1. Kulturotwórczy dorobek mitologii i antyku.

Bogata kultura, jaką wytworzył antyk, stała się początkiem kultury europejskiej. Późniejsi twórcy często odwoływali się do dokonań antyku, inspirowali się nimi, kopiowali je. Mitologia grecka, opowieści o bogach i herosach, użyczały motywów wielu dziełom. Twórcy naśladowali gatunki starożytne (np. epopeja - patrz pyt. 3)., dramat, który znamy dzisiaj, wywodzi się ze starożytnej tragedii greckiej, a ta z kolei z obrzędów religijnych ku czci Dionizosa. Wiele popularnych powiedzonek ma swe źródło w mitologii greckiej: np. „pięta Achillesa”, „syzyfowa praca”, „postawa prometejska”, „być czyjąś muzą”, „piękny jak Apollo”, „sztuka apollińska i dionizyjska” itd. Również tezy antycznych filozofów znajdowały zwolenników w późniejszych czasach.

Przykłady wykorzystania antycznych motywów w polskiej literaturze:

„Odprawa posłów greckich Kochanowskiego - dramat wzorowany na antycznej tragedii jeśli chodzi o budowę akcji oraz takie elementy jak chór. Również postacie wzorowane są na starożytnych postaciach z mitologii: królu Priamie, Parysie, Kassandrze.

Pieśni Kochanowskiego - wzorowane na utworach Horacego, np. pieśń „Serce roście” nawiązuje do ody Horacego „Zniknęły śniegi”. Oba utwory rozpoczynają się opisem przyrody budzącej się wiosna do życia. Kochanowski od tego opisu przechodzi do rozważań o życiu i istocie szczęścia. Pojawia się element stoicyzmu, czyli filozofii o antycznym rodowodzie. Z kolei „Pieśń świętojańska o sobótce” to nawiązanie do „Georgik” i „Bukolik” Wergiliusza, czyli sielanek o życiu rolników i pasterzy.

„Monachomachia” Krasickiego - poemat heroikomiczny wzorowany na starożytnym utworze parodiującym „Iliadę” „Batrachomiomachii”. Również bajki i satyry tego autora były kontynuacją gatunków wywodzących się ze starożytności.

„Noc listopadowa” Wyspiańskiego - dramat o polskiej sprawie, ale występują w nim greccy bogowie: Demeter, Atena, Ares, Nike.

„Prawa i obowiązki” Różewicza - wiersz nawiązujący do mitu o Dedalu i Ikarze oraz do obrazu Breughela przedstawiającego upadek Ikara. Obraz pokazuje Ikara w rogu, na pierwszym planie jest rolnik zajmujący się swa pracą i nie zwracający uwagi na tragiczne wydarzenie tuz obok. Poeta zastanawia się, czy to normalne, że ludzie pracują i nie zwracają uwagi na dramaty innych.

„Apollo i Marsjasz” Herberta - wiersz o końcu pojedynku boga i człowieka. Według mitu Marsjasz uważał że gra lepiej od Apolla, więc bóg zwyciężył z nim w pojedynku, a za karę obdarł go ze skóry żywcem. Herbert pisze dalszy ciąg mitu, opisuje scenę obdzierania Marsjasza oraz jego krzyk bólu, który sprawia, że ptaki kamienieją, a drzewa siwieją.

2. Świat wierzeń starożytnych na przykładzie „Mitologii” Jana Parandowskiego i Biblii. Podobieństwa i różnice.

Na podstawie „Mitologii” dowiadujemy się o tym, co miało znaczenie w życiu starożytnych. Dziedziny, którymi opiekowali się greccy i rzymscy bogowie, dają obraz tego, co było dla ówczesnych ludzi najważniejsze. Zeus np. był bogiem gościnności i ważności przysięgi, tak więc Grecy musieli cenić prawdomówność i gościnność, byli w końcu zapalonymi podróżnikami. Hera była opiekunką kobiet i rodzin - Grecy szanowali rodzinne powiązania. Ważnym bogiem był Posejdon, pan mórz. Greccy czcili go, bo dużo żeglowali. Czcili też Demeter, boginię urodzaju, jako naród rolniczy; Dionizosa, boga wina, bo lubili dobrą zabawę i handlowali winem. Apollo był bogiem sztuki, a Grecy mieli wielu wybitnych artystów. Świat greckich bogów był odzwierciedleniem codziennych zajęć Greków, byli oni bardzo ludzcy, mieli swoje wady.

Porównanie Biblii i Mitologii:

Biblia

Mitologia

świat - twór celowy i przemyślany, stanowiący jedność, dobry; człowiek - najdoskonalszy twór Boga, podobny do Niego, obdarzony rozumem i wolną wolą; życie - człowiek może wybrać dobro lub zło, jest wolny; świat - ogród (Eden); miłość - ideał; cierpienie - stoi u źródeł szczęścia, jest częścią życia, podobnie jak szczęście. Cel - święta księga, źródło wiadomości o człowieku i życiu, skarbnica wskazówek.

Świat - twór przypadkowy, pełen sprzeczności, arena walki sprzecznych siła, powstał z chaosu; człowiek - rywal bogów, powstał wbrew ich woli; życie człowieka rządzone jest Przeznaczeniem, nie ma on na nic wpływu; świat - labirynt; miłość ma wymiar cielesny, ukazywana jest przez pryzmat boskich miłostek; cierpienie jest czymś niepojętym, absurdalnym. Cel - przedstawienie legendarnych początków świata, w historiach mitycznych kryje się prawda o istocie życia i człowieka.

3. Ewolucja eposu homeryckiego jako przykład stosowania antycznych gatunków literackich.

Epos - rozbudowany utwór wierszowany, który ukazuje dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności.

Cechy gatunkowe eposu:

• Inwokacja - czyli apostrofa umieszczona we wstępie utworu, skierowana do bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła. W „Iliadzie” autor zwraca się do Muzy, bogini, która poddaje pieśń śpiewakom.

• Równoległość dwóch płaszczyzn: świata bogów i świata ludzi. W „Iliadzie” fabuła przebiega w świecie bogów (bogowie także walczą po dwóch stronach wrogów wojny trojańskiej) i w świecie ludzi i ludzkich uczuć - dowodem jest np., miłość Parysa do Heleny;

• Narrator eposu ujawnia swoje uczucia tylko w inwokacji, potem jest obiektywny, wobec wydarzeń;

• Wydarzenia są opisane stylem podniosłym, patetycznym, dostosowanym do wagi opisywanych wypadków, co widać wyraźnie w sposobie opisu walczących w pojedynku Achillesa i Hektora;

• Szczegółowy, realistyczny opis przedmiotów i sytuacji (realizm szczegółów);

• Opis scen batalistycznych - sceną taką jest np. pojedynek Hektora z Achillesem, obraz oblężenia grodu, zasadzki i bitwy;

• Porównanie homeryckie - jest to porównanie, którego drugi człon jest rozbudowany tak, że stanowi odrębną, epizodyczną scenkę. Przykładem może być porównanie walczących Achillesa i Hektora do walki orła i gołębicy;

• Epizodyczność akcji, np. opis tarczy Achillesa;

• Miarą wierszową jest heksametr - wers, który składa się z sześciu stóp metrycznych: daktyli lub spondejów.

