Tekst - dyskurs. Kompozycja i spójność tekstu. Delimitacja

1. Znaczenie terminu tekst. Tekst jako przedmiot badań naukowych

Polski wyraz tekst - to adaptowane zapożyczenie łacińskiego rzeczownika textus o znaczeniu pierwotnym `tkanina, plecionka'. Współcześnie w humanistyce jest terminem używanym albo w znaczeniu szerszym, upowszechnionym przez badaczy kultury i semiotyków (por. np. prace badaczy tzw. szkoły moskiewsko-tartuskiej, np. J. Łotmana, Semiotyka filmu, 1983; B. Uspienskiego, Historia i semiotyka 1998 ; spośród polskich prac warto wymienić książkę S.Żółkiewskiego Teksty kultury z 1988 r.), odniesionym do wszelkich wytworów kultury, będących dobrem zbiorowym i wynikiem twórczości wielu pokoleń (jak teatr, film, taniec, a nawet strój), albo w znaczeniu węższym, określającym, mówiąc najogólniej, `mówioną lub pisaną, ponadzdaniową strukturę znakową, stanowiącą całość informacyjną'. Tekst w drugim z podanych znaczeń będzie przedmiotem tego wykładu.

Już w starożytności poetyka i retoryka (por. np. u Arystotelesa czy Kwintyliana) podejmowały refleksję nad tekstami językowymi. Ograniczała się ona jednak tylko do kanonu tekstów perswazyjnych i artystycznych. Teoria tekstu jako dyscyplina badawcza wiedzy filologicznej, podejmująca kompleksowy opis tekstów funkcjonalnie różnorodnych, zaczęła się rozwijać dopiero w wieku XX, intensywniej począwszy od przełomu lat 60/70. (choć pewne „idee tekstologiczne” spotkać można już w pracach z lat 30.). Ma ona do dziś charakter interdyscyplinarny: wyrasta na styku językoznawstwa, teorii literatury, retoryki, stylistyki, a nawet psychologii i socjologii.

Na gruncie rozmaitych metodologii badawczych i w związku z różnym zakresem prowadzonych badań zyskuje różne nazwy: gramatyka tekstu, teoria tekstu, lingwistyka tekstu, tekstologia. Nazwę tekstologia spopularyzował na gruncie polskim J. Bartmiński. Jeśli się ją stosuje, lepiej dodać przydawkę gatunkującą: językoznawcza lub lingwistyczna. Pozwala to odróżnić zakresowo tekstologię, rozumianą jako nauka o tekście, od tekstologii - dziedziny tradycyjnie zajmującej się edytorstwem tekstów.

W Polsce wielką rolę w rozwoju badań tekstowych odegrali: M.R. Mayenowa (por M. R. Mayenowa 1971, 1974, 1976), A. Bogusławski (por. A. Bogusławski, 1983), A. Wierzbicka, T. Dobrzyńska i J. Bartmiński. W polskiej teorii tekstu można mówić dzisiaj o istnieniu 3 szkół jego badania. Są nimi: szkoła warszawska (np. M.R. Mayenowa, T. Dobrzyńska, A. Wierzbicka, A. Bogusławski), lubelska ( np. J. Bartmiński, A. Pajdzińska, R. Tokarski), mająca szczególne zasługi dla badania semantyki tekstów artystycznych lub folklorystycznych, a także mechanizmów kreowania świata w tekstach, i szkoła katowicko-opolska (np. S. Gajda, U. Żydek-Bednarczuk).

W związku z rozwijającymi się w II połowie XX w. badaniami anglo-amerykańskimi nad językiem mówionym, skupiającymi się na tekstach mówionych i procesie wymiany znaczeń między partnerami komunikacji, stale kontrolującymi sytuację i analizującymi konsekwencje tej wymiany, rozwinął się inny kierunek badań tekstologicznych. Można go nazwać pragmatycznym (komunikacyjno-działaniowym).

Jest on obecny w teorii tekstu od przełomu lat 70/80., a szczególnie jest rozwijany w latach 90. Reprezentują go w badaniach tekstologicznych prace, których autorzy traktują tekst jako zdarzenie komunikacyjne i skupiają się nie tylko na wytworze działania, ale i na okolicznościach jego powstania.

