Znaczenie kosztów produkcji

Każdy proces produkcji wymaga określonych nakładów na zakup czynników produkcji. Kombinacje czynników produkcji wyznaczane są przez technologię wytwarzania danego dobra. Równocześnie każdy z czynników produkcji posia­da swoją cenę, ukształtowaną na rynku. Ceny płacone przez producenta za ku­powane czynniki produkcji są składnikami kosztów produkcji. Producent ponosi wydatki na zakup siły roboczej, maszyn, urządzeń, budynków, surowców, ziemi; energii, kapitału finansowego itp. Wszystkie te wydatki są dla producenta ko­sztami produkcji. Koszty produkcji są podstawowym elementem rachunku ren­towności produkcji. Porównanie kosztów wytworzenia produktu z uzyskaną ceną sprzedaży umożliwia określenie zysku producenta. Jeżeli cena sprzedaży pro­duktu wyznaczona jest przez rynek (pojedynczy producent nie ma wpływu na wielkość ceny), wówczas producent maksymalizujący zysk musi dążyć do osiągnięcia danej wielkości produkcji przy jak najmniejszych kosztach wytwarza­nia. Znajomość kształtowania się całości kosztów produkcji a także kosztów poszczególnych elementów procesu produkcyjnego jest warunkiem niezbędnym dla podejmowania racjonalnych decyzji przez producenta.

Koszty prywatne i społeczne

Producent wytwarzający cement ponosi koszty związane z zakupami surowca, maszyn, energii, siły roboczej, itp. Są to prywatne (indywidualne) koszty pro­ducenta. Przypuśćmy, że koszt wytworzenia 1 tony cementu wynosi 100 zło­tych, a producent wytwarza miesięcznie 1 000 ton cementu. Jeżeli instalacje do produkcji cementu nie są wyposażone w odpowiednie filtry, wówczas do powie­trza przedostają się ogromne ilości pyłów zanieczyszczających bliższe i dalsze okolice cementowni. Mieszkańcy tych okolic ponoszą w związku z tym wiele do­datkowych kosztów: częste wizyty u lekarza, wydatki na większe ilości środków czystości, zwiększone wydatki na utrzymanie terenów zielonych, Itp. Koszty te są społecznymi kosztami produkcji cementu. Przyjmując, że koszty te wy­noszą 100 tys. złotych miesięcznie łatwo jest obliczyć, iż do prywatnego kosztu wytworzenia 1 tony cementu dochodzi miesięcznie koszt społeczny w wysokości 100 złotych. Kosztom prywatnym każdej działalności produkcyjnej towarzyszą określone koszty społeczne, które prędzej czy później znajdują swoje odzwier­ciedlenie w kosztach prywatnych. Zanieczyszczenie powietrza, wody, ziemi wywołuje powstawanie efektów zwrotnych. Woda jest ważnym elementem wielu procesów produkcji, m.in. jest ona niezbędnym czynnikiem produkcji wyrobów spożywczych. Zanieczyszczenie wody uniemożliwia dalsze wytwarzanie tych produktów i producenci muszą w końcu zainstalować urządzenia zapobiegające zanieczyszczeniom. Rozróżnienie między kosztami prywatnymi i społecznymi jest istotne dla analizy dobrobytu społeczeństwa.

Koszty alternatywne

• Obok faktycznych kosztów wytwarzania dóbr producent ponosi także koszty alternatywne, związane z utratą korzyści zastosowania danych zasobów w innej działalności gospodarczej.

• Koszty nieujawnione powstają gdy w działalność przedsiębiorstwa są wprzęgnięte czynniki produkcji, które nie zostały opłacone.

Koszty rachunkowe i ekonomiczne

Czynniki wykorzystywane do produkcji (praca, kapitał, ziemia) są dla produ­centa kosztami. Wielkość kosztów wynika z pomnożenia ilości kupowanych czyn­ników przez ich cenę wyrażoną w pieniądzu. Tak rozumiane koszty produkcji są zapisywane w rachunkowości przedsiębiorstwa - są to koszty rachunkowe. Tak więc, jeżeli jakiś zasób czynnika produkcji nie jest bezpośrednio wyceniony w postaci ceny zakupu, nie jest on traktowany jako koszt.