Początki literatury greckiej wiążemy z imieniem HOMERA. Jego dwie epopeje: „Iliada” i „Odyseja” uznane zostały za szczytowe osiągnięcia najstarszych literatur świata. Konstrukcja tych utworów stała się wzorcem gatunku, uprawianego przez późniejszych twórców.

„Iliada” (Ilion - Troja), powstała na przełomie IX i VIII w. p. n. e. Podzielona na 24 księgi opowiada historię 40 dni dziesiątego roku oblężenia Troi przez Greków (gniew Achillesa, największego z bohaterów greckich, z powodu odebrania mu przez naczelnego wodza Greków - Agamemnona branki Bryzeidy, wycofanie się Achillesa z udziału w walkach, klęski Greków, śmierć przyjaciela Achillesa - Patroklosa z ręki Hektora, syna króla Troi - Priama, śmierć Hektora w pojedynku z Achillesem, zbezczeszczenie zwłok Hektora przez Achillesa i wydanie ich Priamowi, pogrzeb Hektora). Księgi „Iliady” wypełnia tematyka bohaterska i batalistyczna.

„Odyseja” powstała w I połowie VIII w. p. n. e. Jej bohaterem jest Odyseusz, król wyspy Itaki, uczestnik wyprawy pod Troję, jeden z najdzielniejszych i najroztropniejszych wodzów greckich. Prześladowany przez boga Posejdona błąkał się przez 10 lat po morzu, doznał wielu przygód, stracił wszystkich towarzyszy, aż wreszcie, dzięki opiece bogini Pallas Atenie, powrócił do rodzinnej Itaki, gdzie oczekiwała go wierna żona - Penelopa i kochający syn - Telemach. Właściwa akcja „Odysei” rozpoczyna się pod koniec wędrówek Odyseusza, kiedy jako rozbitek znalazł schronienie u Feaków i tam opowiadał swoje dziwne przygody. Po raz pierwszy w literaturze spotykamy się z retrospekcją (spojrzenie wstecz) i narracją bohatera.

Epos był najważniejszym gatunkiem epiki do czasu, kiedy zdominowała ten rodzaj literacki powieść (XVIII wiek). Nawet później jednak te powieści, które odgrywały szczególnie ważną rolę w życiu narodu, dotyczyły ważnych wydarzeń historycznych lub kompleksowo ujmowały życie danej klasy, nazywano epopejami. W literaturze powszechnej taką powieścią - epopeją jest „Wojna i pokój” L. Tołstoja, „Przeminęło z wiatrem” M. Mitchell, czy „Buddenbrookowie” T. Manna. W literaturze polskiej miano epopei uzyskały sobie takie powieści jak: „Chłopi” W. Reymonta (życie społeczności chłopskiej po uwłaszczeniu), nazywane epopeją chłopską, „Nad Niemnem” E. Orzeszkowej, a także „Noce i dnie” M. Dąbrowskiej (zmiany zachodzące w życiu ziemiaństwa polskiego po roku 1864).

W typowym kształcie, klasycznym, zgodny z regułami gatunku, epos znalazł także kontynuację. Już w średniowieczu powstał epos rycerski, nawiązujący w budowie do eposu starożytnego - „Pieśń o Rolandzie”. Przykładem eposu włoskiego jest „Boska komedia” Dantego. Do słynnych eposów zalicza się także „Raj utracony” siedemnastowiecznego pisarza J. Miltona. W Polsce natomiast uprawiał gatunek eposu w XVII w. Wacław Potocki - napisał „Transakcję wojny chocimskiej”. Natomiast najsłynniejszym eposem literatury polskiej jest „Pan Tadeusz” A. Mickiewicza.

4. Ewolucja dramatu antycznego. Omów na dwóch wybranych przykładach.

Tragedia grecka wywodzi się ze starożytnego obrzędu religijnego na cześć boga Dionizosa. Podczas tej ceremonii śpiewano pieśń - dytyramb - która stopniowo stawała się coraz bardziej rozbudowana. Z niej powstała tragedia.

Nie dzieliła się, jak współczesna, na akty i sceny. Na początku pojawiał się aktor, wygłaszający

• PROLOGOS - informujący o wydarzeniach sprzed akcji - rozmowa sióstr: Antygony i Ismeny - dowiadujemy się, że przepowiednia o przeklętym rodzie Labdakidów wypełniła się, a także poznajemy rozkaz Kreona, zabraniający pod karą śmierci grzebania zwłok zdrajcy Polinikejsa.

• PARODOS - wejście chóru, który śpiewał pieśń - chór w „Antygonie” przypomina walkę braci, twierdzi, że sprawiedliwości stało się zadość.

• EPEISODIA (EPEISODION) - poszczególne epizody sztuki, przedzielone były stasimonami.

• STASIMON - wypowiedzi chóru, komentujące akcję.

• EXODOS - zejście chóru.

• Naczelną regułą tragedii greckiej była tzw. zasada trzech jedności: miejsca, czasu i akcji - tzn. akcja musi rozgrywać się w jednym miejscu, mieć jeden wątek, a jej czas nie powinien przekraczać jednego dnia. Akcja „Antygony” rozgrywa się w ciągu jednego dnia, przed pałacem królewskim w Tebach.

Akcja miała swoje etapy:

• ekspozycja (przedstawienie bohaterów i wydarzeń)

• zawiązanie akcji - (przybycie strażnika z wieścią o pogrzebaniu zwłok Polinejkesa)

• rozwój akcji - (schwytanie Antygony)

• punkt kulminacyjny - (skazanie jej na śmierć)

• perypetia - nieoczekiwany zwrot w biegu akcji sugerujący pomyślne zakończenie (chęć ułaskawienia Antygony przez Kreona)

• katastrofa - zakończenie (samobójstwo Antygony).

Dużą rolę w antycznej tragedii odgrywał chór - komentator, narrator i jeden z bohaterów.

Celem antycznej tragedii było wywołanie katharsis u widza, czyli pobudzenie w nim pewnych uczuć, ludzkich przeżyć i wzruszeń, aby stanął po stronie dobra i stał się lepszym człowiekiem.

