UNIWERSYTET MEDYCZNY

im. KAROLA MARCINKOWSKIEGO

w POZNANIU

H I G I E N A

Wybrane zagadnienia - seminaria i ćwiczenia

dla studentów II roku

medycyny

Poznań, r. ak. 2007/2008

Barbara Purandare

Higiena wieku rozwojowego

Wiek rozwojowy, to rzeczywisty etap zaawansowania w rozwoju różnych składowych wyrażanych w latach, określa się za pomocą kilku metod.

Czynniki wpływające na rozwój dziecka:

• Enodgenne (determinanty rozwoju)

• Egzogenne

• Paragenetyczne (stymulatory rozwoju) - związane z biotypem matki, , stanem zdrowia matki, ilością przebytych ciąż, wiekiem rodziców

Medycyna wieku rozwojowego, obejmuje ocenę rozwoju i zdrowia dziecka od poczęcia do osiągnięcia pełnej dojrzałości biologicznej.

Opisowe metody kontroli rozwoju fizycznego:

• bilanse zdrowia

• badania międzybilansowe

• badania przesiewowe

Siatki centylowe - metoda graficzna kontroli rozwoju fizycznego.

W siatce centylowej na osi poziomej naniesiony jest wiek dziecka w miesiącach lub latach, a na osi pionowej zaznaczona badana cecha (waga, wzrost, obwód głowy dziecka). Na siatce zaznaczonych jest kilka linii oznaczających odpowiednie centyle np. linia środkowa oznaczająca 50 centyl oznacza, że 50% dzieci w tym wieku ma większą wartość badanej cechy a 50% mniejszą.

Siatki centylowe ukazują; prawidłowość, dynamikę i harmonijność rozwoju.

Akceleracja, to przyspieszenie tempa rozwoju fizycznego w kolejnych pokoleniach.

Skutki:

• zwiększenie dysproporcji pomiędzy rozwojem fizycznym i psychicznym

• skrócenie okresu dzieciństwa

• wydłużenie okresu prokreacji

• osiąganie wyższego wzrostu i masy

• wcześniejszy wiek występowania pierwszej miesiączki

Przyczyny - poprawa warunków bytowych i materialnych, wzrost rozwoju ekonomicznego i kulturowego.

Trend sekularny - tendencja przemian na przestrzeni wieków, ciąg zmian fenotypowych.

Dojrzałość szkolna to stopień dojrzałości dziecka, na którym jest w stanie sprostać wymaganiom szkoły.

Płaszczyzny rozwoju: fizyczna, umysłowa, społeczna, emocjonalna, wolicjonalna.

Niepowodzenia szkolne to przejaw dysproporcji pomiędzy wymogami szkoły a wynikami osiąganymi przez ucznia.

Literatura:

Marcinkowski J. T.(red): Podstawy Higieny. Volumed. Wrocław 1997.

Marcinkowski J. T.(red): Higiena Człowieka. Dział Wydawnictw AM w Poznaniu, Poznań 1995.

Barbara Purandare

FAS

Fetal Alcohol Syndrom (FAS) i Fetal Alcohol Effects (FAE) to zaburzenia pojawiające się u dzieci, jako rezultat spożywania przez ciężarną matkę alkoholu. Cząsteczki alkoholu są maleńkie i z łatwością przedostają się przez łożysko do organizmu dziecka już w drugim tygodniu życia płodowego. Choć alkohol może mieć negatywny wpływ na wszystkie komórki i narządy, to mózg jest szczególnie wrażliwy na działanie alkoholu i już w czasie ciąży może zostać uszkodzony.

Kryteria diagnostyczne pełnoobjawowego FAS:

• opóźniony wzrost zarówno przed jak i po urodzeniu;

• stałe uszkodzenie mózgu, którego skutkiem są zaburzenia neurologiczne, opóźniony rozwój, osłabienie intelektu, zaburzenia zachowania i uczenia się;

• charakterystyczne rysy twarzy: małe oczodoły, krótki nos, płaska twarzoczaszka, wąska górna warga, mała szczęka;

• wywiad

Częściowo spełnione w/w kryteria mogą prowadzić do diagnozy następujących zaburzeń:

• alkoholowy efekt płodowy (FAE);

• poalkoholowe zaburzenia rozwoju układu nerwowego (ARND).

• poalkoholowe środowisko dla rozwoju płodu (FARC);

• poalkoholowy defekt urodzeniowy (ARBD).

Cechy dysmorficzne twarzy

• zmarszczka kącika oka

• małe, szeroko rozstawione oczy

• płaska środkowa część twarzoczaszki;

• wygładzona rynienka podnosowa

• cienką górna warga

• małożuchwie

Najbardziej powszechnym skutkiem jest stałe uszkodzenie mózgu - statyczna encefalopatia, Uszkodzenia mają wpływ na te obszary mózgu, które właśnie się rozwijają, powodując:

• obumieranie komórek mózgowych,

• migrację komórek do niewłaściwych obszarów,

• tworzenie się niewłaściwych połączeń między neuronami.

Najbardziej narażone rejony mózgu: ciało modzelowate, móżdżek, zwoje podstawy odpowiadają za pamięć i procesy poznawcze, hipokamp, płaty czołowe

Działanie impulsywne; u osób z FAS/E ciało modzelowate jest zniszczone i nie funkcjonuje prawidłowo. Brakuje wielu połączeń pomiędzy dwoma półkulami mózgu, informacje przepływają powoli i nieskutecznie. To może tłumaczyć fakt, dlaczego osoba z FAS/E odczuwa impuls, by coś zrobić i najpierw następuje działanie, a dopiero potem, po fakcie, uświadomienie konsekwencji. Osoby z FAS znają zasady i rozumieją konsekwencje ich złamania, ale nie są w stanie najpierw myśleć, a później działać.

Wpływ alkoholu na funkcje wykonawcze: (uszkodzenie płatów czołowych)

• zachowania społeczne: nieumiejętność radzenia sobie w sytuacjach społecznych;

• rozwiązywanie problemów: niezdolność do spontanicznego rozwiązywania problemu;

• przymus zachowań seksualnych: niezdolność do kontrolowania impulsów seksualnych zwłaszcza w sytuacjach społecznych;

• planowanie: niezdolność do wyciągania wniosków z uprzednich zachowań;

• poczucie czasu: trudności z abstrakcyjnymi pojęciami czasu i pieniędzy;

• porządkowanie informacji: „nieuporządkowane pliki”, trudności z gromadzeniem informacji;

• pamięć: problemy z gromadzeniem i/lub przetwarzaniem informacji;

• samokontrola: wymaga częstych podpowiedzi i nadzoru innych;

• regulacje słowne: przymus głośnego mówienia, potrzeba informacji zwrotnej;

• zaburzone funkcje motoryczne;

• chwiejność emocjonalna: nastrojowa karuzela, przesadna zmienność nastroju;

• motywacje: brak refleksji, potrzeba motywacji z zewnątrz.

Odmienność w przetwarzaniu informacji. Mózg osób narażonych na działanie alkoholu w życiu płodowym, ma trudności z:

• gromadzeniem informacji;

• wiązaniem nowych informacji z uprzednim uczeniem;

• pamięcią, zwłaszcza tzw. krótką;

• wykorzystaniem informacji.

• myśleniem abstrakcyjnym- abstrakcyjne myślenie stanowi niewidzialną podstawę funkcjonowania świata;

• myśleniem przyczynowo - skutkowym, wyobraźnią - osoby z FAS/E nie potrafią wyobrazić sobie tego, czego nie doświadczyły;

• uogólnieniem - brakuj im plastyczności w procesie myślenia, tak więc jeśli zmieniasz część rutyny, musisz stworzyć całkowicie nową rutynę;

• czasem - poczuciem czasu, godziny, dopasowaniem pewnych czynności do określonych godzin, cykliczną naturą zjawisk;

• pamięcią - zwłaszcza krótką.

Zaburzenia wtórne: zaburzenia te są konsekwencja zaburzeń trwałych:

• zmęczenie, napady złego humoru;

• drażliwość, ciągłe poirytowanie, frustracja, gniew, agresja;

• strach, unikanie;

• wycofanie się, zamknięcie się w sobie, kłamstwo, ucieczki z domu;

• kłopoty w domu i/lub w szkole;

• kłopoty z prawem, nadużywanie narkotyków/alkoholu;

• problemy ze zdrowiem psychicznym.

Możliwości dzieci i nastolatków z FAS/E

Typowy pięciolatek chodzi do przedszkola; potrafi wykonać trzy polecenia wydane naraz; współpracuje z rówieśnikami w zabawie; potrafi się dzielić; potrafi czekać na swoją kolej.	Wiek rozwojowy pięciolatka z FAS/E odpowiada rozwojowi dwulatka. używa pieluch; potrafi wykonać jedno polecenie; pomaga i naśladuje mamę; siedzi spokojnie przez 5-10 minut; bawi się indywidualnie; aktywny ruchowo; działa jak „uparty dwulatek”.
Typowy dziesięciolatek odpowiada na abstrakcyjne pytania; współpracuje z innymi, rozwiązuje problemy; uczy się wyciągać wnioski; chłonie wiedzę, rozwija kontakty społeczne; ma dużo energii; potrafi generalizować informacje zdobyte w szkole.	Rozwojowy wiek dziesięciolatka z FAS/E odpowiada wiekowi sześciu lat. uczy się eksperymentując; powtarza słowa, naśladuje zachowania; uznaje tylko zabawy pod kierownictwem z jasnymi zasadami; uczy się na podstawie wzorcowego rozwiązywania problemu; szybko męczy go wysiłek umysłowy.
Typowy osiemnastolatek dąży do niezależności; kończy szkołę i zaczyna pracę zawodową; ma swoje plany życiowe; oszczędza pieniądze; potrafi zorganizować sobie życie.	Wiek rozwojowy osiemnastolatka z FAS/E odpowiada rozwojowi dziesięciolatka potrzebuje narzucenia zasad i kierownictwa; ubogi zasób zainteresowań; żyje „tu i teraz”, nie potrafi przewidywać; cechuje go niefrasobliwość, nadmierna ciekawość (wścibstwo), irytacja; organizuje życie z pomocą dorosłych.

Program FAStryga - pomoc dla dzieci dotkniętych syndromem FAS i ich opiekunów

Zaburzeniom wtórnym można zapobiegać, przez odpowiednią pracę z osobami dotkniętymi FAS/E.

Choć nie ma „recepty”, którą można zastosować wobec dzieci z zespołem FAS, to istnieją skuteczne sposoby postępowania, oparte na wskazaniach, jak postępować z dziećmi z zespołem alkoholowym FAS.

Osiem Kroków:

1. Konkret - dzieci z zespołem FAS zachowują się lepiej, gdy rodzice i nauczyciele mówią do nich używając konkretnych słów, unikają słów o podwójnym znaczeniu, aluzji itp. Ponieważ ich rozwój emocjonalny i społeczny jest obniżony w stosunku do wieku rozwojowego, pomocne jest myślenie o nich, jak o dzieciach młodszych, zwłaszcza, gdy przekazuje się informacje, daje instrukcje itp.

2. Stałość - ponieważ dzieci z zespołem FAS mają trudności z zastosowaniem zdobytej wiedzy w nowej sytuacji i uogólnieniem informacji, funkcjonują najlepiej w środowisku, w którym wprowadza się mało zmian. To dotyczy również słownictwa. Rodzice i nauczyciele powinni współpracować ze sobą, by używać wobec dziecka tych samych słów i zwrotów oraz poleceń.

3. Powtarzanie - dzieci z FAS charakteryzują się tzw. krótką pamięcią, zapominają o rzeczach, które chcą zapamiętać, jak również o informacjach, które zostały wyuczone i nie były używane przez jakiś czas. Jeśli informacja ma pozostać na dłużej, musi być powtórnie uczona i regularnie powtarzana.

4. Rutyna - regularne czynności, które nie zmieniają się każdego dnia, będą łatwiejsze do przyswojenia przez dziecko z zespołem FAS. Dzieci wiedzą, czego się spodziewać, co zmniejsza w nich poziom lęku, ułatwiając uczenie się.

5. Prostota - pamiętajcie o zasadzie „krótko i zwięźle”. Dzieci z FAS łatwo ulegają przeciążeniom, co prowadzi je do „wyłączenia” - sytuacji, w której dziecko nie przyswaja już więcej informacji. A zatem prostota stanowi podstawę efektywnego uczenia.

