Biologiczne podstawy funkcjonowania człowieka

Słowa kluczowe, rok akademicki 2009/2010

Temat 1:

Psychologia biologiczna, czyli biopsychologia, to dziedzina nauki, która bada fizjologiczne, ewolucyjne i rozwojowe mechanizmy zachowań i przeżyć psychicznych. Opisuje i wyjaśnia fenomeny psychologiczne poprzez odwołanie się do biologii, głównie budowy i działania układu nerwowego, hormonalnego, genów oraz procesów ewolucji.

Wg Tinbergena biologiczne wyjaśnienie zachowania można podzielić na 4 kategorie:

- fizjologiczne - zachowanie wiązane z aktywnością mózgu oraz innych narządów (rola określonych

ośrodków w mózgu),

- ontogenetyczne - związane z wpływem genów, doświadczeń (badany rozwój zachowania)

- ewolucyjne - wiązanie podobnych zachowań u innych gatunków zwierząt (co jest spuścizną u człowieka po

naszych zwierzęcych przodkach),

- funkcjonalne - związane z procesami adaptacyjnymi utrwalanymi na drodze ewolucji (ukazywanie roli

takiego zachowania).

Dobór naturalny (selekcja naturalna).Każdy gen podlega ewolucji na drodze doboru naturalnego, a ewolucja to następująca z pokolenia na pokolenie zmiana częstości występowania różnych genów w danej populacji. Rozwój ewolucyjny jest koniecznością logiczną, ponieważ mutacje samych genów są zjawiskiem losowym. Mechanizm doboru naturalnego sprawia, że mogą przetrwać tylko osobniki przystosowane do danych warunków - prowadzi to do ukierunkowanych zmian w populacji poza okresem wymierania osobników.

Walka o byt (współzawodnictwo), mechanizm ograniczający nadmierną ilość osobników. Walka o byt może odbywać się bezpośrednio między różnymi gatunkami (drapieżnik - ofiara) lub pośrednio w obrębie jednego gatunku w wyniku konkurencji o ograniczone zasoby.

Socjobiologia (psychologia ewolucyjna), przedmiotem jej jest badanie ewolucji wszelkich zachowań społecznych oraz systemów społecznych ludzi i innych gatunków. Motorem zmian w ewolucji jest rozprzestrzenianie genotypu. Każde zachowanie rozpatrywane jest z adaptacyjnego punktu widzenia. Wyjaśnienie funkcjonalne odpowiada na pytania, na czym polega przydatność danego zachowania i dlaczego dobór naturalny je preferował.

Altruizm krewniaczy wg teorii Hamiltona ograniczając udzielanie pomocy do krewnych altruista zwiększa szansę, że pomaga innemu altruiście - zwiększając szanse rozprzestrzeniania swoich genów. Zakłada się, że krewny altruisty posiada gen altruizmu z prawdopodobieństwem odpowiadającym współczynnikowi pokrewieństwa. Realizowane jest w ten sposób dostosowanie łączne czyli przystosowanie jednostki wraz z częścią przystosowania rodowego, genetycznie dzielonego przez jednostkę.

Altruizm zwrotny wg teorii Triversa - rozszerzenie wyjaśnień altruizmu na osobniki niespokrewnione. Altruizm może wyewoluować, gdy:

- koszt udzielenia pomocy przez altruistę jest niższy od korzyści odniesionych przez

beneficjenta,

- prawdopodobieństwo ponownego spotkania się osobników jest wysokie,

- altruista jest pamiętliwy - zdolność do zapamiętywania innych połączona z oczekiwaniem

i chęcią rewanżu.

Psychologia ewolucyjna, patrz socjobiologia.

- wcześniej socjobiologia,

- zwolennicy tej teorii to Donald Symons, John Tooby, Leda Cosmides,

- dziedzina, która pokazuje w jaki sposób nasze myślenie, emocje i zachowanie jest

uwarunkowane naszą ewolucyjną historią,

- podstawą podejścia ewolucjonistycznego jest pojęcie adaptacyjności zachowania i umysłu,

- zakłada, że zdolności ludzkiego umysłu ewoluowały w ciągu milionów lat służąc

konkretnym celom przystosowawczym, podobnie jak nasze zdolności fizyczne,

- mózgi zwierząt ewoluują zupełnie tak samo jak inne narządy: dobór naturalny kształtuje ich

strukturę i funkcje stosownie do wymagań środowiska fizycznego i społecznego,

-psychologia ewolucyjna w stylu pop, czyli Pop EP, to gałąź psychologii teoretycznej

wykorzystującej zasady ewolucji do uwiarygodniania przeznaczonych dla mas twierdzeń na

temat natury ludzkiej - zdaniem Davida Bullera (filozofa z Northern Illinois University).

Geny to jednostki dziedziczności, które zachowują strukturalną stałość z pokolenia na pokolenie. Z reguły występują w parach, ponieważ rozmieszczone są w chromosomach (łańcuchach genów) a one są strukturami parzystymi (wyjątek X i Y u osobników płci męskiej). Gen stanowi fragment chromosomu, który zbudowany jest z podwójnej nici cząsteczek kwasu deoksyrybonukleinowego (DNA). Nić DNA stanowi matrycę (model) syntezy cząsteczek kwas rybonukleinowego (RNA).

Jest w nich zakodowany schemat fizycznego rozwoju organizmu. Geny kodują aminokwasy, a z nich powstają białka. Część z nich to materiał budulcowy dla struktury komórek, część to enzymy, które kontrolują reakcje chemiczne w każdej komórce. Mamy ok. 30 tysięcy genów.

Nie ma genów, które kodowałyby zachowanie się w oderwaniu od anatomii i fizjologii.

Chromosomy, spirale genów tworzą chromosomy, których jest 23 par w jądrze każdej komórki organizmu. Są to 22 pary chromosomów autosomalnych (niepłciowych) i 1 para chromosomów płciowych (mężczyźni X i Y, kobiet X i X). Gdy geny w parach chromosomów są takie same to zachodzi homozygotyczność, jeśli różne to heterozygotyczność.

Różne chromosomy zawierają różną liczbę genów.

DNA, kwas deoksyrybonukleinowy, DNA są fragmentami genów. Wielkocząsteczkowy organiczny związek chemiczny należący do kwasów nukleinowych, występuje w chromosomach i pełni rolę nośnika informacji genetycznej organizmów żywych, mamy 30 tys. genów.

Zbudowane jest z połączenia w pary 4 zasad: adeniny, tyminy, cytozyny, guaniny - tworzą podwójną spiralę.

Locus to miejsce genu na chromosomie.

Allele to różne wersje genów w danym miejscu na chromosomie. Jednostka, która posiada identyczną parę genów na obu chromosomach jest homozygotyczna pod względem tego genu.

W przypadku heterozygotyczności: mogą wystąpić dominujące lub recesywne allele na każdym z chromosomów. W przypadku homozygotyczności: albo 2 allele recesywne albo 2 allele dominujące na obu chromosomach.

Allel dominujący, to allel ujawnia się w heterozygocie. To gen, który warunkuje cechę, która wstępuje zarówno w warunkach heterozygotycznych, jak i heterozygotycznych.

Allel recesywny, allel, który ujawnia się tylko w homozygocie.

Genotyp, to zespół wszystkich genów, warunkujący właściwości dziedziczne danego organizmu. Każdy żywy organizm ma swój indywidualny zestaw genów. Identyczne genotypy mogą mieć tylko organizmy bliźniacze (bliźnięta jednojajowe), choć i one mogą genetycznie różnić się nieco od siebie w wyniku mutacji. Genotyp wraz z warunkami otoczenia wpływa na wykształcenie cech zewnętrznych organizmu czyli fenotypu.

Fenotyp, to fizyczne cechy organizmu. Powstaje w wyniku interakcji ekspresji genów i cech środowiska, dlatego jest ściśle związany z genotypem. Z tego wnika, że dwa osobniki o identycznym genotypie mogą wyraźnie się różnić od siebie.

Genetyka zachowania, zajmuje się ustaleniem wkładu czynników genetycznych i środowiskowych w ogólną wariancję fenotypową cech lub zachowań. Zadaniem genetyki zachowania jest oszacowanie wielkości wkładu czynników genetycznych do zmienności badanego zachowania. Badania oparte są na: metodzie bliźniąt, metodzie studiów rodzinnych, metodzie badań adopcyjnych.

Czynniki genetyczne addytywne związane są w sposób bezpośredni z dziedziczeniem i przekazem materiału genetycznego z pokolenia rodziców do organizmu potomnego (linia rodzice-dziecko)

Czynniki genetyczne nieaddytywne są to złożone interakcje między genami w organizmie potomnym (następuje później):

- interakcja alleli o tym samym położeniu tzw. dominacja

- interakcja alleli o różnym położeniu tzw. epistaza

Środowisko wspólne odnosi się do wspólnych doświadczeń osób należących do jednej rodziny i obejmuje przede wszystkim takie elementy, jak: osobowość poszczególnych członków rodziny, wzajemne relacje między członkami rodziny, status socjoekonomiczny rodziny, tradycje rodzinne, itp.

Środowisko specyficzne różnicuje członków tej samej rodziny. Jest z kolei pojęciem odnoszącym się do zasobu indywidualnych doświadczeń środowiskowych danej jednostki i związane jest z wpływem takich czynników, jak: choroby, urazy, odmienne doświadczenia szkolne, zróżnicowane postawy rodziców wobec dzieci, przynależność do odmiennych grup rówieśniczych czy kolejność urodzin.

Metoda bliźniąt, badania bliźniąt monozygotycznych (MZ) i dyzygotycznych (DZ) wychowywanych razem stanowią najbardziej rozpowszechnioną metodę badawczą, polegającą na porównaniu fenotypowych różnic wewnątrz par bliźniąt MZ i DZ. Przyjmuje się, że MZ mają 100% wspólnych genów, a DZ 50 %.

Opiera się na następujących założeniach:

• bliźnięta MZ są genetycznie jednakowe, a więc jakiekolwiek różnice między nimi wynikają z wpływu środowiska;

• bliźnięta DZ posiadają połowę wspólnych genów, zatem różnice fenotypowe między nimi mogą być wyjaśnione zarówno wpływem czynników genetycznych, jak i środowiskowych;

• jeżeli podobieństwo między bliźniętami MZ jest większe w porównaniu do bliźniąt DZ (gdy istnieje równoważność wpływów środowiska w parach MZ i DZ), to można wnioskować, że mniejsze podobieństwo między bliźniętami DZ wynika ze zmienności ich genotypów - tym samym obserwowana zmienność fenotypowa może być przypisana różnicom genotypowym.

Przeprowadza się różne konfiguracje badań bliźniąt:

- badania bliźniaka kontrolnego - odmiennie postępuje się lub ćwiczy jakieś zachowanie u

każdego lub jednego z MZ,

- badanie bliźniąt wychowywanych osobno,

- metoda bliźniąt wychowywanych razem,

- porównywanie bliźniąt i par nie bliźniaczych.

Metoda adopcyjna, opiera się na porównaniu stopnia podobieństwa między dziećmi adoptowanymi a rodzicami adopcyjnymi, z podobieństwem występującym pomiędzy tymi samymi dziećmi a ich rodzicami biologicznymi. Dzięki tej metodzie jest możliwe wyraźne przeciwstawienie wpływu czynnika genetycznego wpływowi wspólnego środowiska rodzinnego na zmienność obserwowanego zachowania.

Odziedziczalność (Plomin) to miara oszacowanego udziału czynników genetycznych w zmienności zachowania. Zakres wartości waha się 0-1. W badaniach psychologicznych najczęściej h² waha się od 0,2-0,6. Odziedziczalność odnosi się do całej populacji a nie pojedynczego organizmu. Proporcję obserwowanej wariancji (miary zmienności) fenotypowej np. zachowania można wyjaśnić zmiennością genetyczną. Odziedziczalność określa stopień, w jakim różnice genetyczne pomiędzy osobnikami w danej populacji warunkują obserwowane różnice fenotypowe miedzy nimi.

Odziedziczalność danej cechy na poziomie 0,4 oznacza, że w populacji, z której pochodzi dana osoba , 40% obserwowanych różnic w zakresie tej cechy wnika z różnic genetycznych, a 60 % zmienności danej cech wyjaśniają wpływy środowiskowe.

Interakcja genotypu i środowiska, interakcja odnosi się do specyficznego wpływu środowiska na jednostki o różnym genotypie. Środowisko optymalne dla danego człowieka może nie stanowić optimum dla kogoś innego. Takie same oddziaływanie np. wychowanie może mieć różną skuteczność dla różnych dzieci w zależności od ich genotypów. Zakres reagowania genotypu w odpowiedzi na określone warunki środowiskowe jest bardzo szeroki.

Mechanizm interakcji jest dwukierunkowy:

- geny kodują aminokwasy, z nich białka, a te budują struktury organizmy niezbędne do

funkcjonowania w środowisku,

- środowisko może wpływać na ekspresję genów, zmieniać budowę organizmu i w

konsekwencji dalsze zachowanie.

Korelacja genotypu i środowiska (R. Plomin), odnosi się do specyficznej ekspozycji na bodźce środowiskowe ludzi w zależności od ich wyposażenia środowiskowego. Opisuje stopień, w jakim jednostki podlegają wpływom środowiska ze względu na posiadany genotyp i oznacza tendencję do poszukiwania takiego środowiska, które odpowiadałoby zdeterminowanym genetycznie cechom jednostki. Istnieją trzy typy korelacji: pasywna, reaktywna i aktywna.

Korelacja pasywna, dotyczy rodziców i rodzeństwa. Dzieci otrzymują genotypy skorelowane ze swoim środowiskiem rodzinnym. Przekaz genetyczny i warunki środowiskowe stworzone przez rodziców dzieciom sprzyjają rozwojowi cech ukierunkowanych genami np. w rodzinie muzyków dziecko rozwija też takie zainteresowania.

Korelacja reaktywna, efekt mnożnika. Ludzie skłaniają innych do reakcji na swoje własne właściwości genetyczne. Dziecko podlega wpływom środowiskowym spowodowanymi reakcją innych ludzi na jego zachowanie, określone cechami zdeterminowanymi genetycznie. Np. rodzic zauważy zdolność dziecka i będzie stymulował ten rozwój to dziecko sprowokuje środowisko do umożliwienia dalszego rozwoju.

Korelacja aktywna, ludzie poszukują lub tworzą środowisko skorelowane ze swoimi skłonnościami genetycznymi. Podmiot sam wybiera środowisko, które najlepiej odpowiada jego genotypowi.

Uczenie się, proces powstawania pod wpływem doświadczenia względnie trwałych zmian w zachowaniu lub potencjalnym zachowaniu. Zdolność do uczenia się być może jest najważniejszą uwarunkowaną genetycznie ewolucyjną adaptacją. Procesy uczenia się: asocjacyjne i nieasocjacyjne.

Imprinting - to rodzaj szybkiego uczenia się, które od innych form uczenia odróżnia się tym, że: - jest to typ uczenia się bez wzmocnienia,

- może zajść tylko w okresie krytycznym,

- wystarczy krótkotrwały kontakt ze źródłem bodźców,

- cechy obiektu wpajane są ściśle związanymi zachowaniami,

- efekt jest trwały i nieodwracalny,

- przejawia się ono w preferowaniu obiektów o cechach wpojonych.

Habituacja (przywykanie), to w uczeniu nieasocjacyjnym - uczenie się stopniowego zmniejszania reakcji bezwarunkowej i jej zanik. Jest zjawiskiem neurologicznym występującym w układzie nerwowym w odpowiedzi na wielokrotne powtarzanie się tego samego bodźca nie niosącego żadnej istotnej informacji (obojętnego). Odpowiedź układu na kolejne bodźce jest wówczas coraz mniejsza.

Odgrywa ważną rolę w procesach uwagi.

Uwrażliwianie (dyshabituacja), nagły, utrzymujący się przez pewien czas wzrost siły reakcji bezwarunkowej na dany bodziec, po zaprezentowaniu go z dużą siłą.

Warunkowanie klasyczne (I. Pawłow), wielokrotna jednoczesna prezentacja pary bodźców zmienia reakcję na jeden z nich. Jest jedną z podstawowych form uczenia się, w którym jeden bodziec lub zdarzenie pozwala przewidzieć wystąpienie innego bodźca czy zdarzenia. Dany organizm ucz się nowego skojarzenia między dwoma bodźcami - bodźcem neutralnym (obojętnym), który poprzednio nie wywoływał tej reakcji, i jakimś silniejszym jaki ją wywoływał. W efekcie warunkowania bodziec poprzednio obojętny wywołuje nową reakcję (warunkową).

Na początku:

CS(bodziec warunkowy) ----- UCS (bodziec bezwarunkowy) ------ (UCR) reakcja bezwarunkowa

Po serii powtórzeń:

CS (bodziec warunkowy) ------ CR (reakcja warunkowa)

Bodziec bezwarunkowy (UCS), to bodziec który z natury i automatycznie powoduje reakcję bezwarunkową. .Odruch bezwarunkowy - reakcja wrodzona (odruch), automatyczna, zachodzi przez pobudzenie odpowiednich receptorów, zakończeń nerwowych, nerwów czuciowych oraz pobudzenie organów efektorowych (głównie mięśni) poprzez nerwy ruchowe lub autonomiczne. Reakcja odruchowa przebiega bez uświadomienia, to znaczy, że nerwy wywołują odruch (pobudzają mięśnie) przed powiadomieniem mózgu. Przykładem mogą tu być: odruch akomodacji oka, odruch krztuśny, odruch nurkowania, odruch przedsionkowo-oczny, odruch ścięgna Achillesa, odruch rzepkowy.

Bodziec warunkowy (CS), bodziec obojętny skojarzony z bodźcem bezwarunkowym. To taki, który początkowo nie wywołuje reakcji, a po kilkakrotnym powtórzeniu wraz z bodźcem bezwarunkowym nabiera właściwości jej wywoływania (odruch warunkowy),

Odruch warunkowy - nabyta reakcja organizmu. Odruch warunkowy klasyczny powstaje podczas życia osobnika na bazie odruchu bezwarunkowego.

Występuje dopiero po analizie danego bodźca przez ośrodek kojarzenia w mózgowiu, głównie w pniu mózgu. Powstawanie odruchów warunkowych wynika z powtarzalności pewnych sytuacji oraz integracyjnej funkcji mózgowia które korzystając z danych przekazywanych przez różne zmysły może postrzegać otoczenie wieloaspektowo. Wprawdzie bodźcem powodującym wydzielanie śliny jest obecność w pysku pokarmu, lecz podczas jedzenia pies widzi otoczenie, widzi pokarm (jego formę), czuje zapach i rejestruje wiele innych cech sytuacji. Każdy z tych elementów może stać się bodźcem warunkowym i wywoływać ślinienie, o ile pies będzie głodny.

Reakcja bezwarunkowa (UCR), reakcja (zachowanie) wywołana automatycznie przez bodziec bezwarunkowy. To inaczej odruch - zachowanie wywołane przez bodziec bezwarunkowy,

w warunkowaniu klasycznym, reakcja wywoływana przez bodziec bezwarunkowy, bez

uprzedniego ćwiczenia czy uczenia się.

Reakcja warunkowa (CR), reakcja odruchowa wywołana przez bodziec warunkowy.

W warunkowaniu klasycznym reakcja wywoływana przez bodziec poprzednio obojętny;

występuje w wyniku powiązania bodźca obojętnego z bodźcem bezwarunkowym,

O reakcji warunkowej mówimy w przypadku warunkowania klasycznego, jest to reakcja wywołana przez bodziec początkowo obojętny skojarzony z bodźcem bezwarunkowym, np. ślina psa pojawiająca się już po usłyszeniu dźwięku dzwonka, który informuje, że za chwilę zostanie podane pożywienie.

Nabywanie odruchu, to proces zachodzący na początku przed warunkowaniem, w którego wyniku zostaje po raz pierwszy wywołana reakcja warunkowa, a w miarę powtarzania prób jej częstość stopniowo wzrasta.

Wytwarza się dzięki wzmocnieniu bodźca warunkowego (poprzednio obojętnego) przez bodziec bezwarunkowy. Reakcja warunkowa nie jest tożsama z reakcją bezwarunkową, jakkolwiek najczęściej stanowi jej komponent - wydzielanie śliny jest częścią całej złożonej reakcji jedzenia. Może ona wytworzyć się i utrwalić tylko wtedy, gdy zostaną spełnione następujące podstawowe warunki.

1. Styczność w czasie bodźca warunkowego i bodźca bezwarunkowego.

Bodziec warunkowy zwykle wyprzedza nieco bodziec bezwarunkowy. Chodzi tu o to, aby początek zadziałania bodźca warunkowego następował przed pojawieniem się bodźca bezwarunkowego. Optymalny przedział czasowy wynosi tu ok.0,5 sek. Bodźce te mogą występować razem lub też jeszcze przed pojawieniem się bodźca bezwarunkowego przestaje działać bodziec warunkowy. Ta ostatnia procedura nazywa się warunkowaniem na śladach bodźca warunkowego.

2. Powtarzanie sytuacji, w której występują oba bodźce.

Nieraz dla utrwalenia się odruchu wystarczy jedno lub kilka powtórzeń, czasem trzeba ich aż kilkaset. Ponadto szybkość wystąpienia reakcji warunkowej, jej siła i trwałość zależą od takich czynników, jak: - siła reakcji bezwarunkowej. Decyduje ona o szybkości powstania odruchu. Siła ta może być traktowana jako odbicie stanu napięcia motywacyjnego czy popędowego organizmu, np. zwierzę najedzone nie uczy się warunkowych odruchów pokarmowych;

- siła bodźca obojętnego, który staje się warunkowym. Jeżeli jest on słabym na granicy progu, warunkowanie może okazać się nawet niemożliwe;

- obecność innych bodźców obojętnych, na tle których przebiega warunkowanie.

Wygaszanie odruchu, to proces zanikania, w którym wyuczona przedtem zależność ulega stopniowemu zapomnieniu. Reakcja warunkowa nie następuje.

Spontaniczne odnowienie odruchu, jest to samoistne, ponowne wystąpienie reakcji warunkowej po zaprezentowaniu bodźca bezwarunkowego z warunkowym.

Zbieżność (zależność, kontyngencja), aby uwarunkować klasycznie jakąś reakcję, bodziec warunkowy (Sw) i bodziec bezwarunkowy (Sb) muszą występować blisko siebie w czasie, to znaczy muszą być zbieżne w czasie. (teoria Pawłowa).

Zależność - w procedurze warunkowania klasycznego ustala się zależność pomiędzy pierwotnie obojętnym bodźcem (np. dźwiękiem dzwonka) a bodźcem bezwarunkowym (np. pokarmem), który wywołuje reakcję bezwarunkową (np. ślinienie się). W wyniku ustalenia się tej zależności bodziec początkowo obojętny staje się bodźcem warunkowym i zaczyna wywoływać reakcję warunkową, najczęściej zbliżoną do bezwarunkowej, choć słabszą (np. ślinienie się).

Znaczenie informacyjne bodźca, jest to drugie wymaganie, jakie powinien spełniać bodziec (po zbieżności) aby mógł służyć jako podstawa warunkowania klasycznego. Chodzi o wyuczenie reakcji na określony bodziec warunkowy. Różni się on wyraźnie od innych bodźców, które mogą być także obecne w danym środowisku. Tak więc bodziec będzie tym łatwiejszy do zauważenia, im jest silniejszy i im bardziej kontrastuje z innymi bodźcami. Chcąc zapewnić skuteczne warunkowanie, należy podawać albo silny nowy bodziec w znanej sytuacji, albo silny, znany bodziec w nowym kontekście (Rescorl - badanie z psami).

- Warunkowanie klasyczne jest procesem bardziej złożonym, niż pierwotnie sądził Pawłow. Bodziec obojętny stanie się efektywnym bodźcem warunkowym tylko wtedy, jeśli charakteryzuje się zarówno odpowiednią zbieżnością w czasie z bodźcem bezwarunkowym, jak i wartością informacyjną.

Do powstania odruchu warunkowego niezbędne jest wystąpienie zależności między bodźcem warunkowym a pojawieniem się bodźca bezwarunkowego. Najszybsze warunkowanie zachodzi gdy bodziec bezwarunkowy pojawia się zawsze po bodźcu warunkowym i nigdy nie występuje bez zapowiedzi w postaci bodźca warunkowego. Jeżeli

bodziec bezwarunkowy występuje częściej bez bodźca warunkowego niż po nim, bodziec warunkowy nabiera znaczenia hamującego

Blokowanie, efekt blokowania - w pierwszej fazie warunkowania jest stosowany tylko jeden bodziec warunkowy wraz z bodźcem bezwarunkowym. W drugiej fazie stosowane są dwa bodźce warunkowe z bodźcem bezwarunkowym. Bodziec warunkowy z pierwszej fazy wywołuje reakcję warunkową, natomiast bodziec warunkowy z drugiej fazy nie wywołuje reakcji warunkowej.