5. Ponadczasowość problemów zawartych w dramacie Sofoklesa „Antygona”.

Jest to dramat o dylematach władzy. Kreon był nowym władcą Teb i od razu stanął przed problemem nie do rozwiązania. Przepisy nakazywały, by zwłoki zdrajców zostały niepogrzebane. Brat Antygony, Polinejkes, był zdrajcą ale Antygona była wysoko urodzoną panną, narzeczoną Hajmona, syna Kreona, w dodatku religijne zwyczaje i rodzinna miłość nakazywały zwłoki pogrzebać. Bogowie gniewali się, gdy nie wykonywano ich nakazów. Antygona uznała, że nakazy religijne są ważniejsze od państwowych, za co została uwięziona. Kreon nie mógł postąpić inaczej, jeśli chciał zachować autorytet, ale też nie chciał karać Antygony za jej odwagę i szlachetność. Antygona jednak sama popełniła samobójstwo.

Dramat ten mówi o trudności, jaką jest sprawowanie władzy. Zawsze ktoś jest pokrzywdzony decyzją władcy, a on musi żyć ze świadomością tego, że przepisy są sztywne i życie czasem podsuwa takie sytuacje, że te przepisy nie służą dobru ludzkiemu, lecz krzywdzie. Przepisy, choć ustalone przez człowieka, bywają pułapką.

Dramat przedstawia też szlachetną postać - Antygonę - która działa ze szlachetnych pobudek, ale łamie prawo. Jest więc to trudna sytuacja, niejednoznaczna, a takie często zdarzają się w prawdziwym życiu.

6. Rola Biblii w kulturze europejskiej. Omów podając przykłady.

Biblia jest nie tylko księgą świętą, ważną dla chrześcijan, zawierającą nakazy religijne, myśli filozoficzne i moralne, wypowiedziane w różnym czasie i w różnych formach ujęć językowych - jest także arcydziełem literackim, gatunkowo bardzo zróżnicowanym, z elementami kroniki, przypowieści, dialogów i rozważań filozoficznych, listów, hymnów, pieśni, modlitw, kazań, alegorii, z przebogatą symboliką i metaforyką zrozumiałą dla odbiorców. Autorzy tekstów, spisujący święte księgi w różnych czasach, starali się wyłożyć prawdy wiary w sposób jak najbardziej przystępny. Stąd owa niejednolitość w środkach przekazu myśli w różnych partiach Biblii.

Z bogatych zasobów Biblii, z jej symboliki religijnej i nauk moralnych, czerpało inspirację do swoich utworów wielu pisarzy różnych narodów i różnych czasów, w tym także pisarze polscy - od średniowiecza po czasy dzisiejsze.

Średniowiecze - poezja religijna - „Bogurodzica”, „Żale Matki Boskiej pod krzyżem”; nawiązania do Biblii znajdujemy w utworach Jana Kochanowskiego - nie tylko w jego tłumaczeniu „Psalmów”, lecz także w pieśniach, np. „Czego chcesz od nas, Panie za twe hojne dary”; w „Historii o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka; w „Rytmach” M. Sępa Sarzyńskiego, w „Kazaniach” Piotra Skargi; w utworach polskich autorów okresu baroku: poezja D. Naborowskiego, np. „Krótkość żywota” i oświecenia: twórczość Karpińskiego - kolędy; nawiązywali do stylu biblijnego także wielcy polscy romantycy: Adam Mickiewicz - „Dziadów cz. III”, „Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego”, Juliusz Słowacki - Hymn „Smutno mi Boże”, „Balladyna”; w poezji Cz. Miłosza - „Piosenka o końcu świata”, Zbigniewa Herberta - „U wrót doliny”, Wisławy Szymborskiej - „Żona Lota”, Kazimiery Iłłakowiczówny - „Oto Kain i Abel”, Jana Twardowskiego, Jerzego Harasymowicza, Anny Kamieńskiej, Tadeusza Nowaka, Stanisława Barańczaka i innych.

7. Udowodnij, że Biblia jest ponadczasowa. Omów dowolną przypowieść biblijną; wyjaśnij pojęcie przypowieść (parabola).

• Dowodem jej uniwersalności jest m. in. ilość nawiązań artystycznych, przedstawionych w pytaniu 6.

• Jest zapisem historii chrześcijaństwa.

• W "Biblii" chrześcijanie znajdują prawdę o człowieku i jego roli, co jest chyba najczęściej poruszaną kwestią w filozofii. Przedstawione są w niej dwie wersje opisu stworzenia człowieka. Według pierwszego został on stworzony przez Boga na końcu, jako najdoskonalszy twór, pan całej przyrody. Pierwotną jego cechą, jak i wszystkich innych tworów, jest dobro, jest obdarzony wolną wolą. Druga wersja stawia człowieka w centrum świata stworzonego przez Boga, ale na równi z innymi tworami, jest on częścią przyrody a jego naturalnym domem jest ogród.

• "Biblia" pokazuje człowieka w różnych sytuacjach, również w grzechu, pokazuje, jaki jest. Historia Kaina pokazuje zbrodniarza, który jednak ma szansę na podniesienie się z upadku. Prezentuje wzorce zachowania Dzieje Hioba, który utracił wszystko, a potem, dzięki zaufaniu do Boga, odzyskał to, pokazują, że cierpienie jest naturalnym elementem życia, a także że wszystko jest nietrwałe, zarówno bogactwa, szczęście ziemskie, jak i nieszczęście.

• Prezentuje również tezy filozoficzne. Kohelet w swej księdze przekazuje swój punkt widzenia świata, jako cyklu powtarzających się zdarzeń i zjawisk. Człowiek pojawia się na moment, a jego szczęście jest chwilowe i zawsze idzie za nim cierpienie. Jedyny sens życiu nadaje Bóg.

• Nowy Testament prezentuje żywot Jezusa oraz jego nauki, które pozostają aktualne cały czas, jak choćby przykazanie miłości bliźniego. Jezus często posługiwał się przypowieściami, które, choć mówią o wydarzeniach, rzeczach i ludziach typowych dla tamtej epoki, są nadal zrozumiałe.

PRZYPOWIEŚĆ O TALENTACH

Pewien pan wyjeżdżał i każdemu słudze dał na przechowanie talenty: jednemu dał trzy, drugiemu - dwa, trzeciemu - jeden. Dwaj pierwsi swoje talenty pomnożyli inwestując je w rozsądny sposób. Trzeci swojego zakopał w ziemi. Po powrocie pan pochwalił dwóch sługów, trzeciego zganił. Wymowa: Bóg każdemu dał umiejętności, choć nie wszystkim tyle samo. Naszym zadaniem jest je rozwijać, wykorzystać, a nie pozwalać, by się marnowały.

PRZYPOWIEŚĆ (PARABOLA) - krótka historia obrazująca za pomocą obrazów wziętych z życia codziennego jakiś złożony problem, np. filozoficzny.