6. Szczegółowość - mów dokładnie to, co masz na myśli. Pamiętaj, że dzieci z FASem mają trudność z rozumieniem pojęć abstrakcyjnych, uogólnianiem i „wypełnianiem pustych miejsc”, bez wskazówek. Mów im krok po kroku, co robić rozwijając właściwe nawyki.

7. Zasady - zasady są „spoiwem”, które sprawia, że świat wokół dziecka z FAS zaczyna nabierać sensu. Jeśli usuniemy spoiwo, ściany zawalą się!

Dziecko z FAS osiąga sukcesy wtedy, gdy świat wokół niego jest uporządkowany i stały.

8. Nadzór - z powodu trudności w rozwoju poznawczym dzieci z zespołem FAS zachowują się naiwnie w codziennych sytuacjach. Aby móc rozwinąć nawyki właściwego zachowania, wymagają nieustannego nadzoru, jak dzieci młodsze.

Nie istnieje bezpieczna dawka alkoholu, którą można spożywać w czasie ciąży bez ujemnego skutku na dziecko, nie istnieje bezpieczny okres ciąży, ani bezpieczny alkohol.

Zespołowi FAS i innym uszkodzeniom alkoholowym można zapobiec w 100% poprzez całkowita abstynencje podczas ciąży.

Przydatne linki:

http://www.fas.edu.pl/

http://www.fasworld.com/

Andrzej Zarzycki

Ekologia człowieka - wybrane problemy

Kiedy zadaję pytanie studentom o co pytał swoich pacjentów Hipokrates, z reguły jest konsternacja i cisza , a po chwili mniej lub bardziej poprawne odpowiedzi. Tak, trzeba wracać do medycyny prospektywnej, a nie tylko skupić się na dotychczasowych osiągnięciach medycyny retrospektywnej. Aby być bardziej skutecznym trzeba wiedzieć, że - zdaniem ekspertów - wpływ polskiej służby zdrowia na stan zdrowia jednostki waha się w granicach od 5 do 30% w zależności od rodzaju choroby. Trzeba też wiedzieć, że warto również skupić się nie tylko na tym co się stało pacjentowi - ale zgodnie z medycyną retrospektywną - także na innych zagadnieniach. Co mogę więc zrobić ja - przyszły lekarz, pracownik służby zdrowia, instytucje medyczne oraz sam pacjent i jego otoczenie aby nie doszło do pojawienia się choroby, uciążliwych schorzeń. Do tego więc potrzebna jest nie tylko ścisła wiedza medyczna i praktyczne jej zastosowanie, ale również rozpoznanie zjawisk relacji organizmu i środowiska. Potrzebne jest poznanie środowiskowych zagrożeń zdrowia, podstaw ochrony i kształtowania środowiska człowieka - medycyny ekologicznej, ekologii człowieka.

Decydującą rolę w ochronie i kształtowaniu środowiska człowieka odgrywa oczywiście sfera działań technicznych, planistycznych, urbanistycznych, które są wspomagane przez wiele dyscyplin naukowych, w tym ekologię człowieka (human ecology).

Miejsce ekologii człowieka w strukturze nauk medycznych

M e d y c y n a
Teoretyczna	Kliniczna	Społeczna
anatomia	choroby wewnętrzne	higiena, epidemiologia
histologia, fizjologia itp.	chirurgia, pediatria itp.	ekologia człowieka

Ekologia człowieka - dział ekologii traktujący o wzajemnych uwarunkowaniach i zależnościach populacji ludzkich i otaczającego środowiska przyrodniczego oraz zurbanizowanego (antropogennego). Bada wpływ na zdrowie ludzi zanieczyszczeń występujących w powietrzu atmosferycznym, w wodzie, glebie, roślinach jadalnych, paszach oraz środkach spożywczych pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, a także przedmiotach użytku pozostających w kontakcie z żywnością oraz bezpośrednio i pośrednio z człowiekiem.

Celem ekologii człowieka jest określenie optymalnych warunków zdrowia ludzi przez:

- ocenę narażenia wybranych zbiorowości lub całej populacji na szkodliwe działanie zanieczyszczeń,

- opracowanie zasad zapobiegania skutkom niekorzystnych dla zdrowia zanieczyszczeń biologicznych, chemicznych i fizycznych w środowisku.

Środowiskowe zagrożenia zdrowia odróżniają się od innych zagrożeń zdrowia ludzi. Uwarunkowane są one stanem środowiska, w którym żyjemy. Marek Siemiński, autor książki „Środowiskowe zagrożenia zdrowia” pisze, że charakteryzują je:

• „Niskie dawki czynnika szkodliwego, na jakie zwykle są narażeni eksponowani ludzie (co powoduje, że brak jest na ogół ostrych przypadków zatruć lub innych dramatycznych ubytków zdrowia).

• Długi czas ekspozycji, trwający często 24 godziny na dobę i utrzymujący się całymi latami.

• Zwykle odległe skutki zdrowotne ekspozycji na czynniki szkodliwe, często rzędu dziesiątków lat, wśród których najczęściej wymienia się nowotwory, wzrost liczby uczuleń i nadwrażliwości na substancje chemiczne, a także pewne chroniczne choroby.

• Poddanie ekspozycji zwykle wszystkich członków społeczności, w tym bardziej wrażliwych grup ryzyka, tj.:

- dzieci z niewykształconym jeszcze systemem odpornościowym,

- kobiet w ciąży,

- ludzi starszych, u których system odpornościowy z wiekiem gorzej funkcjonuje,

- ludzi chorych, z przyczyn podobnych jak u ludzi starych,

- ludzi z uczuleniami i nadpobudliwych, w tym z wadami genetycznymi, które czynią ich mniej odpornymi na różne środowiskowe zagrożenia zdrowia od pozostałych członków danej populacji”.

Wielu informacji o aktualnym stanie środowiska i zachodzących w nim zmian może dostarczyć dla ekologii człowieka tzw. monitoring środowiska, na podstawie którego są podejmowane decyzje dotyczące również działań profilaktycznych.

Monitorowanie środowiska to nic innego, jak diagnozowanie jego stanu zdrowotnego. Proces ten podobny jest do diagnozowania stanu zdrowotnego pacjenta u lekarza. Stosuje się do tego celu różnego rodzaju techniki obserwacji, pomiarów, badań. Monitoring środowiska to system pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska. Podstawy prawne funkcjonowania państwowego monitoringu środowiska (PMŚ) w Polsce stworzono dopiero w lipcu 1991 r. PMŚ obejmuje trzystopniową sieć stacji i stanowisk pomiarowych: ogólnopolską, regionalną i lokalną. Zadaniem PMŚ jest zbieranie i publikowanie danych dotyczących:

- aktualnego stanu zanieczyszczenia poszczególnych komponentów środowiska.

- ładunków zanieczyszczeń odprowadzanych do środowiska,

- dynamiki antropogennych przemian środowiska przyrodniczego,

- przewidywanych skutków użytkowania środowiska.

Koordynatorem PMŚ jest Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska (PIOŚ), która prawny statut działania otrzymała w 1991 r. PIOŚ została powołana przede wszystkim do kontroli przestrzegania prawa w zakresie ochrony środowiska (tzw. policja ekologiczna). Podlega ona bezpośrednio centralnej agendzie administracji państwowej, która zajmuje się całokształtem zagadnień związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska - Ministerstwu Środowiska. Inne instytucje podejmujące zagadnienia ochrony środowiska, zdrowia (na szczeblu centralnym) to Ministerstwo Zdrowia (MZ), Państwowa Inspekcja Sanitarna ( PIS), Państwowy Zakład Higieny (PZH), Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej (CLOR).

Etapy oddziaływania człowieka na biosferę

Analizując wpływ człowieka na Ziemię, można stwierdzić, że zwłaszcza w XIX i XX wieku doprowadzono do ogromnych przekształceń i zanieczyszczeń środowiska mogących spowodować globalną klęskę ekologiczną. W tych okresach można wyróżnić dwa etapy oddziaływania człowieka na biosferę:

1. Okres przekształceń trudno odwracalnych (wiek XIX-1942 r.) - symboliczna data - uruchomienie pierwszego reaktora atomowego.

2. Okres przekształceń niebezpiecznych dla biosfery (od 1942 r.).

Wcześniej bowiem - licząc od rewolucji rolniczej, cywilizacji agrarnej, zapoczątkowanej około 10 tys. lat temu - eksploatowanie zasobów Ziemi przy małym zaludnieniu i możliwościach technicznych było niewielkie. Odnawianie zasobów przyrody było zatem możliwe. W chwili jednak wkroczenia, około 250 lat temu, w fazę rewolucji industrialnej - cywilizacji przemysłowej - możliwości odnawialności zasobów zostały zachwiane lub wręcz zniszczone.

W okresie przekształceń trudno odwracalnych ma swój początek późniejszy ogromny wzrost przemysłowy, przyrost ludności świata, rozwój nauki, medycyny, komunikacji, urbanizacji. W tym czasie pojawią się m.in. mierzalne zanieczyszczenia przemysłowe i tworzy się zorganizowany ruch na rzecz ochrony przyrody: konserwatorski, biocenotyczny i planistyczny - nadal współistniejący.

W grudniu 1942 roku rozpoczął się okres niebezpieczny dla biosfery. Symboliczną datą wyznaczającą ten etap jest uruchomienie pierwszego reaktora atomowego. Ludzkość wkroczyła w okres historii charakteryzujący się nowym jakościowo rodzajem zanieczyszczeń. A także nowym rodzajem zagrożenia, mogącym spowodować samozagładę Ziemi i cywilizacji wchodzącej obecnie w erę rewolucji informatycznej. Jednym z wyznaczników tego okresu jest pojawienie się chorób cywilizacyjnych (m.in. nowotwory, nieswoiste choroby okładu oddechowego, choroby nadciśnieniowe, nerwice), a także obszarów ekologicznego zagrożenia czy klęski ekologicznej oraz nowych kierunków dotyczących ochrony naszej planety.

Począwszy od ogłoszenia słynnego Raportu Sekretarza Generalnego ONZ U. Thanta w 1969 r. „Człowiek i jego środowisko” upowszechniło się stosowanie terminu „środowisko” i została spopularyzowana idea jego ochrony. Raport U. Thanta stał się podstawą do wielu działań, w tym zorganizowania w 1972 r. w Sztokholmie konferencji ONZ NT. „Człowiek i Środowisko”. Powołano na niej wyspecjalizowaną agendę ONZ - UNEP (United Nations Environmental Programm) - Program Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych z siedzibą w Genewie, a sekretariatem w Nairobi. Na tej konferencji pojawiła się po raz pierwszy idea trwałego, zrównoważonego, samopodtrzymującego się rozwoju (sustainable development). W Polsce wprowadzono termin „ekorozwój” (po 1990 roku).

Ekorozwój - uznanie nadrzędności wymogów ekologicznych, które nie mogą być zakłócone przez człowieka podczas jego gospodarczej i bytowej działalności. Ekorozwój oznacza stabilizację zapotrzebowania na energię, racjonalną, oszczędną produkcję i konsumpcję oraz zwiększenie wykorzystania dóbr, surowców i odpadów.

Za główne elementy ekorozwoju uznaje się:

- zapewnienie określonej jakości środowiska, zapewnienie pożądanego stanu jakości zdrowia społeczeństwa,

- zmianę jakości wzrostu gospodarczego,

- zapewnienie zatrudnienia, wyżywienia, zaopatrzenia w energię, wodę i urządzenia sanitarne,

- utrzymanie odpowiedniego poziomu populacji ludzkiej,

- ochronę, a nawet zwiększenie bazy bogactw naturalnych,

- reorientację procesów technologicznych i sposobów zarządzania,

- integralne połączenie ekonomii z ekologią w procesie podejmowania decyzji gospodarczych.

Dwadzieścia lat po Konferencji Sztokholmskiej - w czerwcu 1992 r. w Rio de Janeiro odbyła się druga ogólnoświatowa Konferencja ONZ nt. „Środowisko i Rozwój”. Nazwano ją w skrócie „Szczytem Ziemi”, ponieważ nigdy dotąd nie spotkało się tylu przywódców państwa i przedstawicieli rządów w jednym miejscu. Podpisano na niej wiele dokumentów: tzw. Deklarację z Rio (kodeks postępowania człowieka wobec środowiska. Zasady o Ochronie i Rozwoju Lasów, Konwencję o Różnorodności Biologicznej, Ramową Konwencję w Sprawie Zmian Klimatu. Uchwalono i podpisano też tzw. Agendę 21 - Globalny Program Działań. Agenda 21 (dokument liczący 700 stron) określa cele i zadania oraz środki, jakie powinny być przedsięwzięte przez rządy poszczególnych państw i władze lokalne w celu realizacji obranego kierunku strategii ochrony środowiska przyjętego przez ONZ, tj. zrównoważonego rozwoju - ekorozwoju. Polska również, począwszy od 1991 r., zmierza w kierunku realizacji programu ekorozwoju, zawartego w założeniach Polityki Ekologicznej państwa.