Ekonomista posługuje się kategorią kosztów ekonomicznych. Koszty ekonomiczne to wartość wszystkich zasobów (czynników) użytych do pro­dukcji. Wartość tę wyznacza koszt najlepszego, alternatywnego zastoso­wania zasobów (nakładów na czynniki).

Koszty rachunkowe odzwierciedlające widoczne wydatki pieniężne na zakup czynników produkcji nazywane są często kosztami explicite, natomiast koszty alternatywnego zastosowania zasobów (które nie są traktowane jako wydatki fir­my) określa się mianem kosztów implicite.

Należy zauważyć, iż w ujęciu ekonomicznym również część zysku traktowa­na jest jako koszt. Zysk ten nazywany jest zyskiem normalnym. Przedsiębiorca angażuje w przedsięwzięcie gospodarcze swoje zdolności i umiejętności - angażuje swój talent przedsiębiorczości. Przedsiębiorczość uznawana jest za jeden z czynników produkcji. W zamian za to przedsiębiorca musi otrzymać pewne wynagrodzenie minimalne, które skłaniać go będzie do kontynuowania przedsię­wzięcia - przedsiębiorca musi otrzymać zysk normalny. Zysk ten jest kosztem implicite, związanym z alternatywnym zastosowaniem talentu (czynnika) przedsię­biorczości. Jeżeli przedsiębiorca nie osiągnie zysku normalnego z prowadzonej działalności, wówczas przeniesie swoje wysiłki na inną działalność. Może rów­nież przestać być przedsiębiorcą i zaangażować się jako pracownik najemny.

Rachunkowe i ekonomiczne ujęcie kosztów znajduje swoje odzwierciedlenie w rozumieniu zysku z działalności gospodarczej.

Zysk rachunkowy jest różnicą między całkowitymi przychodami ze sprzedaży produktów lub usług i kosztami explicite (kosztami rachunkowymi).

Zysk ekonomiczny jest różnica między całkowitymi przychodami a wszystki­mi kosztami (explicite i implicite) lub różnicą między przychodami i kosztami alternatywnymi wszystkich nakładów.

Zysk rachunkowy = Przychody całkowite - koszty explicite

Zysk ekonomiczny= Przychody całkowite - (koszty expliclte + koszty implicite)

Koszty:

• Z pkt. widzenia rodzaju: Osobowe, Materiałowe, Amortyzacja trwałego majątku produkcyjnego

• Z pkt. widzenia powiązania z produktem: Bezpośrednie, Pośrednie

• Z pkt. widzenia zależności od wielkości produkcji: Stałe, Zmienne

S8

Koszty w długim i krótkim okresie

Przez krótki okres czasu rozumiemy taki okres, w którym produkcja opiera się na danej technologii. Jeżeli rozpatrujemy koszty produkcji jako funkcję rozmia­rów produkcji, wówczas przy danej technologii pewne koszty będą zmieniały się wraz ze zmianami wielkości produkcji, inne zaś będą stale, tzn. niezależne od rozmiarów produkcji.

W długim okresie czasu, kiedy na skutek inwestycji zmieniają się procesy technologiczne i organizacyjne, wszystkie koszty należy traktować jako koszty zmienne.

W krótkim okresie koszty produkcji dzielą się na koszty zmienne (ko­szty zmieniające się wraz ze zmianami wielkości produkcji) oraz koszty stałe (koszty niezależne od rozmiarów produkcji). Kosztami stałymi będą np. płace pracowników administracyjnych, koszty zużywania się budynków, maszyn i urządzeń, koszty kredytów. Kosztami zmiennymi będą koszty surowców, materiałów, koszty energii, płace pracowników bezpośrednio produkcyjnych.

Funkcja kosztów produkcji

Dla uproszczenia analizy kosztów przyjmujemy, że produkcja odbywa się w ramach danej technologii i dotyczy jednego i tego samego produktu. Zakłada­my również, iż producent nabywa czynniki produkcji po cenach obowiązujących na rynku.