8. Wzorce parenetyczne średniowiecza. Czy wszystko uległo dezaktualizacji?

„Pareneza” oznacza „wzorzec”. Literatura parenetyczna to literatura propagująca wzory postępowania, ideały modne i uznawane w danej epoce. Z kolei tzw. wzorce parenetyczne to wzory osobowe, postacie godne naśladowania. Literatura średniowieczna zarysowuje takie portrety: idealnego władcy, rycerza czy ascety.

W oparciu o poznaną literaturę średniowiecza możemy mówić o trzech wzorcach patetycznych - czyli ideałach, wzorach do naśladowania propagowanych w tej epoce.

• ideał rycerza - wzorem takim jest np. Roland ze słynnej „Pieśni o Rolandzie”, który osłaniał odwrót wojsk francuskich i poległ bohaterską śmiercią. Był odważny, lojalny i honorowy - walczył mimo braku szans na zwycięstwo, byle tylko osłonić tyły wojsk swego króla.

• ideał władcy - tu za przykład może nam posłużyć portret Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego, jaki odrysowuje Gall Anonim w „Kronice polskiej”. Władca powinien być mądry, dobry dla poddanych oraz waleczny, potrafiący zadbać o interesy państwa.

• ideał świętego (ascety), a przykładem takiego wzoru osobowego może być św. Aleksy z „Legendy o św. Aleksym”. Opuścił on świeżo poślubioną żonę, aby służyć Bogu. Prowadził życie żebraka, przez 16 lat żył pod schodami rodzinnego domu w brudzie i niewygodach, choć mógł być bogaczem. Po śmierci miały miejsce cuda potwierdzające jego świętość. Był to wzorzec egalitarny, tzn. każdy mógł być ascetą i dążyć do świętości, w odróżnieniu od wzorca rycerza, wzorca elitarnego - rycerzem mogły zostać tylko osoby wysoko urodzone.

Dzisiaj nie ma już rycerzy, królowie nie pełnią takiej roli, jak niegdyś, a i świętych nie ma wielu. Można jednak z dawnych wzorców skorzystać i dzisiaj. Lojalność, patriotyzm, odwaga, poczucie honoru powinny być cechami każdego człowieka, a szczególnie żołnierzy. Współcześni ludzie mający w rękach władzę powinni kierować się dobrem wszystkich ludzi, powinni być rozważni i mieć dobro państwa na uwadze tak samo jak średniowieczni władcy. Najmniej przystający do naszych czasów jest chyba ideał ascety. Myślę, że nie trzeba rezygnować z osobistego szczęścia, żeby być dobrym człowiekiem. Trzeba tylko umieć patrzeć z dystansu na bogactwo i przyjemności, żeby nie stały się naszym jedynym celem.

9. Obyczaje i konflikty ludzi średniowiecza na przykładzie wybranych utworów.

W średniowieczu ludzie wiele uwagi poświęcali sprawom związanym z Bogiem, z życiem pośmiertnym itp. Dlatego tak popularny był wzorzec świętego, pośrednika między ludźmi a Bogiem. Był on dostępny dla wszystkich, każdy mógł wyrzec się doczesnego szczęścia i prowadzić ascetyczne, pełne modlitwy życie.

"Legenda o świętym Aleksym" przedstawia popularny w średniowieczu ideał świętego, ascety wyrzekającego się wszelkich ziemskich dóbr i poświęcającego swe życie służbie Bogu.

Aleksy opuścił swą świeżo poślubioną żonę i odszedł z domu, aby nieustannie modlić się. Po latach wrócił do domu, ale nikt go nie rozpoznał i Aleksy żył przez 16 lat pod schodami swego domu, jak żebrak. Po jego śmierci dzwony same dzwoniły, a jego ciało miało moc uzdrawiania.

"Pieśń o Rolandzie" to utwór będący przykładem literatury świeckiej oraz obrazujący znaczenie stanu rycerskiego w tych czasach. Rycerze byli nie tylko żołnierzami królewskimi, ale też elitą społeczną, kulturotwórczą warstwą. Roland był dowódcą wojsk francuskich i zginął osłaniając odwrót tych wojsk po walce w obronie wiary chrześcijańskiej. Scena jego śmierci jest bardzo podniosła, pełna cudownych wydarzeń, które potwierdzały wspaniałość Rolanda.

Idealny rycerz był rycerzem chrześcijańskim, honorowym (dbającym o swą godność i o dobro innych), patriotycznym, lojalnym wobec króla, gotowym do poświęceń (Roland odrzucił możliwość ucieczki), sprawiedliwym, szlachetnym, odważnym.

Nieco inny ideał rycerza prezentują „Dzieje Tristana i Izoldy”, najsłynniejsza średniowieczna opowieść o miłości. Tutaj rycerz nie tylko musi być odważny i szlachetny, ale też kulturalny, obyty w świecie, posiadający umiejętność grania na instrumencie i zabawiania towarzystwa.

Polskim utworem poruszającym kwestię obyczajów rycerskich jest wiersz „O chlebowym stole” (inaczej zwany: „O zachowaniu się przy stole”) Słoty. Jest to właściwie zbiór rad, jak zachować się w sposób kulturalny przy stole, będącym ośrodkiem towarzyskiego życia. Jego zadaniem jest zaczepienie dobrych obyczajów.

Średniowiecze słynęło też z obsesji śmierci, z zainteresowania sprawami ostatecznymi. „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią” jest tego dowodem. Utwór ten przedstawia humorystyczną sytuację rozmowy dwóch tytułowych postaci. Polikarp z początku przerażony jest widokiem śmierci, ale w końcu zaczyna z nią rozmowę. Dowiaduje się z niej, że śmierć nie zważa na zaszczyty i pozycję ludzi, zabiera wszystkich, jest więc sprawiedliwa. Zadaniem tego utworu jest „oswojenie” śmierci, przedstawienie jej jako czegoś naturalnego, nie przerażającego.

„Satyra na leniwych chłopów” to utwór sygnalizujący pewien problem, początek konfliktu między stanem chłopskim a panami: szlachcic skarży się w nim na lenistwo chłopów nie chcących odrabiać pańszczyzny. Wtedy sytuacja chłopów była dość dobra, a pańszczyzną odpłacali się za ochronę, jaką otaczała ich szlachta.

10. Znaczenie średniowiecza dla kultury europejskiej i polskiej.

Średniowiecze było epoką obejmującą bardzo długi okres czasu, ok. 1000 lat. W tych czasach kształtowały się dopiero państwa, ich języki i obyczaje. Pismo dopiero zaczynało się tworzyć, do tej pory wszelkie opowieści przekazywano ustnie, od średniowiecza zaczyna się epoka piśmiennictwa, choć prawdziwa popularność czeka pismo dopiero w renesansie, po wynalezieniu druku. Zabytki kultury średniowiecznej mają dziś jednak ogromne znaczenie. Są nie tylko skarbami kultury, ale też historii; dają pojęcie o dawnym języku i dawnym życiu, o tym, co było ważne dla ówczesnych ludzi. Ze średniowiecza pochodzą takie wybitne utwory o dużym znaczeniu dla kultury światowej, jak: „Boska komedia” Dantego, „Dzieje Tristana i Izoldy”, „Pieśń o Rolandzie”, „Sonety do Laury” F. Petrarki, utwory Villona, „Dekameron” Boccaccia.