W ujęciu pragmatycznym charakterystyczne jest uznanie, że ustalenie kryteriów tekstowości z wykorzystaniem opisu składniowego jest niemożliwe. Wyznacznikiem tekstowości bardziej niż spójność formalna jest spójność globalna, czyli koherencja: przyjmuje się, że tekst jest skonstruowany według jakiegoś wewnętrznego planu semantycznego, który odbiorca musi zrekonstruować w procesie odbioru.

Na gruncie kierunku pragmatycznego zwycięża nowy termin na określenie dynamicznego ujęcia tekstu. Jest nim dyskurs.

2. Pojęcie dyskursu w teorii tekstu

Tradycyjnie pojęcie dyskursu było wiązane tylko z mówieniem (nie pisaniem). Oznaczało dłuższą wypowiedź, opartą na rozumowaniu, wnioskowaniu lub innych czynnościach mentalnych (por. hasło dyskurs w Słowniku terminów literackich pod red. M. Głowińskiego, Wrocław 1998). W nowym znaczeniu, powstałym na gruncie tekstologii pragmatycznej, odnosi się do produktu językowego wraz z ze wszystkimi elementami aktu komunikacji, a w szczególności z kontekstem pozajęzykowym, na który składają się: okoliczności, role społeczne rozmówców, intencje nadawcy, itp.

W ostatnich latach zakres terminu uległ dalszemu poszerzeniu. Po pierwsze bywa używany na określenie płaszczyzny pośredniej między lange a parole, a więc określenie normy zachowań werbalnych, na którą składają się techniki budowania wypowiedzi w określonej sytuacji komunikacyjnej, pewne strategie komunikacyjne akceptowane w danej kulturze (np. dyskurs naukowy, dyskurs religijny) - w tym znaczeniu bliski jest zakresowo terminowi styl funkcjonalny. Po drugie stosowany jest na określenie całej sfery komunikacji publicznej, gdzie chodzi o sposób mówienia wraz z propagowanymi myślami, wartościami, koncepcjami, ideami (np. dyskurs liberalny, dyskurs edukacyjny, dyskurs feministyczny). Takie rozumienie pojęcia dyskurs właściwe jest na przykład pracom M. Foucaulta.

3. Spójność tekstu (koherencja i kohezja)

Podstawową własnością tekstu jest spójność, oparta na trzech jednościach:

• tekst jest sformułowany przez jeden (choć niekoniecznie jednostkowy) podmiot mówiący;

• tekst jest adresowany do jednego odbiorcy (nie chodzi o jednostkę biologiczną, lecz obowiązujący typ wiedzy o świecie wymagany od odbiorcy);

• tekst dotyczy jednego, dowolnie szerokiego tematu (jest o czymś), rozwijanego w zaplanowany przez nadawcę sposób.

Wymienione właściwości tekstu tworzą rodzaj spójności nazywany koherencją, spójnością semantyczną lub globalną. Zdaniem badaczy - wyznawców dynamicznych ujęć tekstu to właśnie spoistość treściowa jest warunkiem wystarczającym, by zbiór słów mógł być rozpoznany jako znacząca całość, czyli tekst. Na takim rodzaju spójności opartych jest wiele tekstów literackich: monologi wewnętrzne czy narracja ujęta w strumień świadomości. Tekst jawi się odbiorcy jako semantycznie spójny, koherentny w określonej sytuacji: konieczny jest pewien zasób wiedzy o świecie, wymagane jest zaangażowanie odbiorcy w odtworzenie głębokiego planu wypowiedzi. Jako ilustracja tekstu, którego spójność ma charakter globalny, niech posłuży wiersz Pogrzeb Wisławy Szymborskiej:

„tak nagle, kto by się tego spodziewał”

„nerwy i papierosy, ostrzegałem go”

`jako tako, dziękuję”

rozpakuj te kwiatki”

„brat też poszedł na serce, to pewnie rodzinne”

z tą brodą to bym pana nigdy nie poznała”

„sam sobie winien, zawsze się w coś mieszał”

„miał przemawiać ten nowy, jakoś go nie widzę”

„Kazek w Warszawie, Tadek za granicą”

„ty jedna byłaś mądra, że wzięłaś parasol”

„cóż z tego, ze był najzdolniejszy z nich”

„pokój przechodni, Baśka się nie zgodzi”

owszem, miał rację, ale to jeszcze nie powód”

„z lakierowaniem drzwiczek, zgadnij ile”

dwa żółtka, łyżka cukru”

„nie jego sprawa, po co mu to było”

„same niebieskie i tylko małe numery”

„pięć razy, nigdy żadnej odpowiedzi”