Zacienianie, efekt zacieniania - w czasie treningu warunkowania osobniki otrzymują po dwa bodźce warunkowe i bodziec bezwarunkowy. W fazie testowej stosowany jest tylko jeden bodziec warunkowy (nie ten sam u różnych osobników). Jeden z bodźców wywołuje reakcję warunkową a drugi nie. Występuje tu zacienianie mniej wyrazistego bodźca (np. ktoś je w trakcie oglądania telewizji, następnie wstępują wymioty - ktoś unika pokarmu, który jadł a nie telewizji)

Warunkowa reakcja emocjonalna, (np. wytworzona w postaci lęku u małego Alberta na widok białego szczura, poprzez uderzanie metalowym prętem w drodze warunkowania klasycznego).

Warunkowa awersja smaku, skłonność do kojarzenia smaku danej substancji z chorobą spowodowaną zjedzeniem tej substancji lub jej nie zjedzeniem ( złe samopoczucie kojarzone z pokarmem a spowodowane innymi czynnikami).

Systematyczne odwrażliwianie (systematyczna desynsytyzacja) metoda stosowana przez psychologów do wyeliminowania lęku (odwarunkowanie). Systematyczne odwrażliwianie polega na prezentowaniu pacjentowi zagrażającego bodźca przy jednoczesnym braku bodźca bezwarunkowego, a raczej zastąpieniu go pozytywnym wzmocnieniem. Stosuje się tu relaksację oraz różnego rodzaju bodźce które pacjent identyfikuje jako przyjemne. Takie połączenie braku negatywnej reakcji na bodziec oraz wystąpienie pozytywnego wzmacniania szybciej wygasza lęk.

Temat 2:

Prawo efektu (Thorndike), spośród kilku reakcji wykonanych w danej sytuacji, te którym towarzyszy lub wkrótce po wstępuje zadowolenie osobnika, przy stałych innych czynnikach, będą silniej połączone z tą sytuacją i gdy ona ponownie wstąpi, jest bardziej prawdopodobne, że i one wystąpią. Analogicznie przy zachowaniach , którym towarzyszy dyskomfort, będą słabiej połączone z sytuacją i prawdopodobnie nie wystąpią.

Bodźce różnicujące (dyskryminacyjne), bodźce sygnalizujące, że po wykonaniu reakcji sprawczej mogą nastąpić konsekwencje wzmacniające. Później stwarzają okazję do porządanego zachowania.

Reakcje sprawcze, zachowania dowolnie wytwarzane (emitowane) przez organizm, wywołujące pewne skutki w otoczeniu.

Wzmocnienia pozytywne, po zachowaniu (reakcji) sprawczym następuje dodanie bodźca wzmacniającego, efektem jest zwiększenie prawdopodobieństwa pojawienia się tego zachowania w przyszłości. Inaczej: dodanie bodźca i jest to pozytywny bodziec wzmacniający.

Kary pozytywne, po zachowaniu sprawczym następuje dodanie bodźca karzącego, efektem jest zmniejszające się prawdopodobieństwo pojawienia się zachowania w przyszłości. Inaczej: dodanie bodźca karzącego negatywnego.

Wzmocnienia negatywne, po zachowaniu sprawczym następuje wycofanie bodźca karzącego, efektem jest zwiększenie prawdopodobieństwa pojawienia się takiego zachowania w przyszłości. Inaczej: wycofanie bodźca karzącego (negatywnego) wzmacniającego.

Kary negatywne, po zachowaniu sprawczym następuje wycofanie bodźca wzmacniającego, efektem jest zmniejszenie się prawdopodobieństwa pojawienia się zachowania w przyszłości. Inaczej: wycofanie bodźca pozytywnego wzmacniającego.

Zasada Premacka (teoria deprywacji reakcji), zgodnie z którą czynność bardziej preferowana może posłużyć do wzmocnienia czynności mniej preferowanej. Jest niezwykle użyteczna w kierowaniu samym sobą. Wg Premacka bardziej zasadne jest opisywanie wzmocnienia, jako zależności między dwoma zachowaniami (reakcjami) a nie bodźcem a reakcją.

Różne zachowania mają różne prawdopodobieństwo wystąpienia, zachowania bardziej prawdopodobne będą wzmacniał (nasilały) zachowania mniej prawdopodobne (o ile bez nich nie będą możliwe). Prawdopodobieństwo reakcji może być różne w różnych sytuacjach i kontekstach (relatywność wzmocnień).

Czyli jeśli pozostawić jednostce swobodę w rozporządzaniu aktywnością, to rozdzieli swoją aktywność na różne zachowania w sposób dla niej najprzyjemniejszy. Przy braku ograniczeń dwa różne zachowania utworzą zrównoważony układ. Kiedy w środowisku zostaną wprowadzone ograniczenia zaburzające równowagę wtedy pojawią się regulacyjne zmiany w zachowaniu, wnikające z chęci powrotu do stanu równowagi.

Wzmocnienia sporadyczne, to takie, które pojawia się nie po każdym zachowaniu (reakcji). Zasady tego sporadycznego pojawiania się wzmocnień nazywane są rozkładami wzmocnień.

Rozkłady wzmocnień, precyzują warunki, które musi spełnić zachowanie by pojawiło się po nim wzmocnienie lub kara. Rozkłady mogą wyznaczać warunki bardzo precyzyjnie (stałe warunki) lub probabilistycznie (zmienne warunki). Podstawowe rozkłady to: proporcjonalne i interwałowe.

Rozkłady interwałowe, wzmacniana jest pierwsza reakcja wykonana po upływie określonego czasu od ostatniego wzmocnienia (rozkład interwałowy o stałych odstępach czasowych) - niskie zmienne tempo reagowania ( długa przerwa po wzmocnieniu).

Lub wzmacniana jest pierwsza reakcja wykonana po upływie zmieniającego się, uśrednionego czasu od ostatniego wzmocnienia ( rozkład interwałowy o zmiennych odstępach czasowych) - niskie stałe tempo reagowania.

Rozkłady proporcjonalne, wzmocnienie pojawia się po określonej stałej liczbie reakcji (rozkład proporcjonalny o stałych odstępach czasowych) - wysokie, zmienne tempo reagowania (krótka przerwa po wzmocnieniu). Lub wzmocnienie pojawia się po zmieniającej się i uśrednionej liczbie reakcji ( rozkład proporcjonalny o zmiennych odstępach czasowych) - wysokie stałe tempo reagowania.

Unikanie, konsekwencja karania. Karany może unikać karzących sytuacji, ograniczone są okazje do nawiązania pozytywnych interakcji, odbiera też szansę na uzyskanie wzmocnień pozytywnych po pożądanych zachowaniach.

Ucieczka, konsekwencja karania. Patrz unikanie.

Układ nagrody, najważniejsze elementy układu nagrody uaktywniającymi się podczas reakcji sprawczych są:

- jądro półleżące przodomózgowia,

- pole brzuszne nakrywki śródmózgowia,

- i łączące je pęczek przyśrodkowy przodomózgowia.

Są to drogi dopaminergiczne.

Przyśrodkowy pęczek przodomózgowia, odkrycie Oldsa i Milnera - stanowi autonomiczny substrat przyjemności. Łączy struktury przodomózgowia z pniem mózgu. Zawiaera główne drogi katecholaminergiczne ( noradrenergiczne i dopaminergiczne).

Różnicowanie bodźca i reakcji, jest procesem, w którego wyniku organizm uczy się reagować na bodźce, które różnią się od bodźca warunkowego na pewnym wymiarze.

Generalizacja bodźca i reakcji - automatyczne rozszerzenie reakcji warunkowej na bodźce, które nigdy nie były zestawiane z pierwotnym bodźcem bezwarunkowym. Im bardziej nowy bodziec jest podobny do bodźca warunkowego, tym silniejsza będzie reakcja.

Prawo dopasowania, sformułowane przez Richarda Herrnsteina pozwala przewidzieć, w jaki sposób jednostki dokonują wyborów między różnymi zachowaniami, stanowiącymi konkurencyjne drogi uzyskiwania wzmocnień. Zgodnie z prawem dopasowania ilość czasu, jaki osobnik i poświęcają każdemu rodzajowi zachowania zależy od relatywnej częstości uzyskiwania wzmocnień za każde z tych zachowań.

Analiza zachowania, to kierunek w psychologii, w którym zainteresowanie skierowane jest na eksperymentalne odkrywanie praw rządzących zachowaniem i na rozwijanie sposobów ich praktycznego zastosowania. Wyróżniamy:

- eksperymentalną analizę zachowania

- konceptualną analizę zachowania

- stosowaną analizę zachowania.

Stosowana analiza zachowania (ABA), zajmuje się systematycznym stosowaniem procedur wyprowadzonych z praw rządzących zachowaniem.

Główne cele:

- uczenie nowych umiejętności,

- rozwijanie zachowań pożądanych,

- minimalizowanie zachowań niepożądanych,

- generalizowanie umiejętności.

Charakterystyka:

- skoncentrowana na zachowaniu,

- naukowe podejście do zachowania,

- pragmatyczne podejście do zmieniania zachowania,

- jasne, jednoznaczne definiowanie procedur i zasad,

- podkreślanie środowiskowego umiejscowienia przyczyn zachowania,

- unikanie odniesień do hipotetycznych, wewnętrznych motywów zachowania,

- optymizm i idealizm.

Procedura stosowanej analizy zachowania:

- identyfikacja zachowania do zmiany,

- pomiar aktualnej części zachowania,

- analiza funkcjonalna zachowania,

- zaplanowanie i wprowadzenie interwencji,

- zaplanowanie generalizacji,

- empiryczna ocena skuteczności.

Komórki glejowe (glej lub neuroglej) obok neuronów jedna z głównych komórek układu nerwowego. Glej nie przekazuje impulsów nerwowych , choć są w tym pomocne bo wymieniają substancje chemiczne z przyległymi komórkami nerwowymi. Przeciętna komórka glejowa jest dziesięciokrotnie mniejsza od neuronu, jest ich natomiast dziesięciokrotnie więcej niż neuronów dlatego zajmują w mózgu tę samą objętość.

Glej posiada funkcje pomocnicze (obok przekaźnictwa impulsów nerwowych) bierze udział m.in.:

- we współtworzeniu bariery krew - mózg,

- w syntezie niektórych neuroprzekaźników,

- w procesach związanych z wydzielaniem i wychwytywaniem neuroprzekaźników,

- tworzą osłonki mielinowe aksonów,

- uczestniczą w odżywianiu neuronów,

- pełnią funkcje obronne,

- pełnią funkcje oczyszczające tkankę nerwową.

Astrocyty, są największymi komórkami glejowymi, kształtem przypominającym gwiazdę, owijają się wokół zakończeń synaptycznych kilku aksonów, najprawdopodobniej powiązanych funkcjonalnie.

Funkcje:

- przez naprzemienne wchłanianie i uwalnianie substancji chemicznych przez akson, astrocyty

pomagają aksonom zsynchronizować ich działanie i umożliwiają przewodzenie informacji

falami,

- mają liczne wpustki, którymi m.in. otaczają synapsy, zabezpieczając przed wydostawaniem się

neuroprzekaźników poza ich obręb,

- uczestniczą w metabolizmie neuroprzekaźników takich jak: glutaminian, GABA czy serotonina

- w zniszczonych rejonach mózgu, jeśli ubytek tkanki nie jest zbyt duży, tworzą tzw. blizn

glejowe,

- biorą też udział w oczyszczaniu układu nerwowego (usuwają pozostałości po obumarłych

neuronach).

Mikroglej, składa się z niewielkich komórek, które również usuwają materiał odpadowy, a także wirusy, grzyby i inne mikroorganizmy. Pod tym względem działają jako element układu odpornościowego, aktywują się w stanach zapalnych. Mikroglej pełni funkcję makrofagów, posiada zdolność do przemieszczania się.

Komórki Schwanna, specjalny rodzaj komórki glejowej, który w obwodowym układzie nerwowym tworzą osłonkę mielinową otaczającą i izolującą pewne akson kręgowców.

Oligodendrocyty, specjalny rodzaj komórki glejowej, który w mózgu i rdzeniu kręgowym tworzą osłonkę mielinową otaczającą i izolującą pewne akson kręgowców.

Neuron, jeden z dwóch rodzajów komórek układu nerwowego (obok komórek glejowych). Są komórkami zdolnymi do otrzymywania informacji i przekazywania jej innym neuronom. Mózg dorosłej osoby składa się z około100 miliardów neuronów. Razem z glejem tworzą tkankę nerwową.

Budowa neuronu:

- jądro,

- błona komórkowa,

- mitochondriów,

- rybosomów,

- oraz innych elementów typowych dla komórki zwierzęcej.

Neurony o dużych rozmiarach składają się z następujących części głównych:

- dendrytów,

- somy ( ciała komórki),

- aksonu,

- i zakończeń presynaptycznych.

Małe neurony nie mają aksonów, a czasami nawet wyraźnie wyodrębnionych dendrytów.

Akson, jest cienkim włóknem o stałej średnicy, w większości przypadków dłuższym od dendrytów. Akson przewodzi informacje , przesyłając impuls do innych neuronów, mięśni lub gruczołów. U kręgowców aksony pokryte są materiałem izolacyjnym nazywanym osłonką mielinową. Przerwy w osłonce noszą nazwę węzłów Ranviera. Akson ma wiele odgałęzień, każde z nich na końcu rozszerza się tworząc zakończenie presynaptyczne (kolbka końcowa) - jest to miejsce, z którego uwalniane są związki chemiczne.

Akson aferentny - przewodzi informacje do danej struktury, a akson eferentny od danej struktury.

Aksony w ośrodkowm układzie nerowywm tworzą drogi, pęczki, szlaki i pasma, natomiast w obwodowym układzie nerwowym tworzą nerwy obwodowe.

Dendryty, są rozgałęziającymi się wpustkami, które zwężają się ku końcowi. Powierzchnia dendrytów pokryta jest wyspecjalizowanymi receptorami synaptycznymi, które odbierają informacje z innych neuronów. Im większa powierzchnia dendrytu tym więcej informacji może on przyjąć. Niektóre dendryty są bardzo rozgałęzione, inne posiadają małe wyrostki na końcach nazywane kolcami dendrytycznymi. Kolce zwiększają dodatkowo pole powierzchni dostępne dla synaps. Dendryt w czasie swojego życia może zmieniać swój kształt, wgląd jego zależy od sposobu w jaki przetwarza informacje dopływające do neuronu.

Półprzepuszczalna błona komórkowa. Powierzchnia komórki pokryta jest błoną (błona cytoplazmatyczna), która oddziela wnętrze komórki od środowiska zewnętrznego. Składa się z dwuwarstwy lipidowej (mogą się te warstwy przemieszczać). Niewielkie związki chemiczne bez ładunku takie jak: woda, tlen, dwutlenek węgla mogą przechodzić przez błonę dość swobodnie. Natomiast cząsteczki posiadające ładunek, tj. sód, potas, wapń, chlor mogą przechodzić przez błonę tylko dzięki specjalnym przepustom zwanym kanałami białkowymi. Dla większości innych związków błona jest nieprzepuszczalna. Błona więc jest selektywnie przepuszczalna - niektóre cząsteczki przechodzą łatwiej niż inne.

Błona neuronu utrzymuje gradient elektryczny czyli różnicę ładunku elektrycznego pomiędzy wnętrzem i zewnętrzem komórki. Przy braku czynników zewnętrznych błona zachowuje stan polaryzacji czyli różnicy ładunków elektrycznych ( wnętrz naładowane ujemnie, zewnątrz dodatnio). Taka różnica w nieaktywnym neuronie nazwa się potencjałem spocznkowym.

Kanały jonowe, występują w błonie komórkowej neuronu w dwuwarstwie lipidowej. Posiadają zdolność do kontrolowanego przepuszczania jonów. Kanały dla wody, tlenu, dwutlenku węgla, mocznika są stale otwarte. Natomiast kanały jonowe dla innych jonów są otwarte, przymknięte lub zamknięte, w zależności od sytuacji.

Ruch jonów sodu, w neuronie pozostającym w spoczynku na sód działają dwie siły starające się wepchnąć sód do wnętrza komórki.

1. sód jest naładowany dodatnio, a wnętrze neuronu ujemnie. Przeciwne ładunki przyciągają się, więc gradient elektryczny dąży do wciągnięcia sodu do wnętrza komórki,

2. gradient stężeń, czyli różnica w rozmieszczeniu jonów pomiędzy wnętrzem i zewnętrzem

komórki - stężenie jonów sodu na zewnątrz komórki jest większe niż w jej wnętrzu, wobec

tego sód będzie miał większe szanse na wnikniecie do środka niż opuszczenie komórki.

Gradient elektryczny i stężeń wpychają sód do wnętrza komórki, lecz pozamykane kanały niepozwalaną na to. Jedynie pompa sodowo - potasowa dozuje odpowiednią ilość.

Pobudzenie neuronu otwiera kanały, co powoduje błyskawiczny napływ sodu do wnętrza komórki.

Ruch jonów potasu, na potas działają dwie rywalizujące ze sobą siły:

1. potas posiada ładunek dodatni, a wnętrze neuronu ujemy, tak więc gradient elektryczny wpycha potas do wnętrza komórki,

2. jednakże stężenie potasu wewnątrz komórki jest większe niż na zewnątrz, dlatego gradient stężeń dąży do wypchnięcia potasu z komórki.

Dla potasu gradienty pozostają w równowadze. Pompa dozuje potas, więc nie ma całkowitej równowagi.

Pompa sodowo-potasowa, jest kompleksem białkowym, wpompowuje 3 jony sodu na zewnątrz komórki, wciągając 2 jony potasu do wewnątrz. Jest mechanizmem transportu aktywnego, który wymaga energii, a rozmaite trucizny, przerwy w dopływie krwi mogą ten mechanizm zatrzymać. Pompa transportuje wbrew gradientowi stężeń na zewnątrz jony sodu, a do wewnątrz jony potasu, Pompa sodowo-potasowa jest skuteczna ze względu na selektywną przepuszczalność błony, która zapobiega wpływaniu z powrotem do wnętrza komórki wpompowanych jonów sodu.

Polaryzacja błony komórkowej, stan kiedy na powierzchni komórki nerwowej istnieje nierównomierny rozkład jonów, tzn. wewnątrz komórki przeważają jony ujemne a na zewnątrz dodatnie.

Depolaryzacja błony komórkowej (-65 mV), zjawisko polegające na zmniejszeniu elektroujemnego potencjału elektrycznego błony komórkowej poprzez napływ do wnętrza komórki neuronu jonów sodowych Na+. Zmniejsza się polaryzacja neuronu w kierunku zera.

Zjawisko wywołane jest działaniem bodźca i powoduje powstanie potencjału czynnościowego i przekazanie pobudzenia.

Repolaryzacja (+32 mV do -65 mV), wskutek powolnego wpływania jonów potasowych dochodzi do repolaryzacji. Depolaryzacja i repolaryzacja tworzą potencjał iglicowy.

Hiperpolaryzacja (-75mV), po zakończeniu fazy iglicy potencjału czynnościowego zachodzi hyperpolaryzacja (zwiększona polaryzacja). Gdy zewnętrzna stymulacja ustanie, ładunek wraca do początkowego poziomu spoczynkowego

Refrakcja, po przejściu potencjału czynnościowego komórka znajduje się w okresie refrakcji, podczas którego nie jest podatna na generowanie potencjałów czynnościowych.

W pierwszej części tego okresu - okres refrakcji bezwzględnej - kanały sodowe są mocno pozamykane, błona nie może wygenerować potencjału czynnościowego, bez względu na siłę stymulacji.

W drugiej części okresu - okres refrakcji względnej - kanały sodowe pow racają do swojego poprzedniego stanu, ale kanały potasowe pozostają otwarte. Potas ma całkowitą swobodę przepływu, potrzeba bodźca silniejszego niż zwykle, by wywołać potencjał czynnościowy.

Potencjał spoczynkowy (-70 mV), gwarantuje gotowość neuronu do błyskawicznej reakcji na bodziec. Potencjał spoczynkowy trwa do momentu pobudzenia neuronu. Pobudzenie neuronu otwiera kanały, co powoduje błyskawiczny napływ sodu do wnętrza komórki. Ponieważ błona komórkowa wykonała prace utrzymując gradient stężeń dla sodu, komórka jest gotowa zareagować silnie i szybko na działający bodziec.

Potencjał czynnościowy, nadstrzał (+32 mV), bodźce mogą zaburzać potencjał spoczynkowy, zwiększając przepuszczalność błony komórkowej dla jonów Na⁺. Bodziec wystarczająco silny może spowodować powstanie potencjału czynnościowego, czyli przewodzenie impulsu w postaci fali depolaryzacji, która przemieszcza się wzdłuż neuronu. Minimalny bodziec, który wywoła depolaryzację błony i może spowodować powstanie potencjału czynnościowego, nosi nazwę bodźca progowego.

Przewodnictwo ciągłe, wolniejsze przebiega z prędkością 1m/s, występuje tam gdzie nie ma a osłonki mielinowej. Potencjał czynnościowy rodzi kolejny potencjał czynnościowy, mechanizm ten powtarzany jest na całej długości aksonu. Dzięki temu ma taką samą siłę na początku i na końcu aksonu.

Przewodnictwo skokowe, przeskakiwanie potencjału czynnościowego od węzła do węzła Ranviera. Potencjał czynościowy w danym węźle wywołuje przepływ prądu do następnego węzła, gdzie potencjał czynnościowy odnawia się. Jest to bardzo szybkie przewodnictwo ( 100m/s, 120 m/s) a dodatkowo charakteruzje się oszczędnością energii. Na aksonie co 1 mm w osłonce mielinowej wstępują przerwy (tzw. węzły Ranviera). Każdy węzeł ma szerokość ok. 1 mikrometra.

Neurogeneza, to proces powstawania nowych komórek nerwowych. Źródłem nowych neuronów są komórki macierzyste. Okresowo dzielą się w dwóch miejscach: komorach i hipokampie. Podczas tych podziałów powstają: komórki macierzyste i komórki prekursorowe. Z nich rozwijają się nowe neurony lub komórki glejowe ( astrocyty i oligodendrocyty).

Komórki prekursorowi muszą oddalić się od swoich „matek” by dalej się różnicować. Prawdopodobnie połowa tylko skutecznie migruje, reszta ginie.

W mózgach dorosłych osobników odnajdowana nowe neurony w hipokampie i opuszkach węchowych (odpowiadających za analizę zapachów).

Komórki macierzyste, niezróżnicowane komórki, które są zdolne do podziałów prowadzących do powstania komórek potomnych o bardziej wyspecjalizowanych cechach. Komórki macierzyste są komórkami pnia mózgu. Są zdolne do potencjalnie nieograniczonej liczby podziałów. Są nieśmiertelne i samoodnawialne.

Synapsa (Sherrington). W szczelinie pomiędzy dwoma neuronami zachodzi szczególny rodzaj komunikacji - szczelina ta nazwana jest synapsą.

Synapsy chemiczne, w tych synapsach komórki są od siebie oddalone o ok. 20 nm, między nimi powstaje szczelina synaptyczna. Zakończenie neuronu presynaptycznego tworzy kolbkę synaptyczną, w której są wytwarzane neuroprzekaźniki (mediatory - przekazywane w pęcherzykach synaptycznych), które łączą się z receptorem, powodując depolaryzację błony postsynaptycznej. Występują tam, gdzie niepotrzebne jest szybkie przekazywanie impulsu, np. w narządach wewnętrznych.

Neuron presynaptyczny, neuron wysyłający informacje. Neuron po stronie nadawczej synapsy.

Neuron postsynaptyczny, neuron otrzymujący informacje. Neuron po stronie odbiorczej synapsy.

Synapsy pobudzające i hamujące.

Synapsy pobudzające - błona postsynaptyczna ulega depolaryzacji, dzięki czemu impuls może przebiegać w kolejnej komórce. Dopiero sumujące się potencjały powodują powstanie potencjału czynnościowego.

Synapsa hamująca- do szczeliny synaptycznej wydzielany jest mediator, który wywołuje hiperpolaryzację. Aby doszło do depolaryzacji i pobudzenia komórki do przewodzenia bodźca, w tym przypadku musi dojść do wywołania silniejszego bodźca, który przekroczyłby próg pobudliwości.

Pobudzanie i hamowanie spełniają ważną funkcję w układzie nerwowym, gdyż umożliwiają eliminację przekazywania impulsów o małym znaczeniu biologicznym, a wzmacniają przewodzenie impulsów powstałych pod wpływem bodźców o dużym znaczeniu biologicznym.