Wybrane zagrożenia ekologiczne

„Wszystko czym dysponujemy, to wąska warstwa użytecznej atmosfery nie grubsza niż 11 km, cienka skorupa Ziemi, z której powierzchni zaledwie 1/8 naprawdę nadaje się do zamieszkiwania przez ludzi oraz ograniczona ilość wody, którą wciąż ponownie wykorzystujemy. (…) Wewnątrz Ziemi mamy też kapitał kopalnych paliw i rud, które nieustannie wydobywamy - miliardy razy szybciej, niż natura zdołałaby je uzupełnić”.

Po raz pierwszy świat uświadomił sobie fakt ogromnego zagrożenia środowiska naszej planety w 1969 r. Wówczas to Sekretarz Generalny ONZ U. Thant w cytowanym raporcie podał wiele niepokojących faktów i danych związanych z niszczycielską działalnością człowieka. M.in. podano w nim, że z winy człowieka wyginęło całkowicie ponad 150 gatunków ssaków i ptaków, a kolejne 1,5 tys. gatunków zwierza jest zagrożonych całkowitym wytępieniem lub wyginięciem w wyniku degradacji środowiska.

U. Thant przestrzegał, że dalsze tego typu postępowanie może zagrozić przyszłości życia na Ziemi. Do wielu jednak nie docierała prawda o realnym zagrożeniu biosfery. I nadal to zjawisko, tj. brak lub niski poziom świadomości ekologicznej, jest jednym z głównych problemów ekologicznych. Warunkuje on bowiem właściwe działanie i zachowania się człowieka wobec środowiska. Stan świadomości ekologicznej wyznacza wiele czynników; m.in. brak dostępu do informacji o stanie środowiska, zdrowia populacji, brak popularyzacji tych zagadnień, niski stopień edukacji ekologicznej, nieskuteczne prawo i polityka ekologiczna państwa.

Świadomość wpływu antropogenie zmienionego środowiska na stan zdrowia (wyniki badań sondażowych z lat 2003-2005

- 80% Polaków dostrzega związek między środowiskiem a zdrowiem, ale nie wiążąc go z miejscem zamieszkania,

- Na liście zagrożeń przeciętnego Polaka zagrożenia ekologiczne znajdują się na piątym miejscu w 11-stopniowej skali,

- Polakom środowisko kojarzy się z zielonym i przyjemnym krajobrazem (16%), a mieszkańcom Europy Zachodniej pierwsze skojarzenie to zanieczyszczenie miasta (25%),

- badania wskazują, że informacji na temat środowiska jest niewiele, jedynie 2% ocenia ich ilość za wystarczającą,

- według opinii organizacji pozarządowych do najważniejszych zagrożeń środowiskowych zalicza się: stres (66,7%), toksyczne substancje chemiczne obecne w środowisku (62,1%), stan środowiska przyrodniczego (59,1%), uzależnienia (51,5%) oraz zagrożenie bezpieczeństwa (43,9%)

Nie mniej istotnym problemem ekologicznym doby współczesnej cywilizacji stał się lawinowy wręcz przyrost ludności świata. Począwszy od naszej ery, proces podwajania się liczby ludności dokonywał się w ciągu setek lat aż do XVIII w. Po roku 1900 liczba ludności podwajała się w czasie około 50 lat, a ostatnio nawet 35 lat. W r. 1950 było 2,5 mld, a w r. 1985 4,8 mld ludzi. Według obliczeń statystycznych średnio co 2 sekundy rodzi się na świecie 9 dzieci, a umierają 3 osoby, co cztery więc dni liczba ludzi na ziemi powiększa się o 1 mln. Liczba mieszkańców naszej planety w r. 1996 szacowana jest na ponad 5,8 mld.

Rocznie przybywa na Ziemi około 50-70 mln ludzi. Do roku 2050 będzie nas, w zależności od stopy przyrostu naturalnego około 8-10 mld.

Ten niespotykany w dziejach ludzkości trend rozwojowy rozpoczął się w XIX w. i, jak dotychczas, nadal trwa, określany często mianem eksplozji demograficznej.

Jednym ze skutków eksplozji demograficznej jest również bardzo szybkie zużycie surowców nieodnawialnych, które do odtworzenia potrzebują wiele tysięcy lub milionów lat (przykładowo znane zasoby węgla mogą być wyczerpane w USA w ciągu ok. 274 lat, Niemcy 300, Polska 113) .

Aktualny stan środowiska w Polsce.

Stan środowiska w naszym kraju, który ma określony wpływ na sytuację zdrowotną społeczeństwa, jest wyraźnie zróżnicowany przestrzennie. Około 11% powierzchni Polski na której zamieszkuje ponad 13,3 mln osób (tj. 34,5% ludności naszego kraju), zalicza się do obszarów ekologicznego zagrożenia, w tym rejon poznański. Obszary te - w liczbie 27 - zostały określone uchwałą Rady Ministrów w 1983 roku, a obecnie - zwłaszcza w ostatnim 15-leciu - nastąpiła na nich znaczna poprawa stanu środowiska. Poprawa wynikająca z modernizacji części zakładów przemysłowych, ich likwidacji, stosowania nowoczesnych ochronnych urządzeń technologicznych. Ponadto budowy nowych oczyszczalni ścieków i innych urządzeń służących ochronie środowiska oraz wprowadzeniu przepisów prawnych w szerszym wymiarze obejmujących ochronę środowiska i przyrody.

Przypuszczalny wzrost zachorowalności na niektóre choroby przewlekłe oraz wzrost

zatruć i urazów w rejonach szczególnie zanieczyszczonych (w stosunku do rejonu nieskażonego)

Choroby przewlekłe, zatrucia i urazy	Szacunkowa wielokrotność wzrostu
Nowotworowe Układu oddechowego Układu krążenia Infekcyjne Układu nerwowego Zatrucia i urazy	2,5 - 5,0 2,0 - 4,0 2,0 - 4,0 1,5 - 2,0 2,0 - 3,0 1,5 - 3,0

Obecnie w Polsce obowiązują dwa najważniejsze akty prawne dotyczące ochrony środowiska: obowiązująca od 28 lipca 2005 roku, uchwalona przez Sejm 18 maja 2005 r., znowelizowana Ustawa - Prawo Ochrony Środowiska i Ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o Ochronie Przyrody (Dz.U. Nr 92, poz. 880 ze zm.).

Na powstanie wspomnianych 27 obszarów ekologicznego zagrożenia wpłynęło dotychczasowe zagospodarowanie przestrzenne kraju: koncentracja produkcji, wysoki stopień urbanizacji, gęstość zaludnienia, czyli skupienie na niewielkich obszarach uciążliwych źródeł zagrożenia.

Obszary ekologicznego zagrożenia to: „obszary na których nastąpiło całkowite załamanie stanu równowagi przyrodniczej, przejawiające się w utracie odporności, wyeliminowaniu procesów samooczyszczania i degradacji układów biologicznych, a także nasileniu się zagrożenia dla zdrowia i zachorowań na choroby uwarunkowane stanem środowiska”. Spośród wyżej wymienionych obszarów ekologicznego zagrożenia do najbardziej zdegradowanych zalicza się Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP) i Rybnicki Okręg Węglowy (ROW), leżące w województwie katowickim. Są to obszary, w których ich mieszkańcy narażeni są na życie w rejonie katastrofy ekologicznej.

Katastrofa ekologiczna - stan środowiska w którym przestaje ono pełnić swoje podstawowe funkcje, staje się nieprzydatne dla zaspokojenia potrzeb człowieka i zatraca zdolność do reprodukcji przyrodniczych zasobów odnawialnych.

Taki stopień degradacji środowiska w Polsce spowodowany jest, obok wymienionych czynników, nadal występującymi zanieczyszczeniami wody, powietrza i gleby, choć w porównaniu do lat poprzedniej dekady 1980-1990 widoczna jest znaczna poprawa. Przykładowo, jeśli chodzi o stan polskich wód, to jak wynika z danych GUS za 2000 rok, w 1980 roku do wód powierzchniowych trafiło 2000 hm³ ścieków nieczyszczonych, a w 2003 r. jest już tylko 200 hm³. W 1992 r. tylko 11,6% długości monitorowanych polskich rzek miało 11,6% wodę w I klasie czystości, a w 2000 r. ten odsetek wzrósł do 39%. Jak podaje też GUS w 2003 r. już 84% ludności miast i 16,5% mieszkańców wsi korzystało z oczyszczalni ścieków. Ta widoczna znaczna poprawa polskich wód dotyczy też innych elementów środowiska jak: powietrza, gleby, a nawet gospodarki odpadami komunalnymi i szpitalnymi.

Odpady szpitalne są bardzo niebezpieczne dla zdrowia i życia człowieka, głównie ze względu na zawarte w nich chorobotwórcze drobnoustroje: bakterie, prątki, wirusy, grzyby i pasożyty. Mogą one stanowić o zakażeniu osób nie tylko w szpitalu, ale i poza nim. Możliwe są więc zakażenia następującymi chorobami: cholerą, czerwonką, gruźlicą, HIV, chorobą Heinego-Medina. Szacuje się, że w ciągu roku powstaje w Polsce ok. 200 tys. MG odpadów medycznych, z czego około 25-30 tys. MG to odpady niebezpieczne. (Są one prawie w całości spalane w 180 spalarniach medycznych).

Warto też wspomnieć o sieci naszych obszarów chronionych, która obejmuje 23 parki narodowe (ok. 0,98-1% powierzchni kraju), ponad 130 parków krajobrazowych, 401 obszarów chronionego krajobrazu i przeszło 1000 rezerwatów przyrody. Rozbudowana jest też lista gatunków chronionych roślin (m.in. ponad 33 tys. pomników przyrody) i zwierząt. Po przystąpieniu zaś w maju 2004 roku Polski do Unii Europejskiej nasz kraj jest odpowiedzialny za wprowadzenie europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000, za ochronę siedlisk i gatunków oraz ich monitoring. Natura 2000 jest to kompleksowa sieć obszarów chronionych na terenie UE, mająca na celu ochronę cennych i zagrożonych składników różnorodności biologicznej. W Polsce wyznaczono 72 obszary Natura 2000, obejmujące łącznie przeszło 7,4% kraju.

Degradacja środowiska znajduje odzwierciedlanie w stanie zdrowia społeczeństwa i przeciętnej długości trwania życia. Żyjemy przede wszystkim krócej w porównaniu z Europą Zachodnią. Przeciętna długość życia Polaka w 1992 r. wynosiła 66,7 lat, gdy w Europie Zachodniej (EZ) powyżej 70 lat, a Polki 75,7 lat, zaś w EZ ok. 80 lat.

Przeprowadzone badania B. Wojtyniaka i J. Kopczyńskiego świadczą też o dramatycznej sytuacji dotyczącej przedwczesnej umieralności w Polsce. Częstość zgonów przed 65 rokiem życia w Polsce jest o 40% wyższa od przeciętnej europejskiej. Główną przyczyną przedwczesnej umieralności wśród mężczyzn są choroby układu krążenia, a wśród kobiet nowotwory złośliwe zaliczane do grupy chorób cywilizacyjnych. Niejednokrotnie jednak wpływ szkodliwych czynników środowiskowych ogranicza się do niespecyficznych objawów klinicznych, jak: osłabienie, zmęczenie, wzmożona senność, nadmierna drażliwość.

Przeciętna przewidywalna długość życia Polaków i Niemców

Płeć	Urodzonych w:
		1996 r. Polacy	1996 r. Niemcy
Mężczyźni Kobiety	68,1 76,6	72,0 78,8

Jednocześnie trzeba zaznaczyć, na tle danych, że wiele rejonów Polski zalicza się do obszarów o niskim stopniu zanieczyszczenia poszczególnych komponentów środowiska. Szczególnie dotyczy to gleby, która jest w mniejszym zakresie zdegradowana, przez stosowanie nawozów sztucznych czy pestycydów, jak w EZ. Różnorodność biologiczna w Polsce należy do największych w Europie Środkowo-Wschodniej - areał terenów o zdegradowanym środowisku lub zagrożonym degradacją oblicza się na ok. 20% powierzchni naszego kraju. Dysponujemy jeszcze dużymi walorami przyrodniczymi, a przyjęcie przez Polskę programu ekorozwoju jest szansą dla poprawy naszego środowiska oraz stanu zdrowia mieszkańców Polski.