„niech ci będzie, że mogłem, ale i ty mogłeś”

„dobrze, że chociaż ona miała tę posadkę”

„no, nie wiem, chyba krewni”

„ksiądz , istny Belmondo”

„nie byłam jeszcze w tej części cmentarza”

„śnił mi się tydzień temu, coś mnie tknęło”

„niebrzydka ta córeczka”

„wszystkich nas to czeka”

„złóżcie wdowie ode mnie, muszę zdążyć na”

„a jednak po łacinie brzmiało uroczyściej:

„było, minęło”

„do widzenia pani”

„może by gdzieś na piwo”

„zadzwoń, pogadamy”

„czwórką albo dwunastką”

„ja tędy:

„my tam”
Są teksty, w których spójność wyraża się przez pewne właściwości formalne następujących po sobie zdań, np.:

„Grecy uważali za przejaw szczególnej łaski bogów wyjawienie im swej woli poprzez wyrocznie. Najsławniejsza była wyrocznia delficka, ściągająca licznych pielgrzymów. Pytania ich przekazywał kapłan Pytii, wychowanej w świątyni kapłance, która siadywała na trójnogu i ,odurzona środkami oszałamiającymi, zza chmury kadzideł, wypowiadała słowa, z których kapłani umiejętnie układali odpowiedzi. Były one najczęściej niejasne i dwuznaczne.”

(M. Jaczynowska, A. Mączkowa, W. Tyloch, Historia starożytna, Warszawa 1974 )

Mówi się wówczas o kohezji, nazywanej też spójnością linearną lub strukturalną. Wskaźniki spójności linearnej mogą być, w zależności od tekstu, mniej (na przykład w tekstach dla dzieci) lub bardziej (na przykład w tekstach artystycznych) ukryte.

Najwyraźniejsze wykładniki spójności linearnej mają charakter leksykalny. Należą do nich:

• powtórzenia niedokładne (synonimy, peryfrazy, hiperonimy - wyrazy o treści ogólniejszej, zaimki anaforyczne):

W poniedziałek do Warszawy przylatuje Ojciec św. Papież pozostanie w Warszawie do końca tygodnia.

Podczas wieczoru poetyckiego Anna Nehrebecka recytowała wiersze Pawlikowskiej - Jasnorzewskiej. Wiersze mistrzyni poetyckiej miniatury w interpretacji znanej aktorki nabrały nowego blasku.

Na klombie zakwitły tulipany. Kwiaty tworzyły przed domem kolorowy kobierzec.

W niedzielę spotkałam się z moją przyjaciółką z lat szkolnych. Nie widziałam jej od 10 lat.

• powtórzenia dokładne:

W zawodach polscy zawodnicy zdobyli mistrzostwo świata. Mistrzostwo świata to prawdziwa niespodzianka dla kibiców

• nawiązania o charakterze słowotwórczym

Zdecydowanie wolę prozę niż poezję. Teksty prozatorskie odpowiadają bardziej mentalności człowieka XXI w.

Umiejętność stosowania leksykalnych środków spójnościowych stanowi ważny element kompetencji językowej. Braki w tym zakresie prowadza do błędu niezamierzonej dwuznaczności (jak w zdaniu: *Marek pobił się kiedyś z Wojtkiem. Chłopiec nie może zapomnieć o tym wydarzeniu - Który nie może zapomnieć: Marek czy Wojtek?).

Wśród gramatycznych środków służących budowaniu spójności strukturalnej można wskazać:

• syntaktyczne wyznaczniki ciągłości zdania - konektywy (spójniki łączne, przeciwstawne, wynikowe);

• wykładniki relacji czasowej (jednorodność form czasu);

• paralelizm składniowy (powtórzenia w sąsiadujących zdaniach tego samego schematu syntaktycznego):

Świat opiera się na niesprawiedliwości. Wiedzą o tym dzieci, bo stykają się z nią w szkole. Wiedzą o tym dorośli, bo doświadczają jej w swoim życiu zawodowym.

• struktury kompozycyjne typu: pytanie-odpowiedź;

• układy kontrastowo - semantyczne: zdania z negacją, przeciwstawienia.

Nadawca tekstu, decydując się na zastosowanie obu rodzajów spójności, musi się liczyć z odbiorcą i dostosowywać do możliwości tego ostatniego, jeśli chce by tekst był zrozumiany. Jest to szczególnie ważne, gdy buduje swój tekst tylko w oparciu o spójność globalną - powinien wówczas uwzględniać tylko wspólny dla adresata i siebie obszar wiedzy, umożliwiający pełne zrozumienie tekstu.