Polskich utworów z tego okresu zachowało się niewiele, dlatego wszystkie mają ogromne znaczenie dla naszej kultury: „Psałterz Floriański”, „Psałterz Puławski”, „Biblia Szaroszpatacka” (inaczej Biblia Królowej Zofii), „Kazania Świętokrzyskie”, „Kazania Gnieźnieńskie”, kronika Galla Anonima, kronika Wincentego Kadłubka, „Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego" Jana Długosza, oraz utwory literackie: „Bogurodzica”, „Legenda o Świętym Aleksym”, „O zachowaniu się przy stole”, „Satyra na leniwych chłopów”, „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią”, „Żale Matki Boskiej pod krzyżem”.

11. „Bogurodzica” jako dzieło literackie i zabytek językowy.

Datę powstania tego najstarszego polskiego utworu literackiego przypisuje się na XI-XIII wiek. Autorstwo przypisywano św. Wojciechowi. Najstarsze są dwie pierwsze zwrotki, potem, do XVI wieku, dopisano jeszcze kilkanaście. Do XVI wieku była to pieśń o ważnym znaczeniu narodowym (śpiewali ją rycerze pod Grunwaldem, była pieśnią koronacyjną Jagiellonów). Napisana jest wierszem zdaniowo-rymowym (tzn. wersy odpowiadają zdaniom lub jednorodnym członom zdaniowym, rymy zaś powstają przez powtarzanie na końcu wersów tej samej formy gramatycznej). Jest to błagalna modlitwa do Matki Boskiej i Jana Chrzciciela o wstawiennictwo u Chrystusa. Jest to komentarz do popularnego ikonicznego motywu, przedstawiającego Maryję, Jana Chrzciciela i Chrystusa pośrodku.

W utworze występują rymy wewnętrzne, co ciekawe, słowo „Maryja” rymuje się samo ze sobą. Daje to pojęcie o szacunku ludzi średniowiecza dla Matki Boskiej - jej imienia nie śmiano zrymować z żadnym innym słowem. Pierwsza zwrotka zaczyna się długą apostrofą, dalej następuje krótka prośba; w drugiej strofie jest odwrotnie - apostrofa jest krótka, prośba długa. Jest to zjawisko tzw. paralelizmu kompozycyjnego, czyli podobieństwa struktury, oraz semantycznego (podobny sens).

Archaizmy w tym tekście obrazują średniowieczny sposób mówienia, dlatego jest to ważny zabytek językowy. Archaizmy są kilku typów:

• leksykalne - Bogurodzica (dziś: Bogarodzica), gospodzin (pan), dziela (dla), bożyc (syn Boga), zbożny (pobożny), przebyt (przebywanie);

• fonetyczne - formy bez przegłosu: sławiena, zwolena;

• fleksyjne - forma mianownika zamiast wołacza: Bogurodzica, dziewica; zyszczy i spuści - stare formy trybu rozkazującego;

• składniowe - Bogiem sławiena - bez przyimka: przez Boga; A dać raczy, jegoż prosimy - to dać racz, o co prosimy.

12. Udowodnij związki renesansu z antykiem.

O ile średniowiecze odcięło się od dorobku antyku, jako niechrześcijańskiego, renesansowi artyści pragnęli odkryć na go nowo. Antyk stał się dla nich źródłem inspiracji. W średniowieczu to Bóg był w centrum świata, renesans zwrócił się ku człowiekowi, a antyczna kultura była antropocentryczna, dlatego tak bliska twórcom odrodzenia. Sięgali oni do tez antycznych filozofów (zwłaszcza stoicyzmu, epikurejskiego credo „Carpe diem”, np. Montaigne, słynny renesansowy filozof, wyraźnie czerpał z tych starożytnych wzorców), do gatunków literackich:

• pieśni - Kochanowski pisał pieśni inspirowane utworami Horacego (patrz pyt. 1), poza tym w pieśni „Chcemy sobie być radzi?” zawarł elementy filozofii stoickiej, przekonanie, że należy z dystansem podchodzić do wszystkiego w życiu;

• tragedii - „Odprawa posłów greckich” Kochanowskiego jest próbą przeniesienia greckiej tragedii na grunt polski;

• sielanki - „Pieśń świętojańska o sobótce” Kochanowskiego i „Żeńcy” Szymona Szymonowica nawiązują do gatunku uprawianego przez Wergiliusza, autora „Georgik” i „Bukolik”.

Jednym z wymogów, jakie stawiano humaniście, była doskonała znajomość kultury antyku.

13. Wzorce osobowe proponowane w epoce renesansu.

Ideałem odrodzenia był humanista - człowiek posiadający rozległą wiedzę z wielu dziedzin. Taką osobą był Leonardo da Vinci, w Polsce zaś Mikołaj Kopernik czy Jan Kochanowski.

Poza tym w różnych utworach proponowano wzorce osobowe:

• ziemianina - w „Żywocie człowieka poczciwego” M. Reja - Utwór ten prezentuje ideał szlachcica, a właściwie sposób na to, by stać się idealnym szlachcicem. Według Reja szlachectwo nie zależy od urodzenia, lecz od zachowania. Prawdziwy szlachcic żyje w zgodzie z rytmem natury, to znaczy tak jak w różnych porach roku różne są zjawiska w przyrodzie, tak w poszczególnych fazach życia różne zajęcia pasują człowiekowi. Idealny szlachcic jest niezbyt wykształcony, rzadko udziela się publicznie, ale jest patriotą i potrafi się poświęcić dla dobra ojczyzny (według Reja najlepszą szkołą życia jest szkoła wojskowa). Dla relaksu pracuje w przydomowym ogródku i hoduje warzywa oraz owoce.

• dworzanina - w „Dworzaninie polskim” Łukasza Górnickiego - dwór był w tych czasach ośrodkiem kulturalnym, miejscem kontaktu ze światem i sławnymi ludźmi. Dworzanin miał więc dostęp do tego, musiał być kulturalnym, dobrze wychowanym człowiekiem, posługującym się czystym językiem polskim (Górnicki krytykował popisywanie się znajomością obcych języków).