Kolbka synaptyczna, buławkowato rozszerzone zakończenia aksonu komórki nerwowej, część strukturalna synapsy chemicznej. Na obszarze kolbki synaptycznej zlokalizowane są pęcherzyki synaptyczne gromadzące mediatory (transmittery, przekaźniki) synaptyczne.

Błona presynaptyczna, część synapsy, błona komórkowa neuronu przekazującego impuls nerwowy, błona kolbkowatego zakończenia aksonu, przez którą, w drodze egzocytozy, neuroprzekaźniki uwalniane są do szczeliny synaptycznej. Tu działają autoreceptory.

Błona postsynaptyczna, jeden z trzech elementów synapsy, błona komórkowa neuronu odbierającego impuls nerwowy, do której docierają cząsteczki sygnałowe czyli neuroprzekaźniki, łączące się ze specyficznymi receptorami błony postsynaptycznej. Powoduje to pobudzenie (depolaryzację) tej błony i dalsze przekazywanie impulsu lub hamowanie (hiperpolaryzację) błony.

Szczelina synaptyczna, to element synapsy. Jest to szczelina między błoną presynaptyczną a błoną postsynaptyczną. Szczelina synaptyczna występuje głównie w synapsach chemicznych. Do szczeliny synaptycznej wydzielane są neuroprzekaźniki. Nadmiernej dyfuzji neuroprzekaźnika poza szczelinę synaptyczną zapobiegają charakterystyczne połączenia między błonami: presynaptyczną i postsynaptyczną, które umożliwiają bezpośrednie docieranie neuroprzekaźnika do receptorów umieszczonych na błonie postsynaptycznej.

Receptory, odbierają informacje z innych neuronów. Znajdują się na powierzchni dendrytu.

Autoreceptory, receptory presynaptyczne, które są pobudzane przez komórkę presynaptyczną, działają na zasadze ujemnego sprzężenia zwrotnego hamując dalsze wydzielanie neuroprzekaźnika.

Białka transportowe wychwytu zwrotnego, zwane transporterami. Transport odbywa się dzięki specjalnym białkom błonowym. Neuron presynaptyczny wychwytuje większość neuroprzekaźników w stanie nienaruszonym i wykorzystuje je powtórnie. Proces ten nazywa się wychwytem zwrotnym. Prozac działa blokując wychwyt zwrotny neuroprzekaźnika, przedłużając tym samym czas jego oddziaływania na receptor.

Pęcherzyki synaptyczne, kuliste struktury w pobliżu zakończeń aksonów wpełnione cząsteczkami neuroprzekaźnika. Duże ilości neuroprzekaźników są magazynowane w pęcherzykach synaptycznch.

Neuroprzekaźniki (neurotransmitery) - związki chemiczne uwalniane przez neuron w synapsie i wpływające na działanie innych neuronów nazywane są neuroprzekaźnikami. Przekazują informacje między neuronami lub między neuronami a narządami wykonawczymi. Są uwalniane z pęcherzyków synaptycznych w synapsie na zakończeniach synaptycznych neurony „nadawczego” i działają na swoiste dla nich receptory, indukując w innym neuronie („odbiorczym”) procesy czynnościowe pobudzania i hamowania. Mogą działaś również na receptory presynaptyczne i regulować uwalnianie następnych porcji tego samego przekaźnika.
Zmiany w równowadze neuroprzekaźników powodują chorobę Parkinsona, pląsawicę Huntingtona i schizofrenię.
Neuroprzekaźniki: acetylocholina, noradrenalina, GABA, dopamina, serotonina, endorfiny.

IPSP (postsynaptyczny potencjał hamujący), hamujący potencjał postsynaptyczny powstający pod wpływem GABA na skutek zwiększenia przepuszczalności błony postsynaptycznej dla jonów Cl. Ma bardzo podobne właściwości do EPSP, z tym wyjątkiem, że ma charakter hamujący. Jest chwilową hyperpolaryzacją błony.

EPSP (postsynaptyczny potencjał pobudzający), pobudzający potencjał postsynaptyczny rejestrowany z ciała komórki neuronu jako przejściowa depolaryzacja, powstający w wyniku aktywacji kilku synaps.

Kanały wapniowe, kanały jonowe, aktywowane przez depolaryzację błony, przez które jony Ca2+ mogą dostawać się ze środowiska zewnątrzkomórkowego do wnętrza neuronu. Obecność jonów wapnia wewnątrz komórki powoduje zmianę struktury oraz rozluźnienie związku pęcherzyków synaptycznych z aktyną.
Odpowiedzialne są za sprzężenie pobudzeniowo - wydzielnicze w neuronach, dendrytyczne potencjały czynnościowe oraz sprzężenie elektromechaniczne w mięśniach.

Działanie agonistyczne i antagonistyczne leków.

Działanie agonistyczne - współdziałanie, stymulacja.
Substancja chemiczna swą budową przypomina neuroprzekaźnik, który łączy się z receptorem, wywołując pobudzenie, np. amfetamina stymuluje wydzielanie dopaminy i noradrenaliny.
Działanie antagonistyczne - przeciwstawnie działające.

Cząsteczka leku łączy się z receptorem i blokuje go, przez co właściwe cząsteczki neuroprzekaźnika nie mają się z czym połączyć. Nie wywołuje to efektów.

Temat 3:

Ośrodkowy układ nerwowy (OUN), składa się z mózgowia i rdzenia kręgowego. Mózg i pień mózgu tworzą mózgowie. OUN poddaje rejestracji i analizie pobudzania dopływające z układu obwodowego i zapewnia prawidłową reakcję organizmu na te bodźce.

Mózg człowieka: masa ok. 1375 g, objętość ok. 1,4 litra, zużycie całkowitej energii - 20% (przy 2 % masy w stosunku do całego ciała).

Obwodowy układ nerwowy somatyczny i autonomiczny, obejmuje nerwy znajdujące się poza mózgowiem i rdzeniem kręgowym. Nerwy rdzeniowe (31 par), nerwy czaszkowe (12 par).

W jego skład wchodzą dwie części:

- somatyczny układ nerwowy - obejmuje nerwy, które przekazują informacje z narządów

zmysłów do OUN oraz z OUN do mięśni i gruczołów, jest zbudowany z pojedynczych

aksonów.

- autonomiczny układ nerwowy - steruje pracą serca, jelit i innych narządów wewnętrznych.

Autonomiczny układ nerwowy dzieli się na:

- przywspółczulny układ nerwowy (układ regeneracji),

- współczulny układ nerwowy (układ działania).

Ośrodki: pień mózgu.

Koordynacja: podwzgórze.

Układ współczulny (sympatyczny), to sieć neuronów, których rolą jest przygotowanie narządów wewnętrznych do wydatkowania energii. Składa się z dwóch łańcuchów zwojów ułożonych wzdłuż rdzenia kręgowego, z którym są połączone przez wiązki aksonów. Zwoje te wstępują na poziomie części środkowej rdzenia ( segmenty piersiowe i lędźwiowe). Wchodzące ze zwojów współczulnych włókna nerwowe docierają do narządów wewnętrznych.

Układ przywspółczulny (parasympatyczny), steruje wegetatywną, niezwiązaną z reagowaniem na zagrożenie aktywnością narządów wewnętrznych. Jest blisko związany z układem współczulnym (przedrostek „przy”), jego działanie jest przeciwstawne, oba znajdują się wstanie ciągłej aktywacji. Budowa jest inna niż w układzie współczulnym, długie aksony przedzwojowe z rdzenia kręgowego dochodzą do zwojów przywspółczulnych zlokalizowanych w pobliżu narządów docelowych.

Pierwotne i wtórne pęcherzyki mózgowe.

Mózgowe pęcherzyki, występujące w toku rozwoju zarodkowego zawiązki poszczególnych części mózgu. Wyróżnia się 3 pęcherzyki pierwotne, różnicujące się z przedniej części cewy nerwowej: przodomózgowie, śródmózgowie i tyłomózgowie, z których powstaje 5 pęcherzyków wtórnych (jedynie śródmózgowie nie ulega podziałowi na wtórne pęcherzyki).

Pięć pęcherzyków wtórnych:

- kresomózgowie,

- międzymózgowie,

- śródmózgowie - pozostaje niepodzielone,

- tyłomózgowie wtórne

- rdzeniomózgowie.

Kliniczne i eksperymentalne metody badawcze.

Kliniczne:

- obserwacja,

- testy behawioralne,

- TK,

- MRI

Eksperymentalne:

- I schemat: drażnienie (stymulacja), hamowanie, lezje (uszkadzanie)

- II schemat: EEG, EP (potencjały wywołane), PET (pozytonowa tomografia), fMRI

(funkcjonalny rezonans magnetyczny)

Mózgowie, struktura, w której skład wchodzą mózg i móżdżek.

Mózg, to w neuroanatomii część OUN, która razem z móżdżkiem i pniem mózgu tworzą mózgowie.

Przodomózgowie, składa się z kresomózgowia i międzymózgowia. To leżąca najbardziej z przodu i najbardziej wyróżniająca się część mózgowia. Jej zewnętrzną część tworzy kora mózgowa. Pod korą znajdują się inne struktury. Przodomózgowie tworzą półkule mózgu.

Kresomózgowie, ośrodek decyzyjny mózgu. Nadzoruje większość czynności fizycznych i umysłowych.
1) kresomózgowie parzyste
- płaszcz
• kora mózgu
• wyspa
• hipokamp
• węchomózgowie
- jądra podstawne
- istota biała półkul
- komory boczne
2) kresomózgowie nieparzyste
- ciało modzelowate
- spoidło dziobowe
- przegroda przezroczysta
- sklepienie
- blaszka krańcowa
Ze ścian bocznych kresomózgowia powstają półkule mózgu.

Międzymózgowie, część mózgowia, która obejmuje wzgórze i podwzgórze. Stanowi ośrodek regulacji metabolizmu. Otrzymuje informacje czuciowe ze wszystkich układów czuciowych z wyjątkiem węchowego. Odgrywa bardzo istotną rolę w integracji informacji czuciowych i ruchowych.

Śródmózgowie, znajduje się w centralnej części mózgowia, łączy pień mózgu z międzymózgowiem. U dorosłych ssaków jest dość małe otoczone przez struktury przodomózgowia. Łączy się z móżdżkiem, rdzeniem przedłużonym oraz z międzymózgowiem. Jest ośrodkiem wzrokowym.

Wierzchnia część śródmózgowia to pokrywa. Dwa wybrzuszenia po obu stronach pokrywy to wzgórki czworacze górne i dolne, które są ważnymi elementami dróg czuciowych (wzrok, słuch).

Pod pokrywką znajduje się nakrywka (przednia część śródmózgowia). Jedną z ważniejszych struktur śródmózgowia jest istota czarna, stanowiąca początek drogi nerwowej wydzielającej dopaminę (zanika przy chorobie Parkinsona).

Istota szara środkowa (okołowodociagowa) - wewnętrzny system przeciwbólowy.

Tyłomózgowie wtórne, tylna część mózgowia, która składa się z mostu i móżdżka.

Most leży do przodu i brzusznie w stosunku do rdzenia przedłużonego. W moście wiele włókien nerwowych przechodzi w tym miejscu z jednej strony ciała na drugą.

Móżdżek to dużych rozmiarów struktura tyłomózgowia charakteryzująca się gęstym i głębokim pofałdowaniem. Móżdżek odpowiada za sterowanie ruchem i utrzymywaniem równowagi i koordynacji ruchowej.

Rdzeniomózgowie, tylna część mózgowia, z której powstaje rdzeń przedłużony i dalej rdzeń kręgowy. Rdzeń przedłużony znajduje się ponad rdzeniem kręgowym i można go traktować jako powiększoną i bardziej złożoną część rdzenia kręgowego.

Rdzeń kręgowy, część OUN znajdująca się wewnątrz kręgosłupa. Łączy się z narządami zmysłów oraz mięśniami położonymi poniżej poziomu głowy. Składa się z segmentów, po obu stronach każdego z nich znajduje się nerw czuciowy i ruchowy. Korzenie grzbietowe po obu stronach przekazują informacje czuciowe do rdzenia kręgowego, a korzenie brzuszne przesyłają impulsy ruchowe do mięśni.

Przebiega od podstawy czaszki do pierwszych kręgów lędźwiowych. Rdzeń kręgowy składa się z istoty szarej i istoty białej.

Istota szara i biała.

Istota szara jest uformowana w kształcie litery „H”. Składa się z gęsto upakowanych ciał komórek i dendrytów, znajduje się w części środkowej rdzenia kręgowego. Istota szara tworzy: ośrodki (jądra i zwoje). Leżące w istocie szarej neuron wysyłają swoje aksony w kierunku mózgowia lub innych segmentów rdzenia poprzez istotę białą. Istota składa się głównie z zmielinizowanych aksonów. Istota biała tworzy: nerwy, drogi i szlaki.

Kanał środkowy - środkowa część rdzenia przedłużonego i rdzenia kręgowego. W kanale znajduje się płyn mózgowo-rdzeniowy. Jest to przejrzysta ciecz o składzie podobnym do osocza krwi. Z czwartej komory część płynu przepływa do kanału środkowego, a dalej do opon mózgowych - błon, które otaczają mózgowie i rdzeń kręgowy.

Rogi przednie i rogi tylne rdzenia, rdzeń kręgowy składa się zarówno z istoty białej jak i z istoty szarej. Na przekroju poprzecznym istota szara jest w kształcie litery H. Ramiona tej litery to tzw. rogi rdzenia, które tworzą słupy: z przodu dwa symetryczne rogi przednie, z tyłu - dwa rogi tylne.
Rogi przednie (brzuszne) zawierają neurony ruchowe, których długie wypustki (aksony) tworzą korzenia przednie, te zaś - nerwy.
Rogi tylne (grzbietowe) zawierają neurony czuciowe (nie są to pierwsze neurony drogi czuciowej, ponieważ jeszcze przed nimi są neurony tworzące zwoje rdzeniowe).

Pień mózgu, struktura ośrodkowego układu nerwowego rozciąga się od górnej części rdzenia kręgowego, aż do środkowej części przodomózgowia ( składa się z śródmózgowia i tyłomózgowia obejmuje wszystkie twory leżące u podstaw czaszki).

Most, szyszynka, wzgórki pokrywy oraz wzgórze są otoczone korą mózgową.

Funkcje pnia mózgu:

- ośrodek odruchów niezbędnych do życia (oddech, praca serca itp.)

- miejsce położenia jąder nerwów czaszkowych

- twór siatkowaty pnia mózgu - regulacja pobudzenia.

- miejsce przejścia wszystkich dróg czuciowych (szlaki wstępujące) i ruchowych (szlaki

zstępujące).

Rdzeń przedłużony, znajduje się tuż ponad rdzeniem kręgowym i można go traktować jako powiększoną i bardziej złożona część rdzenia kręgowego (położony w obrębie czaszki). Jest częścią pnia mózgu. Rdzeń przedłużony kontroluje wiele istotnych dla życia odruchów - oddychanie, tętno, wymioty, ślinienie, kaszel, kichanie. Odbywa się to poprzez nerwy czaszkowe, które przewodzą sygnał czuciowe z obszaru głowy i strują mięśniami głowy.

Most, kolejne piętro w pniu mózgu. Leży do przodu i brzusznie w stosunku do rdzenia przedłużonego. W moście wiele włókien nerwowych przechodzi w tym miejscu z jednej strony ciała na drugą.

Komory mózgu, to zbiór czterech przestrzeni wewnątrz mózgu, w jakich wytwarzany jest płyn mózgowo-rdzeniowy i z jakich następnie wydostaje się do przestrzeni podpajęczynówkowej, w jakiej krąży otaczając cały ośrodkowy układ nerwowy. Płyn ten wytwarzany jest z osocza krwi przez splot naczyniówkowy.
Wyróżniamy 4 komory:

- 2 komory boczne

- komorę III

- komorę IV.

Konary mózgu, znajdują się w środkowej części śródmózgowia. Składają się od przodu z dwóch odnóg, z których każda oddzielona jest od nakrywki konara (jego części tylnej) przez istotę czarną. Od tyłu konara pomiędzy nakrywką a pokrywą znajduje się wąski wodociąg mózgu o długości około 2-3 cm.

Wodociąg mózgu, część śródmózgowia łącząca III i IV komorę mózgu. Przebiega pośrodkowo (nieco łukowato) pomiędzy pokrywą a konarami, dzieląc śródmózgowie na część grzbietową i brzuszną. Wodociąg wypełniony jest płynem mózgowo-rdzeniowym (przejrzysta ciecz o składzie podobnym do osocza krwi).

Płyn pełni funkcje amortyzacyjne, chroniąc tkankę nerwową mózgu i rdzenia przed urazami mechanicznymi. Wyrównuje też zmiany ciśnienia wewnątrz czaszki. Jest nieustannie wtwarzany w splotach naczyniówkowych i wyściółce układu komorowego mózgu. Ilość płynu mózgowo-rdzeniowego - 550 ml/dabę, 4 wymiany w ciągu 24H. Jego zablokowanie powoduje wodogłowie a w efekcie poszerzenie układu komorowego.

Istota czarna, jedną z ważniejszych struktur śródmózgowia jest istota czarna, stanowiąca początek drogi nerwowej wydzielającej dopaminę (zanika przy chorobie Parkinsona).

Blaszka czworacza, płytka istoty szarej pokrywająca śródmózgowie. Stanowi „podłoże” pod cztery wzgórki.

Wzgórki czworacze górne i dolne, znajdują się w części grzbietowej śródmózgowia.

Górne - bliżej międzymózgowia, otrzymują informację wzrokową,

Dolne - otrzymują informację słuchową.

Jądra szwu, znajdują się w rdzeniu przedłużonym i moście (obok tworu siatkowatego). Grupa jąder szwu unerwia rozległe obszary przodomózgowia, zwiększając lub zmniejszając gotowość mózgu do reagowania na bodźce.

Twór siatkowaty pnia mózgu (tzw. kora pnia mózgu), znajduje się w rdzeniu przedłużonym i moście. Ma odgałęzienia wstępujące i zstępujące.

Twór siatkowaty ma znaczenie dla psychologii szczególnie w teorii osobowości, teorii o temperamencie i w różnicach indywidualnych.

Układ siatkowaty wstępujący, ta część unerwia rozległe fragmenty kory mózgowej, selektywnie zwiększając pobudzenie i uwagę w wybranym obszarze. Reguluje poziom pobudzenia (tonus) kory mózgowej.

Układ siatkowaty zstępujący, należy do grup struktur mózgowych sterujących ośrodkami ruchowymi w rdzeniu kręgowym.

Tonus kory, poziom pobudzenia kory mózgowej. Reguluje go układ siatkowaty wstępujący. Optymalny poziom pobudzenia = optymalne funkcjonowanie.

Jądro siatkowate mostu przednie, ośrodek desynchronizacji EEG (czuwanie).

Desynchronizacja - szum, fale szybkie, pobudzenie (REM)

Wzgórzowy układ rozlanej projekcji (nieswoisty układ wzgórzowy) - układ regulujący pobudliwość innych struktur mózgu obok układu siatkowatego. Przekazują one z receptorów impulsy nerwowe, które nie są nośnikiem informacji (np. wzrokowej), lecz wytwarzają odpowiednią czynnościową gotowość kory mózgowej i in. ośr.; decydująca rola w mechanizmie czuwania, snu, uwagi i przywykania.

Mózg izolowany, przecięcie pnia mózgu przez śródmózgowie, pomiędzy wzgórkami górnymi i dolnymi blaszki czworaczej - powoduje stałą synchronizację czynności elektrycznej kory. Osobnik ma śpiący wygląd i bodźce zewnętrzne (węchowe i wzrokowe, bo tylko takie rodzaje oferentów dochodzą do tego preparatu) nie są w stanie spowodować jego wybudzenia.

Mózgowie izolowane, przecięcie pnia mózgu na granicy rdzenia przedłużonego i kręgowego zachowuje naprzemienność snu i czuwania w korze.

Preparat pretrygeminalny, przecięcie pnia mózgu w przedniej części mostu, tuż przed odejściem korzonka czuciowego nerwu trójdzielnego. Topograficznie nieznacznie różni się ten preparat od mózgu izolowanego. Okazuje się, że do zachowania stanu czuwania potrzebna jest ta okolica pnia mózgu, której nie posiada mózg izolowany (kawałeczek w stronę rdzenia przedłużonego, nie dochodząc do niego).

EEG

- Fale w EEG

Rodzaje fal

• Desynchronizacja

- Szum

- Fale szybkie

- Pobudzenie, REM

• Synchronizacja

- Koordynacja neuronów

- Sen wolnofalowy

Odkrycie w 1929 r. przez Hansa Bergera [niemieckiego psychiatrę] fal mózgowych, było nie lada przełomem w badaniach prowadzonych nad mózgiem. Okazuje się, że mózg podczas swojej pracy generuje impulsy elektryczne, zwane falami mózgowymi. Impulsy te możemy mierzyć przy pomocy specjalnego przyrządu, zwanego Elektroencefalografem [w skrócie EEG]. Posiada on kilkanaście elektrod przyłączanych do skóry głowy i mierzy częstotliwość [ilość impulsów na sekundę] oraz amplitudę ["wielkość" zmian napięcia].

Rytm zsynchronizowany

- Przez większą część dnia, półkule mózgowe działają zamiennie. Zawsze pracują obie, ale jedna jest majstrem, druga pracownikiem. Nie za dobrze współpracują. Naturalnie je synchronizujemy idąc spać. Wtedy fale mózgowe w obu częściach stają się do siebie

podobne, a półkule zaczynają współpracować. Podobne efekty wywołuje relaksacja, koncentracja, bardzo mocne skupienie czy właśnie medytacja (dlatego też, techniki wywołujące te stany są do siebie bardzo podobne). Słuchanie dźwięków o odpowiedniej częstotliwości również może to spowodować. Dlatego, by ułatwić sobie wchodzenie w

stan medytacji, chcę używać odpowiednio spreparowanej muzyki.

- Taki rytm, ujawniający się w stałych warunkach, choć z pewnymi przesunięciami w czasie, nazywamy „wolnobiegnącym” , a o jego endogennym charakterze świadczy fakt występowania mimo braku informacji z zewnątrz. Jeśli pojawia się taka informacja, np. w postaci naprzemiennego występowania w ciągu doby okresów światła i ciemności, to następuje dostosowanie pracy endogennego zegara do warunków środowiskowych - nazywamy to synchronizacją.

Jak już wspomniano, najważniejszym i uniwersalnym czynnikiem środowiskowym, wpływającym na pracę zegara biologicznego, jest światło, a właściwie mieszczący się w 24 godzinach wzajemny stosunek długości okresu światła i ciemności. Jest on zarówno wyznacznikiem pory doby (dzień i noc) jak i roku (przybywanie i ubywanie dnia, czyli skracanie się i wydłużanie nocy), i podlega regularnym zmianom, niezależnie od wahań innych czynników, takich jak temperatura czy wilgotność. Dlatego umiejętność rozpoznawania aktualnych i przewidywania nadchodzących warunków świetlnych środowiska stanowi dla zwierząt uniwersalne źródło informacji i umożliwia im synchronizację wielu procesów fizjologicznych. Oprócz rozpoznania, istotną rolę w tym ciągu procesów regulacyjnych pełni także „przetłumaczenie” tej informacji na język sygnałów biochemicznych, czytelnych dla komórek i tkanek, które będą realizować procesy dostosowawcze. Większość, a właściwie wszystkie kręgowce wyposażone są w szyszynkę (dotychczas poznany wyjątek wydają się stanowić krokodyle) - narząd zdolny do pełnienia obu tych funkcji, to jest do odbioru informacji świetlnej i przetwarzania jej na sygnał biochemiczny w postaci rytmicznej syntezy i uwalniania związku o charakterze neurohormonu - melatoniny.

inaczej:

Człowiek poddawany jest cyklicznym zmianom czynników fizycznych wynikających z ruchu obrotowego Ziemi (zmiany dnia i nocy) oraz obiegu Ziemi wokół Słońca (zmiany pór roku). Zmiany te synchronizują nasze życie, wyznaczają między innymi naturalny okres spoczynku i aktywności, a także wpływają na większość procesów życiowych. Rytm snu i czuwania, najbardziej zsynchronizowany z dobowymi zmianami dnia i nocy, odbywa się w cyklu dobowym. Badania wykazały, że rytm snu i czuwania utrzymuje się nawet, gdy nie znamy godziny doby i nie mamy kontaktu z czynnikami wskazującymi na porę dnia. Fakt ten doprowadził do odkrycia wewnętrznego zegara zwanego ogólnie zegarem biologicznym. Rytmy biologiczne, nie wymagające synchronizacji nazywamy rytmami endogennymi, rytmy sterowane i synchronizowane czynnikami zewnętrznymi nazywamy rytmami egzogennymi. Zegar biologiczny wykazuje rytmy o okresie nieco dłuższym lub nieco krótszym od 24 godzin, czyli tzw. rytmy okołodobowe.