Teksty o wyrazistej spójności linearnej wymagają od odbiorcy mniejszej aktywności w odbiorze tekstu.

4. Struktura i delimitacja tekstu. Metatekst

Każdy tekst ma mniej lub bardziej wyraźną strukturę: między poszczególnymi jego elementami występują związki przekształcające linearnie znaki językowe w uporządkowany, zhierarchizowany komunikat. Struktura tekstu wiąże się z uwydatnieniem poszczególnych elementów treści oraz ze sterowaniem uwagą odbiorcy.

Szczególną rolę komunikacyjną w strukturze tekstu odgrywa delimitacja tekstu - obecność wykładników jego punktów granicznych: początku i końca. Wykładniki te bywają różne dla różnych gatunków: są to na przykład skonwencjonalizowane formuły inicjalne w listach, epilogi - w powieściach czy apostrofy - w tekstach poetyckich.

Brak uchwytnych punktów granicznych prowadzi do zatarcia wyrazistej struktury tekstu. Eksperymenty w zakresie wyznaczania granic tekstom są właściwe wielu konwencjom literackim - spotyka się co jakiś czas w literaturze. Typowe były dla romantycznej poetyki fragmentu. Nieobce są także dziełom otwartym w literaturze współczesnej.

Innymi ważnymi dla struktury elementami tekstu są występujące w nim środki metatekstowe - niosą one informację o całym tekście lub - częściej - o jego składnikach, pełnią funkcję swego rodzaju komentarza wobec samego tekstu. Na metatekst składają się przede wszystkim tworzące ramę tekstu uwydatnienia poszczególnych elementów kompozycji, tzw. tranzycje (np. na początek, na końcu, po pierwsze, po drugie, zanim przejdę do). Tworzą go także izolowane wyrażenia metatekstowe, wyrażające dystans, rezerwę nadawcy: innymi słowy, wreszcie, rzekomo oraz wyodrębnione kompozycyjnie części tekstu, jak: tytuł, motto, przypisy, zestawy bibliograficzne, fragmenty cudzysłowowe.

5. Funkcje tekstów

Pełny opis wszystkich stanowisk badawczych w kwestii funkcji tekstu nie jest właściwie możliwy. Ograniczamy się więc do przywołania kilku najbardziej znaczących ujęć. Jako pierwszy zwrócił na ten problem uwagę K. Bühler (Sprachteorie, Jena 1934), a po nim R. Jakobson. Ten ostatni w klasycznej już rozprawie „Poetyka w świetle językoznawstwa” (por. R. Jakobson 1960) zaproponował wyróżnienie 6 funkcji odpowiadających sześciu składnikom aktu komunikacji.

KONTEKST
KOMUNIKAT
NADAWCA ODBIORCA

KONTAKT

KOD

Z tymi składnikami związane są odpowiednio funkcje:

POZNAWCZA

POETYCKA

EMOTYWNA KONATYWNA

FATYCZNA (impresywna)

METAJĘZYKOWA

Schemat ten w wielu punktach jest niejasny i nieprecyzyjny, dlatego wielokrotnie był krytykowany, modyfikowany i uzupełniany (por. np. H. Kurkowska, J. Lalewicz, J. Puzynina). Interesująca propozycja uporządkowania możliwych funkcji tekstu zrodziła się w klimacie badań inspirowanych teorią aktów mowy, w której fundamentalną kategoria opisową jest intencja nadawcy. Autorką tej propozycji jest R. Grzegorczykowa. Przedstawiony przez nią opis obejmuje funkcje rozumiane jako świadomy, zamierzony przez nadawcę cel wypowiedzi. Propozycja R. Grzegorczykowej opiera się na wykryciu podstawowych typów intencji. Część tych intencji jest wyrażana za pomocą środków konwencjonalnych (np. funkcja ekspresywna poprzez nacechowane ekspresywnie słowa, a nakłaniająca - formami trybu rozkazującego). Inne bywają odczytywane indywidualnie, z wykorzystaniem kontekstu pozajęzykowego (np. zdanie: Przed snem mam zwyczaj wietrzyć skierowane do gości i towarzyszące otwarciu okna pełni funkcję nakłaniającą w sposób nie kodowy, lecz sytuacyjny). Schemat R. Grzegorczykowej nie uwzględnia takich skutków tekstu, jak to, że charakteryzuje on nadawcę (świadczy o jego płci, stanie emocjonalnym, wiedzy, przynależności społecznej, regionalnej itp.). Ta właściwość bywa w niektórych opracowaniach nazywana funkcja charakteryzującą. (por. H. Kurkowska, 1974). W rejestrze funkcji sporządzonym przez R. Grzegorczykową zasób funkcji znanych od czasów Jakobsona zostaje poszerzony przede wszystkim o funkcję sprawczą (performatywną). Teksty o funkcji sprawczej mają na celu stwarzanie pewnych stanów rzeczywistości na mocy wiary i stanów społecznych na mocy pewnych społecznych konwencji. W pierwszej grupie mieszczą się z jednej strony ludowe klątwy i zamawiania, z drugiej akty sakramentalne. W drugiej grupie można umieścić na przykład obietnice, przysięgi itp.