Bibliografia

Boć J., Nowacki K., Samborska-Boć E., Ochrona Środowiska, Kolonia Limited 2005.

Marek Siemiński, Środowiskowe zagrożenia zdrowia, Warszawa 2001.

Medycyna zapobiegawcza i środowiskowa, pod red, Z. Jethona i A. Grzybowskiego, Warszawa 2000.

Podstawy higieny, red. Jerzy T. Marcinkowski, Wrocław 1997.

Raport o stanie świata, Warszawa 2004.

Zarzycki A., Od higieny klasycznej do ekologii człowieka, w: Podstawy higieny, pod red. J. T. Marcinkowskiego, Wrocław 1997.

Zarzycki A., Odpady i ścieki w środowisku człowieka, w: Podstawy higieny, pod red. J.T. Marcinkowskiego, Wrocław 1997.

Zarzycki A., Od średniowiecznych porządków do ... Vom mittelalterlichen Reinigen zur ... Tradycja i Współczesność, Tradition und Gegenwart, Poznań 2003.

Zarzycki A., Poznań po 1945 roku. Die Geschichte Posen nach 1945, w: Kaiserschloss Posen. Zamek Cesarski w Poznaniu, Potsdam-Poznań 2003.

Zarzycki A., Rębała L., Wiedza ekologiczna studentów medycyny [Ecological knowledge of medicine studenst], w: „Problemy Higieny” 1996, nr 52.

Zarzycki A., Wybrane zagadnienia ekologiczne, w: Podstawy higieny, pod red. J. T. Marcinkowskiego, Wrocław 1997.

Czasopisma: „Aura”, „Środowisko” (2000-2005).

Adresy internetowe:

www.ekoportal.pl

www.mos.gor.pl

www.mos.gor.pl/edu

Elektroniczny Atlas Środowiska Polski. Wydane na CD-ROM-ie, Warszawa 2001.

Ewa Palicka

HIGIENA ŻYWIENIA

Być zdrowym to ważne zadanie współczesnego człowieka.

Na stan zdrowia, jego kondycję i długość życia wpływają zarówno czynniki zewnątrz jak i wewnątrz pochodne.

Obecnie uważa się, że czynniki zewnątrzpochodne są determinantą stanu zdrowia populacji, a w przypadku jednostek decydują o rozwoju procesu chorobowego w sytuacji uwarunkowań genetycznych.

Wśród czynników zewnątrzpochodnych wymienić należy styl życia, którego istotnym elementem wydaje się być sposób żywienia.

Jego wpływy sięgają życia płodowego. Odżywianie się matki w ciąży oraz dziecka po urodzeniu warunkuje nie tylko jego rozwój, ale często decyduje o możliwości wystąpienia, w przyszłości chorób cywilizacyjnych przykładowo: otyłości, niedokrwiennej choroby serca, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy czy próchnicy zębów.

Sposób żywienia w okresie dorastania i aktywności zawodowej będzie w istotny sposób wpływał na naszą kondycję psycho- fizyczną oraz tempo starzenia się organizmu. Będzie, więc procentował w wieku podeszłym, kiedy następuje fizjologiczne pogorszenie i obniżenie wydolności wszystkich tkanek i narządów.

W realizacji racjonalnego żywienia pomocne mogą być „ zasady prawidłowego żywienia”.

Zasady prawidłowego żywienia

1. Pożywienie powinno być zbilansowane pod względem energetycznym.

Prawidłowe żywienie wymaga zbilansowania energii tzn. utrzymania równowagi między ilością energii dostarczonej z pokarmem, a jej wydatkowaniem. Zapotrzebowanie człowieka na energię - CPM jest określone przez łączny poziom wszystkich przemian energetycznych organizmu. Składa się na nie: wydatek na podtrzymanie podstawowych czynności fizjologicznych - PPM oraz przemiana ponadpodstawowa związana z aktywnością fizyczną i umysłową w warunkach odbiegających od komfortu mikroklimatycznego i psychicznego, a także swoiste dynamiczne działanie pokarmu.

Miarą podaży energii może być masa ciała.

Dla celów klinicznych i epidemiologicznych do oceny masy ciała osób dorosłych proponuje się wskaźnik Queteleta body mass index - BMI

BMI = masa / wysokość ciała ² [ kg/m² ]

oraz wskaźnik WHR (waist hip ratio).

WHR = obwód talii / obwód okolicy krętarzowej

2. Dzienna podaż energii prawidłowo rozłożona na posiłki i składniki energetyczne diety

Proporcje makroskładników w racji pokarmowej, powinny wynosić

dla dorosłych białka 10 - 15%, węglowodany 50 - 60% w tym cukry proste nie więcej niż 10%, tłuszcze do 30% ( 35% dla dużej aktywności), w tym NNKT 3 - 7% ogółu energii.

Przedstawione proporcje składników energetycznych w racji pokarmowej, powinny w identycznym odsetku występować w każdym posiłku.

3. Pożywienie powinno dostarczać wszystkie składniki odżywcze i błonnik z zachowaniem prawidłowych proporcji między nimi.
   

Ilość energii i składników odżywczych, którą organizm

zdrowego człowieka, zależnie od wieku, płci, aktywności

fizycznej oraz warunków bytowania i pracy, powinien otrzymać codziennie w postaci spożytych dań i posiłków określają

normy żywienia.

W Polsce obowiązującymi normami są normy zalecane opracowane przez Instytut Żywności i Żywienia w 1970r. i zaktualizowane dla 22 grup ludności w 1980r. Normy te określają ilości składników odżywczych i energii pokrywające fizjologiczne zapotrzebowanie organizmu każdego przedstawiciela grupy żywieniowej z marginesem bezpieczeństwa uwzględniającym osobników o szczególnie dużym zapotrzebowaniu oraz rezerwy związane z przyzwyczajeniami i nawykami żywieniowymi.

W 1994r. zaproponowano normy żywienia dla ludności Polski, opracowane na dwóch poziomach: bezpiecznym i zalecanym stosując 3 stopnie aktywności fizycznej.

Z normami żywienia skorelowane są normy wyżywienia tzw. racje pokarmowe. Określają one zestawy produktów z różnych grup, pokrywające dzienne zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze dla jednej osoby

4. Posiłki powinny być spożywane regularnie

Aby racjonalnie wykorzystać składniki odżywcze pożywienia racja pokarmowa musi być rozłożona na posiłki spożywane w miarę możliwości w tym samym czasie.

Przerwy między nimi nie powinny być dłuższe niż 5-6 h i nie krótsze niż 3 h.

Dzieci, młodzież, osoby starsze i rekonwalescenci oraz ludzie o dużym zapotrzebowaniu energetycznym powinni spożywać 4-5 posiłków dziennie. Dla ludzi pracujących na nocnych zmianach należy uwzględnić lekkostrawny posiłek regeneracyjny ok. godz. drugiej tzn. w czasie najgłębszego spadku wydajności organizmu.

5. Posiłki powinny być spożywane w spokoju.

Powolne, spokojne jedzenie, dobre żucie, sprzyja wydzielaniu śliny, enzymów trawiennych i alkalizacji pokarmu będzie, więc lepiej wykorzystane aniżeli spożyte w warunkach dyskomfortu i pośpiechu.

6. Należy zwalczać złe nawyki i tradycje żywieniowe

Racjonalne żywienie opiera się na wiedzy z zakresu fizjologii żywienia oraz znajomości czynników wpływających na wartość odżywczą pożywienia.

Wartość odżywcza pożywienia

Pojmowana jako korzyść odniesiona przez ustrój po spożyciu posiłku i zależy od następujących czynników.

• Wartość energetyczna posiłku

• Składniki pokarmowe produktów

• Odżywcze i balastowe

• Nieodżywcze

• Naturalnie występujące

• Stanowiące zanieczyszczenie

• Dodatki innych środków do produktu

• Warunki magazynowania i sposoby utrwalania żywności

• Zabiegi technologiczne i kulinarne

• Czyszczenie

• Rozdrabnianie

• Obróbka cieplna

• Rozłożenie posiłków w czasie

• Dobór produktów ze względu na ich skład i własności organoleptyczne

Ocena żywienia

Sposób żywienia ( wg Meada) jest to kulturowo i społecznie znormalizowany zespół zachowań dotyczących odżywiania się człowieka. Obejmuje wybór produktów żywnościowych, sposób ich przygotowania do spożycia, rozdział na posiłki, regularność posiłków, preferencje w zakresie stosowania przypraw.

Badania sposobu żywienia i stanu odżywienia wybranych grup ludności umożliwiają określenie rodzaju nieprawidłowości żywieniowych, ułatwiają ocenę wpływu zmian w spożyciu żywności na stan zdrowia i są podstawą do opracowania programów promocji zdrowia w zakresie żywienia.

Metody oceny żywienia

				punktowa
jakościowe			wywiady
			ankiety
		pośrednie
	ilościowe
				wagowe
		Bezpośrednie
			analityczne

WAŻNIEJSZE POJĘCIA

• Bezpieczny poziom białka - wg Komitetu Ekspertów FAO/WHO -jest to ilość białka niezbędna do pokrycia zapotrzebowania fizjologicznego dla utrzymania w dobrym stanie zdrowia prawie całej liczby osób w danej populacji.

Wyrażony w postaci białka mleka krowiego lub jaja kurzego (całkowicie przyswajalne) wynosi:

Wiek	9 mies.	15 mies.	2 lata	6 lat	12 lat	15 lat	dorośli
														kobiety	mężczy.
g/kgm.c.	1,25	1,0	0,9	0,8	0,7	0,6	0,52	0.57

Wartości takie zalecono opierając się na wynikach uzyskanych metodą czynnikową i metodą bilansu azotu.

• Białko niekonwencjonalne - produkty bogate w białko ( do 40% s.m.) uzyskiwane z nowych niekonwencjonalnych produktów np. biosynteza z wykorzystaniem bakterii, glonów, grzybów oraz wytworzone z tradycyjnych surowców takich jak soja z zastosowaniem nowych technologii.

• Błonnik pokarmowy - nieskrobiowe wielocukry i lignina. Substancje te są oporne na hydrolizę enzymatyczną ( nie są źródłem energii), podlegają (poza ligniną) częściowej lub całkowitej fermentacji bakteryjnej w jelicie grubym. Jest składnikiem balastowym pokarmu.

Podstawowymi frakcjami są:

■ włókno strukturalne: celuloza, hemicelulozy, lignina, pektyny (kwasy paktowe i pektynowe, ramnozo - galakturany, protopektyny).

■ gumy i mucilageny

■ wielocukry pochodzące z alg.

Są to w większości frakcje nierozpuszczalne, pobudzające perystaltykę skracając czas pasażu jelitowego. Ligniny tworzą niewchłaniane

kompleksy z kwasami żółciowymi i sterolami. Poprzez wiązania wodorowe błonnik wiąże się z lipidami. Dzięki swojemu działaniu zapobiega: otyłości, tworzeniu kamieni żółciowych, niektórym nowotworom i nienowotworowym chorobom jelita grubego. Zmniejsza poziom cholesterolu we krwi.

Zbyt duża konsumpcja błonnika zbożowego może spowodować ujemny bilans wapnia.

• Choroba cywilizacyjna - choroba, której źródła można dopatrywać się w czynnikach związanych z rozwojem współczesnej cywilizacji takich jak szybkie tempo życia, permanentny stres, czynniki środowiskowe.

• Dieta - specjalny sposób odżywiania z ustaleniem ilości i jakości pokarmów dostosowany do bieżących potrzeb organizmu.

• Grupa żywieniowa - grupa składająca się z osobników zdrowych, prawidłowo odżywionych, o średnich wskaźnikach antropometrycznych, żyjących w przeciętnych dla danego kraju warunkach klimatycznych. W skład grupy żywieniowej wchodzą osoby tej samej płci, z tego samego przedziału

wiekowego, o zbliżonych wydatkach energetycznych i zapotrzebowaniu na składniki odżywcze.