Funkcja kosztów jest relacją między kosztami produkcji i odpowiednią wielkością produkcji.

Oznaczając przez Q wielkość produkcji oraz KC całkowity koszt produkcji,

funkcję kosztów zapiszemy następująco: KC = f(Q)

W zależności od okresu czasu rozróżniamy funkcję kosztów w krótkim i w długim okresie czasu.

Koszty w krótkim okresie

W krótkim okresie pewne koszty produkcji są zmienne, inne zaś koszty są stałe. Można wyróżnić pięć rodzajów kosztów w krótkim okresie czasu, które będą przedmiotem szczegółowej analizy:

- koszty stałe całkowite (KSC),

- koszty zmienne całkowite (KZC),

- koszty całkowite (KC = KSC + KZC),

- koszty przeciętne (stałe, zmienne, całkowite),

- koszty marginalne.

Analizę kształtowania się poszczególnych rodzajów kosztów oprzemy na przykładzie liczbowym, dla którego odpowiednie dane zawiera tabela.

wielkość produkcji Q	KSC	KZC	KC	KSP	KZP	KCP	KM
0	10	0	10	-	-	-	-
1	10	11	21	10	11	21	11
2	10	18	28	5	9	14	7
3	10	22	32	3,3	7,3	10,6	4
4	10	24	34	2,5	6	8,5	2
5	10	25	35	2,0	5	7	1
6	10	26	36	1,6	4,3	5,9	1
7	10	28	38	1,4	4	5,4	2
8	10	32	42	1,2	4	5,2	4
9	10	39	49	1,1	4,3	5,4	7
10	10	50	60	1,0	5	6	11

Koszty stałe

- Koszty stałe całkowite (KSC) ponoszone są przez przedsiębiorstwo nieza­leżnie od wielkości produkcji. Koszty te występują nawet wówczas, kiedy produkcja wynosi zero (koszty ochrony majątku, konserwacji urządzeń, spłata kredytów, koszty dzierżawy lokali i gruntów, itp.). Tak więc jeżeli wszystkie ko­szty stałe wynoszą 10 jednostek pieniężnych, wówczas koszt stały całkowity pozostaje niezmienny, niezależnie od rozmiarów produkcji.

S13,14

Koszt stały przeciętny nazywany również kosztem stałym jednostkowym powstaje z podzielenia kosztu stałego przez wielkość produkcji.

Koszt stały przeciętny zmniejsza się nieustannie wraz ze wzrostem rozmia­rów produkcji. Oznacza to, że na każdy produkt przypada coraz mniejsza cząstka całkowitych kosztów stałych.

Wprawdzie KSP spada w miarę wzrostu produkcji, to jednak nie osiąga wielkości równej zero. Nawet przy bardzo dużej produkcji na każdy wytworzony produkt przypada jakaś część (choćby bardzo mała) kosztów stałych. Rów­nocześnie wielkość produkcji nie może wzrastać w nieskończoność. Rozmiary pro­dukcji są ograniczone przez maksymalne wykorzystanie zdolności produkcyjnych, na które pozwala dana technologia produkcji. Przekroczenie tego progu wyma­ga rozszerzenia zastosowania danej technologii (np. wybudowania nowej hali i uruchomienia drugiej, takiej samej linii produkcji) lub wprowadzenia do pro­dukcji nowej technologii. W konsekwencji pojawiają się „nowe" koszty stałe, itd.

Koszty zmienne

Koszty zmienne związane są z wykorzystaniem w procesie produkcji czynni­ków zmiennych, których ilości wzrastają lub zmniejszają się w zależności od zmian rozmiarów produkcji.

Koszt zmienny całkowity (KZC) rośnie w miarę zwiększania rozmiarów produkcji, przy czym tempo wzrostu kosztów jest nie­równomierne. Początkowo koszt zmienny całkowity rośnie wolniej (przyrosty kosztu są malejące), następnie zaś, po przekroczeniu pewnego poziomu produ­kcji, zaczyna wzrastać szybciej (przyrosty kosztu są rosnące). Koszt zmienny całkowity wzrasta wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji w tempie zgodnym z produkcyjnością nakładów.