Zegar endogenny uwzględnia zmiany zachodzące cyklicznie w środowisku zewnętrznym i stopniowo przygotowuje organizm do mającego nastąpić okresu aktywności albo spoczynku. Zegar biologiczny zapewnia również wzajemną synchronizację wielu procesów fizjologicznych i biochemicznych zachodzących w organizmie człowieka. Jesteśmy w stanie określić kolejność i częstotliwość kolejnych procesów w 24-godzinnym cyklu dnia i nocy:

Zegar okołodobowy

- 4.00 - 6.00 : najniższa temperatura ciała,

- 5.30 : wyrzut glukozy i katecholamin do krwi, wzrasta ciśnienie i akcja serca,

- 6.00 - 8.00 : najwyższy poziom hormonu stresu - kortyzolu,

- 7.30 : zahamowanie wydzielania melatoniny pod wpływem światła,

- 8.00 - 12.00 : szczyt aktywności intelektualnej,

- 11.00 - 13.00 : szczyt aktywności fizycznej,

- 14.00 : wzrost temperatury ciała, niż intelektualny,

- 15.00 - 17.00 : drugi szczyt aktywności intelektualnej,

- 18.00 - 20.00 : spadek aktywności układu trawiennego,

- 20.00 - 22.00 : spadek poziomu kortyzolu, senność, wzrost poziomu melatoniny

- 1.00 - 3.00 : maksymalny poziom melatoniny, głęboki sen.

Wszystkie te procesy są ściśle określone i wzajemnie zsynchronizowane. Ich zaburzenie przez

zachwianie równowagi pomiędzy spoczynkiem i czasem czuwania powoduje obniżenie poziomu dopaminy - hormonu pobudzającego aktywność, dodającego energię i chęć działania. Pośrednio obniża też wytwarzanie serotoniny i endorfin - mediatorów dobrego samopoczucia.

Rytm zdesynchronizowany

- Życie współczesnego człowieka znacznie różni się od życia naszych przodków i od warunków naturalnych w jakich żyją zwierzęta. Jak więc funkcjonuje zegar biologiczny u współczesnego człowieka, czy uniezależniliśmy się od chodu wewnętrznego zegara?

Najnowsze badania wykazują, że zaburzenia związane z funkcjonowanie zegara biologicznego mogą być związane występowaniem w coraz większym zakresie w współczesnym społeczeństwie chorób psychicznych, depresji. Do leczenia niektórych z tych schorzeń, np. depresji sezonowej, stosuje się terapię świetlną - silne światło działające synchronizująco na zegar biologiczny. Zaburzenia zegara biologicznego pojawiają się także u zdrowych ludzi w wyniku szybkich zmian stref czasowych przy podróżowaniu samolotem oraz pracy zmianowej, co objawia się złym samopoczuciem i może prowadzić do rozwoju chorób, zwłaszcza naczyniowo-sercowych.

Rytm BETA

- Gdy czytasz ten tekst, w twoim mózgu dominują fale o częstotliwości powyżej 15 Hertzów [15 impulsów na sekundę] i amplitudzie nie większej niż 20 mikrowoltów. W tym stanie mózg jest nastawiony na odbiór bodźców zewnętrznych i uwagę.

Rytm ALFA

- Ten rodzaj fal pojawia się, gdy zamkniesz oczy. Masz go również tuż przed zaśnięciem lub zaraz po przebudzeniu. Fale Alfa mają częstotliwość między 15 a 7 Hertzów, a ich amplituda wynosi około 50 mikrowoltów. Stan Alfa to wyciszenie umysłu, spokój, marzenia. W tym stanie łatwiej przyswoić wiedzę, zwiększa się też inwencja twórcza.

Rytm DELTA

- Oznaka głębokiego snu. Częstotliwość mniejsza od 4 Hertzów, amplituda przekracza 100 mikrowoltów. Stan nieświadomości. Gdy nasz mózg pracuje na tej częstotliwości podczas snu, nic nam się nie śni. Organizm się regeneruje, a do krwi uwalniany jest hormon wzrostu.

Wrzeciona EEG

- Wrzeciono snu jest impulsem ukazującym aktywność mózgu widocznym na EEG. Pojawia się ono podczas drugiej fazy snu. Zasięg jego fal wynosi 12-14 Hz, które pojawiają się na 0,5 do 1,5 sekundy. Powstają one w wyniku cyklicznych oscylacyjnych oddziaływań pomiędzy wzgórzem a korą.

Sen Wolnofalowy

- zwany też snem bez szybkich ruchów gałek ocznych (NREM), faza → snu charakteryzująca się synchronizacją czynności bioelektrycznej kory mózgowej, co w zapisie elektroencefalograficznym przejawia się występowaniem fal o dużej amplitudzie i małej częstotliwości (faza III i IV snu).

Sen Paradoksalny:

- oznacza pozornie sprzeczny,

- zjawisko to ma cechy zarówno głębokiego jak i płytkiego snu.

- jest to „sen REM” w odniesieniu do ludzi, zaś „sen paradoksalny” używany jest w badaniach nad zwierzętami.

Trwa ok. 10 min., występuje w ciągu jednej nocy ok. 5 razy, kiedy pojawiają się marzenia senne, a w ciele śpiącego następują widoczne zmiany, m.in. szybkie ruchy gałek ocznych, utrata reakcji na bodźce i wzmożona aktywność mózgu. Jest snem płytkim. Z drugiej jednak strony rozluźnienie mięśni posturalnych - np. mięśni szyi- jest w tej fazie większe niż w pozostałych, a więc pod tym względem jest to sen głęboki.

W fazie tej występują czasem także inne reakcje, np. skurcze mięśni twarzy.

Faza REM pojawia się wtedy, gdy wzrasta temperatura ciała. W przypadku większości ludzi jest to druga połowa nocnego snu. U osób, które zbyt wcześnie się budzą lub zasypiają po osiągnięciu minimum cyklu zmian temperatury - sen REM może się rozpoczać tuż po zaśnięciu.

Fale PGO, są to fale o wysokiej amplitudzie. Nazwa pochodzi od angielskiej zbitki słów oznaczającej kolejne miejsca występowania tych fal, czyli odpowiednio: most, ciało kolankowe boczne i korę potyliczną. Fale te pojawiają się najpierw w moście, zaraz potem w ciele kolankowym bocznym wzgórza, a następnie w korze płata potylicznego.

Liczba fal PGO w ciągu doby jest stała. Rola komórek nerwowych mostu nie ogranicza się do inicjowania fal PGO. Wysyłane przez nie aaksony docierają również do rdzenia kręgowego, gdzie hamują neurony ruchowe unerwiające głównie mięśnie szkieletowe.

Móżdżek, znajduje się w tyłomózgowiu, składa się z tkanki osadzonej ponad mostem. Zawiera min. ¾ wszystkich neuronów mózgu. Pełni funkcje organizacyjne i koordynacyjne czynności motorycznych uzależnionych od konkretnej pozycji ciała w środowisku.

Funkcje:

- koordynacja ruchów celowych,

- utrzymanie równowagi,

- wygładzanie poleceń wysyłanych do mięśni

- regulacja napięcia mięśni

- pamięć niektórych odruchów np. warunkowa reakcja mrugania

- przekierowywanie uwagi między modalnościami np. wzrok - słuch

- percepcja czasu

Robak móżdżku, struktura anatomiczna, środkowa część móżdżku znajdująca się pomiędzy jego półkulami, odpowiadająca m.in. za koordynację ruchową i pionową postawę ciała.

Półkule móżdżku, parzyste części móżdżku przez podobieństwo do półkul mózgu nazywane są półkulami móżdżku, pośrodku znajduje się nieparzysta część, nazwana robakiem móżdżku. Zarówno półkule jak i robak móżdżku złożone są z istoty szarej i istoty białej. Powierzchnia półkul jest bardzo silnie pofałdowana i składa się z istoty szarej, która tworzy korę móżdżku. Pofałdowania kory móżdżku mają postać szczelin móżdżku, przebiegających poprzecznie na obu powierzchniach móżdżku, dzielących je na zakręty móżdżku.

Wzgórze, wraz z podwzgórzem składają się na międzymózgowie. Wzgórze (przedpokój) jest strukturą położoną w samym środku przodomózgowia. Kształtem przypomina 2 owoce awokado leżące obok siebie (jeden w prawej, drugi w lewej półkuli).

Funkcje wzgórza, do wzgórza w pierwszej kolejności dociera większość informacji z narządów zmysłów. Tu są poddawane analizie i przekazywane dalej, do kory mózgowej. Wyjątkiem są informacje węchowe, które omijają wzgórze, ponieważ są przewodzone od receptorów węchowych poprzez opuszki węchowe bezpośrednio do kory.

Funkcje to:

- wstępna ocena bodźców zmysłowych i uruchamianie reakcji emocjonalnych,

- przesyłanie informacji czuciowej (oprócz węchu),

- cykle okołodobowe (pobudzenie i sen)

- kontrola ruchów: liczne pętle prążkowie - wzgórze - kora.

Ciała kolankowate boczne i przyśrodkowe, tworzą zawzgórze. Oba są elementami poduszki we wzgórzu.
Ciało kolankowate boczne pełni funkcję podkorowego ośrodka wzroku
Ciało kolankowate przyśrodkowe jest podkorowym ośrodkiem słuchu

Podwzgórze, jest niewielką strukturą znajdującą się w podstawie mózgowia, brzusznie w stosunku do wzgórza. Posiada rozległe połączenie z przodomózgowiem i śródmózgowiem. W podwzgórzu znajduje się grupa jąder. Częściowo poprzez połączenia nerwowe a częściowo poprzez hormony przez siebie wydzielane, podwzgórze może wpływać na wydzielanie hormonów przez przysadkę. Podwzgórze jest ściśle połączone z przysadką, malutkim narządem wydzielającym różne hormony do krwi.

Uszkodzenie jąder podwzgórza prowadzi do zaburzeń jednego lub kilku zachowań popędowych.

Funkcje:

- reguluje homeostazę np. termoregulacja; gospodarka wodno-elektrolitowa i energetyczna

(głód i pragnienie); sterowanie rozrodem

- rytmy biologiczne

- współpraca z autonomicznym układem nerwowym,

- kontrola przysadki mózgowej i za jej pośrednictwem innych gruczołów

- element układu limbicznego - kontrola popędów i emocji.

Jądra podwzgórza, wyróżniamy jądra:

W przedniej części podwzgórza znajdują się jądra:

- przedwzrokowe

- przednie

- nadwzrokowe przykomorowe

- nadskrzyżowaniowe

W części guzowej znajdują się jądra:

- brzuszno-przyśrodkowe

- grzbietowo-boczne

- łukowate

W części bocznej znajduje się jądro:

- boczne

W części sutkowatej znajdują się jądra:

- sutkowate

- nadsutkowate

- tylne

Jądro nadskrzyżowaniowe (SCN) jądro przedniej części podwzgórza, znajduje się nad skrzyżowaniem wzrokowym, jest ośrodkiem rytmów biologicznych. Sprawuje główną kontrolę nad okołodobowymi rytmami snu i temperatury. Przy uszkodzeniu SCN, rytmy stają się mniej regularne i tracą synchronizację ze środowiskowymi wzorcami światła i ciemności.

Ciało suteczkowate, to półkoliste wyniosłości na obszarze podwzgórza (międzymózgowie). Jest elementem układu limbicznego. Otrzymuje impulsy z zespołu hipokampa . Jest miejscem krwawych wylewów z encefalopatii Wernickiego. Związane z pamięcią i uczeniem się.

Układ limbiczny, tworzy coś w rodzaju obrzeża dookoła pnia mózgu. Układ ten jest zaangażowany w regulację zachowań emocjonalnych i motywacyjnych. Należące do niego struktury pełnią ważną rolę w powstawaniu motywacji i emocji np. łaknienia, lęku, agresji czy aktywności seksualnej. Do głównych struktur układu limbicznego wchodzą:

- opuszkę węchową,

- podwzgórze,

- hipokamp,

- ciało migdałowate,

- zakręt obręczy.

Ciało migdałowate, część układu limbicznego, związane z przejawami agresji. Jest to struktura odgrywająca ważną rolę w zachowaniach i pamięci opartej na skojarzeniach emocjonalnych, jak również w percepcji i odczuwaniu emocji, takich jak strach czy gniew.

Zakręt obręczy, część układu limbicznego, kora zakrętu obręczy tworzy pierścień wokół pnia mózgu. Kora zakrętu obręczy ma bardzo rozległe połączenia z innymi obszarami mózgu. Ekspresja emocji wymaga koordynacji wielu funkcji organizmu, kora zakrętu obręczy jest centrum kontroli. Uszkodzenie kory zakrętu i ciała migdałowatego prowadzi np. do braku postrzegania bólu w sposób negatywny.

Górna i dolna droga wg Le Doux,

Dolna droga : po wystąpieniu bodźca informacja przekazywana jest bezpośrednio z wzgórza do ciała migdałowatego po czym powstaje reakcja emocjonalna.

Górna droga jest dłuższa i następuje z wzgórza do kory czuciowej a następnie do ciała migdałowatego.

Informacja o bodźcu zewnętrznym dociera do ciała migdałowatego bezpośrednio ze wzgórza (droga dolna), jak i pośrednio - przez korę. Droga bezpośrednia ze wzgórza do ciała migdałowatego jest krótsza, a zatem przekaz informacji jest szybszy, niż wtedy, gdy przebiega przez korę. Ponieważ dolna droga omija korę, niemożliwe jest wykorzystanie działania kory. W rezultacie, dolna droga dostarcza ciału migdałowatemu nieprzetworzony obraz bodźca. Jest to zatem droga szybka, która umożliwia rozpoczęcie odpowiadania na potencjalne zagrożenie zanim możemy się w pełni przekonać, co istotnie reprezentuje bodziec. Może to być niezwykle przydatne w niebezpiecznych sytuacjach.

Dolna droga jest odpowiedzialna za emocjonalne reakcje, których nie rozumiemy. Mogą one wystąpić u każdego, ale u ludzi z zaburzeniami emocjonalnymi mogą stanowić dominujący sposób funkcjonowania.

Hormon, substancja krążąca z krwią po całym organizmie, uwalniana przez gruczoł dokrewne.

Przysadka mózgowa, gruczoł przytwierdzony do podstawy podwzgórza. Jako gruczoł dokrewny nadrzędny, reguluje pracę wielu innych gruczołów - produkuje liczne hormony tropowe (np. gonadotropiny). Składa się z komórek nerwowych, naczyń krwionośnych i tkanki łącznej. Reagując na sygnały z podwzgórza, przysadka syntetyzuje i uwalnia hormony do krwi, która transportuje je do narządów wewnętrznych.

Nadnercza, to dwa gruczoły przylegające do górnych biegunów nerek. Są one płaskimi tworami o przekroju trójkątnym lub półksiężycowatym.

Oś CRH-ACTH-kortzol (oś podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowa lub oś HPA). Podwzgórze wytwarza CRH, co pobudza przysadkę do produkcji ACTH, natomiast ten pobudza korę nadnerczy do produkcji kortyzolu. Kortyzol tzw. hormon stresu, pomaga zmobilizować energię w organizmie by sprostać wyzwaniu, na krótko jest korzystny dla organizmu. Oś ta odgrywa podstawową rolę w odpowiedzi ustroju na stres.

CRH, kortykoliberyna, hormon uwalniający kortykotropinę - wielopeptydowy neuroprzekaźnik i hormon związany z odpowiedzią organizmu na stres. Pobudza przysadkę do wydzielania hormonu ACTH. Wytwarzany w podwzgórzu.

ACTH, (hormon adrenokortykotropowy) hormon, który u człowieka pobudza korę nadnerczy do wydzielania kortyzolu. Pobudza wydzielanie hormonów steroidowych przez nadnercza. Gruczołem wydzielania wewnętrznego tego hormonu jest przedni płat przysadki.

Kortyzol, hormon wydzielany przez korę nadnerczy (gruczoł wydzielania wew.), pobudza wątrobę do podniesienia poziomu cukru we krwi i przyśpiesza metabolizm białek i tłuszczów. Długotrwały podniesiony poziom towarzyszy depresji.

Hormony płciowe, za różnice międzypłciowe odpowiedzialne są hormony sterydowe (wydzielane w gonadach i mniejszej ilości w nadnerczach), do których należą wszystkie hormony płciowe. Dwa główne typy hormonów płciowych to: androgeny (np. testosteron) i estrogeny ( np. estradiol). Oba te rodzaje wstępuję zarówno u mężczyzn jak i kobiet, choć w różnej proporcji.

Hormony płciowe wywierają wpływ na mózg, narząd płciowe i inne narządy organizmu.

Temat 4:

JĄDRA PODKOROWE

- Kora mózgowa to nic innego jak istota szara. Istota szara przenikając nieco leżącą po stronie wewnętrznej istotę białą, tworzy w niej ośrodki podkorowe. Stanowią je skupiska neuronów. Ośrodki korowe natomiast zlokalizowane są w samej, jak nazwa wskazuje korze mózgowej. Ośrodki te znajdują się w odpowiednich płatach i pełnią określone funkcje. Ośrodek wzroku mieści się w płacie potylicznym, słuchu w skroniowym, w płacie czołowym zlokalizowany jest ośrodek ruchowy, a w ciemieniowym ośrodek czuciowy.

- Istota szara mózgu, nosząca nazwę kory, stanowi u człowieka około 80% masy całego mózgu. Leżąca zewnętrznie warstwa kory mózgowej penetruje w obszar istoty białej i tworzy w niej skupiska neuronów, tzw. jądra czyli ośrodki podkorowe.

JĄDRO OGONIASTE

- parzyste skupisko istoty szarej mózgu, jedno z jąder podstawy. Należy do prążkowia. Leży w sąsiedztwie komory bocznej, w ścianie bocznej rogu przedniego, dalej biegnie w ścianie dolnej części środkowej komory bocznej i kończy się na powierzchni górnej rogu dolnego. W ścianie rogu przedniego wymiar poprzeczny jądra jest najszerszy - jest to tzw. głowa jądra ogoniastego. Dalej położona część jądra to trzon, przechodzący w ogon.

Jądro ogoniaste leży powyżej wzgórza i bocznie od niego, od strony bocznej przylega do niego pasmo istoty białej, torebka wewnętrzna.

JĄDRO SOCZEWKOWATE

- wchodzą w skład jąder podstawy obok jąder ogoniastych, czerwiennych, nisko wzgórzowych, istoty czarnej i jądra tworu siatkowego pnia mózgu. Funkcja jąder podstawy polega na kontroli głównych czynności ruchowych automatycznych (tzn. odbywających się bez naszego udziału) i półautomatycznych (np. chodu). Jednostką chorobową wywołaną uszkodzeniem zwojów podstawy jest choroba Parkinsona.

- Składa się ze skorupy i gałki bladej. Bierze udział w ruchach mimowolnych czyli jego zadaniem jest, między innymi, wytworzenie napędu ruchowego oraz regulowanie napięcia mięśni i korygowanie (czynienie jej zgodnej z powziętym zamiarem) czynności motorycznej inicjowanej w korze.

SKORUPA

- część mózgowia, tworząca boczną część jądra soczewkowatego. Rozwija się z międzymózgowia. Razem z jądrem ogoniastym tworzy prążkowie. Połączona jest drogami ruchowymi i czuciowymi zstępującymi z jąder śródblaszkowych wzgórza i istoty czarnej, sama wysyła drogi wstępujące do kory przedruchowej i dodatkowych pól ruchowych (SMA) pośrednio przez gałkę bladą i wzgórze.

GAŁKA BLADA

- duża struktura podkorowa, należąca o jader podstawy.

Gałka blada to „wyjście” z jąder podstawy - stąd impulsy nerwowe są wysyłane do wzgórza, a ze wzgórza dalej, do kor ruchowej oraz przedczołowej.

CIAŁO MIGDAŁOWATE

- wchodzi w skład układu limbicznego oprócz opuszki węchowej, podwzgórza hipokampa oraz zakrętu obręczy.

- ośrodek mózgowy, odpowiedzialny za agresję oraz niektóre rodzaje pamięci. Jest to ośrodek występujący jedynie u ssaków. Badania z udziałem różnych gatunków w tym ludzi, wykazały, że usunięcie ciał migdałowatych ma uspokajający wpływ na osobnika.

OPUSZKA WĘCHOWA

- Jest centralnym tworem na powierzchni podstawy mózgu. Tworzy przednią część węchomózgowia. Przez otwory w blaszce sitowej kości sitowej do opuszki wnikają nerwy węchowe. U osób zdrowych istnieje zależność między wielkością opuszki a indywidualną wrażliwością.

HIPOKAMP

- jest dużą strukturą leżącą pomiędzy wzgórzem a korą mózgową, w części tylnej przodomózgowia.

Rola hipokampa polega na zapamiętywaniu pewnych, ale nie wszystkich rodzajów informacji. Osoby z uszkodzeniami tej struktury mają problem z zapamiętywaniem nowych zdarzeń, ale nie tracą dostępu do wspomnień, które nabyły przed wystąpieniem uszkodzenia. Ostatnia z hipotez twierdzi, ze zaburzenia pamięci po uszkodzeniu hipokampa nie są wyłącznie (a może nawet nie przede wszystkim) rezultatem przerwania połączeń tej struktury z innymi obszarami mózgu, lecz wynikają z tego, że hipokamp wpływa na wydzielanie hormonów przez nadnercza. Po uszkodzeniu hipokampa zwiększa się wydzielanie hormonów nadnerczowych.

- Hipokamp odgrywa ważną rolę w niektórych typach uczenia się i pamięci. Według różnych hipotez hipokamp ma bardzo duże znaczenie dla pamięci deklarowanej, pamięci przestrzennej oraz pamięci jednorazowej konfiguracji zdarzeń.

NOWA KORA

- Składa się z 6 warstw komórek nerwowych, które numeruje się od 1 (czyli warstwa najbliższa powierzchni mózgu) do 6 (warstwa położona najgłębiej).

Wszystkie 6 warstw zawiera w sobie różne ilości neuronów piramidalnych i gwiaździstych.

Neurony piramidalne odpowiadają za wychodzenie impulsów z kory, natomiast komórki gwiaździste odpowiedzialne są za impulsy przekazywane wewnątrz.

WARSTWA I

- Równoległe aksony biegnące na powierzchnię kory mózgowej

WARSTWA II i III

- Komórki piramidalne, które wysyłają sygnały do innych obszarów w korze

WARSTWA IV

- Komórki gwiaździste które kończą impulsy przesyłane ze wzgórza

WARSTWA V

- Duże komórki piramidalne, które odpowiedzialne są za przekazywanie sygnałów do pnia mózgu, rdzenia kręgowego i struktur podkorowych

WARSTWA VI

- Komórki piramidalne przekazujące sygnały ze wzgórza

Grubość warstw nie jest wszędzie taka sama. Wszystko zależy od czynności pola w którym leży dany odcinek warstw.

KOMORY MÓZGU

- zbiór czterech przestrzeni wewnątrz mózgowia, w których wytwarzany jest płyn mózgowo-rdzeniowy, i z których następnie wydostaje się do przestrzeni podpajęczynówkowej, gdzie krąży, otaczając cały ośrodkowy układ nerwowy. Płyn ten wytwarzany jest z osocza krwi przez splot naczyniówkowy.

Wyróżnia się:

• dwie komory boczne

• komorę III

• komorę IV

1. W komorach bocznych wyróżnia się rogi przednie sięgające do płatów czołowych, rogi dolne w płatach skroniowych, rogi tylne w płatach potylicznych oraz części środkowe. Komory boczne poprzez otwory międzykomorowe Monro łączą się z leżącą nieco niżej, ale położoną centralnie komorą III, znajdującą się częściowo w obrębie międzymózgowia.

2. W komorze III rozpoczyna się wąski kanał Sylwiusza, nazywany także wodociągiem mózgu, który nie posiada w sobie splotu naczyniówkowego i przebiegając przez śródmózgowie łączy się z leżącą jeszcze niżej, również w linii środkowej, komorą IV.

3. IV komara posiada dwa otwory boczne Luschki oraz jeden nieparzysty otwór Magendiego (apertura mediana, przez które płyn mózgowo-rdzeniowy przechodzi do przestrzeni podpajęczynówkowej.

BRUZDA ŚRODKOWA

- Jedna z głównych bruzd kory mózgowej.

Oddziela płat czołowy półkul mózgowych od płata ciemieniowego.

BRUZDA BOCZNA

- jedna z głównych bruzd kory mózgowej u ssaków, oddziela płat czołowy, a częściowo także ciemieniowy, półkul mózgowych od płata skroniowego.