• Indeks glikemiczny ( wg FAO/WHO 1997 r) - jest to pole powierzchni pod krzywą opisującą przebieg wzrostu poziomu glukozy we krwi, po spożyciu pokarmu testowego zawierającego 50g węglowodanów przyswajalnych w odniesieniu do odpowiedzi glikemicznej na tą samą ilość węglowodanów w standardowym pokarmie (glukozie lub białym chlebie) przyjętym przez tę samą osobę.

• Norma wyżywienia ( dzienna ) - są to zestawy produktów spożywczych, jakie powinien spożyć człowiek w ciągu jednego dnia, aby zapewnić organizmowi prawidłową podaż składników odżywczych i energii.

• Norma żywienia ( dzienna ) - określa ilość energii oraz składników odżywczych, które organizm zdrowego człowieka powinien otrzymać w postaci spożytych dań i posiłków, prawidłowo zestawionych.

• Prawidłowe żywienie - żywienie polegające na regularnym dostarczaniu organizmowi odpowiedniej do potrzeb, wieku, płci i aktywności fizycznej ilości energii oraz składników odżywczych w postaci prawidłowo sporządzonych dań i posiłków.

• Składniki odżywcze - są to substancje organiczne i nieorganiczne, które po uwolnieniu ze środków spożywczych w procesie trawienia w przewodzie pokarmowym mogą być wchłaniane i następnie wykorzystane przez organizm w metabolizmie.

• Składniki antyodżywcze - substancje, których większe ilości w środkach spożywczych utrudniają wchłanianie lub wykorzystanie składników odżywczych i tym samym zmniejszają wartość odżywczą produktów np. kwas foliowy, fitynowy, szczawiowy.

• Składniki pokarmowe - wszystkie substancje, które mogą występować w środkach spożywczych np., składniki antyodżywcze, antyodżywcze, niestrawne, trujące, substancje obce poprawiające smak, zapach, teksturę itp.

• Sposób żywienia ( wg Meada) - kulturowo i społecznie znormalizowany zespół zachowań dotyczących odżywiania się człowieka. Obejmuje wybór produktów żywnościowych, sposób ich przygotowania do spożycia, rozdział na posiłki, regularność posiłków, preferencje w zakresie stosowania przypraw.

• Stan odżywienia (odżywienie) - oceniany klinicznie (badaniem przedmiotowym i badaniami biochemicznymi)zespół cech funkcjonalnych, strukturalnych i biochemicznych, które powstały w skutek określonego sposobu żywienia się. Są to m.in. wysokość i masa ciała, grubość podskórnej tkanki tłuszczowej, rozwój mięśni, wygląd tkanek powierzchniowych, lokalizacja i wymiary narządów wewnętrznych, poziom niektórych składników w płynach ustrojowych, wydzielinach i wydalinach.

Barbara Purandare

Profilaktyka uzależnień

Porcja standardowa - to 10 g czystego alkoholu etylowego. Porcja standardowa zawarta jest odpowiednio w:

Picie ryzykowne - model picia zwiększający ryzyko, ale nie powodujący dotychczas

problemów zdrowotnych. Przekraczanie dawek rozsądnych np. picie weekendowe lub

okazyjne dużych ilości alkoholu,

Picie szkodliwe - sposób przyjmowania substancji, który powoduje szkody zdrowotne. Szkody te mogą mieć charakter somatyczny (np. alkoholowe stłuszczenie wątroby) oraz charakter psychiczny (np. depresja alkoholowa).

Zespół uzależnienia - kompleks zjawisk fizjologicznych, behawioralnych i poznawczych, wśród których przyjmowanie substancji dominuje nad innymi zachowaniami, które miały poprzednio większą wartość. Głównym objawem jest pragnienie przyjmowania substancji.

Zespół abstynencyjny - grupa objawów o różnej konfiguracji i nasieniu występujących po całkowitym lub częściowym wycofaniu substancji używanej w sposób powtarzalny.

Jego występowanie po odstawieniu substancji jest jednym z czynników potwierdzających uzależnienie.

Tolerancja na środki psychoaktywne polega na tym, że w celu uzyskania takich jak uprzednio efektów, konieczne jest zwiększenie przyjmowanej dawki.

Sygnały ostrzegawcze:

• Picie pomimo szkód.

• Jednorazowe spożywanie większej ilości płynów zawierających powyżej 100 gramów ETOH (4 duże piwa lub jeden litr wina, lub ćwierć litra wódki).

• Regularne, codzienne wypijanie więcej niż 20 gramów ETOH (1 piwo lub dwie lampki wina, lub kieliszek 50 g wódki) lub zaczynanie dnia od picia alkoholu (np. poranne piwo).

• „Klinowanie” czyli używanie alkoholu do usuwania przykrych skutków poprzedniego picia, sięganie po alkohol z samego rana po intensywnym piciu wieczorem.

• Picie w samotności oraz w sytuacjach, gdy odczuwania zmęczenia, dolegliwości fizycznyc, smutku i cierpienia.

• Zaniedbywanie obowiązków i zadań z powodu picia.

• Trudności w przypominaniu sobie co się działo poprzedniego dnia w sytuacjach związanych z piciem.

• Uśmierzanie przy pomocy alkoholu poczucie winy i wyrzuty sumienia z powodu czynów popełnionych pod wpływem alkoholu.

• Kierowanie samochodem, motocyklem pod wpływem alkoholu.

• Reagowanie napięciem i rozdrażnieniem w sytuacjach utrudniających kontakt z alkoholem lub wobec postulatów ograniczenia picia zaprzeczanie, że ma się problemy z alkoholem.

• Sygnały od innych ludzi sugerujące ograniczenie ilości lub powstrzymanie się od picia.

Objawy osiowe uzależnienia od alkoholu (ICD-10)

oraz propozycje pytań dla pacjenta na etapie diagnozowania:

1. Silna, natrętna potrzeba picia alkoholu (głód alkoholowy)

• Co się dzieje, kiedy pacjent przez dłuższy czas nie pije alkoholu?

• Jakie myśli, uczucia pojawiają się wówczas?

• Jak się wtedy zachowuje?

• Co się działo, że ponownie zaczął pić?

• Czy pojawia się czasami chęć napicia się alkoholu, ma "smak" na alkohol?

• Czy pojawia się czasami trudna do powstrzymania chęć napicia się?

2. Upośledzona zdolność kontrolowania picia alkoholu - trudności w unikaniu rozpoczęcia picia, w jego zakończeniu, albo problem z kontrolą picia do wcześniej założonego poziomu

• W jaki sposób pacjent kończy rozpoczęte picie alkoholu?

• Czy zdarza mu się wypić więcej niż zamierzał lub obiecywał?

• Co robi, kiedy spotyka znajomych, którzy proponują picie alkoholu?

• Czy pije zgodnie ze swoimi planami, zamiarami?

• Czy pije przez kilka dni pod rząd?
  

3. Objawy abstynencyjne (drżenie mięśniowe, nadciśnienie tętnicze, tachykardia, nudności, wymioty, biegunki, bezsenność, rozszerzenie źrenic, wysuszenie śluzówki, wzmożona potliwość, zaburzenia snu, nastrój drażliwy) oraz picie alkoholu dla złagodzenia albo zapobieżeniu alkoholowemu zespołowi odstawienia (przy subiektywnym poczuciu skuteczności takiego postępowania)

• Co się dzieje z pacjentem, kiedy wypije większe dawki alkoholu?

• Jak się czuje fizycznie?

• Jak się czuje psychicznie?

• Co się dzieje z jego organizmem po 6 -12 godzinach od zakończenia picia alkoholu?

• W jaki sposób usuwa przykre dolegliwości, które pojawiają w wyniku zaprzestania picia?

4. Zmiana tolerancji na alkohol (najczęściej zwiększona tolerancja na alkohol) - te same dawki nie przynoszą oczekiwanego efektu i potrzeba większych dawek alkoholu dla jego wywołania

• Jak dużo pacjent obecnie wypija alkoholu?

• Jak często obecnie pije w taki sposób?

• Czy ma obecnie mocniejszą głowę do picia niż kiedyś?

• Jak dużo zazwyczaj wypija, aby czuć się pod wpływem alkoholu?

• Jakiej dawki potrzebował, by osiągnąć ten sam efekt przed kilku laty?

5. Postępujące zaniedbywanie alternatywnych do picia przyjemności, zachowań i zainteresowań oraz zawężenie repertuaru zachowań związanych z piciem alkoholu do 1-2 wzorców

• Jakie miał kiedyś zainteresowania i jak to obecnie wygląda?

• Jakie zainteresowania, hobby, przyjemności realizuje bez obecności alkoholu?

• W jakim towarzystwie na ogół przebywa?

• W jakim towarzystwie najczęściej pije alkohol?

6. Picie alkoholu mimo oczywistej wiedzy o jego szkodliwości dla zdrowia pijącego

• Co pacjent wie na temat szkodliwości alkoholu?

• Co stracił w związku z piciem?

• Czy kiedykolwiek lekarz mówił mu, że pije w sposób niebezpieczny dla niego?

• Jak wygląda jego zdrowie?

• Jak wygląda obecnie życie jego rodziny?

• Jak wygląda jego sytuacja zawodowa?

Możemy rozpoznać zespół uzależnienia od alkoholu, jeżeli w ciągu ostatniego roku - w okresie jednego miesiąca - wystąpią jednocześnie trzy z poniżej wymienionych objawów

Etapy rozwoju uzależnienia:

Faza I: poznanie stanu odurzenia

• model używania: na przyjęciach, pod presją otoczenia, w weekendy, dzięki niskiej tolerancji łatwo o stan odurzenia, łatwy dostęp

• zachowanie: bez widocznych zmian, czasem drobne kłamstwa

• samopoczucie: jest dobre, rzadko występują przykre następstwa zażycia

Faza II: stan odurzenia przyjemnością

• model używania: zaplanowane użycie i często samotna konsumpcja, tolerancja może się zwiększać, nie tylko w weekendy konsumpcja dotąd z wyboru zaczyna być potrzebą

• zachowanie: początki podwójnego życia, nowe znajomości, zamknięcie się w sobie i zły nastrój, porzucenie zainteresowań, pierwsze „przerwy w życiorysie”

• samopoczucie: duma z poczucia kontroli nad użyciem środków, łagodne stany dyskomfortu po ustąpieniu działania środka

Faza III: stan odurzenia celem nadrzędnym

• model używania: wysoka tolerancja, konieczność codziennego odurzania się, podejmowanie prób zmniejszenia dawek lub zarzucenia nałogu

• zachowanie: kłamstwa, niższa samoocena

• samopoczucie: ogólne pogorszenie stanu zdrowia, subiektywne postrzeganie stanu odurzenia jako stanu normalnego

Faza IV: stan odurzenia normą

• model używania: brak kontroli nad używaniem, przedawkowania, wysoka tolerancja

• zachowanie: poczucie własnej niemocy wobec środka

• samopoczucie: substancja odurzająca niezbędna, niemożność odróżnienia stanu normalnego od stanu odurzenia

Testy ułatwiające rozpoznanie uzależnienia

Test CAGE jest bardzo wygodny, bowiem jego wypełnienie zajmuje około 1 minutę. Nie jest jednak wystarczający do postawienia diagnozy uzależnienia. Według Mayfielda odpowiedź "tak" na co najmniej dwa pytania koreluje w najwyższym stopniu (r=0,89) z kompleksową diagnozą uzależnienia od alkoholu

• Czy zdarzały się w Twoim życiu takie okresy, kiedy odczuwałeś konieczność ograniczenia swojego picia?

• Czy zdarzało się, że różne osoby z Twojego otoczenia denerwowały Cię uwagami na temat Twojego picia?

• Czy zdarzało się, że odczuwałeś wyrzuty sumienia lub wstyd z powodu swojego picia?

• Czy zdarzało Ci się, że rano po przebudzeniu pierwszą rzeczą było wypicie alkoholu dla uspokojenia lub "postawienia się na nogi"?

MAST Udzielenie co najmniej 5 twierdzących odpowiedzi na pytania zawarte w skróconej wersji testu MAST (BMAST) jest, zdaniem niektórych badaczy, wystarczającym kryterium do rozpoznania uzależnienia od alkoholu.

1. Czy uważasz, że pijesz w taki sam sposób jak większość ludzi?

2. Czy Twoi przyjaciele bądź krewni uważają, że Twoje picie nie mieści się w normie?

3. Czy kiedykolwiek brałeś udział w spotkaniu Anonimowych Alkoholików?

4. Czy straciłeś kiedykolwiek przyjaciela lub dziewczynę z powodu picia?

5. Czy miałeś kiedykolwiek kłopoty w pracy z powodu alkoholu ?

6. Czy z powodu picia zaniedbałeś kiedykolwiek swoje obowiązki, sprawy rodzinne lub opuściłeś pracę kilka dni pod rząd?

7. Czy miałeś kiedykolwiek delirium tremens (majaczenie alkoholowe), nasilone drżenia czy po nadużyciu alkoholu słyszałeś głosy lub widziałeś nie istniejące rzeczy?

