RZEŹBA FLUWIALNA

Rzeźba fluwialna - to rzeźba będąca wynikiem morfogenetycznej działalności rzek.

Geomorfologiczny cykl, cykl denudacyjny - cykl przemian i rozwoju rzeźby jakiegoś obszaru pod wpływem czynników rzeźbotwórczych, które przeważnie prowadzą do obniżenia wyniosłości na powierzchni Ziemi (denudacja). Teorię cyklicznego rozwoju rzeźby powierzchni Ziemi pod nazwą cyklu geograf. stworzył 1899 W.M. Davis; w czasie prac 1899-1909 wyróżnił cykl fluwialny, cykl eoliczny, cykl glacjalny; każdy ma 3 stadia rozwoju: młodociane, dojrzałe i starcze. Teoria c.g., mimo licznych zastrzeżeń, odegrała przełomową rolę w rozwoju geomorfologii; obecnie jest jednak zarzucana; rzeźba powierzchni Ziemi jest bowiem rezultatem jednoczesnego działania na skorupę ziemską przeciwstawnych sobie czynników, zarówno zewn., jak i mających źródło we wnętrzu Ziemi, przy czym ogromną rolę w rozwoju rzeźby odgrywają, poza erozją, inne procesy denudacyjne, a zwł. pominięte przez Davisa ruchy masowe (osuwiska, obrywy, spełzywanie); przebieg i wydajność procesów denudacyjnych w dużym stopniu zależą od klimatu.

Ruchy wody:

- w dół

• Linearny

• Turbulentny - związany z istnieniem przeszkód:

- antropogenicznych x przęsła mostów

- naturalnych x drzewo

Typ wznoszący - woda wznosi się w środku zbiornika.

Typ opadający - woda wznosi się przy brzegach.

Saltacja - rodzaj transportu okruchów skalnych, które wykonują niewysokie skoki po podłożu. Opadając, uderzają leżące okruchy wybijając je w powietrze, co w rezultacie umożliwia przemieszczanie się całej masy osadu. Saltacja jest typowa dla transportu pod wpływem wiatru, zachodzi również w korytach rzecznych i na stożkach usypiskowych.

Trakcja - materiał ciągnięty.

Suspensja - (zawiesina) układ niejednorodny złożony z cząstek ciała stałego rozproszonych w cieczy; cząstki stałe są większe od cząstek koloidalnych.

Roztwor - materiał rozpuszczony.

Erozja (łac. erosio - wygryzanie, żłobienie) naturalne zjawisko mechanicznego niszczenia powierzchni skorupy ziemskiej - zarówno skał jak i gleb, poprzez różne czynniki zewnętrzne, oraz towarzyszące temu zjawisku przenoszenie produktów erozji.

Efekty działania erozji

- zmiana rzeźby terenu, a czasami także zmiana struktury podłoża,

- w przypadku erozji skał, efektem jest rozpoczęcie procesów glebotwórczych,

- w przypadku erozji gleby, efektem jest obniżenie jej wartości, a czasem wręcz jej usunięcie i odsłonięcie skalistego podłoża.

Rodzaje erozji

Przykład erozji morskiej

Erozja skał nadmorskich - widoczne nierównomierne zniszczenie skał wynikające ze zróżnicowanej twardości

1. erozja lodowcowa (glacjalna) - żłobienie terenu przez płynący lodowiec, który:

- wygładza podłoże - detersja,

- wyrywa duże odłamki skalne z podłoża - detrakcja,

- zdziera całe podłoże - egzaracja.

2. erozja wodna:

- erozja deszczowa (ablacja) - spłukiwanie luźnej, wierzchniej warstwy terenu (zwłaszcza cząstek gleby) przez wody deszczowe,

- erozja rzeczna - przenoszenie cząstek przez prąd rzeki bądź falowanie wody:

W górnym biegu rzeki występują :

- erozja wgłębna - polega na wcinaniu się rzeki w koryto rzeczne poprzez niszczenie go przez niesione przez rzekę materiał skalny
Efekty: tworzenie się dolin głębokich i wąskich V-kształtnych

-erozja wsteczna - cofanie się źródeł rzeki w kierunku działu wodnego (może doprowadzić do przejęcia początkowego odcinka innej rzeki tzw. kaptaż).
Efekty: łączenie się dwóch cieków wodnych w odcinkach źródliskowych (kaptaż), wyrównywanie się brzegów rzeki i "cofanie się" wodospadów, powstawania kotłów eworsyjnych

W środkowym biegu rzeki:

- erozja boczna - podmywanie brzegów rzeki, spowodowane nierównomiernym nurtem rzecznym
Efekty: meandry (zakola rzeczne), starorzecza (meandry odcięte od głównej rzeki wałem ziemi[groblą]), łachy (wyspy rzeczne), niszczenie brzegów

- erozja denna - żłobienie dna tzw.podłoże aluwialne rzeki przez płynącą wodę i niesiony przez nią materiał.
Efekty: powstają tarasy rzeczne tzw. zalewowe

W dolnym biegu rzeki
Efekty: powstawanie form ujść rzecznych: delt i estuariów.

- erozja morska (abrazja) - niszczenie brzegów przez falowanie i pływy (przypływy i odpływy)

3. erozja eoliczna (wiatrowa) - przenoszenie cząstek gleby i rozkruszonych skał przez wiatr (deflacja) oraz szlifowanie skał przez niesione przez wiatr ziarna piasku (korazja).

Czynniki wpływające na erozję

Czynniki powstrzymujące:

Osłona i wiązanie powierzchni gruntu poprzez rosnącą na niej roślinność

Czynniki powiększające:

- wycinanie i wypalanie lasów (zwłaszcza wilgotnych lasów równikowych),

- źle prowadzone osuszanie terenów,

- łączenie małych gospodarstw w duże farmy,

- usuwanie żywopłotów, murków i pasów zarośli śródpolnych,

- zbyt intensywny wypas zwierząt.

