, jeśli był nim posiadacz ad usucapionem - wygrywał proces jeśli obie strony nabyły rzecz od tego samego zbywcy i on nabył ją wcześniej lub jeśli kupił rzecz od innego nabywcy

4. INNE ŚRODKI OCHRONY W STOSUNKACH SĄSIEDZKICH

actio aquae pluviae arcendae - skarga z powodu zmiany naturalnego odpływu wody deszczowej - przysługiwała właścicielowi gruntu rolnego, miała na celu zmuszenie pozwanego do rozebrania danej konstrukcji (tamy), była to skarga arbitralna i osobowa

cautio damni infecti - gwarancje chroniące właściciela gruntu przed szkodą zagrażającą mu z gruntu sąsiedniego - kontraktem słownym zobowiązany przyrzekał odszkodowanie na wypadek szkody, jeśli odmówił zawarcia kontraktu to czasowo wprowadzano zagrożonego w posiadanie gruntu sąsiada (czasowe), a jeśli to ni pomogło to na stałe (do zasiedzenia)

operis novi nuntiatio - sprzeciw wnoszony przez właściciela (także emfiteutę i superficiariusza) przeciwko wznoszeniu na gruncie sąsiada nowych konstrukcji naruszających swobodne korzystanie z gruntu zagrożonego - wznoszący budowlę musiał ją rozebrać albo zagwarantować że nie będzie przeszkadzała

actio finium regundorum - skarga służąca do rozstrzygania sporów granicznych - grunty sąsiednie oddzielała granica szerokości 5 stóp = granica po połowie należała do obu właścicieli

d. PRAWA NA RZECZY CUDZEJ

§ 56 (Służebności)

służebności (servitutes) - ograniczone prawo rzeczowe, które upoważnia uprawnionego do korzystania z rzeczy cudzej w pewien określony sposób

służebności gruntowe (servitutes praediorum) - wymagają powstania gruntów: władnącego i służebnego (zasilającego przymiotami władnący), podmiotami są właściciele każdorazowi gruntu władającego i właściciele gruntu służebnego

służebności osobiste (servitutes personarum) - mogły ale nie musiały dotyczyć gruntu, przysługiwały zawsze tylko jakiejś osobie, były prawem podmiotowym niezbywalnym

Podział służebności gruntowych ze względu na przeznaczenie gruntów:

służebności gruntów wiejskich: prawo do przekraczania czyjegoś gruntu pieszo, konno lub w lektyce; przechód przez cudzy grunt łącznie z pojazdami, zwierzętami; służebność drogi; prawo przysługujące właścicielowi gruntu władnącego do przeprowadzenia przez cudzy grunt wody pitnej w celu irygacji lub odprowadzenia wody (wszystkie 4 do res mancipii); prawo wchodzenia na cudzy grunt w celu czerpania wody i prawo wypadania bydła na cudzym gruncie

służebności gruntów miejskich: zakaz budowy ponad określoną wysokość na gruncie służebnym; zakaz wznoszenia konstrukcji na gruncie służebnym, które zasłaniają widok właścicielowi gruntu władającego; prawo wejścia konstrukcją bud. w słup powietrza nad gruntem sąsiada; prawo do wpuszczenia belki w grunt sąsiada; prawo do oparcia konstrukcji budynku na budynku wzniesionym na gruncie sąsiada, prawo do odprowadzenia wody deszczowej na grunt sąsiada itd.

Służebności osobiste:

użytkowanie (ususfructus) - rzeczowe prawo do używania cudzej rzeczy i pobierania z niej pożytków, z obowiązkiem zachowania jej substancji, prawo to było niezbywalne, można było odstąpić osobie trzeciej możliwość korzystania z niego; mogło być tylko na rzeczach niezużywalnych, na rzeczach zużywalnych istniało tylko quasi-ususfructus

używanie (usus) - prawo do używania cudzej rzeczy bez prawa pobierania z niej pożytków, chyba, że chodziło o owoce służące do zasokojenia potrzeb osobistych, prawa tego nie można było odstąpić osobie trzeciej

habitatio - rzeczowe prawo do zamieszkania w cudzym budynku

operae servorum vel animalium - rzeczowe prawo do korzystania z usług cudzego niewolnika lub zwierzęcia

Zasady ogólne służebności:

- nie nakładały na osobę obciążoną tym prawem obowiązku pozytywnego działania, zobowiązywała tylko do znoszenia czegoś lub nieczynienia (wyjątek: służebność oparcia muru o mur sąsiada) - servitus in faciendo consistere nequit

- nie można było mieć służebności na rzeczy własnej - nemini res sua servit

- mogła istnieć tylko na rrzeczy, a nie na prawie - na służebności nie można było ustanawiać innej służebności - servitus servitutis esse non potest

- korzystać trzeba z niej przy max poszanowaniu prawa własności gruntu nią obciążon. - servitutibus civilliter utendum est

- korzyść jaką przynosił grunt służebny w służebnościach gruntowych musiała być trwała a nie jednorazowa

- grunt służebny i panujący w służ. gruntowych musiały znajdować się w takiej odległości, aby cel gospodarczy był osiągalny

ustanowienie służebności - przez in iure cessio, mancypację, testament, wyrok sądowy lub dedukcję - zastrzeżenie sobie służebności przy przenoszeniu prawa własności rzeczy; na gruntach prowincjonalnych służ. Nabywało się przez nieformalną umowę i przyrzeczenie kary na wypadek jej niedotrzymania; od Justyniana także przez oddanie rzeczy w używanie (quasi traditio) i faktyczne wykonywanie treści służebności (patientia)

gaśnięcie służebności - zrzeczenie się uprawnionego, długie z nich niekorzystanie, nabycie własności rzeczy obciążonej służebnością przez osobę uprawnioną do służebności, a w wypadku służebności osobistych również śmierć uprawnionego

ochrona służebności - interdykty pretorskie, powództwa: vindicatio servitutis i actio confessoria