8. Czy z powodu picia zwracałeś się kiedykolwiek do kogokolwiek z prośbą o radę?

9. Czy przebywałeś kiedykolwiek w szpitalu z powodu picia?

10. Czy byłeś kiedykolwiek zatrzymany za prowadzenie pojazdu po użyciu alkoholu lub czy kiedykolwiek prowadziłeś pojazd po wypiciu alkoholu?

AUDIT Pod koniec lat 80. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaproponowała stosowanie przesiewowego testu AUDIT (The Alcohol Use Disorders Identification Test), który:

• umożliwia wychwycenie populacji osób pijących w sposób ryzykowny i szkodliwy dla zdrowia,

• dotyczy aktualnego poziomu i stylu picia,

• koresponduje z sugerowanymi przez tę organizację kryteriami diagnostycznymi, zawartymi w 10 wersji Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10),

• jest wystandaryzowany w sześciu krajach,

• oprócz wywiadu uwzględnia dane z badania fizykalnego oraz poziom gamma-glutamylo-transferazy (GGT).

• Test składa się z dwóch części, tj. z wywiadu alkoholowego i badania klinicznego.

Test "Baltimorski" Pewną orientację w nasileniu problemu alkoholowego daje również dość popularny w Polsce test, który powstał w amerykańskim szpitalu John Hopkins' University (Baltimore, Maryland). Z dołączonej instrukcji wynika, że w przypadku udzielenia rzetelnych odpowiedzi, uzyskanie jednej twierdzącej odpowiedzi powinno być ostrzeżeniem, że można stać się alkoholikiem. Dwie twierdzące odpowiedzi świadczą z dużym prawdopodobieństwem o uzależnieniu, natomiast trzy, zdaniem autorów, przemawiają definitywnie za uzależnieniem od alkoholu.

1. Czy pijesz w pracy?

2. Czy Twoje picie wpływa niekorzystnie na życie domowe?

3. Czy pijesz dlatego, że jesteś nieśmiały wobec innych?

4. Czy picie wpłynęło na pogorszenie Twojej opinii w oczach otoczenia?

5. Czy miałeś kiedykolwiek wyrzuty sumienia z powodu picia?

6. Czy miałeś kiedykolwiek kłopoty finansowe na skutek picia?

7. Czy Twoje picie jest powodem zmartwień rodziny?

8. Czy pijąc stałeś się mniej ambitny?

9. Czy odczuwasz potrzebę picia codziennie o tej samej porze?

10. Czy jest Ci obojętne z kim pijesz?

11. Czy po piciu jednego dnia odczuwasz potrzebę wypicia nazajutrz?

12. Czy zauważyłeś, że na skutek picia zmniejszyła się Twoja sprawność fizyczna bądź umysłowa?

13. Czy picie wpływa negatywnie na Twoją pracę zawodową, bądź inne działania poza pracą?

14. Czy z powodu picia masz problemy ze snem?

15. Czy pijąc chcesz uciec od kłopotów?

16. Czy zdarza się, że pijesz samotnie?

17. Czy pijąc tracisz pamięć i nie wiesz, gdzie byłeś i co robiłeś?

18. Czy pijesz, aby wzmocnić pewność siebie?

19. Czy w związku z piciem byłeś kiedykolwiek w szpitalu, w izbie wytrzeźwień, ambulatorium itp.?

Cele realizowane podczas psychoterapii uzależnień - wg. dr Bohdan Woronowicz

1. Przyswojenia sobie wiedzy na temat:

• działania substancji psychoaktywnych oraz objawów uzależnienia od tych substancji;

• związku między używaniem alkoholu a negatywnymi zjawiskami zdrowotnymi, rodzinnymi, zawodowymi itp.;

• spowodowanych przez alkohol zaburzeń przebiegu procesów myślenia;

• ukształtowanego przez zaburzone procesy myślowe, fałszywego obrazu życia z alkoholem;

• konieczności naprawiania w przebiegu zdrowienia różnorodnych szkód spowodowanych piciem alkoholu;

• konieczności przyjęcia osobistej odpowiedzialności za przebieg procesu zdrowienia;

2. Weryfikację swoich motywów podjęcia leczenia polegającą na:

• przestawieniu zewnętrznej motywacji do zaprzestania picia na motywacje wewnętrzną (dla siebie, dla własnego dobra);

• rozbudowaniu i pogłębieniu motywacji wewnętrznej;

3. Uporządkowanie sfery życia uczuciowego przez:

• naukę rozpoznawania, nazywania i adekwatnego wyrażania własnych uczuć;

• uzyskanie świadomości, że niektóre stany emocjonalne pogarszają samopoczucie i mogą spowodować wypicie alkoholu;

• uświadomienie sobie, że osłabione związki emocjonalne z najbliższymi wpływają niekorzystnie na wzajemną komunikację;

4. Uporządkowanie sfery życia duchowego:

• zrozumienie czym jest duchowość oraz odróżnienie jej od religijności;

• weryfikacja własnego systemu wartości;

• uzyskanie świadomości, że wady, nieetyczne zachowania oraz krzywdy wyrządzone innym są w istotnym stopniu związane z chorobą;

• uzyskanie wiary i nadziei w to, że możliwe jest zatrzymanie choroby;

• budowanie pozytywnej wizji siebie samego oraz swojego dalszego życia bez alkoholu;

• wyszukanie kogoś lub czegoś silniejszego od siebie, tj. własnej Siły Wyższej, która pomoże w zatrzymaniu choroby;

5. Zweryfikowanie swoich zachowań  przez:

• znalezienie zależności między piciem alkoholu, a własnymi zachowaniami;

• uświadomienie sobie, że niektóre zachowania pociągają za sobą picie alkoholu;

• uzyskanie świadomości, że do zaprzestania picia konieczna jest modyfikacja niektórych zachowań oraz nauka nowych;

6. Zmianę miejsca kontroli zachowań związanych z piciem z kontroli zewnętrznej (rodzina, praca, środki farmakologiczne itp.) na kontrolę własną (samokontrolę);

7. Uporządkowanie relacji społecznych:

• nabycie umiejętności niezbędnych do lepszego funkcjonowania oraz lepszego komunikowania się i współbrzmienia z innymi ludźmi;

• przebudowa dotychczasowych relacji z otoczeniem;

• budowanie nowych związków z osobami, które nie używają alkoholu w sposób destrukcyjny;

• nabycie umiejętności korzystania w procesie zdrowienia z pomocy innych ludzi, głównie w osobach profesjonalistów i trzeźwiejących alkoholików;

• nabycie umiejętności umożliwiających rozpoznawanie sytuacji, które grożą powrotem do picia.  

Współuzależnienie

Współuzależnienie dotyczy osób związanych z osobami uzależnionymi. Jest szczególnym współudziałem w uzależnieniu osoby bliskiej emocjonalnie, obejmującym szereg wymiarów życia psychicznego oraz działań osoby współuzależnionej.
Bardzo charakterystyczne dla osoby współuzależnionej jest:

• Stałe uzależnienie własnej samooceny od umiejętności kontrolowania siebie i innych w sytuacji zagrożenia.

• Branie na siebie odpowiedzialności za zaspokajanie potrzeb innych, nawet kosztem niezaspokojenia swoich własnych.

• Problemy związane z wyznaczaniem granicy między zbliżaniem a zachowaniem dystansu oraz związany z tym lęk.

• Skłonność do związków z osobami o zaburzonej osobowości, uzależnionymi od substancji chemicznych, współuzależnionymi i/lub o zaburzonych popędach.

Zachowania typowe dla osoby współuzależnionej:

• ograniczająca własne potrzeby i wartości koncentracja wokół zachowań alkoholowych osoby uzależnionej

• przejęcie i rozwinięcie systemu iluzji i zaprzeczania (racjonalizacje, zaprzeczanie: on nie jest alkoholikiem)

• przejęcie kontroli nad relacją: uzależniony-substancja, ograniczające odpowiedzialność osoby pijącej

• zaburzenia życia emocjonalnego (chaos emocjonalny, huśtawka nastrojów, stany lękowe i depresyjne, napięcie i stan ciągłego "pogotowia emocjonalnego")

• zakłócenie czynności poznawczych (zagubienie, brak poczucia kierunku i sensu, zakłócenie wzorców normy i zdrowia, nierealistyczne oczekiwania)

• wzrost tolerancji na destrukcję i kompulsywne przywiązanie

• zaburzenia psychosomatyczne

• własne uzależnienie lub nadużywanie substancji psychoaktywnych

• desperacja i pustka duchowa.

Grupy Samopomocowe - AA

Program na 24 godziny - Oaza spokoju

• Właśnie dzisiaj chcę przeżyć ten dzień dobrze i nie od razu załatwić w nim problemy całego mojego życia. Spróbuję przeżyć go tak, jak nie miałbym jeszcze odwagi żyć przez resztę mego życia.

• Właśnie dzisiaj chcę być szczęśliwy. Zakładam że prawdą jest "najczęściej ludzie są na tyle szczęśliwi, na ile postanowią nimi być"

• Właśnie dzisiaj chcę dostosować się do tego co jest, a nie próbować dostosowywać wszystkiego do moich własnych życzeń.

• Chcę sprostać mojemu losowi, jakikolwiek on będzie.

• Właśnie dzisiaj chcę ćwiczyć mój umysł. Chcę poznawać rzeczy godne poznawania. Chcę nauczyć się czegoś użytecznego. Chcę czytać coś wymagającego wysiłku, myślenia, skupienia.

• Właśnie dzisiaj chcę ćwiczyć moją wolę na trzy sposoby: zrobię coś dobrego i nie wypomnę tego, ani nie pochwalę się tym. Dokonam co najmniej dwu rzeczy, na które zwykle nie mam ochoty. Nie okażę nikomu że moje uczucia zostały zranione.

• Właśnie dzisiaj chcę mieć plan postępowania, mogę nie trzymać się go ściśle, lecz spróbuję uchronić się od pochopności i niezdecydowania.

• Właśnie dzisiaj znajdę spokojną chwilę i spróbuję się odprężyć. Spojrzę wtedy na moje życie z lepszej perspektywy.

• Właśnie dzisiaj chcę pozbyć się obaw i cieszyć się tym co piękne. Ufam że dając z siebie dużo światu, dużo przez to zyskam.

• Właśnie dzisiaj chcę być zgodny z otoczeniem. Chcę dobrze wyglądać, być odpowiednio ubrany, mówić spokojnym tonem, być uprzejmym, nie krytykować niczego, nie wyszukiwać "dziury w całym" i nie zmieniać nikogo z wyjątkiem siebie samego.

DWANAŚCIE KROKÓW AA

1. Przyznaliśmy, że jesteśmy bezsilni wobec alkoholu, że przestaliśmy kierować własnym życiem.

2. Uwierzyliśmy, że Siła Większa od nas samych może przywrócić nam zdrowie.

3. Postanowiliśmy powierzyć naszą wolę i nasze życie opiece Boga, jakkolwiek Go pojmujemy.

4. Zrobiliśmy gruntowny i odważny obrachunek osobisty.

5. Wyznaliśmy Bogu, sobie i drugiemu człowiekowi istotę naszych błędów.

6. Staliśmy się całkowicie gotowi, aby Bóg uwolnił nas od wszystkich wad charakteru.

7. Zwróciliśmy się do Niego w pokorze, aby usunął nasze braki.

8. Zrobiliśmy listę osób, które skrzywdziliśmy i staliśmy się gotowi zadośćuczynić im wszystkim.

9. Zadośćuczyniliśmy osobiście wszystkim, wobec których było to możliwe, z wyjątkiem tych przypadków, gdy zraniłoby to ich lub innych.

10. Prowadziliśmy nadal obrachunek osobisty, z miejsca przyznając się do popełnionych błędów.

11. Dążyliśmy poprzez modlitwę i medytację do coraz doskonalszej więzi z Bogiem, jakkolwiek Go pojmujemy, prosząc jedynie o poznanie Jego woli wobec nas oraz o siłę do jej spełniania.

12. Przebudzeni duchowo w rezultacie tych Kroków, staraliśmy się nieść posłanie innym alkoholikom i stosować te zasady we wszystkich naszych poczynaniach.