Koszt zmienny przeciętny (KZP) otrzymujemy dzieląc koszt zmienny całko­wity przez wielkość produkcji:

Koszt zmienny przeciętny zmniejsza się wraz ze wzrostem produkcji a na­stępnie, po przekroczeniu przez produkcję pewnej wielkości, zaczyna rosnąć.

Koszt zmienny przeciętny

Koszty całkowite

Koszt całkowity produkcji (KC) jest sumą kosztów stałych całkowitych i ko­sztów zmiennych całkowitych:

KC = KSC + KZC

Krzywa kosztów całkowitych rozpoczyna się zawsze w punkcie krzywej kosztu stałego całkowitego, w którym Q = 0. Następnie krzywa kosztu całkowitego rośnie w identyczny sposób jak krzywa kosztu zmiennego całkowitego (KZC)..

Koszt całkowity przeciętny (KCP) jest kosztem całkowitym przypadającym na jednostkę produktu:

Krzywa KCP kształtuje się podobnie jak krzywa kosztu zmiennego przecięt­nego, przy czym w stosunku do tej ostatniej jest przesunięta w górę.

Koszt całkowity przeciętny

S23, S24

Koszt marginalny

Koszt marginalny jest ważną kategorią ekonomiczną dla producenta pozwa­lającą ocenić rentowność decyzji dotyczącej powiększenia produkcji o kolejną, dodatkową jednostkę. Koszt marginalny (KM) definiujemy jako zmianę kosztu całkowitego (ΔKC) wynikającą ze zmiany wielkości produkcji o dodatkową jed­nostkę (ΔQ).

Ponieważ koszt stały całkowity (KSC) nie zmienia się w miarę zmian wielkości produkcji (Q), stąd zmiany kosztu całkowitego (ΔKC) są równe zmianom kosztu zmiennego całkowitego. W konsekwencji koszt marginalny możemy traktować jako zmianę kosztu zmiennego wynikającą z jednostkowej zmiany produkcji:

Z powyższego stwierdzenia wynika, te koszt stały nie wpływa na wyznacze­nie kosztu marginalnego. Jeśli nie posiadamy informacji o koszcie całkowitym, wówczas koszt marginalny można obliczyć na podstawie danych o koszcie zmiennym całkowitym.

Koszty krańcowe są związane tylko z kosztami zmiennymi

• Przeciętne koszty stałe spadają, gdy produkcja całkowita rośnie, bo taka sama suma kosztów rozkłada się na coraz większą ilość wytworzonych produktów.

• Miarą geometryczną kosztów przeciętnych jest tangens kąta utworzonego przez oś odciętych z półprostą łączącą odpowiednie punkty na krzywej kosztów całkowitych i zmiennych z początkiem układu współrzędnych.

• Jeśli za podstawę przyjmiemy koszt przeciętny, suma kosztów całkowitych będzie iloczynem kosztu przeciętnego oraz ilości wytworzonego produktu. Jeśli zaś za podstawę przyjmiemy koszt krańcowy, suma kosztów całkowitych będzie sumą kolejnych kosztów krańcowych powiększoną o koszty stałe.

• Miarą geometryczną kosztów krańcowych jest tangens kąta utworzonego przez styczną do krzywej kosztów całkowitych i oś odciętych.

Zależność KZP-PP oraz KM-PP

W warunkach konkurencyjnego rynku czynników produkcji oraz przy założe­niu funkcji produkcji z jednym czynnikiem zmiennym istnieje odwrotna zależność między kosztem zmiennym przeciętnym (KZP) i produktem przeciętnym (PP) oraz między kosztem marginalnym (KM) i produktem marginalnym (PM). Jeżeli rozpatrujemy jeden czynnik zmienny (np. siłę roboczą), wówczas koszt zmienny całkowity równy jest cenie jednostki czynnika zmiennego (cenie jednostki siły roboczej - w) pomnożonej przez ilość wykorzystywanych jednostek czynnika (ilość zatrudnionych pracowników - L):

Produkt przeciętny czynnika zmiennego (pracy) początkowo rośnie, a później spada. Dlatego właśnie koszt zmienny przeciętny najpierw spada, a następnie wzrasta.