§ 57 (Zastaw)

zastaw - prawo rzeczowe, przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy ruchomej dla zaspokojenia jego wierzytelności, i to z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami

„części” zastawu - dłużnik (zastawca) - ustanawia na rzeczy prawo zastawu w celu zabezpieczenia wierzytelności; wierzyciel (zastawnik) - na rzecz którego to prawo jest ustanawiane; przedmiot zastawu

Ewolucja zastawu w prawie rzymskim:

FIDUCIA - dłużnik przenosił na wierzyciela jakiś przedmiot na własność za pomocą mancypacji lub in iure cessio, jednak z zastrzeżeniem, że po wypełnieniu zobowiązania wierzyciel własność przeniesie z powrotem na dłużnika - pozycja dłużnika była niekorzystna, bo zastawnik mógł z rzeczą robić co chciał

PIGNUS - zastaw ręczny - dłużnik przekazywał wierzycielowi przedmiot zastawu, ale tylko we władanie faktyczne - do czasu spełnienia zobowiązania - władał nim wtedy tylko jako dzierżyciel, pretor ochraniał to władanie przez interdykt posesoryjny - wierzyciel nie mógł nawet mimo niewypłacalności dłużnika sprzedać ani używać przedmiotu, chyba że zawarto umowę:

1) pactum de vendedo - zastawnik mógł sprzedać przedmiot w wypadku niewypłacalności dłużnika

2) pactum antichreticum - stosowane gdy przedmiot zastawu przynosił pożytki - zastawnik mógł go użyuwać a pożytki naliczać na poczet odsetek od udzielonego kredytu, a potem na poczet samego kredytu

3) lex commissoria - nieformalna umowa, na mocy której zastawnikmógł stać się właścicielem przedmiotu zastawu, gdy dłużnik nie wywiązał się ze zobowiązania w określonym czasie (zakazana przez Konstantyna Wielkiego)

HYPOTHECA - zastaw umowny - dłużnik nie wręczał zastanikowi przedmiotu zastawu - nadal był jego właścicielem i posiadaczem, jeśli zaś nie wywiązał się ze zobowiązania, wierzyciel mógł sprzedać przedmiot obciążony hipoteką, wchodząc wcześniej w jego posiadanie za pomocą:

1) interdyktu salwiańskiego-skut. tylko przeciw dłużnikowi i dotyczył rzeczy wwiezionych i wniesionych przez dzierżawcę

2) Serviana in rem actio - powództwo rzeczowe o wydanie przedmiotu zastawu skuteczne przeciw każdemu

3) actio hypothecaria - skuteczne przeciw każdemu, dotyczyło każdego przedmiotu, w tym i nieruchomości

hypotheca cd. - dłużnik mógł przedmiot wielokrotnie obciążyć takim zastawem, wtedy obowiązywała zasada pierwszy czasem lepszy prawem - z ceny uzyskanej ze sprzedaży przedmiotu pretensje zaspokajał najpierw pierwszy zastawnik, a za nim kolejni, prawo sprzedaży przysługiwało tylko pierwszemu wierzycielowi

powstawanie zastawu - w wyniku umowy zastawcy z zastawnikiem; z mocy ustawy (np. zastaw na rzecz fiskusa na całym majątku dłużnika z tytułu jakiegoś długu); na podstawie rozporządzenia władzy wydanego z mocy wyroku sądowego

gaśnięcie prawa zastawu - wraz z umorzeniem wierzytelności, którą zabezpieczało; zniszczeniem przedmiotu zastawu; nabyciem go przez zastawnika; zrzeczeniem się przez niego prawa zastawu

§ 58 (Emfiteuza i superficies)

emfiteuza - dziedziczne i zbywalne uprawnienie emfiteuty do eksploatacji cudzego gruntu, z obowiązkiem płacenia czynszu rocznego - była ograniczonym prawem rzeczowym na nieruchomości

ius perpetuum - grunty należące do fiskusa oddawane były w dzierżawę wieczystą, natomiast grunty będące własnością prywatną cesarza oddawano w emfiteuzę - dzierżawę czasową - oba te pojęcia łączą się w V w.n.e. w ius emphyteuticum, samoistnym prawem rzeczowym emfiteuza stała się w 480 roku po utwierdzeniu tego przez cesarza Zenona

pozycja emfiteuty - użytkował grunt, nabywał wszystkie pożytki na własność w momencie separacji, mógł ulepszać grunt i zmieniać jego przeznaczenie, mógł na gruncie ustanowić służebność, mógł obciążyć grunt zastawem lub oddać go w dzierżawę wieczystą (subemphyteusis)

pozycja właściciela - miał prawo do pobierania czynszu dzierżawnego, jeśli emfiteuta przez 3 lata zalegał z płatnością, pogarszał grunt lub nie płacił danin publicznych - właściciel mógł emfiteuzę odwołać,

superficies - prawo powierzchni, dziedziczne i zbywalne, polegające na możliwości pełnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie, miało na celu umożliwienie i rozwój budownictwa mieszkaniowego

superficies solo cedit - budynek wzniesiony na gruncie cudzym stawał się własnością właściciela tego gruntu, w okresie republiki z budynków wzniesionych na cudzym gruncie budowniczy mogli korzystać za opłatą (solarium), pretor chronił ich prawo interdyktem de superficiebus, skutecznym przeciw każdemu

różnice między superficies a emfiteuzą - właścicielowi nie przysługiwało prawo pierwokupu a solarium nie należało do istotnych elementów superficies

---