ZAKRĘT PRZEDŚRODKOWY

- zakręt na powierzchni kory mózgowej przed bruzdą środkową, pierwszorzędowy ośrodek ruchowy szczególnie w sterowaniu ruchami precyzyjnymi, np. ruchami pojedynczych palców. Każda część ciała jest reprezentowana w innej części zakrętu. Odwzorowanie to jest zasadniczo kontrlateralne, chociaż każdy z obszarów ma niewielką zdolność do kontroli mięśni po tej samej stronie ciała.

ZAKRĘT ZAŚRODKOWY

- zakręt na powierzchni kory mózgowej za bruzdą środkową - główny punkt docelowy sygnałów o wrażeniach dotykowych oraz innych wrażeń czuciowych. Zakręt zarodkowy zawiera cztery pasma komórek biegnące równolegle do bruzdy środkowej. Informacje z różnych części ciała docierają do odmiennych obszarów na każdym z tych pasm. Dwa z nich odbierają przede wszystkim informacje o lekkim dotyku, trzecie - o nacisku na głębsze partie ciała a czwarte odbiera kombinację obu typów sygnałów. Wynika z tego, że w zakręcie zarodkowym znajduję się cztery odrębne reprezentacje ciała.

PŁAT CZOŁOWY

- parzysta część kresomózgowia ograniczona od tyłu bruzdą środkową, a od dołu bruzdą boczną półkuli mózgu.

W jego skład wchodzi pierwszorzędowa kora ruchowa oraz kora przedczołowa

PŁAT CIEMIENIOWY

- leży pomiędzy płatem potylicznym a bruzdą środkową, jedną z najbardziej charakterystycznych bruzd na powierzchni kory.

PŁAT POTYLICZNY

- zlokalizowany w tylnej (ogonowej) części kory mózgowej jest głównym punktem dojścia aksonów wychodzących z jąder wzgórza odbierających sygnały wzrokowe. Biegun tylny płata potylicznego nazywa się pierwszorzędową korą wzrokową lub korą prążkowaną, ponieważ ma paskowaty wygląd na przekrojach mikroskopowych. Uszkodzenie jakiegokolwiek fragmentu kory prążkowanej powoduje ślepotę korową w odpowiadającej mu części pola widzenia.

Np. rozległe uszkodzenie kory wzrokowej w prawej półkuli wywoła ślepotę w lewym polu widzenia (perspektywy patrzącego). _ (wygląd gałek ocznych nie ulega zmianie, częściowo są zachowane ruchy gałek ocznych, a reakcje źrenic nie odbiegają od normy). Te osoby traca również wyobraźnię wzrokową.

Nowotwór w płacie potylicznym wywołuje tylko proste spostrzeżenia błysków świetlnych.

PŁAT SKRONIOWY

- jest położony w bocznej części półkul w pobliżu skroni. Zawiera on pierwszorzędowe okolice słuchowe. U ludzi struktura ta - najczęściej lewy płat - pełni kluczową rolę w rozumieniu mowy. W płacie skroniowym odbywa się również złożona analiza niektórych aspektów informacji wzrokowych: spostrzegania ruchu oraz rozpoznawania twarzy. Jeśli w obrębie tej struktury umiejscowiony jest nowotwór mózgu, to często wywołuje on złożone halucynacje słuchowe lub wzrokowe. Ta część kory mózgowej jest również elementem nerwowego podłoża zachowań emocjonalnych i motywacyjnych. Uszkodzenia płata skroniowego może prowadzić do zachowań zwanych pod nazwą zespołu Kluvera-Bucy'ego. (Brak reakcji lekowych)

OŚRODEK BROCKA

- ośrodek ruchowy dla mowy - mieszczący się w tylnej, dolnej części lewego płata czołowego mózgu,

Jego uszkodzenie powoduje afazję ruchową czyli niemożność wymawiania głosek pomimo prawidłowego połykania, oddychania i rozumienia mowy.

OŚRODEK WERNICKIEGO

- ośrodek czuciowy dla mowy - mieszczący się w tylnej, środkowej części lewego płata skroniowego).

Jego uszkodzenie powoduje afazję czuciową, która polega na nie rozumieniu mowy pomimo prawidłowego wypowiadania głosek.

KORA WZROKOWA

- znajduje się w najbardziej zewnętrznej części mózgu - korze w grzbietowej części płata potylicznego czyli mówiąc prościej w dolnej tylnej części mózgu. Kora wzrokowa (uwzględniając wszystkie obszary zajmujące się reakcją na pobudzenia wizualne) zajmuje około 60% całej powierzchni kory mózgowej. Korę wzrokową dzieli się na pięć obszarów oznaczonych jako V1, V2, V3, V4, oraz MT (czasem określanym też jako V5).

Generalnie korę wzrokową można podzielić na korę pierwszorzędową i drugorzędową

(albo pierwotną i wtórną). Najważniejszą częścią jest pierwotna kora wzrokowa bo inaczej kora V1. Kora pierwszorzędowa zajmuje tzw. pole 17 wg Brodmanna i zwana jest też inaczej korą prążkową ponieważ po odpowiednim zabarwieniu widać prążki różniące się barwą. Kora V1 w każdej półkuli mózgu awiera około 100 milionów komórek. Jest ona jedna z najdokładniej badanych części mózgu.

KORA SŁUCHOWA

- wyspa, zakręt skroniowy przedni poprzeczny (zakręt Heschla), schowany w bruździe bocznej, pod stykiem płata czołowego i ciemieniowego, na płacie skroniowym.

- Obszar kory mózgowej ssaków zlokalizowany w płacie skroniowym, do którego docierają włókna nerwowe stanowiące ostatni odcinek drogi nerwowej łączącej ślimak ucha wewnętrznego z korą mózgu.

Inaczej:

- W płacie skroniowym znajduje się kora słuchowa, a także ośrodki węchowe. Okolica słuchowa znajduje się w tylno-górnej części płata skroniowego obu półkul. Pola obejmujące zakręt poprzeczny zwany zakrętem Heschla, są polami projekcyjnymi. Ich obustronne zniszczenie powoduje głuchotę. Pole gnostyczne obejmuje zkaręt skroniowy górny. W nim dokonuje się analiza i synteza doznań słuchowych. Przy uszkodzeniu tego pola dźwięki są słyszane, ale nie rozpoznawane.

KORA RUCHOWA

- w tylnej części płatów czołowych zlokalizowana jest tzw. kora ruchowa, która zawiaduje ruchami zamierzonymi. Z elektrofizjologicznych badań wynika, że każda część narządu ruchu, a dokładniej grup mięśniowych, ma tam swoją reprezentację. Największą mają ręce, szczególnie palce oraz mięśnie twarzy i języka, wyraźnie mniejszą - tułów i kończyny dolne. Jest to zrozumiałe zważywszy, jak skomplikowane czynności może wykonać ludzka ręka, czy - jak złożone ruchy wykonują mięśnie mimiczne, np. podczas artykulacji ludzkiej mowy. Ruch (motoryka) ma swą reprezentację także w jądrach podkorowych (jądro ogoniaste, jądro soczewkowate, ciało migdałowate), których zadaniem jest, między innymi, wytworzenie napędu ruchowego oraz regulowanie napięcia mięśni i korygowanie (czynienie jej zgodnej z powziętym zamiarem) czynności motorycznej inicjowanej w korze.

KORA SOMATOSENSORYCZNA

- kora czuciowa, pola czuciowe, obszar kory mózgowej ssaków zlokalizowany w przedniej części płata ciemieniowego, do którego docierają włókna czuciowe z jąder wzgórza, stanowiące ostatni neuron dróg prowadzących od receptorów czucia dotyku, ucisku, rozciągania, temperatury i bólu rozmieszczonych w całym ciele.

CIAŁO MODZELOWATE

- jest to gęsta warstwa włókien nerwowych. Tą droga przekazywana jest informacja pomiędzy półkulami. Przecięcie ciała modzelowatego zaburza ten proces komunikacji.

KOMISUROTOMIA

- jest to zabieg chirurgicznego przecięcia spoidła wielkiego (zwanego też ciałem modzelowatym, które łączy obie półkule mózgu.

CZUCIE TELECEPTYWNE

- (zmysłowe) - rejestruje informacje odbierane przez oczy, uszy, nos... czyli przekazuje wiadomości o tym, co dzieje się na zewnątrz nas (tu z osłonkami też bywa różnie).

Dopiero mózg łączy ze sobą te odrębne bodźce czuciowe i tworzy z nich percepcję, czyli jakieś uczucie docierające do naszej świadomości.

CZUCIE EKSTEROCEPTYWNE

- (powierzchowne) - odbierane przez receptory umieszczone w skórze.

CZUCIE PROPRIOCEPTYWNE

- (głębokie) - informuje nas o pozycji poszczególnych części ciała w przestrzeni (włókna z osłonką mielinową)

CZUCIE INTEROCEPTYWNE

- (trzewne) - odbiera informacje z narządów wewnętrznych (znowu dwa rodzaje włókien: niektóre z osłonką, inne bez mieliny).

RECEPTORY

- struktury nerwowe (narząd zmysłowy), w którym dochodzi do przekształcenia energii działającego bodźca na impulsy nerwowe. Rozróżniane są dwie grupy receptorów:

1) eksteroreceptory - pobudzane przez bodźce wobec organizmu zewnętrzne tj.: czucia powierzchownego - dotyku, bólu i temperatury (termoreceptory obwodowe) oraz czucia głębokiego. Do eksteroreceptorów należą także narządy zmysłów: wzroku, słuchu, równowagi, smaku i węchu.

2) interoreceptory - pobudzane przez bodźce pochodzące z wnętrza organizmu tj. rozciąganie ścian narządów lub naczyń krwionośnych (mechanoreceptory: dilatoreceptory i pressoreceptory), poziom glukozy we krwi (glukoreceptory), stężenie dwutlenku węgla we krwi (chemoreceptory), temperatura ciała (termoreceptory ośrodkowe).

Inaczej:

Wszystkie informacje, które dostajemy z otoczenia, docierają do nas za pomocą wyspecjalizowanych komórek zmysłowych, zwanych receptorami, które reagują na zmiany w otaczającym nas świecie i przetwarzają je na impulsy zrozumiałe dla mózgu. Wiele receptorów zgrupowanych jest w organy, zwane narządami zmysłów.

OŚRODKI CZUCIOWE

- znajdują się w korze mózgowej w przedniej części płata ciemieniowego. Rozpoznają zmiany temperatury, umożliwiają czucie dotyku, bólu, umiejscowienie wrażeń czuciowych.

SIATKÓWKA

- część oka, która jest elementem odbierającym bodźce wzrokowe. Jest specyficznej budowy błoną znajdującą się wewnątrz gałki ocznej, na jej tylnej powierzchni.

Podstawowymi elementami budowy siatkówki są ułożone w kilka warstw komórki nerwowe, które z mózgiem łączy nerw wzrokowy. Zmodyfikowane neurony: czopki i pręciki, są jej światłoczułymi receptorami. Siatkówka ludzkiego oka zawiera ok. 6 mln czopków i 100 mln pręcików.

CZOPKI

- dawniej zwane słupkami - światłoczułe receptory siatkówki oka. Czopki umożliwiają widzenie kolorów przy dobrym oświetleniu. Jest to widzenie fotopowe. (Porównaj: widzenie skotopowe) Jakość wzroku pogarsza się przy zbyt intensywnym świetle (czopki ulegają przesyceniu).

Ludzkie oko zawiera trzy rodzaje czopków, z których każdy ma inną charakterystykę widmową, czyli reaguje na światło z innego zakresu barw. Pierwszy rodzaj reaguje głównie na światło czerwone (ok. 700 nm), drugi na światło zielone (ok. 530 nm) i ostatni na światło niebieskie (ok. 420 nm). Wyróżnienie tych trzech rodzajów czopków wpłynęło na opracowanie modelu kolorów RGB, stosowanego m.in. w skanerach, aparatach fotograficznych, monitorach komputerowych i telewizji.

Czopki występują w nieregularnych skupiskach, a najmniej jest czopków niebieskich. Wrażliwość na daną długość fali zależy od rodzaju barwnika światłoczułego. O ile szympansy i goryle mają podobny system rozróżniania barw jak ludzie, to czopki innych kręgowców zawierają odmienne barwniki, a nawet różnią się znacząco budową.

Czopki, których najwięcej skupia się w środkowej części siatkówki, zwanej plamką żółtą (strefa najostrzejszego widzenia), odpowiadają za widzenie szczegółów obrazu i za widzenie barwne.

Ślepota barw polega na upośledzeniu jednego lub więcej z trzech rodzajów czopków.

Impulsy generowane pod wpływem światła w pręcikach i czopkach są wysyłane do mózgu za pośrednictwem neuronów, składających się na nerw wzrokowy.

PRĘCIKI

- światłoczułe receptory siatkówki oka. Odpowiadają za postrzeganie kształtów i ruchu.

Pręciki umożliwiają czarno-białe widzenie przy słabym oświetleniu. Jest to widzenie skotopowe. Na siatkówce każdego oka znajduje się około 100 milionów pręcików, głównie na jej obrzeżach. Nie umożliwiają one jednak uzyskania tak dokładnych obrazów jak w przypadku czopków.

Pręcik jest około 100 razy bardziej czuły na światło niż czopek i może zareagować nawet na pojedynczy foton. Sygnały z wielu pręcików są zbierane i wzmacniane w pojedynczych interneuronach, co powoduje mniejszą rozdzielczość widzianego obrazu. Drugim z efektów jest duża czułość w wykrywaniu poruszających się obiektów, co umożliwia tzw. "zauważanie kątem oka".

Eksperymenty przeprowadzane min. przez George Walda pokazały że pręciki są bardziej czułe na niebieskie światło niż na czerwone, co powoduje w ciemności tzw. zjawisko Purkiniego.

DOŁEK ŚRODKOWY

- małe zagłębienie w centrum plamki żółtej siatkówki. Występuje w oku wielu kręgowców, m.in. u wielu ssaków (nie występuje u niższych naczelnych) i ptaków. Dołek leży dokładnie w osi poziomej oka, u człowieka około 3,5 mm od brzegu tarczy nerwu wzrokowego. Obraz przedmiotu, na którym fiksujemy wzrok jest rzutowany właśnie na dołek środkowy. Jest to obszar najostrzejszego widzenia, pokrywający jednak zaledwie 2о kąta wzrokowego.

W dołku środkowym obecne są jedynie czopki, nie ma zupełnie pręcików. Czopki te mają charakterystyczną budowę - są znacznie cieńsze niż czopki w innych miejscach siatkówki. Jest ich około 60 000 i jest to jedyne miejsce, z którego nerwy biegną bezpośrednio do kory wzrokowej. Wszystkie inne receptory oka połączone są najpierw z odpowiednimi komórkami pośrednimi (w organizacji pionowej jest to komórka dwubiegunowa, komórka zwojowa) zanim z tych ostatnich nerw wzrokowy wyśle informacje do mózgu.

Można powiedzieć, że dołek środkowy jest jedynym miejscem, które wysyła informacje bez zniekształceń i nie przetworzone, bezpośrednio do mózgu (do kory wzrokowej).

TARCZA NERWU WZROKOWEGO

- odcinek wewnątrzgałkowy nerwu wzrokowego tworzący w dnie oka okrągłe lub owalne pole, jaśniejsze od otoczenia. Zbudowana jest z włókien nerwowych, wypustek komórek zwojowych siatkówki zbiegających się w jednym miejscu, dającym początek nerwowi wzrokowemu.

KOMÓRKI DWUBIEGUNOWE

- są komórkami nerwowymi, w których łączą się impulsy z wielu komórek receptorycznych i skąd przesyłane są do komórek zwojowych.

KOMÓRKI ZWOJOWE

- komórka integrująca impulsy z wielu komórek dwubiegunowych w pojedynczą częstotliwość wyładowań.

Czopki znajdujące się w plamce żółtej wysyłają impulsy do komórek zwojowych, w tym obszarze, podczas gdy dalej na obrzeżach siatkówki pręciki i czopki zbiegają się do tych samych komórek dwubiegunowych i zwojowych. Aksony komórek zwojowych tworzą nerw wzrokowy , który przekazuje informacje wzrokowa z oka w kierunku mózgu.

POLA RECEPCYJNE

- Polem recepcyjnym komórki zwojowej nazywamy obszar siatkówki, którego pobudzenie, przez padające nań światło, ma wpływ na zmianę aktywności tejże komórki zwojowej. Przesuwając małym promieniem światła po polu recepcyjnym komórki zwojowej możemy zaobserwować dwojaką reakcję. Reakcja ta może być pobudzająca - zwiększająca liczbę potencjałów czynnościowych w jednostce czasu, lub hamująca (zmniejszająca). Reakcja komórki zwojowej zależy od tego, czy pobudzane receptory są z nią połączone poprzez połączenia synaptyczne pobudzające czy też hamujące. Podobna do powyższej definicja pola recepcyjnego używana jest wobec wszystkich komórek reagujących na światło.

Istnieją dwa główne typy pól recepcyjnych komórek zwojowych siatkówki.

• Pierwszy rodzaj to komórki, których środek pola recepcyjnego działa pobudzająco,

a brzegi działają hamująco. Mówimy, że takie komórki zwojowe są typu ON/OFF , czyli mają pobudzające centrum oraz hamujące otoczenie.

• Drugi rodzaj to komórki, których środek działa hamująco, a brzegi pobudzająco, są to komórki typu OFF/ON.

DROGA WZROKOWA

- Droga wzrokowa - droga, przez którą biegną impulsy nerwowe z siatkówki oka do kory wzrokowej mózgu składająca się z trzech neuronów.

Pierwszym neuronem są komórki nerwowe dwubiegunowe tworzące zwój siatkówki. Drugim neuronem są komórki wzrokowo-zwojowe, które budują zwój nerwu wzrokowego. Ich neuryty tworzą po wyjściu z gałki ocznej nerw wzrokowy, który przechodzi z oczodołu do jamy czaszki za pomocą kanału nerwu wzrokowego. Następnie włókna nerwu wzrokowego krzyżują się tworząc skrzyżowanie wzrokowe, po czym przyjmują nazwę pasmo wzrokowe.

Pasmo wzrokowe kieruje się ku górze i ku tyłowi, otacza podwzgórze dochodząc do ciała kolankowatego bocznego, w którym znajdują się ciała komórek nerwowych trzeciego neuronu drogi wzrokowej. Ich aksony biegną w kierunku ośrodka wzroku położonego w płacie potylicznym mózgu.

NERW WZROKOWY

- tworzą miliony aksonów komórek zwojowych, które dochodzą do skrzyżowania wzrokowego, podobnego w kształcie do greckiej litery χ (chi). Aksony w każdym nerwie wzrokowym dzielą się w skrzyżowaniu wzrokowym na dwie wiązki. Połowa włókien z każdej siatkówki pozostaje po tej stronie ciała, z której dochodzi. Aksony z drugiej połowy każdego oka krzyżują się i wędrują ku tyłowi mózgu. Te dwie wiązki włókien, które teraz zawierają aksony z obu oczu, zmieniają nazwę na pasma wzrokowe.

PROMIENISTOŚĆ WZROKOWA

- Tworzą ją aksony neuronów głównego jądra ciała kolankowatego bocznego, które kierują się przez torebkę wew. do kory wzrokowej.

- włókna promienistości wzrokowej wychodzą z komórek ciała kolankowego bocznego i biegną do IV neuronu w głównym, korowym ośrodku wzroku, mieszczącym się w korze mózgowej płata potylicznego.

CIAŁA KOLANKOWATE BOCZNE

- jest tworem stojącym na drodze pomiędzy siatkówką a korą wzrokową. LGN jest pierwszym ośrodkiem przetwarzania informacji wizualnej uzyskanej z siatkówki oka. Znajduje się między wzgórzem wzrokowym a mózgiem, stanowi część centralnego układu nerwowego. LGN sąsiaduje z tzw. bruzdą ostrogową centralnej i tylnej części płata potylicznego

- pomaga skupiać uwagę wzrokową na istotnych obszarach przestrzeni.

Do LGN dociera informacja bezpośrednio z komórek zwojowych siatkówki. Siatkówkę i LGN łączy nerw wzrokowy. Aksony komórek zwojowych siatkówki - są długie - trafiają aż do LGN.

Do LGN dociera także informacja zwrotna (sprzężenie zwrotne) od kory wzrokowej kory

wzrokowej oraz wzgórza wzrokowego. Ta informacja ma wtórny wpływ na to, co i jak widzimy (mówimy o uwadze wzrokowej, czyli zauważeniu - widzeniu tego, co nas interesuje. W obrazie dochodzącym do oka wyróżniamy - zauważamy - rozpoznajemy przede wszystkim to, co znamy, co nas interesuje. To właśnie informacja zwrotna od kory wzrokowej powoduje, że LGN dokładniej „poddaje obróbce” te, a nie inne fragmenty obrazu siatkówkowego.

WZGÓRKI CZWORACZE DOLNE I GÓRNE

- Wzgórki czworacze dolne są stacją przekaźnikową na drodze przesyłania informacji słuchowych. Ośrodki słuchowe mostu, które odbierają informację ze ślimaka, przekazują ją do wzgórków dolnych. Aksony wzgórków dolnych przekazują tę informację do wzgórza w międzymózgowiu, skąd trafia ona już do pierwszorzędowej kory słuchowej w płacie skroniowym półkuli mózgu.

- Wzgórki czworacze górne otrzymują natomiast informacje wzrokowe z siatkówki. Nie są jednak stacją przekaźnikową na drodze informacji wzrokowych miedzy receptorami a korą mózgu, jak miało to miejsce w przypadku wzgórków dolnych i zmysłu słuchu. W tym przypadku siatkówka przesyła pobudzenia do wzgórza międzymózgowia a stamtąd informacje docierają do pierwszorzędowej kory wzrokowej mózgu. Wzgórki górne otrzymują informacje wzrokowe niejako w sposób niezależny od drogi siatkówkowo-korowej. Uczestniczą w identyfikacji ruchu w polu wzrokowym i w jego śledzeniu. Ponieważ wzgórki górne i dolne są wzajemnie połączone, śródmózgowie zapewnia łuki odruchowe dla prostych odruchów słuchowo-wzrokowych (czy też motoryczno-słuchowo-wzrokowych), jakie mogą zachodzić bez udziału kory półkul mózgu. Istota czarna zawiera w części zbitej grupę neuronów z melaniną (barwnik). Przesyłają one aksony do podkorowych skupisk istoty szarej w półkulach mózgu (czyli do jąder podstawy) i używają jako neuroprzekaźnika dopaminy. Uszkodzenie tej drogi i redukcję neuronów dopaminergicznych istoty czarnej obserwuje się w chorobie Parkinsona.

Skrótowo:

- Cztery wzgórki znajdujące się na blaszce czworaczej pod zgrubiałym płatem ciała modzelowatego.
Wzgórki czworacze górne (przednie) - element dróg wzrokowych
Wzgórki czworacze dolne (tylne) - element dróg słuchowych

DROGA „CO?”

- drogi analizy wzrokowej kierujące się do płata skroniowego tworzą strumień brzuszny, zwany droga „co”, ponieważ jego główną funkcją jest rozpoznawanie i identyfikacja przedmiotów.

Ludzie z uszkodzeniem strumienia brzusznego (kora skroniowa) nie potrafią w pełni opisać rozmiaru, kształtu lub położenia przedmiotów, które widzą. Potrafią jednak sięgać po przedmioty, podchodzić do nich lub je omijać, chociaż nie umieją opisać ich słowami. Mają również upośledzoną zdolność wyobrażania sobie kształtów i twarzy - trudno im np. przypomnieć sobie, czy Jerzy Waszyngton miał brodę.

DROGA „GDZIE?”

- droga analizy wzrokowej biegnąca przez płat ciemieniowy to strumień grzbietowy - albo droga „gdzie” lub „jak”, ponieważ wspomaga układ ruchowy w lokalizacji przedmiotów w otoczeniu oraz ustaleniu sposobów zbliżania się do nich, chwytania itp.

Osoby z uszkodzeniem strumienia grzbietowego (kora ciemieniowa) potrafią dokładnie opisać, co widzą, ale nie umieją skoordynować tego z działaniem. Nie potrafią percepcyjnie sięgnąć, by chwycić dany przedmiot, nawet kiedy wcześniej opisali jego rozmiar, kształt i kolor. Nie są w stanie również wyobrazić sobie lub opisać z pamięci położenia - np. opisać pokoje w domu lub rozmieszczenie mebli w pokoju.

Wzrokowa identyfikacja przedmiotów jest czymś innym niż spostrzeganie ich położenia.