Powyższa zależność oznacza, że przy danej cenie czynnika pracy (w) rosnącemu produktowi marginalnemu odpowiada spadający koszt margi­nalny. W momencie, kiedy PM zaczyna spadać, KM zaczyna rosnąć. Mo­mentem tym jest punkt przegięcia na krzywej produktu całkowitego.

S28

Koszty produkcji - prezentacja geometryczna

S29, S30

Najważniejsze relacje między kosztem marginalnym i kosztami przecięt­nymi są następujące:

• Krzywa kosztu stałego przeciętnego (KSP) nieustannie spada, natomiast krzywa KM przecina krzywe KZP i KCP w punktach, w których te ostatnie osiągają minimum (punkty A i B).

• Dla jakiejkolwiek wielkości produkcji Q wyso­kość krzywej KCP jest sumą pionową krzywych KSP i KZP

• KM zrównuje się z KZP i KCP wówczas, kiedy te ostatnie osiągają minimum.

• Jeżeli KM jest mniejszy od KZP i od KCP, wtedy te ostatnie zmniejszają się,

• Jeżeli KM jest większy od KZP i od KCP, wówczas te ostatnie rosną.

• KM i KSP nie są ze sobą powiązane.

• KCP = KZP + KSP. KSP zmniejsza się wraz ze wzrostem produkcji, natomiast KZP początkowo zmniejsza się a później rośnie. Dlatego zawsze, kiedy spadek KSP jest większy od wzrostu KZP, KCP będzie spadał.

• KZP osiąga w pewnym punkcie minimum a następnie zaczyna wzrastać. Jeżeli wzrost KZP jest większy od spadku KSP, wtedy KCP zaczyna wzrastać.

• Z powyższych relacji wynika, że KZP osiąga minimum prędzej, aniżeli KCP.

• Punkt, w którym nastąpiło zrównanie kosztów krańcowych z przeciętnym kosztem całkowitym jest dla przedsiębiorstwa punktem optymalnej wielkości produkcji (w sensie technicznym), albo inaczej - punktem optymalnego wykorzystania czynników zmiennych. Jest to tzw. Techniczne optimum wielkości produkcji.

• Punkt optimum wyznacza tę wielkość produkcji, która będzie wytwarzana przy najniższym koszcie jednostkowym.

• Nie wiadomo czy wielkość produkcji powinna ukształtować się na tym poziomie, gdyż nie uwzględniliśmy czynników rynkowych: ceny produkowanego dobra i chłonności rynku.

Koszty produkcji w długim okresie

W krótkim okresie czasu produkcja odbywa się w ramach danych wielkości zakładu produkcyjnego i technologii. Dlatego część kosztów produkcji jest stała. W długim okresie czasu powstają możliwości powiększania produkcji poprzez budowanie nowych, większych zakładów stosujących nowe technologie wytwa­rzania. Wymaga to zwiększania nakładów na wszystkie czynniki produkcji. W długim okresie czasu wszystkie rodzaje kosztów ulegają zmianom.

Długi okres czasu nazywany jest także horyzontem planowania. Przed pro­ducentem staje problem wyboru najkorzystniejszych rozmiarów przedsiębior­stwa, czyli zaplanowania powiększenia wielkości przedsiębiorstwa biorąc pod uwagę kształtowanie się kosztów produkcji.

Z dotychczasowej analizy kosztów wynika, że w ramach danego aparatu wytwórczego krzywa kosztów przeciętnych przybiera charakterystyczną postać litery U. Producent racjonalny powinien zwiększać nakład kapitału i zmieniać aparat wytwórczy w momencie, w którym krzywa kosztów przeciętnych zaczynaj wzrastać - czyli w punkcie minimum kosztów. Gdyby producent zmieniał kombinację czynników wytwórczych zawsze kiedy dotychczasowa krzywa kosztów przeciętnych osiąga swoje minimum, wówczas krzywa kosztów przeciętnych w długim okresie byłaby płaska. Tak jednak nie jest, bowiem w długim okresie czasu mamy do czynienia ze zjawiskiem korzyści skali produkcji, czyli efektów) związanych z rozmiarami przedsiębiorstwa.