DWANAŚCIE TRADYCJI AA

1. Nasze wspólne dobro powinno być najważniejsze; wyzdrowienie każdego z nas zależy bowiem od jedności Anonimowych Alkoholików.

2. Jedynym i najważniejszym autorytetem w naszej Wspólnocie jest miłujący Bóg, jakkolwiek może się On wyrażać w sumieniu każdej grupy. Nasi przewodnicy są tylko zaufanymi sługami, oni nami nie rządzą.

3. Jedynym warunkiem przynależności do AA jest pragnienie zaprzestania picia.

4. Każda grupa powinna być niezależna we wszystkich sprawach, za wyjątkiem tych spraw, które dotyczą innych grup lub AA jako całości.

5. Każda grupa ma jeden główny cel: nieść posłanie alkoholikowi, który wciąż cierpi.

6. Grupa AA nigdy nie powinna popierać, finansować ani użyczać nazwy AA żadnym pokrewnym ośrodkom ani jakimkolwiek przedsiębiorstwom, ażeby problemy finansowe, majątkowe lub sprawy ambicjonalne nie odrywały nas od głównego celu.

7. Każda grupa AA powinna być samowystarczalna i nie powinna przyjmować dotacji z zewnątrz.

8. Działalność we wspólnocie AA powinna zawsze pozostać honorowa; dopuszcza się jednak zatrudnianie niezbędnych pracowników w służbach AA.

9. Anonimowi Alkoholicy nie powinni nigdy stać się organizacją; dopuszcza się jednak tworzenie służb i komisji bezpośrednio odpowiedzialnych wobec tych, którym służą.

10. Anonimowi Alkoholicy nie zajmują stanowiska wobec problemów spoza ich Wspólnoty, żeby imię AA nie zostało uwikłane w publiczne polemiki.

11. Nasze oddziaływanie na zewnątrz opiera się na przyciąganiu, a nie na reklamowaniu; musimy zawsze zachowywać osobistą anonimowość wobec prasy, radia i filmu.

12. Anonimowość stanowi duchową podstawę wszystkich naszych tradycji, przypominając nam zawsze o pierwszeństwie zasad przed osobistymi ambicjami.

Przydatne linki:

http://www.parpa.pl/

http://www.narkomania.gov.pl/

http://www.psychologia.edu.pl/

http://www.addictionsinfo.eu/startpage.php?select_lang=pol

http://www.akmed.waw.pl/

Jarosław Skommer

PROMOCJA ZDROWIA

Dokładnie przed dwudziestu laty, w 1986 roku w Ottawie zorganizowano pierwszą konferencję naukową, która sformułowała podstawy teoretyczne i organizacyjne promocji zdrowia. Wielowiekowa idea konieczności ochrony zdrowia jednostki i społeczeństwa oraz zapobiegania chorobom została obudowana nowymi metodami i formami działania. Poprzez ideę promocji zdrowia zaczęto poszukiwać nowych rozwiązań strukturalnych i organizacyjnych, które nadążały by za szybkim rozwojem cywilizacyjnym społeczeństwa i wynikających z niego zagrożeń zdrowotnych.

Promocja zdrowia pojawia się jako koncepcja określająca pewną ogólną tendencję zmian w strategii radzenia sobie z problemami zdrowotnymi początku XXI wieku. Problemami, których nie można już skutecznie rozwiązywać stosując dotychczasowe sposoby działania.

Pojęcie promocji zdrowia

Promocja zdrowia to:

- proces umożliwiający każdemu człowiekowi zwiększenie oddziaływania na jego zdrowie w sensie jego poprawy i utrzymania

- efektywna działalność społeczeństwa na rzecz określania i powodowania zmian czynników warunkujących zdrowie

- działania polegające na osiąganiu poprawy stanu zdrowia społeczeństwa poprzez zmianę postaw, zachowań, a wreszcie stylu życia w zdrowiu ludzi

- tworzenie prozdrowotnych warunków w otoczeniu życia człowieka, tak by podjęcie zachowań służących zdrowiu stało się bardziej prawdopodobne.

Promocja zdrowia jest, więc z jednej strony, działalnością zmierzającą do właściwego ukształtowania zachowań jednostki lub populacji w odniesieniu do zdrowia. Z drugiej, działalnością kreującą środowisko życia ludzi, by mogli oni dokonywać w jego ramach racjonalnych wyborów zdrowotnych.

Istotą promocji zdrowia jest jej wielosektorowość, co oznacza, że powinno się tworzyć jednocześnie warunki prozdrowotne w zakresie: obowiązującego prawa, edukacji zdrowotnej, wychowania zdrowotnego, organizacji opieki zdrowotnej, propagandy zdrowotnej oraz polityce zdrowotnej i społecznej. Wymienione czynniki w największym stopniu decydują o tym, jaki jest system wartości i normy, a co za tym idzie zachowania i styl życia jednostki czy określonych populacji. W materiałach WHO mówi się o tym, że promocja zdrowia musi być lokalizowana tam gdzie ludzie: mieszkają, uczą się, pracują, bawią, wychowują czy korzystają z opieki zdrowotnej.

Poprzez działania promocji zdrowia tworzy się warunki u m o ż l i w i a j ą c e k a ż d e m u c z ł o w i e k o w i z w i ę k s z e n i e o d d z i a ł y w a n i a n a w ł a s n e z d r o w i e.

Przez warunki należy rozumieć:

1. Podnoszenie świadomości zdrowotnej ludzi np. w wyniku oddziaływań wychowawczych,

2. Poszerzenie wiedzy na temat zagadnień zdrowotnych, uczenie czym jest zdrowie i poprzez jaki typ zachowań można zdrowie utrzymywać lub ulepszać

3. Tworzenie właściwej infrastruktury w środowisku życia człowieka, która nie tylko będzie sprzyjać, ale także umożliwiać dokonywanie właściwych wyborów zdrowotnych

4. Tworzenie właściwych rozwiązań strukturalnych, organizacyjnych zakresie polityki społecznej, która spowoduje wzrost jakości życia człowieka, szczególnie na płaszczyźnie materialnej.

5. Tworzenie właściwych regulacji prawnych, które w większym stopniu spowodują potrzebę lub nawet konieczność zmian zachowań zdrowotnych społeczeństwa.

6. Rozwijanie demokracji lokalnej - problem szczególnie często podnoszony w dokumentach WHO, która spowoduje możliwość większego wpływu środowisk lokalnych na poszczególne instytucje współodpowiedzialne za kreowanie zachowań zdrowotnych.

Za określonym typem działania w promocji zdrowia kryją się jednocześnie określone instytucje, które ponoszą odpowiedzialność za kreowanie odpowiednich, prozdrowotnych warunków życia człowieka. Są to rodzina, instytucje oświatowe, środki masowego przekazu, struktury samorządowe i polityczne kraju, instytucje służby zdrowia, organizacje społeczne (np. sportowe, samopomocowe).

Promocja zdrowia zależy, więc od umiejętności porozumienia się ludzi reprezentujących różne środowiska zawodowe, a niekiedy różne interesy społeczne. Pokazuje także, że osiągnięcie sukcesu w walce o zdrowie ludzi, wymaga demedykalizacji ochrony zdrowia czyli wyjścia, we współczesnej polityce zdrowia publicznego, poza struktury służby zdrowia.

Argumenty przemawiające za promocją zdrowia

Jeśli promocja zdrowia to w głównej mierze oddziaływanie na styl zdrowia ludzi i kreowanie zdrowego środowiska życia ludzi należało by znaleźć argumenty przemawiające za racjonalnością takich działań.

Do argumentów tych należy zaliczyć:

1. czynniki warunkujące poprawę stanu zdrowia społeczeństwa - Raport Center for Disease Control z Atlanty wskazuje, że poprawa stanu zdrowia następowała w przeszłości (w społeczeństwie USA) w wyniku zintegrowanych działań likwidujących przyczyny głównych przyczyn zgonów. Pod koniec XIX wieku i w początkach XX były to działania określane mianem higienizacji społeczeństwa. Elementami owej higienizacji były udoskonalenia sanitarno-higieniczne oraz wprowadzenie masowych szczepień ochronnych. Działania te były skuteczne gdyż znacznie zmniejszały, a właściwie likwidowały choroby zakaźne jako, wówczas główne, przyczyny zgonów ludzi. W okresie II Wojny Światowej i tuż po niej czynnikiem poprawiającym stan zdrowia ludzi, mierzony liczbą zgonów na 100 tys. mieszkańców były odkrycia w zakresie chemii i farmakologii. Współcześnie wykazano, że efektywna staje się zmiana stylu życia. Istnieje więc empiryczny dowód na skuteczność działań promocyjnych.

2. determinanty stanu zdrowia jednostki - Klasyczny już dziś raport kanadyjskiego badacza Lalonde'a wskazuje, że głównymi determinantami stanu zdrowia są: styl życia (53%), środowisko /społeczne i fizyczne/ (21%), genetyka (16%) oraz służba zdrowia (10%). Inwestowanie więc w polityce zdrowia publicznego w kreowanie stylów życia i środowiska uznać należy za bardzo wskazany.

3. charakterystyka współczesnych, głównych przyczyn zgonów - Dominujące obecnie przyczyny zgonów czyli tzw. choroby cywilizacyjne określa się, na płaszczyźnie epidemiologii, chorobami o behawioralnej etiologii lub też chorobami złego stylu życia. Co oznacza, że przyczyna powstania choroby bardzo często tkwi w sposobie przyjmowanych na co dzień przez jednostkę negatywnych zachowań zdrowotnych.

4. względnie wysoka skuteczność programów profilaktycznych i promocyjnych - Przyjąć należy, powołując się na liczne przykłady z literatury przedmiotu, że powszechne i profesjonalne programy profilaktyczne i promocyjne, mogą skutecznie zmieniać nawyki, zachowania i style życia ludzi w niektórych aspektach zdrowia. Zmiana ta skutkować powinna, poprzez podjęcie przez ludzi zachowań prozdrowotnych, poprawą niektórych wskaźników epidemiologicznych. Np. spadek liczby osób palących - zmniejszeniem chorób nowotworowych, czy chorób odtytoniowych; wyższa aktywność fizyczna i zmiana złych nawyków żywieniowych - spadkiem zachorowań na choroby serca itp.

Strategie promocji zdrowia

W wiedzę o tym, jak promocję zdrowia wprowadzać w praktykę działań dla zdrowia zaopatrują nas przede wszystkim materiały tzw. Karty Ottawskiej, które precyzują 5 współzależnych działań, które muszą być podejmowane równocześnie i które stanowią strategię promocji zdrowia.

Są to:

1. Określenie polityki zdrowia publicznego

Zgodnie z koncepcją promocji zdrowia polityka zdrowia publicznego powinna wyjść poza tradycyjne struktury służby zdrowia. Polityka ta musi uwzględniać różnorodne sposoby rozwiązywania problemów zdrowia począwszy od inicjatyw ustawodawczych, polityki budżetowej i podatkowej a na reorganizacji dotychczasowej struktury opieki zdrowotnej kończąc. Należy diagnozować oraz usuwać przeszkody i opory wobec polityki społecznej, uwzględniając aspekty zdrowotne w wielu dziedzinach życia, które pojawiają się poza sektorem służby zdrowia. W zupełnie nowym świetle stawia się tutaj rolę i zadania polityka zdrowotnego, który by osiągnąć sukces w walce o zdrowie społeczeństwa musi wyraźnie wyjść poza tradycyjnie rozumianą strukturę opieki zdrowotnej.

2. Tworzenie środowisk wspierający

Ta strategia narzuca społeczeństwu, w skali ogólnoświatowej, regionalnej czy lokalnej, tworzenie sieci instytucji wzajemnego wsparcia i wzajemnej troski o środowisko społeczne i fizyczne, w którym człowiek żyje. Każdy z nas staje się bowiem odpowiedzialny tak za zachowanie zasobów naturalnych w świecie jak i niesienia pomocy, psychologicznego wsparcia drugiemu człowiekowi.

3. Wzmacnianie inicjatyw i działań społecznych na rzecz zdrowia

Rozwój cywilizacyjny wymaga wykorzystania istniejących zasobów naturalnych i ludzkich w celu wzmocnienia samopomocy i poparcia społecznego, a także rozwijania systemów zwiększających udział społeczeństwa w ukierunkowaniu działań z punktu widzenia promocji zdrowia. Społeczeństwo musi być inspirowane poprzez właściwą politykę zdrowia publicznego do współodpowiedzialności za swoje zdrowie. Powinno posiadać pełny dostęp do informacji, edukacji zdrowotnej, a także środków finansowych.