UCHO WEWNĘTRZNE

- To najbardziej skomplikowany odcinek narządu słuchu. Składa się ono z przestrzeni wewnątrz kości czaszki, zwanych błędnikiem kostnym. W jego wnętrzu mieści się błędnik błoniasty wypełniony płynem. Część błędnika przylegającego do ucha środkowego to przedsionek. Łączą się z nim ślimak i kanały półkoliste. Kanały półkoliste służą do rejestrowania zmian położenia ciała. Są narządem zmysłu równowagi. Ucho wewnętrzne:*ślimak *trzy kanały półkoliste *nerw słuchowy

- składa się ze ślimaka. Wewnątrz ślimaka znajdują się trzy podłużne, wypełnione płynem kanały: schody przedsionka schody środkowe i schody bębenka.

Inaczej:

Jedna z trzech anatomicznych części organu słuchu, najgłębsza część ucha znajdująca się w części skalistej płata skroniowego. Ucho wewnętrzne składa się z błędnika i nerwu statyczno - słuchowego. Błędnik (system połączonych kanałów i woreczków) dzieli się na: błędnik kostny i jego odpowiednik, błędnik błoniasty znajdujący się wewnątrz błędnika kostnego. Przestrzeń między błędnikiem kostnym i błoniastym wypełnia ciecz zwana perilimfą, natomiast wewnątrz błędnika błoniastego znajduje się ciecz zwana endolimfą. W skład błędnika wchodzi: ślimak (nazwany tak od swej budowy w kształcie skorupki ślimaka), wewnątrz którego znajduje się aparat zmysłu słuchu, przedsionek i trzy kanały półkoliste w których znajduje się aparat zmysłu równowagi. Nerw statyczno - słuchowy (VIII nerw czaszkowy) składa się z części słuchowej i przedsionkowej. Droga słuchowa, czyli droga przewodzenia bodźca słuchowego w obrębie układu nerwowego, biegnie do kory płata skroniowego mózgu, a przedsionkowa do móżdżku.

ŚLIMAK BŁONIASTY

- Spiralna struktura o kształcie muszli ślimaka w uchu wew., zawierająca receptory słuchu. U człowieka ma ona 2 i 3\4 zakrętu, dość grubą podstawę i zwęża się ku górze. Ślimak jest kanałem kostnym zawierającym 3 kanały wypełnione płynem (przewód przedsionkowy, przewód bębenkowy i przewód ślimakowy), biegnące przez całą jego długość. Te 3 kanały oddzielone są od siebie membraną Reissnera i podstawną błoną ślimaka. Ślimak, wypełniony płynem, na całej długości posiada kom. rzęsaste. Płyn ślimaka przemieszczany jest przez fale dźwiękowe (dochodzące za pośrednictwem kosteczek ucha środkowego), wówczas komórki rzęsaste uginają się i dochodzi do reakcji chemicznej pobudzającej odpowiednie zakończenia nerwowe, co powoduje przesyłanie informacji do obszarów mózgu, odpowiedzialnych za słyszenie.

NARZĄD CORTIEGO

- Bardzo czuły narząd znajdujący się wzdłuż błony podstawnej. Nazwany tak od nazwiska swego odkrywcy. Jest to właściwy narząd słuchu. Zasadniczą częścią tego organu jest około 15 000 kom. rzęsistych, ułożonych rzędami. Od komórek tych odchodzą tysiące włókien nerwowych, przekazujących dane o częstotliwości, natężeniu i barwie dźwięku do mózgu, gdzie powstają wrażenia słuchowe.(drgania powodują odchylenie się błony podstawnej od sztywniejszej błony nakrywkowej, co rozciąga rzęski, wskutek czego powstaje potencjał receptorowy). Komórki receptorowe (zmysłowe) narządu Cortiego są receptorami słuchowymi, pobudzanymi przez błony (podstawną, siatkowatą i pokrywającą).

DROGA SŁUCHOWA

- Tzw. wstęga boczna, 1 z 3 części systemu wstęgowego, która biegnie w kształcie dziobów przez rdzeń kręgowy i most, prowadząc włókna systemu słuchowego. Drogę słuchową określa się jako połączenie nerwowe między narządem słuchu w ślimaku ucha wewnętrznego i ośrodkiem słuchu w korze mózgowej. Składa się ona z licznych, pojedynczych neuronów, które w obrębie mózgu, w jego jądrach, a poza mózgiem w zwojach, ulegają przełączeniu i są powiązane z innymi drogami nerwowymi.

CIAŁA KOLANKOWATE PRZYŚRODKOWE

- Wyższy hierarchicznie ośrodek słuchu niż wzgórki czworaczne dolne, znajdujący się w tylnej części wzgórza. Jest to zestaw owalnych parzystych mas tkankowych leżących z tyłu wzgórza. Jądra ciała kolankowatego przyśrodkowego są ważnymi punktami synaptycznymi dla słuchu. Drogi aferentne łączą wzgórki dolne z jądrem kolankowatym przyśrodkowym, a te przekazują impulsy do kory słuchowej. Włókna nerwowe z ciał kolankowatych przyśrodkowych niosą inf. zarówno zorganizowane tonotopowo, jak i nie wykazujące tonotopii.

APARAT PRZEDSIONKOWY

- Jama kostna w błędniku ucha zewn. , zawierająca 2 kuliste struktury błoniaste (łagiewkę oraz woreczek) i 3 kanały półkoliste, stanowiące sensoryczny mechanizm percepcji położenia głowy, przyspieszenia i opóźniania (tzw. narząd równowagi). Łagiewka jest większa od woreczka (ma warstwę receptorów w tzw. plamce, które reagują na zmiany w orientacji głowy. Woreczek posiada receptory reagujące na zmiany położenia głowy (przyspieszenia liniowe), 3 kanały półkoliste, ułożone względem siebie pod katem prostym, składające się z błoniastego kanału wypełnionego endolimfą. Ruch głowy powoduje ruch endolimfy, która oddziałuje wtedy na kom. włoskowe grzebienia (narządu zawierającego receptory) w opuszce (rozszerzonym końcu każdego kanału).

OPUSZKA WĘCHOWA

- Zgrubienia przy końcu nerwu węchowatego, leżące przy postawie mózgu, tuż nad jamą nosową( występuje opuszka prawa i lewa). Każda z opuszek zawiera złożoną sieć nerwową, która przetwarza inf. węchowe i przesyła je do ośrodków mózgowych w tej samej półkuli mózgu. Każda z nich u człowieka zawiera kilka tysięcy kłębuszków węchowych. Opuszka węchowa odznacza się podwójną organizacją: osmotyczną (reakcja na zapachy) i przestrzenną.

KOMÓRKI MITRALNE

- Komórki stanowiące drugi neuron drogi węchowej. Ich neuryty tworzą pasmo węchowe, wchodzą do ciała prążkowanego i nawiązują kontakty synaptyczne z neuronami trzecimi drogi węchowej, których wypustki biegną do komory węchowej kresomózgowia.

Inaczej:

- neurony mitralne, komórki nerwowe dróg węchowych przejmujące impulsy nerwowe z neuronów węchowych w obrębie opuszki węchowej; ich aksony biegną prążkiem węchowym pośrednim i prążkiem węchowym bocznym do kory węchowej, gdzie kończą się na szczytowych dendrytach neuronów piramidalnych.

WĘCHOMÓZGOWIE

- Część układu limbicznego, „mózg zapachowy”, zawierający opuszki nerwu węchowego, drogę węchową, obszar gruszkowaty, korę gruszkowatą i część ciała migdałowatego.

DROGI CZUCIA SMAKU

- Organizacja drogi smakowej jest mało znana. Impulsy smakowe docierają do jądra smakowego w rdzeniu przedłużonym, które stanowi przednią część jądra samotnego, i stąd zostają one przesłane do jądra brzusznego tylno - przyśrodkowego wzgórza, a następnie do okolicy smakowej w zakręcie zaśrodkowym płata potylicznego kory mózgu, w pobliżu czuciowej reprezentacji języka. Część impulsów smakowych dociera do układu limbicznego, głównie podwzgórza i ciała migdałowatego. Mają one znaczenie dla oceny pokarmu w kategoriach przyjemności i przykrości.

NAGIE ZAKOŃCZENIA NERWOWE

- To receptory polimodalne (wrażliwe na bodźce różnych kategorii), pozbawione osłonek (bezmielinowe), otoczone tylko neurylemmą rozgałęzienia aksonów, będące receptorami bólu(nocyceptory). Reagują na bodźce termiczne o temp. od 41 do 49C(próg bólu =44,5C. Są pobudzane przez bodźce mechaniczne (ucisk, ukłucie) i są wrażliwe na bodźce chemiczne. Występują w skórze, w narządzie ruchu; w rogówce oka; w miazdze zębowej i w oponie twardej mózgu.

BRAMKI RDZENIOWE

- Zmniejszenie czucia bólu. Jest podstawowym mechanizmem fizjologicznej obrony przed bólem.

Zachodzi w obrębie rogów tylnych rdzenia kręgowego oraz jądrach wzgórza. Czucie bólu może być hamowane podrażnieniem receptorów w sąsiedniej okolicy. Takie hamowanie impulsacji bólowej objaśnia teoria „bramki bólowej”. Dzięki istnieniu bramki może zachodzić zwiększanie lub zmniejszanie dopływu impulsów nerwowych. Impulsy przewodzone do rdzenia kręgowego przez włókna o małej średnicy (Aβ i C) zmniejszają hamowanie presynaptyczne i otwierają „bramkę bólową”. Działanie przeciwne ma impulsacja przewodzona przez włókna A o dużej średnicy. Pod jej wpływem dochodzi do nasilenia hamowania presynaptycznego (zahamowanie procesu przenoszenia synaptycznego) i bramka przymyka się (wytłumienie przewodzenia bólowego).

teorię „bramki bólu”. Polega ona na tym, że:

Inaczej:

Przewodzenie impulsu we włóknach aferentnych modulują specjalne mechanizmy w komórkach T rogu tylnego.

Pobudzenie grubych włókien L powoduje zahamowanie przewodzenia impulsów we włóknach cienkich S. Tak więc pobudzenie L zamyka bramkę, a pobudzenie S ją otwiera.

Mechanizm bramki bólowej pozostaje pod kontrolą zstępujących układów z wyższych pięter OUN (m.in. wpływ czynników psychicznych).

Grube włókna, szybko przewodzące bodźce, przekazują informacje o miejscu powstania bólu, a dopiero potem mogą wpływać na informacje o sile bodźca.

Pobudzenie krytyczne komórek T uczynnia te obszary układu nerwowego, w których są zakodowane wzorce zachowań i doświadczeń charakterystycznych dla bólu.

ISTOTA SZARA OKOŁOWODOCIĄGOWA

- Obszar śródmózgowia otaczający wodociąg mózgu. Zawiera komórki wrażliwe na opiaty, które odgrywają ważną rolę w hamowaniu bólu poprzez zstępujące włókna nerwowe (aksony). Te łączą się z neuronami w dolnej części pnia mózgu i rdzenia kręgowego, które pośredniczą w znoszeniu odczuwania bólu. Odgrywa również ważną rolę w regulowaniu agresywnego zachowania oraz reakcji seksualnych osobników żeńskich.

RECEPTORY OPIOIDOWE

- To specyficzne, postsynaptyczne receptory znajdujące się w różnych częściach mózgu (przedniej części ciała migdałowatego, centralnej okolicy szarej, podwzgórzu), które wychwytują substancje z grupy opiatów. Aktywacja receptorów opioidowych mi i delta zwiększa uwalnianie dopaminy z neuronów jądra półleżącego za pomocą zmniejszenia funkcji interneuronów GABA, które hamują układ dopaminergiczny. Aktywacja receptora Kappa wywołuje stany awersyjne i dysforyczne. Receptory opioidowe działają najlepiej (i naturalnie) w wypadku endorfin, ale wychwytują także inne opiaty, zarówno naturalne, jak i syntetyczne.

ENDORFINY

- są to znajdujące się w mózgu związki chemiczne, które wiążą się z tymi samymi receptorami co morfina. Uwalnianie endorfin, a co za tym idzie, hamowanie bólu, może zachodzić pod wpływem zarówno przyjemnych jak i nieprzyjemnych bodźców. Silnie stymuluje wydzielanie endorfin zwłaszcza ból, którego nie można uniknąć. Ewolucyjna funkcja tego zjawiska jest przypuszczalnie taka, że ból ostrzega zwierzę o niebezpieczeństwie, ale jeśli zwierzę nie może nic z tym zrobić, dalszy ból nie przynosi żadnych korzyści. Endorfiny są wydzielane także podczas seksu, podczas stanu euforii biegacza doświadczanego przez wielu długodystansowców oraz w trakcie słuchania przejmującej muzyki, która sprawia, że ciarki przechodzą po plecach.

Inaczej:

związki chemiczne (pochodne peptydów), które działają przeciwbólowo podobnie do morfiny i są wytwarzane przez niektóre nasze komórki ( np. neurony, niektóre komórki wydzielające hormony). Organizm zwiększa produkcję endorfin po urazie, żeby zmniejszyć ból. Dużo endorfin wytwarzają też komórki nerwowe osób zakochanych (dlatego rozstanie z ukochaną osobą jest porównywalne do odstawienia narkotyku).

ŁUK ODRUCHOWY

- pętla biegnąca od pobudzenia neuronu czuciowego do reakcji mięśnia.

Łuk odruchowy, droga jaką przebywa impuls nerwowy od receptora do efektora, stanowi strukturalny (anatomiczny) element reakcji odruchowej.

Składa się z 5 zasadniczych elementów:

1) receptora,

2) dośrodkowej drogi doprowadzającej neuronu czuciowego,

3) ośrodka nerwowego (kora mózgowa, rdzeń kręgowy, móżdżek),

4) odśrodkowej drogi wyprowadzającej neuronu ruchowego,

5) efektora.

Receptor odbiera bodziec, który wywołuje impuls nerwowy, neuron czuciowy przewodzi impuls z receptora do odpowiedniego ośrodka nerwowego w mózgu lub rdzeniu kręgowym. W ośrodku nerwowym impuls zostaje odpowiednio przetworzony i zmodyfikowany, a następnie przewodzony przez neuron ruchowy do efektora, którym jest najczęściej mięsień lub gruczoł, w którym impuls nerwowy wywołuje pobudzenie i reakcję lub czynność właściwą dla danego odruchu.

U organizmów wyższych występują również odruchy, w których bierze udział znaczna liczba neuronów - tzw. złożony łuk odruchowy. Reakcja na odebrany bodziec bywa wtedy bardzo złożona i wielostronna.

DROGA AFERENTNA (CZUCIOWE)

- To droga przenoszenia impulsów nerwowych z obwodu (organów zmysłu) do lub w kierunku ośrodkowego układu nerwowego. Drogi aferentne są drogami nerwowymi przewodzącymi informację od receptorów do ośrodkowego układu nerwowego.

DROGA EFERENTNA (RUCHOWE)

- To droga przewodzenia impulsów nerwowych z ośrodkowego układu nerwowego na zewnątrz, do peryferii (mięśni, gruczołów). Eferentne neurony oraz eferentne drogi nerwowe przenoszą informację do efektorów i są ogólnie nazywane neuronami lub szlakami ruchowymi.

OŚRODEK ODRUCHU

- Odruch w fizjologii - automatyczna reakcja na bodziec zewnętrzny lub wewnętrzny, zachodząca przy udziale ośrodkowego układu nerwowego.

W skład ośrodkowego układu nerwowego wchodzą:

• mózgowie, dzielące się na:

• rdzeń przedłużony, w którym znajdują się ośrodki kierujące odruchami bezwarunkowymi - ośrodki oddechowe, regulujące pracę serca, ciśnienie krwi, ośrodki odpowiedzialne za żucie, połykanie, wydzielanie śliny, ośrodki kojarzeniowe słuchu i równowagi oraz koordynacji ruchowej.

- tyłomózgowie, będący ośrodkiem kontroli, koordynacji i regulacji ruchów, odpowiedzialnym za utrzymanie równowagi ciała.

- śródmózgowie, czyli pierwotny ośrodek analizy wzroku i słuchu.

- międzymózgowie, w którym znajdują się ośrodki nerwowe głodu/sytości, termoregulacji, pragnienia, agresji/ucieczki, popędu płciowego i instynktu macierzyńskiego.

- kresomózgowie - dwie półkule pokryte korą mózgową, dzielącą się na płaty:

1. czołowy - związany m.in. z pamięcią, uwagą, kontrolą zachowania, planowaniem, hamowaniem reakcji, zawiera również ośrodki ruchowe oraz pole Broca (zazwyczaj w lewej półkuli), związane z kontrolą ekspresji mowy,

2. ciemieniowy - zawiera m.in. ośrodki czucia skórnego, rozumienia i kojarzenia informacji pochodzących ze zmysłów oraz ośrodki uwagi,

3. potyliczny - ośrodki wzrokowe,

4. skroniowy - zawiera m.in. ośrodek rozumienia wrażeń słuchowych (pole Wernickego, zazwyczaj w lewej półkuli) a także ośrodki związane z emocjami oraz pamięcią,

• rdzeń kręgowy

MOTONEURON

- U kręgowców, motoneurony (zwane także neuronami motorycznymi lub ruchowymi) to neurony eferentne, które wychodzą swoimi wypustkami z rdzenia kręgowego lub pnia mózgu i tworzą synapsy z włóknami mięśniowymi (motoneurony alfa) służące do wywoływania skurczu, a także synapsy z wrzecionami mięśniowymi (motoneurony gamma) służące do regulacji czułości proprioceptywnej.

Inaczej:

Motoneurony (zwane także neuronami motorycznymi lub ruchowymi) są to neurony, które wychodzą swoimi wypustkami z rdzenia kręgowego lub pnia mózgu. Tworzą one synapsy (połączenia) z włóknami mięśniowymi (motoneurony alfa) służące do wywoływania skurczu, a także synapsy z wrzecionami mięśniowymi (motoneurony gamma) służące do regulacji czułości proprioceptywnej, umożliwiające utrzymanie napięcia mięśnia i wykonania precyzyjnych ruchów.

EFEKTOR

- To narząd wykonawczy organizmu żywego wykonujący lub zmieniający swoją czynność pod wpływem pobudzeń nerwowych (końcowa część łuku odruchowego). Są nimi mięśnie: szkieletowe, mięśnie gładkie (układ mięśniowy) i gruczoły.

ODRUCHY RDZENIOWE

Odruchy - Podstawową jednostką czynnościową układu nerwowego zwierząt i człowieka są odruchy. Odruch jest to automatyczna reakcja ustroju (odpowiedź efektora) na bodziec działający na receptor, wyzwolona za pośrednictwem układu nerwowego. Strukturalnym (anatomicznym) elementem reakcji odruchowej jest łuk odruchowy, natomiast jej elementem czynnościowym jest działalność fizjologiczna poszczególnych składników łuku. Łukiem odruchowym nazywamy drogę, jaką przebywa impuls nerwowy od receptora do efektora.

- Odruchy regulują podstawowe procesy życiowe organizmów, tj. oddychanie, odżywianie, wydalanie, rozmnażanie itp.

Odruchy dzieli się na bezwarunkowe i warunkowe.

- Odruchy bezwarunkowe to wrodzone, trwałe, automatyczne reakcje na bodźce, które przez całe życie przebiegają tak samo. Z odruchami bezwarunkowymi, zwłaszcza prostymi, związana jest niższa czynność nerwowa zachodząca na poziomie rdzenia kręgowego i przedłużonego, jednak odruchy złożone, zwłaszcza o dużej komplikacji, mogą być koordynowane na wyższych piętrach mózgowia.

Przykładami odruchów bezwarunkowych są;

- odruch kolanowy na uderzenie,

- odruch źrenicy na światło,

- odruchy obronne, np. na bodźce termiczne lub mechaniczne (sparzenie, ukłucie).

Jak wspomniano, oprócz prostych odruchów bezwarunkowych istnieją także złożone, będące podłożem instynktów u zwierząt czy człowieka. Zachowania instynktowne sprawiają wrażenie czynności przemyślanych, są jednak wrodzonymi i odziedziczonymi zespołami odruchowych form zachowania, typowymi dla danego gatunku. Należą tutaj: instynkt pokarmowy, rozrodczy (płciowy), rodzicielski (macierzyński), obronny, badawczy, wędrowny, budowy gniazd i legowisk..

- Odruch warunkowy to wyuczone, nabyte w ciągu życia osobnika reakcje na bodźce. Powstają one na podłożu odruchów bezwarunkowych przy udziale kory mózgu. Odruchy warunkowe są zmienne, mogą się pojawiać lub znikać w ciągu życia. W przeciwieństwie do odruchów bezwarunkowych mogą być podporządkowane woli. Odruchy warunkowe są podstawowym elementem uczenia się i zapamiętywania. Są wykorzystywane m.in. przy układaniu (tresurze) zwierząt.

Odruchy warunkowe wiążą się z wyższą czynnością nerwową, a dochodzą do skutku na poziomie kory półkul mózgowych.

Odruchy rdzeniowe - rdzeń jest ośrodkiem odruchów bezwarunkowych (odruchy rdzeniowe) oraz przewodzi impulsy do i od mózgowia.

ODRUCH NA ROZCIĄGANIE

- odruchowy skurcz mięśnia wywołany jego rozciągnięciem.

Proprioceptor to receptor, który wykrywa położenie lub ruch części ciała. Proprioceptory wykrywają rozciąganie i napięcie mięśnia i wysyłają komunikaty, dzięki którym rdzeń kręgowy może korygować swoje sygnały. Kiedy mięsień jest rozciągnięty, rdzeń kręgowy wysyła odruchowy sygnał, żeby go skurczyć. Ten odruch na rozciąganie jest wywoływany przez rozciągnięcie, a nie powoduje rozciągnięcia.

PRĄŻKOWIE

- grupa struktur, na które składają się jądro ogoniaste, skorupa i struktura łącząca je od strony brzusznej, czyli jądro półleżące.

Nazwa prążkowie wzięła się od przypominających prążki, rozchodzących się promieniście, zwartych pęczków aksonów należących do dróg przebiegających z prążkowia do gałki bladej i istoty czarnej, opisanych przez anatoma Kinneara Wilsona jako "przypominających ołówek". Same połączenie prążkowia z gałką bladą i istotą czarną zostały odkryte później. Łącznie te dwie drogi tworzą pęczek striatopallidonigralny, który zasady rdzeniem systemu jąder podstawy - poza skrzyżowaniem z torebką wewnętrzną formuje on tzw. pęczek Edingera.

GAŁKA BLADA

- duża struktura podkorowa, należąca do jąder podstawy,

- to „wyjście” z jąder podstawy - stąd impulsy nerwowe są wysyłane do wzgórza, a ze wzgórza dalej, do kory ruchowej oraz przedczołowej.

JĄDRO OGONIASTE

- duża struktura podkorowa, należąca do jąder podstawy.

- parzyste skupisko istoty szarej mózgu.

Jądro ogoniaste ma chyba najbardziej charakterystyczny kształt. Przednia część określana jest mianem głowy, od niej odchodzi do tyłu ogon, mający łukowaty kształt zbliżony do górnej części komory bocznej i spoidła wielkiego. Jądro ogoniaste wraz ze skorupą są określane łącznie mianem prążkowia grzbietowego (lub po prostu - prążkowia).

ISTOTA CZARNA

- obszar w śródmózgowiu, początek drogi nerwowej wydzielającej dopaminę.

- w chorobie Parkinsona ulega ona zanikowi,

JĄDRO CZERWIENNE

- jądro w śródmózgowiu, którego aksony wchodzą w skład drogi grzbietowo-bocznej odpowiedzialnej za sterowanie mięśniami dystalnymi (np. ramion i stóp).

Funkcją jadra czerwiennego jest regulacja napięcia mięśniowego.

DROGA PRZEDNIA I DROGA BOCZNA

- Układ piramidowy posiada dwie drogi unerwiające ruchowo mięśnie. Pierwsza z nich to droga korowo-jądrowa (przednia) , która unerwia mięśnie twarzoczaszki, szyi a także część mięśnia czworobocznego grzbietu. Druga to droga korowo-rdzeniowa (boczna), która unerwia resztę mięśni organizmu.

KORA PRZEDRUCHOWA

- jest aktywna podczas przygotowania do ruchu, ale utrzymuje pobudzenie również podczas jego wykonywania. Docierają do niej informacje zarówno o położeniu punktu docelowego ruchu, jak i informacje o aktualnym położeniu i pozycji ciała w przestrzeni. Są one konieczne, aby przemieścić się w kierunku wybranego celu. Ta funkcja, tj. organizowanie ruchu w przestrzeni, realizowana jest poprzez wysyłanie sygnałów do pierwszorzędowej kory ruchowej oraz ośrodków ruchowych w rdzeniu kręgowym. Zilustrujmy to na przykładzie: te same komórki w korze przedruchowej uaktywnią się podczas podnoszenia dłoni, niezależnie od tego, czy ruch wykonujemy wnętrzem dłoni skierowanym do góry, czy do dołu - a przecież w obu przypadkach używamy innych mięśni

KORA PRZEDCZOŁOWA

- reaguje na bodźce sensoryczne, które mogą wywołać reakcję ruchową, takie jak światło lub hałas. Szacuje również prawdopodobne efekty różnych działań oraz wartości tych efektów. U osób z uszkodzeniami tej części mózgu mogą się pojawić problemy z poprawnym wykonywaniem zaplanowanych czynności: mogą np. wziąć prysznic w ubraniu, posolić herbatę zamiast potrawy albo skierować strumień wody nie na szczoteczkę, ale na pastę do zębów. Co ciekawe kora przedczołowa pozostaje nieaktywna podczas marzeń sennych, a wiadomo, że nasze działanie we śnie sa zwykle niespójne i słabo zaplanowane.