14. Troska o losy ojczyzny w znanych ci utworach pisarzy i poetów doby odrodzenia.

Andrzej Frycz-Modrzewski był największym pisarzem politycznym tego okresu. Dzięki dobremu wykształceniu i doświadczeniu zdobytemu w czasie licznych podróży potrafił dostrzec niebezpieczeństwa ustroju feudalnego uciskającego najniższe stany - mieszczan i chłopów. Jego dzieło "O poprawie Rzeczypospolitej" zawiera realne sposoby polepszenia stanu państwa i wzmocnienia go przez wprowadzenie reform. Gwarancją stabilności państwa jest według niego: dobra obronność, niezawisłe sądy sprawiedliwe dla wszystkich bez względu na stan (demokratyczne pojmowanie tej kwestii), dobre obyczaje (wychowanie młodzieży w duchu praw moralnych) i dobre urządzenie państwa (postulował oddzielenie spraw Kościoła od spraw państwa). Jako pierwszy poruszył kwestię wojen sprawiedliwych (obronnych) i niesprawiedliwych. Był zdecydowanym przeciwnikiem wojen.

Miarą wartości nie powinno być urodzenie, lecz wkład w pracę na rzecz narodu. Wszystkie stany powinny być tak samo traktowane. Zamiast pańszczyzny chciał wprowadzenia systemu czynszowania. Domagał się dla chłopów prawa do decydowania o miejscu pobytu, krytykował wyzyskiwanie ich przez szlachtę. Uważał też, że chłopi i mieszczanie powinni mieć możliwość decydowania o sprawach państwa na równi ze szlachtą.

„Krótka rozprawa między trzema osobami: panem, wójtem i plebanem” M. Reja jest to utwór w formie dialogu między przedstawicielami trzech najważniejszych wtedy w Polsce stanów: panem (szlachta), wójtem (chłopi) i plebanem (duchowieństwo). W trakcie tego dialogu ujawniane są wady każdego ze stanów. Duchowieństwo oskarżone jest o nadużywanie dóbr, złe wykonywanie obowiązków, chciwość. Ostro skrytykowane zostały odpusty, czyli odpuszczanie grzechów za materialne wynagrodzenie. Szlachta oskarżona jest o zaniedbywanie spraw państwowych (przedstawiciele tego stanu piastowali wysokie urzędy) oraz o wyzyskiwanie chłopów. Chłopi potraktowani zostali najłagodniej (Rej wyraźnie opowiada się po ich stronie). Zakończeniem jest lament Rzeczypospolitej nad niegodnym postępowaniem jej synów. Jest to utwór satyryczny, pokazujący stosunki społeczne w ówczesnej Polsce, a jego celem było zwrócenie uwagi szlachty na te problemy.

„Pieśń o spustoszeniu Podola” J. Kochanowskiego przedstawia napad Tatarów na Podole i zniszczenia dokonane przez nich. Przyczyną tego napadu był brak króla i niedbalstwo szlachty, która doprowadziła kraj do kryzysu. Kochanowski proponuje szlachcie dobrowolne opodatkowanie się w celu utworzenia zawodowej armii i dokonanie uzasadnionej zemsty na Tatarach. Utwór ten nawołuje więc do wyciągnięcia wniosków z błędów.

„Kazania sejmowe” P. Skargi zawierają oskarżenia oraz krytykę wad obywateli, a także postulują program przebudowy państwa polskiego i ostrzegają przed upadkiem Rzeczypospolitej, odstępującej od zasad wiary. Głównych przyczyn choroby Polski upatruje kaznodzieja w braku patriotyzmu, wewnętrznej niezgodzie, szerzeniu się innowierstwa, osłabieniu władzy królewskiej, braku praworządności oraz upadku moralności i obyczajów. „Kazania sejmowe” Piotra Skargi - Autor domaga się silnej władzy króla, podporządkowanej Kościołowi, ograniczenia uprawnień sejmu na rzecz senatu i władcy, postuluje reformę sądownictwa i władzy wykonawczej. Społeczeństwo widział Skarga na kształt organizmu, którego każda część zajmuje określone miejsce w hierarchii i pełni swoje funkcje. Dlatego też proponował odebranie szlachcie części przywilejów, ukrócenie wyzysku chłopów. Jako zagorzały zwolennik kontrreformacji Skarga domagał się wzmocnienia pozycji Kościoła, a w odstępstwie od wiary katolickiej i w szerzącej się wolności wyznaniowej widział przyczyny upadku Polski. Wiążąc ściśle interesy państwa ze sprawami wiary, przewidywał zagładę Polski, jeśli herezja nie zostanie wykorzeniona.

„Odprawa posłów greckich” Kochanowskiego - Pod maską greckiej tragedii ukrywa się dramat obrazujący wady polskiej władzy oraz zagrożenia, jakie te wady niosą. Gdy na dwór Priama przybywają greccy posłowie, aby odebrać Helenę uprowadzoną przez królewskiego syna, Aleksandra, ten wykorzystuje swą uprzywilejowaną pozycję do odesłania ich. Pomimo złowieszczych przepowiedni Kasandry i mowy patrioty Antenora, Aleksander wraz z utalentowanym mówcą Iketaonem namawiają radę do odmówienia żądaniom Greków. Obraz rady przypomina obraz sejmu XVI - wiecznego: posłowie się kłócą, nie ustalają nic konkretnego. Władza nie służy dobru publicznemu, lecz prywatnym interesom. Kochanowski przestrzega przed tak niesprawnym rządem oraz przed wykorzystywaniem przez wysoko postawione osoby ich stanowiska do własnych celów.

15. Rozwiń myśl Jastruna „Nie tak daleko z Nagłowic do Czarnolasu, a jednak tak daleko...”

Nagłowice była to miejscowość, w której mieszkał Mikołaj Rej, zaś w Czarnolesie żył Jan Kochanowski. Jastrun, wypowiadając powyższe zdanie, miał na myśli to, że miejscowości te leżały niedaleko siebie, ale dwaj poeci byli tak różni, jakby dzieliła ich przepaść. Obaj tworzyli w jednej epoce i mają w literaturze polskiej swoje miejsce, zasłużyli się dla niej w wyjątkowy sposób. Rej nazywany jest ojcem literatury polskiej, bo jako pierwszy tworzył tylko w języku polskim i pisał o sprawach ważnych dla Polaków. Kochanowskiego zwie się ojcem poezji polskiej, gdyż był pierwszym tak wybitnym polskim poetą.

Dorobek obu twórców jest bardzo różny. Rej pisał dużo, nie dbał o staranną formę, pisał dla większego kręgu odbiorców i poruszał tematy związane ściśle z aktualnym życiem państwa i jego obywateli. Poezja Kochanowskiego jest bardzo erudycyjna, wymagająca znajomości kultury, staranna w formie, poruszająca uniwersalne problemy ludzkie. Kochanowski czerpał inspirację z antycznych wzorców, często posługiwał się językiem łacińskim.