4. Rozwijanie umiejętności osobniczych

Podjęcie działań na rzecz własnego zdrowia będzie możliwe tylko wówczas kiedy jednostka będzie rozumiała sens podejmowania owych działań. Wymaga więc to procesu ustawicznego uświadamiania i kształcenia człowieka, tak aby każdy był w stanie sprostać problemom zdrowotnym poszczególnych etapów życia. Promocja zdrowia wspomaga indywidualny rozwój człowieka poprzez udział w procesie jego wychowania, edukacji zdrowotnej, propagandy zdrowotnej itp.

5. Reorientacja świadczeń zdrowotnych

Reorientacja ta dotyczy budowy takiego systemu w ramach resortu ochrony zdrowia, który zająłby się problematyką zdrowia. Współczesna służba zdrowia powinna bowiem bardziej zająć się promocją zdrowia, wyjść poza dotychczasową odpowiedzialność jedynie za dostarczanie świadczeń leczniczych. Działalność służby zdrowia powinna bowiem dotyczyć także wspomagania jednostek i całych społeczeństw w ich dążeniu do ulepszania, potęgowania zdrowia. Wymaga to przebudowy organizacji służby zdrowia, tak aby była ona zdolna brać pod uwagę całokształt potrzeb człowieka.

Przedstawiony powyżej tekst jest jedynie elementarnym, subiektywnym szkicem wprowadzającym do promocji zdrowia. Promocja zdrowia jest zagadnieniem kreatywnym i twórczym, który cały czas podlega ewolucji. Spotkania autora tego tekstu ze studentami mają prowokować do dyskusji nad wieloma problemami i wątpliwościami, które pojawiają się przy poznawaniu idei promocji zdrowia.

Do głównych pytań problemowych należą tu:

Czy promocja zdrowia jest utopią, przywilejem czy koniecznością współczesnych działań zdrowotnych?

Na ile strategie promocji zdrowia, określone w „Karcie Ottawskiej” przystają do warunków ekonomicznych, organizacyjnych i mentalnych współczesnej Polski?

Czy polska służba zdrowia i jej pracownicy mają świadomość skuteczności oddziaływań promocyjnych i kompetencje do ich skutecznego wprowadzenia?

Czy student akademii medycznej kształcony jest w zakresie umiejętności profesjonalnego oddziaływania, wpływania, zmiany zachowań swoich klientów (pacjentów)?

Jakie istnieją i jaki mają charakter czynniki utrudniające realizację promocji zdrowia w Polsce?

Czy promocję zdrowia można „wprowadzać” w każdym społeczeństwie, czy też muszą być spełnione określone warunki progowe do jej wprowadzania?

Literatura

Skommer J. Promocja zdrowia. W „Podstawy higieny” Marcinkowski J. [red.], Volumed, Wrocław 1997

Wybrane materiały źródłowe i dokumenty podstawowe dotyczące promocji zdrowia. Materiały konferencyjne

Ewa Ulatowska-Szostak

SRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA ZDROWIA

Zdrowie jest rezultatem oddziaływania czynników otoczenia w postaci bodźców środowiskowych oraz czynników warunkujących sposób i rodzaj odpowiedzi organizmu na dany bodziec.

Mówiąc o bodźcach środowiskowych mamy na uwadze wszystkie elementy otoczenia, z którymi człowiek styka się i pod wpływem których pozostaje w ciągu swego życia. Człowiek podobnie jak wszystkie inne organizmy żywe, uzależniony jest od jakości środowiska, w którym bytuje. Oznacza to, ze czynników o decydującym znaczeniu dla zdrowia po za genetycznymi uwarunkowaniami, należy poszukiwać wśród tych, które charakteryzują środowisko jego bytowania.

Człowiek żyjąc w zróżnicowanym środowisku podlega narażeniom na wiele czynników, które można zmierzyć. O wiele trudniej jest, szczególnie, gdy tych czynników jest wiele, określić ich wpływ na zdrowie. Dlatego też, same pomiary stanu środowiska, w sensie stężeń i natężeń

czynników szkodliwych i porównanie ich z wartościami dopuszczalnymi nie zawsze są wystarczające dla określenia ich wpływu na zdrowie.

Źródła narażenia na substancje szkodliwe (ksenobiotyki) w środowisku

. Zanieczyszczone powietrze atmosferyczne

. Zanieczyszczona woda

. Żywność

. Powietrze pomieszczeń zamkniętych

. Zanieczyszczona gleba

. Odpady

. Hałas

. Promieniowanie jonizujące i niejonizujące

Wybrane cechy narażenia na szkodliwe czynniki środowiskowe

1. Złożoność

2. Długi czas ekspozycji

3. Narażenie na różne, zazwyczaj niskie stężenia (natężenia)czynników

4. Różnorodny mechanizm działania

5. Wzajemne oddziaływanie czynników szkodliwych miedzy sobą

6. Brak specyficznych skutków zdrowotnych narażenia na wiele środowiskowych czynników szkodliwych

7. Zróżnicowany, niekiedy długi okres latencji pomiędzy narażeniem i wystąpieniem objawów choroby

Łańcuch powiązań miedzy ekspozycją a końcowym efektem

1. ekspozycja na ksenobiotyki występujące np.: w powietrzu, wodzie, glebie, pożywieniu innych składowych środowiska

2. wnikniecie ksenobiotyku do wnętrza organizmu ( ilość, która wnika zależy od wrażliwości osobniczej)

3. rozprowadzenie ksenobiotyku droga krwi, limfy, włókien nerwowych do różnych tkanek

4. reakcja z białkami, enzymami, kwasami nukleinowymi i innymi składnikami środowiska wewnątrzustrojowego

5. zmiany w strukturze i funkcji komórek

OCENA NARAŻENIA NA CZYNNIKI ŚRODOWISKOWE

SCHEMAT NADZORU OBCIĄŻEŃ SZKODLIWOSCIAMI ŚRODOWISKOWYMI

Obciążenie zewnętrzne	Szkodliwości środowiskowe	Monitoring środowiskowy
Obciążenie wewnętrzne	Szkodliwości w organizmie człowieka	biomonitoring
Efekty subkliniczne	Odchylenia wielkości biologicznych od norm
Uszkodzenia zdrowia; choroby	Chorobowość umieralność	Kazuistyka Epidemiologiczny nadzór nad zdrowiem, „medycyna srodowiskowa”

W oparciu o Z.Jethon „Środowiskowe uwarunkowania zdrowia”

Ocena narażenia na czynniki fizyczne

Optymalnym założeniem każdego środowiska jest zapewnienie tzw. komfortu cieplnego.

Komfort cieplny oznacza taki układ warunków cieplnych otoczenia, w których człowiek zachowuje równowagę cieplną najmniej obciążając procesy termoregulacyjne organizmu.

Mechanizmy termoregulacyjne:

1. termoregulacja fizyczna:

• skóra- 82% (utrata bierna ciepła, utrata czynna ciepła),

• układ oddechowy,

• przewód pokarmowy i układ moczowy

termoregulacja chemiczna.

W zapewnieni komfortu cieplnego pewną role odgrywają czynniki konstytucjonalne czy przyzwyczajenia; niewątpliwie jednak najważniejsza jest rola czynników mikroklimatycznych

( kompleks czynników fizycznych środowiska takich jak: temperatura, wilgotność, ruch powietrza oraz promieniowanie cieplne, biorących udział w wymianie cieplnej organizmu ludzkiego z otoczeniem)

Efekt cieplny spowodowany łącznym oddziaływaniem na organizm temperatury, wilgotności i ruchu powietrza nazywamy wpływem ochładzającym atmosfery(WOA)

WOA jest wskaźnikiem intensywności ciepła odczuwanego przez ustrój człowieka wskutek łącznego działania w/w czynników.

Metody oznaczania WOA:

• metodę temperatur efektywnych

• metoda katatermometryczna

Ocena narażenia na czynniki chemiczne

Postępująca degradacja środowiska naturalnego zagraża istnieniu wielu populacjom zwierząt i człowieka. Większość organizmów żywych jest przystosowana do przeżycia w specyficznych środowiskach i wymiera, gdy zostanie przekroczona bariera zdolności adaptacyjnych do poziomu zanieczyszczeń.

Termin “zanieczyszczenie” jest definiowany ogólnie jako degradacja ekosystemu i występuje, gdy obce substancje chemiczne, fizyczne bądź biologiczne zmiany, oddziaływają na życie człowieka, zwierząt i roślin niekorzystnie aż do wyraźnego szkodliwego wpływu.

Każdy składnik środowiska ma pod względem wartości prozdrowotnej ma swoje optimum wpływu, którego poziom współdecyduje o możliwości przebywania w danych warunkach.

Monitoring środowiskowy

Monitorowanie skażenia środowiska stało się wymogiem chwili i musi być traktowane jako element kontroli i przewidywania zagrożeń.

Ocena szkodliwych czynników w środowisku naturalnym - pomiar wybranych substancji wskaźnikowych w trzech zasadniczych elementach, tj. powietrzu, wodzie i glebie, rzadziej w żywności i porównanie wyników z ustalonymi ustawowo normatywami(NDS lub ich modyfikacje np. D₃₀, D₂₄, D_A)

Zgodnie z Zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych i Leśnictwa np.w powietrzu atmosferycznym powinno się monitorować stężenia 172 związków chemicznych, wśród których udokumentowane działanie rakotwórcze posiada 28 substancji, a teratogenne - pięć).

system REACH (Registration, Evaluation, Authorisation of Chemicals).Nowe prawo w zakresie toksycznych substancji chemicznych, które ma zostać wprowadzone w europejskiej, a w następstwie i w polskiej legislacji, dotyczące kontroli i zarządzania chemikaliami jest

Głównym celem systemu, w intencji twórców, jest doprowadzenie do identyfikacji i stopniowej eliminacji najbardziej szkodliwych substancji.

Monitoring biologiczny(biomonitoring)

Miernikiem ,umożliwiającym ocenę zagrożenia człowieka związaną z obecnością czynników szkodliwych w środowisku, jest analiza jego tkanek lub płynów ustrojowych prowadząca do wykrycia w nich egzogennych substancji chemicznych, ich metabolitów, zmienionych poziomów enzymów oraz innych substancji biochemicznych związanych z interakcją szkodliwych związków chemicznych systemem biologicznym człowieka.

Biomarker wg WHO „każdy pomiar interakcji zachodzącej w systemach

biologicznych z potencjalnymi zagrożeniami, mogącymi mieć charakter chemiczny, fizyczny lub biologiczny. Mierzona odpowiedź organizmu wywołana tą interakcją może mieć charakter funkcjonalny, fizjologiczny, biochemiczny na poziomie komórkowym lub

molekularny na poziomie subkomórkowym.

Biomarkery ekspozycji (narażenia) obecne wewnątrz organizmu mierzalne egzogenne substancje lub ich metabolity lub też produkty interakcji między czynnikiem szkodliwym i

docelowymi komórkami lub cząsteczkami.

Biomarkery skutków mierzalne biochemiczne, fizjologiczne, behawioralne i inne

zmiany zachodzące wewnątrz organizmu, które w zależności od wielkości mogą być rozpoznawane jako łączące się z już obecnymi lub mogącymi się pojawić później

zaburzeniami zdrowotnymi i chorobami.

Biomarkery wrazliwosci wskaźniki wrodzonej lub nabytej zdolności organizmu do odpowiedzi wywołanej ekspozycją na specyficzny czynnik szkodliwy.

Zintegrowan monitoring środowiska i zdrowia

Schemat DPSEEA WHO - syntetyczne ujęcie łańcucha przyczynowo-skutkowego środowiskowych skutków zdrowotnych

• Siły wymuszające (driving forces): np. rozwój ekonomiczny, przyrost naturalny, rozwój technologii

• Presje (pressures):np. wielkość produkcji i konsumpcji, produkcję odpadów komunalnych i przemysłowych

• Stan istniejący (state): zagrożenia środowiskowe, źródła emisji, poziomy zanieczyszczeń w powietrzu, itp.

• Narażenie (exposure):np. narażenie, dawka pobrana, dawka wchłonięta

• Skutek zdrowotny (effect): np. samopoczucie, chorobowość, umieralność itp.

• Działanie (action): zespół możliwych lub niezbędnych działań na poszczególnych,

wcześniejszych etapach łańcucha

2

---