CHOROBA PARKINSONA

- do objawów choroby Parkinsona zaliczamy sztywność, drżenie mięśniowe, spowolnienie ruchowe oraz trudności z inicjowaniem czynności ruchowych i umysłowych. Problemy ruchowe wysuwają się na plan pierwszy ale choroba nie dotyczy tylko tej sfery.

U parkinsoników spowolnienie dotyczy również takich czynności, jak wyobrażanie sobie ruchów lub liczenie zdarzeń, nawet wtedy, gdy nie ma konieczności wykonania ruchu. Choroba Parkinsona dotyka jedną osobę na sto i rozpoczyna się zwykle po ukończeniu 50. roku życia. Pacjenci nie SA sparaliżowani ani osłabieni - problemy pojawiają się podczas prób rozpoczęcia ruchów spontanicznych, gdy nie istnieją zewnętrzne bodźce, które mogą pokierować działaniem. Bezpośrednią przyczyną choroby jest postępujące obumieranie neuronów, zwłaszcza w obszarze istoty czarnej, która wysyła wydzielające dopaminę aksony do jadra ognistego i skorupy. Wraz z obumieraniem neuronów istoty czarnej zanikają również aksony i ustaje wpływ dopaminy na unerwione przez nie struktury. Jednym ze skutków zjawiska jest zmniejszenie pobudzenia kory mózgowej. Szacuje się, że po 45 r.ż. ludzie tracą średnio 1% objętości istoty czarnej rocznie. U większości z nas taka utrata nie powoduje widocznych skutków negatywnych, ale w przypadku niektórych osób albo wyjsciowa liczba neuronów jest mniejsza, albo neurony obumierają w szybkim tempie. Jeśli liczba neuronów w istocie czarnej spada poniżej 20-30% wartości początkowej - zaczynają się pojawiać objawy choroby Parkinsona.

Choroba Parkinsona prawdopodobnie jest efektem całej grupy czynników. Czynnik genetyczny jest odpowiedzialny za wiele przypadków tej choroby o wczesnym początku, kontakt z substancjami toksycznymi może zwiększyć ryzyko zachorowania, a palenie papierosów i picie kawy wyraźnie zmniejszają to ryzyko. Niektórzy naukowcy sadza, że wiele infekcji i chorób - łącznie z grypą - może niekiedy uszkadzać istotę czarną i predysponować do parkinsonizmu. Najwyraźniej w całym układzie nerwowym neurony syntetyzujące dopaminę należą do komórek najbardziej wrażliwych na wpływ czynników zakłócających procesy metaboliczne.

PLĄSAWICA HUNTINGTONA

- choroba Huntingtona - choroba dziedziczona charakteryzująca się z początku drgawkami ramion i skurczami twarzy, później uogólnionym drżeniem, skręcaniem całego ciała, a także objawami psychicznymi.

- ciężka choroba neurologiczna, która w USA dotyka 1 osobę na 10 tyś.

- nazwa pląsawica wzięła się stąd, że ruchy te przypominają taniec,

Choroba przeszkadza w chodzeniu, mówieniu i innych ruchach dowolnych. Choroba upośledza również zdolność uczenia się i nabywania sprawności ruchowych. Postępujące uszkodzenia tkanki mózgowej obejmują przede wszystkim jadro ogoniaste, skorupę i gałkę bladą ale dotykająca również i kory mózgowej. U chorych pojawiają się również zaburzenia psychiczne: w tym depresją, zaburzeniami pamięci, omamami oraz urojeniami, osłabienie krytycyzmu, nadużywanie alkoholu oraz zaburzenia seksualne, od całkowitej oziębłości aż po hiperseksualizm. W niektórych przypadkach objawy psychiczne pojawiają się przed ruchowymi, dlatego czasem we wczesnych etapach choroby pacjenci mogą być mylnie diagnozowani jako schizofrenicy. Choroba najczęściej pojawia się pomiędzy 30-50 r.ż. ale może wystąpić w każdym momencie życia człowieka. Choroba prowadzi do śmierci. Im wcześniej się pojawia choroba tym szybciej postępuje.

BIOLOGICZNE PODSTAWY ZABURZEŃ

dr Krystyna Rymarczyk

KORA OCZODOŁOWA

- część kory przedczołowej leżącej na dolnej, brzusznej części płata czołowego. Istnieje kilka powodów dla których można ją traktować oddzielnie, jako składnik kory przedczołowej, ale też i kory mózgu w ogóle. Jest związana z kontrolą emocjonalną, zdolnością do hamowania popędów i odraczania nagród. Jej temat będzie jeszcze poruszony poniżej.

Oczodołowa strefa paralimbiczna: kora dawna paleocortex rozwija się do tyłu, na powierzchni brzusznej i bocznej, do wyspy, bieguna płata skroniowego i przedniej części kory przyhipokampowej, jak i w górę, przez przednie części zakrętu obręczy. Strefie tej przypisuje się związki z interakcjami społecznymi, nastrojem, kontrolą emocjonalną oraz ogólnie - z nieświadomym przetwarzaniem informacji.

ZACHOWANIA SPOŁECZNE

- to bardzo szerokie i wieloznaczne pojęcie, rozumiane niejednolicie przez etologów, psychologów i socjologów. Zazwyczaj przyjmuje się, że są to zachowania osobników związane z wysyłaniem sygnałów do innych przedstawicieli swojego gatunku. Najważniejsze z nich to: altruizm, współdziałanie i agresja. Rodzaj zachowań społecznych oraz częstość ich występowania są podstawą podziału zwierząt na samotne, gromadne i społeczne.

Termin zachowania prospołeczne ma odmienne, dużo węższe znaczenie. Psycholodzy, socjolodzy i pedagodzy nazywają tak ludzkie działania ukierunkowane na niesienie korzyści innym ludziom np: honorowe krwiodawstwo, wolontariat, uprzejmość. Do dziś brak jednej, ogólnie uznanej, kompleksowej teorii naukowej wyjaśniającej powody, dla których niektórzy z nas decydują się na przejawianie takie, godne pochwały, postawy.

Można wyróżnić dwa podstawowe pojęcia określające zachowanie społeczne:

1. Zachowanie społeczne jest zorientowane na cel. Ludzie wchodzą w interakcje z innymi ludźmi po to, aby osiągnąć pewne podstawowe cele lub zaspokoić wewnętrzne motywacje.
2. Zachowanie społeczne stanowi nieustanną interakcję pomiędzy osobą, a sytuacją.

ZACHOWANIA EMOCJONALNE

- są to zwyczajowe emocjonalne nastawienia do reagowania, spowodowane stopniowym nagromadzeniem emocji. Każda emocja może stać się przyczyną zachowania emocjonalnego. Osoba stopniowo będzie stawiać czoła nowym sytuacjom poprzez reakcję już wcześniej zdefiniowaną, to znaczy z perspektywy kogoś, kto czuje się kochany, nienawidzony, poniżany, wywyższany, możny, zdolny, pokonany itp. Cokolwiek by postanowiła uczynić, zachowanie emocjonalne będzie jej dyktowało bezpośrednią ocenę i określoną emocję, z jaką należy stawiać czoła zadaniu. Na przykład osoba spragniona uczucia instynktownie ocenia relację zależności jako pozytywną, a zatem będzie odczuwała bodziec emocjonalny do jej poszukiwania. Im bardziej zaspokaja tę zależność, tym bardziej powstaje w niej odpowiadająca zależności tendencja emocjonalna (im bardziej jest zależna, tym bardziej potrzebuje zależności), aż stanie się ona tendencja zwyczajową (osoba ta będzie miała tendencję do mierzenia wszystkich nowych relacji miarą „ile otrzymam?”, „na ile mnie pokochają?”). Tak będzie nawet wtedy, gdy ma to paraliżujący wpływ na pełny rozwój własnej osobowości. Zaspokojenie potrzeby seksualnej może stworzyć predyspozycję zwyczajową, która się umacnia, choć takie zaspokojenie szkodzi samej relacji. (Tu leży naukowe uzasadnienie postanowienia unikania bezpośrednich okazji do grzechu).

ZABURZENIA SŁUCHOWE

- Uszkodzenie słuchu uniemożliwia prawidłowy rozwój mowy i sprawności językowych, zaburza rozwój intelektualny, emocjonalny i społeczny. Ocena zaburzeń słuchu, od której uzależnione jest leczenie i postępowanie rehabilitacyjne, musi się opierać nie tylko na określeniu wielkości niedosłuchu i lokalizacji jego przyczyny, lecz także na ustaleniu stopnia rozwoju ruchowego i intelektualnego oraz stanu rozwoju mowy.

Inne jest postępowanie w przypadkach utraty słuchu przed rozwojem mowy (głuchota prelingwalna) i po opanowaniu mowy (głuchota postlingwalna). Inaczej przebiega rehabilitacja u dziecka tylko z zaburzeniami słuchu i inaczej, gdy łączy się ono z upośledzeniem umysłowym lub schorzeniami ośrodkowego układu nerwowego (mózgowe porażenie dziecięce itp.). Każdy więc ubytek słuchu w wieku dziecięcym wpływa, w zależności od głębokości, charakteru i czasu jego powstania, w sposób negatywny na rozwój wielu czynności psychicznych, intelektualnych, zachowania, poznawczych, powodując znaczne upośledzenie pozycji dziecka niedosłyszącego, szczególnie głuchego, w świecie słyszących. Z tych względów każde, nawet niewielkie upośledzenie słuchu powinno być jak najwcześniej uchwycone, rozpoznane i odpowiednio leczone oraz rehabilitowane. Niektóre typy zaburzeń słuchu mają charakter ustabilizowany, inne charakter postępujący, a inne jeszcze, szczególnie typu przewodnictwa rokują pomyślnie, jeżeli chodzi o poprawę słyszenia i wymagają leczenia operacyjnego.

Do najczęstszych przyczyn zaburzeń słuchu należą:

1. Czynniki dziedziczne:

− niedosłuch skojarzony z innymi wadami

− występujący rodzinnie

− odosobniona mutacja genetyczna

2. Czynniki działające w okresie ciąży:

− przebyte w czasie ciąży ostre infekcje i choroby zakaźne (szczególnie wirusowe)

− leki

− przewlekłe choroby matki

− zaburzenia hormonalne

− zatrucia i narażenie na substancje toksyczne (rtęć, ołów, arsen, związki fosforu, siarki, rozpuszczalniki organiczne itd.)

− przewlekły hałas i wibracje

− promieniowanie radioaktywne

3. Czynniki okołoporodowe:

− wcześniactwo

− niska masa urodzeniowa

− niedotlenienie okołoporodowe i zamartwica

− choroby okresu okołoporodowego ( zakażenia, nasilona żółtaczka)

4. Czynniki działające w okresie wczesnodziecięcym:

− ciężkie zakażenia (posocznica, zapalenie opon mózgowo - rdzeniowych)

− częste zapalenie uszu

− uraz głowy

− uraz akustyczny

− choroby neurologiczne

− leki i toksyny uszkadzające słuch (ototoksyczne)

Ze względu na stopień uszkodzenia słuchu możemy wyróżnić osoby głuche, u których wada słuchu uniemożliwia opanowanie mowy w sposób naturalny. Występuje rzadko - ok. 99% osób z zaburzeniami słuchu słyszy przynajmniej głośne dźwięki.

Wyróżniamy przynajmniej dwa typy uszkodzeń słuchu:

- głuchotę przewodzeniową

- głuchotę nerwową.

Głuchota przewodzeniowa występuje wtedy, gdy kosteczki w uchu środkowym przestają przewodzić fale dźwiękowe do ślimaka. Przyczyny: choroby, zakażenia lub nowotworowy rozrost kości blisko ucha środkowego. Bywa, że głuchota przewodzeniowa ustępuje samoistnie. Osoby takie mają zdrowe ucho wewnętrzne i nerw słuchowy, to zwykle dobrze słysza swój własny głos, który do ślimaka przewodzony jest bezpośrednio przez kości czaszki, z pominięciem ucha środkowego.

Głuchota nerwowa - przyczyną może być uszkodzenie ślimaka, komórek włoskowatych lub nerwu słuchowego. Rozmiar tych uszkodzeń jest różny, może obejmować tylko część ślimaka, co spowoduje upośledzenie słyszenia niektórych częstotliwości. Aparaty nie są w stanie pomóc tym osobom. Obecnie głuchotę nerwową leczy się za pomocą tzw. implantów ślimakowych. Głuchota bywa schorzeniem dziedzicznym, ale może być skutkiem działania szkodliwych czynników w okresie ciąży lub wczesnego dzieciństwa. Przyczyny: choroba zakaźna matki (różyczka, kiła) albo zatrucie, niedotlenienie w czasie porodu, nieprawidłowe funkcjonowanie tarczycy, stwardnienie rozsiane i zapalenie opon mózgowych, reakcja na niektóre legi, np. aspirynę, częste przebywanie w hałasie. W osób z głuchotą nerwową rozwija się dodatkowo - szumy uszne.

APRAKSJA KONSTRUKCYJNA

- często nazywana jest apraksją psychologa, ponieważ częściej ujawniana bywa podczas badania neuropsychologicznego niż obserwowana klinicznie. Apraksja konstrukcyjna polega na niezdolności składania pojedynczych elementów w jedną konstrukcję przestrzenną. Do zaburzenia dochodzi w wyniku uszkodzenia okolicy czołowo-ciemieniowo-potylicznej.

Pacjent z apraksją konstrukcyjną nie jest w stanie złożyć części tak, aby powstała całość. Tę formę zaburzenia apraksji wywołuje się tylko za pomocą prób testowych np. wzory z klocków (WAIS, Wechsler), kopiowanie figur geometrycznych (Benton).

APRAKSJA

- to niezdolność wykonywania celowych lub wyuczonych czynności ruchowych, spowodowana przez uszkodzenie mózgu. Zaburzenie to nie wynika z innych licznych przyczyn, które mogą prowadzić do nieprawidłowego wykonywania ruchów - np. z tego, że pacjent nie rozumie, co ma zrobić, z osłabienia lub porażenia, czy też z utraty czucia.

REPRODUKOWANIE KONSTRUKCJI Z KLOCKÓW

- próba testowa, która może potwierdzić apraksję konstrukcyjną. Dowodzi to utraty zdolności odtwarzania i budowania figur. Niemożność właściwej ocen relacji między elementami obrazu czy konstrukcji.

KOPIOWANIE OBRAZKÓW

- próba testowa, która może potwierdzić apraksję konstrukcyjną. Niemożność prawidłowego skopiowania obrazka dowodzi uszkodzenia okolicy ciemieniowej prawej lub lewej półkuli.

Odmienny charakter przy uszkodzeniu:

- prawostronnym - dobre odwzorowanie detali, słabe odwzorowanie całości

- lewostronnym - grubienie elementów przy zachowaniu przestrzennej organizacji.

AGNOZJA

- to niezdolność do rozpoznawania znanych przedmiotów, która nie jest spowodowana przez upośledzenie sensoryczne (czuciowe), upośledzenie sprawności intelektualnej czy afazję. Agnozja jest modalnie specyficzna, ponieważ pac jęci są w stanie rozpoznawać obiekty za pomocą innych zmysłów. Pacjenci nie są w stanie określić funkcji przedmiotów.

AGNOZJA WZROKOWA

- niezdolność do nadania sensu temu co się widzi. Pacjent przerysowuje obrazki ale nie wie co przedstawiają. To zaburzenie może dotyczyć jakiejś kategorii przedmiotów np. samochodów. Występuje w niej obustronne uszkodzenie styku płatów ciemieniowych i potylicznych, uszkodzenie tych okolic w lewej półkuli plus uszkodzenie spoidła wielkiego. W praktyce współwystępuje z ubytkami pola widzenia.

Występuje tu zakłócenie wyższych poziomów przetwarzania informacji wzrokowej ( etap rozpoznawania obiektu) - IQ i procesy pamięciowe są w normie.

AGNOZJA TWARZY

- trudność w rozpoznawaniu twarzy. Rozpoznawania twarzy zachodzi u człowieka bez wysiłku, mimo, że obraz twarzy jest dynamiczny. Rozpoznawania twarzy jest ważne z ewolucyjnego punktu widzenia (emocje). Rozpoznaje tu się całość obrazu a nie poszczególne elementy, a rozpoznanie fotografii obróconej może stwarzać trudność.

PROZOPAGNOZJA

- niezdolność do rozpoznawania znajomych twarzy. W tym zaburzeniu pacjent rozpoznaje cechy charakterystyczne danej twarzy a nie twarzy jako całości. Nie potrafią zidentyfikować osoby, ale mogą określić płeć, szacunkowy wiek itp. Pacjenci Ci opierają się na innych, dostępnych informacjach, które interpretują w świetle utrwalonej w pamięci wiedzy np. moja żona nosi czerwony kapelusz.

ZAKRĘT WRZECIONOWATY (zakręt dolno-skroniowy)

- obrazowanie fMRI pokazuje, że zdrowi ludzie gdy rozpoznają twarze, wzrasta ich aktywność w zakręcie wrzecionowatym w dolnej korze skroniowej oraz w części kory przedczołowej prawej półkuli. Im większa biegłość w rozpoznawaniu przedmiotów np. samochodów tym większa aktywność zakrętu wrzecionowatego. Nic jednak tak silnie nie aktywuje zakrętu wrzecionowatego jak rozpoznawanie twarzy.

ZABURZENIA PERCEPCJI, EKSPRESJI MOWY

- zaburzenia percepcji mowy - afazja Wernickiego - problemy z rozumieniem mowy

oraz jej wytwarzaniem (brzmienia słów).

- zaburzenia ekspresji mowy - afazja Broca- trudności dotyczą aspektu motorycznego

języka (wiedzą co mówić a nie mogą tego wyrazić)

PÓŁKULA DOMINUJĄCA DLA MOWY

- najczęściej to półkula lewa.

Osoby praworęczne: LP - 96%; PP - 4%

Osoby leworęczne: LP - 70%, PP - 15%, LiP - 15%

ZDOLNOŚCI FONOLOGICZNE (kompetencje fonologiczne)

- rozwojowa zdolność do poznawcza d odzwierciedlania i manipulowania dźwiękami mowy. Jej elementy składowe to zdolność do słuchowego różnicowania fonemów (słuch fenomowy), umiejętność dokonywania operacji na sylabach (analiza, synteza, usuwanie) oraz umiejętność dokonywania operacji na fonemach, umiejętność dokonywania operacji na elementach śródsylabowych (identyfikowanie rymów i aliteracji). Dotyczą dźwiękowe i akustycznej struktury wypowiedzi.

AFAZJA

- to upośledzenie (zaburzenie) w zakresie odbioru treści językowych, operowania nimi lub ich wyrażania (nadawania) zaistniałe wskutek organicznego uszkodzenia mózgu. Dochodzi do dysfunkcji w zakresie komunikacji z innymi ludźmi.

Afazja może być wynikiem różnych uszkodzeń mózgu:

- schorzenia naczyniowe (udar niedokrwienny lub krwotoczny)

- urazy czaszkowo-mózgowe

- zmiany nowotworowe

- choroby degeneracyjne.

W 90% są skutkiem udarów, w 90-95% przypadków uszkodzenie występuje w lewej półkuli.

AFAZJA BROCA (ruchowa)

- uszkodzenie pola Broca (tylnej części dolnego zakrętu czołowego w lewej półkuli). Pacjenci wiedzą co chcą powiedzieć lecz nie mogą tego wyrazić mową.

Ekspresja mowy u pacjenta:

- chory mówi wolno, z dużym wysiłkiem, zacina się

- wypowiada z trudem pojedyncze sylaby, pojawiają się automatyzmy

- spowolniała mowa, brak płynności

- niewłaściwa artykulacja ale słowa sensowne

- formy podstawowe (styl telegraficzny)

- zaburzona mowa dialogowa, nazwanie, powtarzanie,

- zaburzone głośnie czytanie,

Rozumienie mowy:

- pozornie wdaje się być normie.

Chory ma świadomość deficytów.

Zaburzenia artykulacji, agramatyzm i anomia występują w różnej proporcji w afazji Broca.

1. Artykulacja - mowa opiera się na wykonywaniu szybkich sekwencji ruchów języka, szczęk i warg, konieczna jest koordynacja tych ruchów i ruchów strun głosowych. Obwody neuronalne zawierające programy tych ruchów znajdują się w okolicach pola Broca oraz w wyspie lewej półkuli.

2. Agramatyzm - mowa telegraficzna. Przyczyna - trudność w mówieniu powoduje odrzucenie w mowie najsłabszych elementów (komunikacja na skróty). Zaburzenia fleksji (budowy konstrukcji gramatycznych), pomijanie końcówek, spójników, przysłówków, zaburzenia rozumienia złożonych składniowo zdań.

3. Anomia - trudność w znalezieniu właściwych słów (pomijanie, używanie niewłaściwych).

AFAZJA WERNICKIEGO (czuciowa)

- pacjenci mają zachowaną zdolność mówienia (wykonania) lecz mają kłopoty z wygenerowaniem zawartości wypowiedzi (treści). Trudności dotyczą rozumienia mowy oraz jej wytwarzania. Uszkodzenie jest w tylnej części zakrętu skroniowego górnego (okolica Wernickiego).

Pacjenci nie mają trudności artykulacyjnych, mowa płynna, zachowana linia melodyczna. Wytwarzają mowę pozbawioną sensu (słowa zniekształcone, łączenie ze sobą niewłaściwych słów), dużo słów funkcyjnych mało treściowych. Występują zaburzenia nazywania, powtarzania, głośnego czytania i pisania. Słabe rozumienie mowy

Chory nie ma świadomości deficytów.

Prawidłowe rozumienie mowy:

- identyfikacja poszczególnych fonemów( k-o-t)

- identyfikacja poszczególnych fonemów jako całość( k-o-t kot), odnalezienie słuchowej

reprezentacji słowa (słownik w okolicy Wernickiego)

- aktywacja śladów pamięciowych związanych ze słowem w korze asocjacyjnej - za

pośrednictwem tylnego obszaru językowego ( znaczenie słowa kot).

U chorych na afazję Wernickiego:

- uszkodzenie kory słuchowej

- uszkodzenie okolic Wernickiego

- przecięcie włókien łączących korę słuchową z okolica Wernickiego

Powoduje to zaburzenie rozpoznawania słów w wersji dźwiękowej. Skutkiem tego jest zaburzona analiza dźwięków mowy, pacjent nie rozpoznaje słów i nie może ich powtórzyć.

W przeciwieństwie do uszkodzeń w polu Broca w afazji Wernickiego występuje:

1. Artykułowana mowa

2. Anomia

3. Upośledzenie rozumienia mowy.

AFAZJA PRZEWODZENIA

- przerwanie połączeń między okolicą Wernickiego i Broca (pęczek łukowaty). Przerwanie pęczka łukowatego następuje często wskutek głębokich uszkodzeń dolnej części lewego płata ciemieniowego, penetrujących w substancję białą.

W afazji przewodzenie wstępuje mowa płynna i sensowna. Względnie jest dobre rozumienie mowy. Zaburzone jest powtarzanie zwłaszcza nieznanych słów, a ogólny sens powtarzanego zdania zachowany.

AFAZJA GLOBALNA

- wstępuje w rozległych uszkodzeniach obejmujących zarówno przednie jak i tylne obszary mowy. Występuję zaburzenia odbioru i ekspresji mowy, a w ciężkich przypadkach zniesienie kontaktu werbalnego z otoczeniem.

AFAZJA AMNESTYCZNA (anomia)

- afazja nominalna, pacjenci mają zaburzoną zdolność podawania nazw, nazwisk. Brak zaburzeń rozumienia mowy.

Charakterystyka mowy pacjenta:

- niemożność podawania nazw

- zachowanie rozumienie mowy innych i znaczenia słów

- mowa sensowna, płynna (zaburzenia tylko przy większych deficytach)

- mowa „okrężna”

- problemy z rzeczownikami

- współwystępuje z innymi typami afazji

- wpadanie nazw określonej kategorii.