16. „Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego i „Powrót posła” Juliana Ursyna Niemcewicza jako dramaty polityczne.

ODPRAWA POSŁÓW GRECKICH - Akcja rozgrywa się na dworze króla Priama, gdzie posłowie greccy przybywają po Helenę uprowadzoną przez syna Priama, Aleksandra. Pomimo przepowiedni Kasandry i argumentów patrioty - Antenora, Trojanie, przekonani przez Iketaona, nie zgadzają się oddać Heleny.

Kochanowski upodobnił sztukę do tragedii greckiej, ale są w niej polskie akcenty: rada trojańska przypomina polski sejm (również pod względem jego nieskuteczności, skłócenia członków), funkcje wojskowe są typowo polskie, nie greckie. Jest to krytyka XVI-wiecznej Polski i jej niesprawnego rządu, ulegania wysoko postawionym osobom, które kierują się własnym dobrem i nie zważają na dobro państwa (Aleksander chce mieć Helenę bez względu na konsekwencje), dlatego można powiedzieć, że jest to dramat polityczny.

POWRÓT POSŁA - to komedia polityczna. Utwór powstał w gorącej atmosferze politycznej, w dobie działań Sejmu Czteroletniego, na którym postępowi posłowie walczyli o reformy w kraju. Między innymi zależało postępowcom, aby nie przerywać pracy sejmu po dwóch latach, lecz pracować do zakończenia dzieła. Głosem w tej sprawie była także literatura - szybko wydawana i rozpropagowana komedia Niemcewicza oddziaływała na odbiorców - miała więc cel polityczny. Poza tym treść komedii, charakterystyka postaci, jej zakończenie podporządkowane są ideologii reformatorskiej i ideologia ta jest ważniejsza od fabuły. Patriotyczny charakter utworu polega natomiast na tym, że bohaterowie i postawy patriotyczne są przedstawione w pozytywnym świetle, a osoby konserwatywne są ośmieszone i nacechowane negatywnie. Poza tym Niemcewicz porusza najbardziej dyskutowane przez posłów problemy.

W domu Podkomorzego wychowuje się Teresa, córka Starosty Gadulskiego. Podkomorzy chce, żeby wyszła ona za jego syna - Walerego. Starosta z żoną przybywają z Szarmantckim, w którym widzą kandydata na męża dla Teresy. Jest to typowy bawidamek i łowca posagów, ale wkradł się w łaski Starosty i jego żony. Spotkanie staje się pretekstem do politycznej dysputy.

Oto przykłady poruszonych kwestii:

• Liberum veto;

• Sukcesja tronu;

• Przymierze z Prusami przeciw Rosji;

• Układ polityczny pomiędzy stanami szlacheckimi i chłopskim.

Intryga miłosna, której efektem jest zdemaskowanie Szarmantckeigo jako łowcy posagów, jest prosta, nieskomplikowana. Najważniejsza jest właśnie konfrontacja obozu konserwatywnego (Starosta, jego żona, Szarmantcki) z radykalnym (Podkomorzy, Podkomorzyna, Walery, Teresa), ośmieszenie tego pierwszego. Postacie z drugiego obozu tworzą wzorce osobowe: Podkomorzy - oświecony Sarmata, nadał wolność chłopom w swym majątku, Podkomorzyna - matka Polka, Walery - młody patriota, Teresa - czysta, szlachetna dziewczyna wychowana w miłości do ojczyzny. Jakub i Agatka - służący - również są patriotami.

17. Renesansowa koncepcja życia i człowieka, jej nieprzemijająca wartość.

W renesansie popularnym prądem umysłowym był humanizm, który w centrum zainteresowania stawiał człowieka. Humaniści podkreślali konieczność wszechstronnego rozwoju człowieka, największą wartość miała dla nich wiedza, jaką człowiek zdobył.

Drugim ważnym prądem była reformacja, prąd, który z kolei uważał człowieka za skażonego, zepsutego.

Większe znaczenie mieli jednak humaniści, którzy wiele czerpali z filozofii antycznej, szczególnie ze stoicyzmu i epikureizmu. Słynne „Carpe diem”, czyli „Chwytaj dzień”, pochodzi z tej właśnie filozofii. Humaniści uważali, że należy korzystać z życia i jego uroków, byle zachować dystans wobec wszystkich sytuacji, nie przesadzać ani w radości ani w rozpaczy (stoicki „złoty środek”). Człowieka uważali za istotę dobrą, zdolną do samorozwoju. Za jego naturalne środowisko uważali ogród, natura była dla nich czymś pięknym, najdoskonalszym dziełem sztuki, dlatego w sztuce renesansu wielkie znaczenie ma wierne odwzorowanie natury.

Nietrudno zauważyć, że taki pogląd na życie i człowieka również dzisiaj zaskakuje swą dojrzałością i rozsądkiem. Przekonanie, że każdy człowiek jest zdolny do rozwoju, jest optymistyczne, pozwala uwierzyć we własne siły. Stoicki „złoty środek” zaś, choć ma już tak wiele lat, i dzisiaj jest postawą bardzo rozsądną.

18. Scharakteryzuj główne nurty w literaturze polskiego baroku i omów podejmowane przez twórców tematy.

Barokowe prądy w sztuce:

• barok kwiecisty - charakteryzujący się nadmierną ozdobnością, wyszukaniem, przerostem formy nad treścią, charakterystyczne było łączenie przeciwieństw (oksymorony), w cenie był tzw. koncept, czyli zaskakująca puenta;

• klasycyzm - elitarny prąd, wyszukany, elegancki, pisarze często nawiązywali do sprawdzonych wzorców np. antycznych tragedii);

• rokoko - sztuka lekka, przyjemna, wyszukana, ozdobna, ale nie przeładowana, charakterystyczna dla arystokratycznych salonów.

Tematy poruszane przez pisarzy:

• śmierć, przemijanie - "Krótkość żywota" D. Naborowskiego- Życie ludzkie jest ułamkiem wielkiego koła życia, które toczy się, nie zważając na nic. Cechą świata jest ruch, przemijanie. Jest to pełna goryczy wizja, przesiąknięta świadomością zbliżającego się końca.

• lęk egzystencjalny - "Marność" Naborowskiego - Wszystko na świecie jest marnością, ale nie należy się tym przejmować, tylko w rozsądnych granicach cieszyć się życiem, a wtedy lęk przed końcem zmniejszy się.

• miłość, często w parze ze śmiercią - "Do trupa" J. A. Morsztyna - Jest to porównanie stanu zakochania do śmierci. Podmiot porównuje się z trupem (opisanym w naturalistyczny sposób) i stwierdza, że trup jest szczęśliwszy bo nic już nie czuje, a on cierpi z miłości. Mamy tu do czynienia z barokowym konceptem, czyli zaskakującym rozwiązaniem poetyckim - porównaniem miłości i śmierci, oraz uznaniem trupa za szczęśliwszego. Podkreślenie brzydoty w celu pokazania jej estetycznych walorów nosi miano turpizmu.