DOLINA RZECZNA

Dolina - wklęsła forma terenu o wydłużonym kształcie otoczona ze wszystkich stron wzniesieniami i wyraźnie wykształconym dnie, najczęściej powstała w wyniku działalności rzek (erozja rzeczna) lub lodowców.

Rozróżniamy doliny:

V-kształtne - przekrój w kształcie litery V - strome zbocza i wąskie dno, występują w górnym biegu rzek, powstają na skutek działania erozji wgłębnej.

Dolina V-kształtna w Beskidzie Niskim

U-kształtne - przekrój w kształcie litery U, występują w środkowym i dolnym biegu rzek, powstają na skutek działania erozji bocznej lub działania lodowca na dolinę V-kształtną.

Przykład doliny U-kształtnej. Jezioro Rondvatnet, Park Narodowy Rondane, Norwegia

Dolina płaskodenna

Dolina przełomowa Warty w Poznaniu, poziom rzeki w dolnej strefie stanów niskich. Widoczna I terasa zalewowa, oraz kamienie wystające z dna

Typy zasilania terenów dolinowych

1. Wody powierzchniowe: opad atmosferyczny -> zasilanie ombrogeniczne (opadowe); spływ wód z wysoczyzny, wody powodziowe -> zasilanie fluwiogeniczne (wody powierzchniowe).

WĄWÓZ

Wąwóz - rodzaj głębokiej, suchej doliny okresowo odwadnianej, która cechuje się stromymi, urwistymi zboczami oraz niewyrównanym, wąskim dnem. Powstaje w średnio spoistych skałach (gliny, lessy, iły) wskutek erozji dennej wód okresowych lub epizodycznych i z czasem przekształca się w parów. Wąwozy mają długość do kilkunastu kilometrów i głębokość od kilku do stu metrów. Łączna długość wąwozów w Polsce wynosi ok. 35 000 km. Formy podobne do wąwozów mogą się również tworzyć w skałach krasowych (wapiennych, gipsowych)na skutek erozyjnej działalności wód płynących.

W Polsce wąwozy często występują na wyżynach (lessowe na Wyż. Lubelskiej, krasowe na Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej) oraz w górach (np. wąwóz Kraków w Tatrach).

Wąwóz w okolicy Kazimierza Dolnego

Wąwóz niedaleko Meilen (Zürich), Szwajcaria

Parów

Parów - rodzaj doliny, która jest odwadniana okresowo lub epizodycznie, o płaskim dnie i urwistych, lecz nie stromych zboczach, które są pokryte trawą lub drzewami.

Parów powstaje zazwyczaj z przekształcenia wąwozu, będąc jego ostatnim stanem rozwoju. Parowy są powszechną formą dolinną klimatu umiarkowanego, zwłaszcza kontynentalnego. W Polsce są m. in. w Karpatach i na Wyżynie Małopolskiej.

Jar

Jar - to forma ukształtowania terenu w postaci wydłużonego zagłębienia o wąskim dnie i stromych zboczach.

Powstaje najczęściej w wyniku erozyjnego działania wody. Może też być formą wykształconą poprzez aktywność osuwisk. Zwykle jary są niewielką formą terenu, związaną z korytem potoku, lub o suchym dnie, które jedynie okresowo wypełnia się wodą podczas opadów. Jary najczęściej występują w lasach, na terenach o pewnym spadku, co sprzyja postępowaniu erozji.Są naturalnymi składnikami krajobrazu.

Jar w Beskidzie Niskim

Suchy jar w Chruślicach, na terenie Nowego Sącza

Debrza

Debrza - forma ukształtowania powierzchni ziemi: wąska, płytka, V-kształtna dolina sucha o znacznym i niewyrównanym spadku. Powstaje zazwyczaj na stromym zboczu w obrębie mało spoistego podłoża w wyniku erozyjnej działalności wód okresowych i spełzywania zboczy. W dalszym etapie rozwoju, w wyniku zasypywania osadami, a więc wypłycania, debrza może przechodzić w dolinę wciosową, parów lub wądół.

Debrza w okolicy Kazimierza Dolnego

Wądół

Wądół - forma ukształtowania powierzchni ziemi: niewielka dolina o płaskim i zwykle podmokłym dnie oraz stromych zboczach, odwadniana okresowo. Powstaje w wyniku przeobrażenia debrzy lub doliny wciosowej w wyniku akumulacji osadów na ich dnie. Forma często spotykana w Karpatach.

Gardziel dolinna

Gardziel dolinna - bardzo młoda dolina, wycięta w litych skałach, o zboczach w postaci ścian, a nawet miejscami przewieszek, o bardzo wąskim dnie, zajętymi niemal w całości przez koryto rzeki.

Koryta rzeczne i transport materiału skalnego w korytach

Podstawowe typy koryt rzecznych i ich stabilność (rozkład erozji i akumulacji)

• proste - kręte - meandrowe

• roztokowe

• anastomozujące

• erozyjne wycięte w litej skale

Przyczyna zróżnicowania typów koryt: sposób transportu materiału skalnego, zależny z kolei od energii rzeki (spadku pod luźnego i ilości wody w korycie) oraz dostępności materiału.

Obciążenie rzeki:

1. denne >> koryta roztokowe

2. zawiesinowe >> koryta anastomozujące

3. mieszane >> koryta kręte i meandrowe

4. ładunek rozpuszczony

Uwarunkowania środowiskowo-klimatyczne występowania różnych typów koryt (powiązanie procesów wietrzeniowych, stokowych i fluwialnych)

---