Badania nad tekstem mają istotny wkład do stylistyki. Jak zauważa polska badaczka tekstu T. Dobrzyńska, „styl językowy, charakteryzowany jako efekt doboru różnych kategorii gramatycznych czy semantycznych, tylko wtedy ujawni swa integralność, jeśli podstawowa kategorią opisu stylistycznego stanie się tekst, jego typy czy odmiany” (cyt. za. T. Dobrzyńska2003, s.9) .

LITERATURA

J. Bartmiński, B. Boniecka (red.), 1998, Tekst. Problemy teoretyczne, Lublin

R. A. de Beaugrande, A. Dressler, 1990, Wstęp do lingwistyki tekstu, przeł. A. Szwedek, Warszawa

A. Bogusławski, 1983, Słowo o zdaniu i tekście, w: Tekst i zdanie. Zbiór studiów, red. T. Dobrzyńska, E. Janusz, Wrocław

T. A. van Dijk (red.), 2001, Dyskurs jako struktura i proces : praca zbiorowa, przeł. G. Grochowski, Warszawa 

T. Dobrzyńska, 1992, Badanie struktury tekstu - nowe źródło inspiracji stylistyki, Stylistyka (1)

T. Dobrzyńska, 1993, Tekst. Próba syntezy, Warszawa

T. Dobrzyńska (red.), 1996, Tekst i jego odmiany. Zbiór studiów, Warszawa

T. Dobrzyńska, 2001, Tekst, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin

T. Dobrzyńska, 2003, Tekst w perspektywie stylistycznej , w: Tekst - styl - poetyka, Kraków

A. Duszak, 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa

R. Grzegorczykowa, 1991, Problem funkcji języka i tekstu w świetle teorii aktów mowy, w: Język a kultura IV, red. J. Bartmiński, R. Grzegorczykowa, Wrocław

R. Jakobson, 1960, Poetyka w świetle językoznawstwa, Pamiętnik Literacki LI

H. Kurkowska, 1974, O funkcjach tekstu, Biuletyn Ośrodka Kultury Mowy Warszawa

J. Labocha, 1996, Tekst, wypowiedź, dyskurs, w: Styl a tekst, red. S. Gajda, M. Balowski, Opole

J. Lalewicz, 1973, Krytyka teorii funkcji mowy Bolera-Jakobsona, Teksty z. 6

A. Lewicki, R. Tokarski, (red.), 1993, Kreowanie świata w tekstach, Lublin

M.R. Mayenowa (red.), 1971, O spójności tekstu, Wrocław

M. R. Mayenowa (red.), 1974, Tekst i język: problemy semantyczne, Wrocław

M. R. Mayenowa(red.), 1976, Semantyka tekstu i języka: praca zbiorowa, Wrocław

J. Puzynina, 1978, O funkcjach języka, tekstu oraz ich elementów leksykalnych, w: Z zagadnień słownictwa współczesnego języka polskiego, Wrocław

E. Rewers, 1995, Teorie dyskursu i ich znaczenie dla badań nad literaturą, Kultura i Społeczeństwo nr 1.

A. Wierzbicka, 1971, Metatekst w tekście, w: O spójności tekstu, red. M.R. Mayenowa, Wrocław

A. Wilkoń, 2002, Spójność i struktura tekstu, Kraków

S. Żółkiewski, 1988, Teksty kultury, Warszawa

U. Żydek-Bednarczuk, 2005, Wprowadzenie do lingwistycznej analizy tekstu, Kraków

10

D. Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład (2A)

---