Mając możliwość zmiany wszystkich dowolnych czynników produkcji i ich liczby, firma może wybierać najlepsze dla różnych wielkości sposoby wytwarzania. Dlatego też dla podejmowania racjonalnych decyzji długookresowych w firmie niezbędne jest określenie przebiegu długookresowych krzywych kosztów przeciętnych i krańcowych.

Operując krzywymi przeciętnych kosztów krótkookresowych można wyznaczyć długookresową krzywą kosztów przeciętnych.

Długookresowa krzywa kosztów przeciętnych stanowi obwiednię krótkookresowych krzywych kosztu przeciętnego dla oczekiwanych, pożądanych poziomów produkcji. Krzywa ta pokazuje najwydajniejszą ekonomicznie metodę produkcji w długim okresie.

Należy zauważyć, że długookresowa krzywa kosztów przeciętnych nie jest styczna do każdej krzywej krótkookresowej w jej punkcie minimalnym. Istnieje tylko jedna krzywa krótkookresowa, której minimum jest styczne do KCP (punkt A). Jest to równocześnie punkt, w którym KCP osiąga swoje minimum.

Długookresowa krzywa kosztu przeciętnego spada wraz ze zwiększaniem rozmiarów przedsiębiorstwa a następnie, po przekroczeniu pewnej wielkości firmy (dla której KCP osiąga minimum) koszty przeciętne zaczynają wzrastać.

Kształtowanie się długookresowej krzywej kosztów przeciętnych można po­wiązać ze zjawiskiem korzyści skali produkcji: Początkowo, wraz ze wzrostem rozmiarów przedsiębiorstwa osiągane są coraz większe korzyści skali produkcji. Później, po przekroczeniu pewnej optymalnej wielkości przedsiębiorstwa, dalsze jego powiększanie prowadzi do malejących korzyści skali.

Jeżeli występują rosnące korzyści skali produkcji, wówczas długookresowa krzywa kosztów przeciętnych (DKp) spada. W przypadku stałych korzyści skali DKp pozostaje nie zmieniona, natomiast w sytuacji malejących korzyści skali DKp rośnie.

W przypadku osiągania niekorzyści skali, długookresowa krzywa kosztów krańcowych rośnie ponad długookresową krzywą kosztów przeciętnych. Dalsze zwiększanie nakładów daje malejące przyrosty produkcji, zgodnie z prawem malejących przychodów.

Długookresową krzywą kosztów krańcowych tworzą elementy krótkookresowych kosztów krańcowych.

Krzywa długookresowych kosztów krańcowych przecina długookresową krzywą kosztów przeciętnych w punkcie jej minimum. Punkt ten wyznacza najkorzystniejsze dla firmy warunki produkcji.

Korzyści skali

• Korzyści wewnętrzne - obniżenie kosztu przeciętnego w wyniku dyskontowania korzyści związanych ze wzrostem rozmiaru zakładu.

• specjalizację produkcji

• oszczędności kosztów transportu

• lepsze wykorzystanie specjalizacji w zarządzaniu

• lepsze wykorzystanie wiedzy technicznej

• siła przetargowa

• niższe całkowite koszty reklamy

• więcej źródeł finansowania

• możliwość rozkładania ryzyka handlowego

• Korzyści zewnętrzne związane ze skalą gałęzi lub gospodarki jako całości. Powstawanie dużych firm sprzyja powstawaniu wielu firm satelitarnych.

Koszty skali

• Wewnętrzne koszty skali

• Wzrost kosztów kontroli i koordynacji

• Wzrost kosztów transportu

• Rozbudowa administracji

• Zewnętrzne koszty skali

• Braki surowców, materiałów

• Brak siły roboczej

Teoria kosztów

Strona 7 z 8

DKp

DKm

KKp

DKp

KM

KCP

KZP

KSP

B

A

KCP

Q optymalne

---