AFAZJA RUCHOWA

afazja Broca - problemy dotyczą motorycznego aspektu języka - ekspresji mowy. Pacjenci wiedzą co powiedzieć, lecz nie są w stanie tego wyrazić za pomocą mowy.

KORA SŁUCHOWA

- obszar kory mózgowej ssaków zlokalizowany w płacie skroniowym, do którego docierają włókna nerwowe stanowiące ostatni odcinek drogi nerwowej łączącej ślimak ucha wewnętrznego z korą mózgu.

OKOLICA WERNICKEGO

- ośrodek czuciowy dla mowy mieszczący się w tylnej, środkowej części lewego płata skroniowego. Umiejscowiony blisko korowych ośrodków słuchu.

Jego uszkodzenie powoduje afazję czuciową, która polega na nie rozumieniu mowy pomimo prawidłowego wypowiadania głosek oraz pogorszeniem przypominania sobie nazw przedmiotów.

PĘCZEK ŁUKOWATY

-wiązka włókien kojarzeniowych łącząca obszary Wernickego i Broki. Stanowi dolną część pęczka podłużnego dolnego. Uszkodzenie pęczka łukowatego zakłóca transfer informacji z pola Wernickiego do pola Broki, przez co pacjent ma trudności z powtarzaniem mówionych słów, ale potrafi rozumieć mowę (sprawne pole Wernickiego) i mówić spontanicznie (sprawne pole Broki).

PROZODIA

- trzeci obok semantyki i gramatyki element języka. Odnosi się do tych niejęzykowych aspektów mowy, które mają znaczenie dla procesu komunikacji, ponieważ tak jak słowa są ważnym nośnikiem informacji.

Wymienia się wiele czynników prozodycznych mowy: intonację, tempo mówienia, pauz, zmiany głośności, rytmiczność, wysokość tonu, akcent.

Prozodia lingwistyczna - pozostaje w ścisłym związku ze strukturą wypowiedzi i obejmuje: akcent leksykalny na sylabę w słowie, akcent emfatyczny na słowo w zdaniu lub intonację dla poszczególnych typów wypowiedzi (stwierdzenie, pytanie, rozkaz)

Prozodia emocjonalna - odzwierciedla, poprzez odpowiednią intonację wypowiedzi uczucia nadawcy komunikatu. Jest ona stosunkowo niezależna od treści komunikatu np. dobrą wiadomość można wypowiedzieć w sposób wyrażający z śmiech, smutek, gniew.

INTONACJA EMOCJONALNA

- bada się ją w teście Prozodii emocjonalnej. Test ten służy do oceny zdolności rozumienia intonacji emocjonalnej, z jaką wypowiedziane zostało zdanie bezsensowne. Nagranie obejmuje zdania bezsensowne czytane przez lektora wrażające radość, smutek, złość. W teście osoby z uszkodzoną prawą półkulą popełniają znacznie więcej błędów. Prawa półkula uczestniczy bardziej w prozodii emocjonalnej niż lingwistycznej.

APROZODIA

- zaburzenia rozumienia i ekspresji prozodii.

PAMIĘĆ DEKLARATYWNA (długotrwała)

- umiejętność wyrażania wspomnień w postaci słownej. Jest to pamięć jawna (świadoma), stosunkowo łatwo wydobyć z niej przechowywane dane, przechowuje informacje językowe i abstrakcyjne.

To pamięć faktów (p. semantyczna) i zdarzeń (p. epizodyczna), które to zasoby pamięciowe mogą być dowolnie przypominane i są one dostępne świadomości (wspomnienia)

Związana jest z przyśrodkowymi częściami płatów skroniowych (hipokamp, kora śródwęchowa).

PAMIĘĆ SEMANTYCZNA (długotrwała)

- pamięć faktów, znaczeń - wiedza ogólna

PAMIĘĆ EPIZODYCZNA (długotrwała)

- jest to pamięć zdarzeń, przechowująca wspomnienia o pojedynczych wydarzeniach - osobiste doświadczenia

PAMIĘĆ PROCEDURALNA (długotrwała)

- niedeklaratywna - wiedza jak wykonywać czynności. Jest to zdolność nabywania nowych umiejętności. Polega na uczeniu się umiejętności poznawczych, percepcyjnych i motorycznych poprzez stopniowe nabywanie wprawy. Oznacza umiejętności, nawyki, ugruntowane reakcje ruchowe i emocjonalne, które nie są uświadamiane, stały się w znacznym stopniu zautomatyzowane, np. prowadzenie samochodu czy jazda na rowerze.

Związana jest z jądrami podstawy i móżdżkiem

AMNEZJA WSTECZNA

- amnezja jest utratą pamięci. Niepamięć zdarzeń, które nastąpiły krótko przed uszkodzeniem mózgu.

AMNEZJA NASTĘPCZA

- niepamięć zdarzeń, które nastąpiły po uszkodzeniu mózgu.

PACJENT HM

W 1953 r. pacjentowi o inicjałach HM, cierpiącemu na silną epilepsję ( 10 napadów nieświadomości dziennie i 1 napad toniczno-kloniczny tygodniowo). Zdecydowano się usunąć mu hipokamp z obu półkul oraz kilka sąsiednich struktur z płata czołowego. Epilepsja ograniczyła się do 2 napadów rocznie lecz pojawiło się zobojętnienie emocjonalne. Wystąpiła u niego głęboka amnezja następcza. Pamięć krótkotrwała działała normalnie, natomiast do pamięci długotrwałej przestały trafiać nowe wspomnienia. Wystąpiła te łagodna amnezja wsteczna, ponieważ miał problemy z przypominaniem sobie zdarzeń z przez 1-3 roku przez operacją.

Nie mógł sobie przypomnieć drogi do toalety, kilkakrotnie na dzień opowiadał o zdarzeniu z dzieciństwa tej samej osobie. Wiele słów wypadło z jego słownika. Uczył się bardzo wolno i słabo. Wiele lat zajęło mu nauczenie się rozkładu pomieszczeń w nowym domu. Nie rozpoznawał ludzi i fotografii. Miał zaburzoną pamięć deklaratywną, ale zachowaną pamięć proceduralną. Miał też lepszą pamięć niejawną niż tą uświadomioną, jak wiele osób z amnezją. Hipokamp odgrywa ważną rolę w niektórych typach uczenia się i pamięci.

ZESPÓŁ POMIJANIA STRONNEGO

pacjenci, który wskutek uszkodzenia struktur prawostronnych (najczęściej dolnej kory ciemieniowej lub czołowej) przejawiają objawy jednostronnego pomijania. Polega to na tym, że nie dostrzegają oni w sposób świadomy bodźców znajdujących się z ich lewej strony bądź pomijają lewą stronę obiektów. Zachowują się tak jakby rzeczywistość jakiej doświadczają miała tylko jedną prawą stronę.

BADANIA BISIACHA

- zaburzenia nie leżą w sferze percepcyjne,j bo dotyczą też wyobrażeń. Informacje z lewego pola są przechowywane w pamięci. Zaburzenia mają charakter uwagowy (nieuwaga stronna).

ZESPÓŁ CAPGRASA

- zaburzeniem związanym z uszkodzeniem prawej półkuli jest zespół Capgrasa. Pacjenci cierpiący na ten zespół są przekonani, że bliskie osoby (członkowie rodziny, przyjaciele), zostali zastąpieni przez sobowtóry. Wg hipotezy Ramachandrana (1996) dochodzi do uszkodzenia połączenia między ośrodkami percepcji (kora skroniowa) a ośrodkami emocjonalnymi (układ limbiczny). Te pierwsze odpowiedzialne są za rozpoznawanie twarzy, drugie za reakcje emocjonalne na to rozpoznanie. Gdy połączenia między ośrodkami są uszkodzone, rozpoznanie przez korę znajomej twarzy nie wywołuje w chorym żadnych reakcji emocjonalnych. Wnioskuje więc on zatem (nieświadomie), że osoba widziana nie może być jego matką, gdyż nic on do niej nie czuje. Istnieje empiryczny dowód hipotezy Ramachandrana - możliwość zbadania objawów pobudzenia emocjonalnego - przyspieszenie akcji serca, wzrost ciśnienia tętniczego.

POGLĄDY DAVIDSONA

- doznawanie i ekspresja emocji reprezentowane są z przodu kory. Dla doznań nie występuje całościowa dominacja prawostronna zdarzeń emocjonalnych w porównaniu ze zdarzeniami neutralnymi emocjonalnie. Niektóre mechanizmy związane z doznawaniem i ekspresją emocji pozytywnych usytuowane są po lewej stronie, a związane z emocjami negatywnymi po stronie prawej. Świadczą o tym dane:

- jedne dotyczą doznawania i ekspresji emocji - dla negatywnych epizodów emocjonalnych silniejsza aktywacja prawej strony, dla emocji pozytywnych - lewej strony. Davidson i inni pokazywali dwa filmy zabawne i dwa makabryczne. Podczas oglądania rejestrowano elektroencefalogram z 4 punktów po obu stronach czaszki i filmowano na video ekspresję mimiczną. Obszar czołowy mózgu jest wyspecjalizowany w intencjach, samoregulacji i planowaniu.

- inne dane - zbliżanie się do czegoś wiąże się z sięganiem po to prawą ręką, a ta kontrolowana jest przez lewą półkulę, a składnikiem tendencji do zbliżania się jest pozytywna emocja radości. Napinanie mięśni twarzy lub dłoni z lewej strony, wywołuje emocje negatywne. Jest to lateralizacja doznań emocjonalnych.

STRUKTURY LIMBICZNE

-to zespół struktur mózgu kierujący podstawowymi mechanizmami zachowania; w jego skład wchodzą struktury korowe i podkorowe: opuszka węchowa, guzek węchowy. Płat gruszkowaty, hipokamp, kora czołowo skroniowa, ciało migdałowate, niektóre jądra wzgórza, podwzgórza i śródmózgowia tworzące razem całość funkcjonalną. Dzięki licznym połączeniom z różnymi ośrodkami w układzie limbicznym dochodzi do integracji informacji z różnych receptorów oraz uruchomienia odpowiednich mechanizmów kierujących czynnością narządów wykonawczych; układ limbiczny kieruje pobieraniem pokarmu, przyjmowaniem wody i soli mineralnych, reakcjami obronnymi, czynnościami seksualnymi, bierze udział w regulacji procesów czuwania i snu oraz w mechanizmach uczenia się i pamięci.

PRZEŻYWANIE EMOCJI

- przy uszkodzeniach lewej półkuli pojawiają się zachowania katastroficzno-depresyjne: lęk, skłonność do płaczu, niepokój o własną przyszłość, zachowania agresywne, nie wiara we własne możliwości, przecenianie negatywnych skutków choroby.

Przy uszkodzeniach prawej półkuli pojawia się apatia, podwyższony nastrój, niezauważanie i ignorowanie skutków choroby, wesołkowatość, wiara we własne możliwości.

PERCEPCJA EMOCJI

- rozumienie znaczenia wyrazów twarzy (mimiki), tonu głosu (prozodii) oraz gestów. Prawa półkula dominuje w ocenie stanów emocjonalnych i przeżyć innych ludzi.

EKSPRESJA EMOCJI

- wszelkie sygnały (zmiany w wyglądzie organizmu, ruchy i dźwięki) emitowane przez jednostkę, będące dla kogoś innego wskazówką przeżywania przez tę osobę określonych emocji. Lewa półkula jest bardziej ekspresyjna zwłaszcza dla negatywnych emocji.

CIAŁO MIGDAŁOWATE

- to struktury nerwowe w kształcie migdałów, składające się z kilku jąder i stanowiące część płatów skroniowych. Zaliczane do rąbkowego układu, ściśle powiązane z podwzgórzem, wzgórzem, zakrętem obręczy oraz przegrodą. Pełnią ważna rolę w emocjonalnym zachowaniu i motywacji, szczególnie w zachowaniach agresywnych oraz, jako część płatów skroniowych, także w zakresie pamięci. Tu tworzą się i przechowywane są programy reakcji emocjonalnych. Bodźce docierają dwoma drogami: niską i wsoką.

WYSPA

- przy okolicy Broca, struktury otaczające i głębsze to wyspa. Program ruchów artykulacji mieści się w polu Broci i wyspie w lewej półkuli (pod polem Broci).

Wyspa jest też pierwszorzędową korą smakową. Przeżycie emocjonalne, które nazywamy obrzydzeniem aktywuje kora wyspy (wyspa) - jest to powiązane za smakiem. Pacjent z uszkodzeniem wyspy nie reagował obrzydzeniem ale również nie rozpoznawał emocji obrzydzenia.

WSTRĘT

- to emocja związana z odrzucaniem i unikaniem czegoś, sprawia, że robi nam się niedobrze, dosłownie i w przenośni. Wstręt wywodzi się z wrodzonego odrzucania substancji, które są zepsute, niezdrowe. Mechanizm polegający na łatwym uczeniu się odrazy zostaje skojarzony ze smakiem i zapachem. Wstręt razem ze strachem jest negatywnym stanem emocjonalnym. Układ limbiczny zaangażowany jest w powstawanie stanów emocjonalnych.

STRACH

- to emocja wynikająca z przewidywania niebezpieczeństwa. Wprowadza nas w gotowość radzenia sobie z niebezpieczeństwem. Układ limbiczny zaangażowany jest w powstawanie stanów emocjonalnych.

TEST WADA

- badanie dominacji półkulowej dla mowy. Tzw. próba amytalowa, wprowadza się do jednej z tętnic szyjnych słabego roztworu barbiuturanu sodowego (środek uspokajający). Lek przejściowo usypia jedną półkul mózgu, dzięki czemu można poznać funkcje drugiej, aktywnej półkuli. Próba Wada daje bardzo precyzyjne informacje na temat asymetrii funkcjonalnej. Procedura badania jest trudna, ryzykowna a powikłania bywają śmiertelne.

Test Wady przeprowadza się przed operacją neurochirurgiczną w celu określenia lokalizacji struktur zawiadujących mową lub pamięcią. W półkuli dominującej dla mowy w konsekwencji testu dochodzi do krótkotrwałej blokady ekspresji mowy, natomiast w półkuli niedominującej występuje monotonność mowy oraz brak akcentów emocjonalnych.

NAPADY EPILEPTYCZNE (PADACZKOWE)

- nawracające epizody nadmiernej, zsynchronizowanej aktywności nerwowej, czyli sytuacji, gdy wiele neuronów jednocześnie generuje potencjał czynnościowe, które powodują drgawki.

Występują napadowo, powtarzają się z rożną częstotliwością, są zaburzeniem czynności mózgu. Ich istotą są stany krótkotrwałej utraty przytomności, trwające od dwóch do pięciu minut. Omdleniom towarzyszą drgawki, czyli napady epileptyczne. Epilepsja może wystąpić wcześnie, nawet w wieku dziecięcy, aczkolwiek rozwiną może się także w wieku już dojrzałym, a nawet w grupie starszych osób - wtedy mamy do czynienia z padaczką późną. Padaczka może być następstwem urazów czaszki bądź guza mózgu, udaru mózgowego a także wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego.

ZABIEG KOMISUROTOMII (rozszczepienie mózgu)

- u osób, u których usunięcie chirurgiczne ognisk padaczkowych nie jest możliwe (ze względu na ich ilość) przecina się spoidło wielkie (ciało modzelowate) aby przeciwdziałać rozprzestrzenianiu się pobudzeniu padaczkowemu z jednej półkuli na drugą. Patologiczna aktywność neuronalna nie może przejść przez spoidło wielkie i pozostaje w jednej półkuli. Ponadto uzyskuje się dobry efekt obniżania częstotliwości samych napadów padaczkowych. Najprawdopodobniej dzieje się tak dlatego, że pobudzenie padaczkowe „odbija się” pomiędzy półkulami i wydłuża trwanie napadu. Jeśli „odbijanie się” pobudzenia przez spoidło wielkie nie jest możliwe, może w ogóle nie dochodzić do ataku padaczki.

Skutki obserwowane bezpośrednio po operacji:

- zmniejszenie napadów

- przejściowy niedowład lewostronny

- zespół obcej ręki - konkurencyjne ruchy między prawą a lewę stroną - ustępują w ciągu

kilku tygodni,

w konsekwencji normalne funkcjonowanie w życiu codziennym.

LEWE, PRAWE POLE WIDZENIA

- pole widzenia to fragment otoczenia, jaki można zobaczyć za jednym razem. Część widziana po lewej stronie to lewe pole widzenia, a część po prawej to prawe pole widzenia.

Światło z prawej połowy pola widzenia oświetla lewą stronę obu siatkówek, natomiast światło z lewego pola widzenia dociera do prawej strony siatkówek w obu gałkach ocznych. Lewe połówki obu siatkówek łączą się z lewą półkulą, dlatego widzi ona prawe pole widzenia. Analogicznie , prawe połowy obu siatkówek łączą się z prawą półkulą , więc widzi ona lewe pole widzenia. Z obiema półkulami łącz się niewielki pionowy pasek, pokrywający środek obu siatkówek i zajmujący około 5 stopni pola widzenia. Akson z każdego oka krzyżują się ze sobą w miejscu zwanym skrzyżowaniem wzrokowym.

prawe pole widzenie - lewa połowa każdej siatkówki - lewa półkula

lewe pole widzenie - prawa połowa każdej siatkówki - prawa półkula

FUNKCJONALNY REZONANS MAGNETYCZNY

- Ogawa (1990) pierwsze próby wykorzystania fMRI do badań aktywności mózgowej. Badając przepływ krwi przez poszczególne rejony mózgu można pośrednio wnioskować o intensywności aktywności neuronalnej zachodzącej w tym rejonie mózgu. Hemoglobina dostarczana z tlenem ma mienione właściwości magnetyczne, więc utlenowiona krew powoduje różny sygnał MRI w zależności od poziomu tlenu we krwi. Aktywne rejony mózgu zawierają więcej utlenowanej krwi.

Zalety:

- nie wymaga stosowania substancji radioaktywnych,

- tańszy niż PE ( Urządzenia jak i eksploatacja)

- mało osób do obsługi urządzenia

- dość wysoka rozdzielczość przestrzenna rzędu 1 mm ( PET kilka mm)

- można wykonywać wielokrotnie na tej samej osobie

- ta sama aparatura może pokazywać struktury jak i aktywność mózgu.

ZMIANY UTLENOWANIA KRWI

- za pomocą fMRI można rejestrować zmieny (różnice) w poziomie utlenowania krwi BOLD. Skanery wykrywają różnice w poziomie utlenowania w czasie wykonywania różnych czynności przez osobę badaną.

Obraz funkcjonalny rzeczywistości przedstawia rozkład utlenowanej krwi w mózgu, analiza ta dotyczy wielkości sygnału BOLD.

POŚREDNIA AKTYWNOŚĆ NEURONALNA

- fMRI i PET badają pośrednio aktywność neuronalną obszarów mózgu w przeciwieństwie do EEG. W metodach obrazowania funkcjonalnego badając np. aktywność w trakcie czytania, należy jednocześnie zbadać aktywność neuronalną w trakcie „nie czytania”. Występują dwie fazy pomiaru.

Generalnie techniki funkcjonalne (PET i fMRI) odzwierciedlają:

- nasilenie metabolizmu glukozy,

- zużycie tlenu,

- przepływ krwi przez mózg,

- aktywność różnych układów receptorowych (miejsca wiązania substancji chemicznych).

Techniki PET i fMRI nie ukazują bezpośrednio aktywności neuronalnej lecz zmian jakie jej towarzyszą związanych z aktywnością.

PET (POZYTRONOWA TOMOGRAFIA EMISYJNA)

- mierzy nie tyle aktywność mózgu ile zapotrzebowanie w krew lub gromadzenie się substancji odżywczych czyli wielkości tylko pośrednio związane z aktywnością. Przed badanie podaje się substancję znakowaną radioaktywnie np. H₂O lub glukoza a do znakowania podawane są izotopy, które emitują pozytrony.

Dzięki diagnostyce PET wzrasta rozpoznawalność nowotworów (90% przypadków jest rozpoznawanych). Żadna metoda nie daje tych rezultatów. Daje tez możliwość kontroli efektów terapeutycznych w trakcie leczenia chorób nowotworowych np. w trakcie chemioterapii. Metoda ta też umożliwia sprawdzenie rozmieszczenia receptorów określonych neuroprzekaźników np. dopaminy w mózgu.

Ograniczenia PET:

- kosztowna aparatura,

- inwazyjność badania.

SUBSTANCJE RADIOAKTYWNE

- w PET stosuje się substancje radioaktywne, są to pierwiastki (izotopy), które emitują pozytrony np. ¹⁵O lub ¹⁸F, występują one naturalnie w organizmach. Biorą udział w przemianach metabolicznych i przekaźnictwie neuronalnym - gromadzą się w aktywnych strukturach. Czas ich rozpadu jest krótki, ok. 30-60 minut. Mózg w badaniu przypomina blednącą fotografię.

AKTYWNOŚĆ EEG

- u zdrowego dorosłego człowieka prawidłowy EEG powinien charakteryzować się:

- dominującą, rytmiczną regularną czynność alfa prawidłowo zróżnicowana przestrzennie czyli o amplitudzie malejącej od potylicy ku przodowi, w odprowadzeniach przednich czołowych dominuje niskonapięciowa czynność beta

- w warunkach fizjologicznych ciągu jednej sekundy zapisu EEG powstają fale mózgowe o częstotliwości w zakresie 1 - 100 Hz oraz amplitudzie 5 - kilkaset µV.

Występuje rytmiczność fal:

- alfa (10 wierzchołków na 1 sekundę), siła sygnału 20-60 μV - spoczynek

- beta (20-30 Hz), amplituda poniżej 30 μV - aktywność umysłowa.

W przypadku jakiejkolwiek patologii przepływ fal będzie opóźniony lub przyspieszony , zwiększy lub zmniejszy się ich amplituda oraz zmieni się ich kształt lub konfiguracja. 

CZYNNOŚĆ BIOELEKTRYCZNA MÓZGU

- elektroencefalogram powala zarejestrować wzorce czynności bioelektrycznej mózgu.

Procesom metabolicznym z mózgu towarzyszą zmiany potencjałów elektrycznych. Na podstawie ich amplitudy i częstotliwości można je podzielić na fale alfa, beta, delta i theta.

Fale alfa są typowe dla zdrowego człowieka dorosłego. Pochodzą z ośrodków wzrokowych, znajdujących się w płacie potylicznym. Wysyłane są w stanie spoczynku i są najbardziej regularne ze wszystkich fal. Ich prawidłowy rytm świadczy o prawidłowym stanie czynnościowym kory mózgu (są wyrazem synchronizacji jej potencjałów).

Częstotliwość 8-13 Hz, ich amplituda wnosi ok. 30-100 μV. Fale alfa są dobrze widoczne przy braku bodźców wzrokowych (zamknięte oczy). Ich stłumienie następuje w trakcie percepcji wzrokowej. Są związane ze stanem relaksu oraz obniżonym poziomem aktywności poznawczej.

Fale beta zjawiają się w miejsce fal alfa podczas wykonywania czynności fizycznych lub umysłowych. Są one wyrazem desynchronizacji potencjałów neuronów kory mózgu. Charakteryzują się one częstotliwością 12-30 Hz na sekundę, amplituda wnosi poniżej 30μV. Obrazują one zaangażowanie koty mózgowej w aktywność poznawczą (dominuje w okolicach czołowocentralnych). Fale beta o małej amplitudzie występują podczas koncentracji uwagi.

Fale delta fale mózgowe o wysokiej amplitudzie i częstotliwości 1-4 Hz zazwyczaj wiążą się ze snem wolnofalowym. U noworodków przewaga fal delta jest dominująca. U dzieci 5 letnich w czasie czuwania również występuje często. W trakcie dorastania aktywność tych fal maleje w trakcie snu wolnofalowego. Między 11 a 14 rokiem życia spada o 25%. U dorosłych zwiększona aktywność tych fal występuje przy demencji, schizofrenii i w trakcie zatrucia czy delirium.

Fale theta posiadają częstotliwość 4-8 Hz na sekundę. Aktywność theta może być obserwowana w trakcie stanu hipnotycznego, w transie czy lekkim śnie.

Fale gamma posiadają częstotliwość 30-70 Hz na sekundę. Najszybsze z fal mózgowych. Ich aktywność jest związana z wyższymi procesami poznawczymi np. percepcją sensoryczną, pamięcią. Domniemywa się, że rytm gamma o częstotliwości ok. 40 Hz ma związek ze świadomością percepcyjną dotyczącą wrażeń zmysłowych i ich postrzegania oraz integracja poszczególnych modalności zmysłowych (wzrok, słuch, zapach, dotyk, smak) w jeden spostrzegany obiekt np. widzimy osobę mówiącą do nas jako całość.

Niektóre choroby mogą powodować zmianę częstotliwości czy amplitudy fal mózgu. Są to np. epilepsja, uszkodzenie mózgu czy jego guz.

---