19. „Sarmata o sobie i inni o Sarmacie” - rozwiń ten temat na przykładzie znanych ci utworów i typów sarmackich.

Sarmatyzm była to ideologia kulturowa szlachty polskiej. Legendarnymi przodkami szlachty miało być plemię Sarmatów. W baroku słowo Sarmata oznaczało walecznego, patriotycznego szlachcica, obrońcę narodu i wiary chrześcijańskiej.

WACŁAW POTOCKI

Potocki, który czuł się odpowiedzialny za zachowanie tej idei, w swych utworach ujawniał drugie oblicze Sarmaty - leniwego, chciwego, nie dbającego o dobro państwa lecz własne. W tych czasach stawało się to groźnym problemem i Potocki chciał zwrócić uwagę na to niebezpieczeństwo i skłonić szlachtę do pielęgnowania postawy szlachetnego Sarmaty.

"Nierządem Polska stoi" - Krytyka niestabilnego prawa w Polsce, skłócenia szlachty i jej dbałości o własne interesy. Bogatsi wykorzystują biedniejszych i nikt nie myśli o ojczyźnie.

"Pospolite ruszenie" - Jest to satyryczny obraz poranka w obozie pospolitego ruszenia. Zbliża się wróg, ale szlachta śpi po nocnym ucztowaniu i nie chce jej się wstać do walki. Przez komiczne ukazanie sytuacji krytykuje Potocki w istocie brak patriotyzmu i wygodnictwo szlachty.

"Zbytki polskie"- Obraz marzeń Polaków (naprawdę chodzi tylko o szlachtę), którzy chcą wygód, bogactw i przyjemności. Te marzenia odwracają ich uwagę od upadku państwa. Potocki krytykuje upadek patriotyzmu i waleczności u szlachty.

"Transakcja wojny chocimskiej" - I fragment - inwokacja do muz z prośbą o natchnienie,

II fragment - mowa Karola Chodkiewicza, zachęcającego do walki przypomnieniem waleczności ojców i wartości, w które wierzyli (Bóg, honor, ojczyzna). Obraz dawnych Sarmatów pielęgnujących pozytywne tradycje ma pobudzić w szlachcie ducha walki i patriotyzmu.

III fragment - realistyczny, wstrząsający obraz bitwy i śmierci.

Potocki sięgnął tu po wątek historyczny, żeby w celach dydaktycznych pokazać szlachcie waleczność ludzi z przeszłości.

JAN CHRYZOSTOM PASEK - PAMIĘTNIKI

Jest to najsłynniejsze dzieło Sarmaty i o Sarmatach. Pamiętniki Paska przedstawiają dzieje jego życia w wojsku i jako ziemianina. Siebie, bohatera tego utworu, przedstawia w nieco zbyt wyidealizowany sposób, choć wiadomo, że był często karany za rozboje i kilkakrotnie skazany na banicję. Przedstawia obyczaje szlacheckie (np. opis zalotów - ceremoniału nieco teatralnego), przebieg elekcji, życie w obozie pospolitego ruszenia. Jest dużo jego komentarzy oraz tzw. makaronizmów, czyli wtrącanych (często niepotrzebnie) zwrotów z obcych języków, zwłaszcza łaciny. Jest to portret typowego Sarmaty, lubiącego uczty i pijatyki, skorego do bitki, rubasznego, biorącego udział w wojnie.

20. „Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie” - podstawowe konflikty człowieka epoki baroku i ich odbicie w filozofii, literaturze i sztuce.

B. Pascal, najsłynniejszy barokowy filozof, powiedział o człowieku, że jest on „myślącą trzciną”. Oznacza to, że człowiek jest pełen sprzeczności, lęku, boi się otaczającego świata i śmierci. Nie rozumie tych zjawisk. Świat jest dla niego areną walki sprzecznych sił, a pośrodku stoi zagubiony i śmiertelny człowiek. Ratunkiem jest dla niego miłość, w sztuce często zestawiana ze śmiercią.

Sztuka baroku była bardzo wyszukana, pełna złoceń, ozdób (szczególnie widoczne jest to w architekturze). Przedstawiała stany psychiczne postaci w bardzo sugestywny sposób. Barok odkrył walory brzydoty (turpizm - dostrzeganie piękna w brzydocie), co było zgodne z duchem sprzeczności charakterystycznym dla tej epoki.

W literaturze dominowała poezja, której zasady stworzył Włoch Marino Giambattista, uważający, że poeta powinien mówić wyszukanym językiem, pełnym zaskakujących figur retorycznych, oksymoronów, paradoksów, szokujących zestawień. Odpowiadał to barokowej wizji świata.

21. Uniwersalne i ponadczasowe znaczenie dramatu Szekspira „Makbet”. Cechy dramatu szekspirowskiego (elżbietańskiego).

Dramat Szekspira, "Makbet", to studium chorej ambicji. Tytułowy bohater został wynagrodzony przez króla Duncana za ofiarną walkę tytułem tana Cawdoru. Wcześniej przepowiedziały to Makbetowi trzy czarownice, przepowiedziały mu też władzę nad całą Szkocją. Makbet mógł w spokoju czekać na spełnienie się przepowiedni, ale zasiała ona w nim pragnienie szybkiego osiągnięcia celu, pobudziła ambicję i żądzę władzy. Sprzyjała temu też jego żona, niecierpliwa i mroczna Lady Makbet. Bohater wahał się, ale w końcu uległ niezdrowej ambicji oraz namowom żony i zabił Duncana oraz Banqua, który według przepowiedni miałby być ojcem królów szkockich. W ten sposób pozbył się konkurenta. Potem zabił też Mac Duffa, przeciwnika politycznego. Był królem okrutnym i znienawidzonym przez poddanych, ale nie zmieniał swego postępowania. On i jego żona obawiali się utraty władzy, dlatego byli okrutni. W końcu zło dosięgło ich samych, Lady Makbet popełniła samobójstwo, a Makbet został zabity przez Malcolma. Dramat ten mówi o nieopanowanej żądzy władzy, ale też o pierwiastku zła tkwiącym w człowieku. Pozwalając ujawnić się temu pierwiastkowi człowiek uruchamia lawinę - jedna zbrodnia pociąga następne. Makbet pozwolił, by zło owładnęło całą jego osobowością. Zamiast władzy, zdobył upadek i śmierć. Pod koniec dramatu stał się pesymistą widzącym życie człowieka jako teatr, w którym człowiek - aktor pojawia się na chwilę, wykrzykuje swa kwestię i znika bezpowrotnie.

Dramat szekspirowski

Dramaty Szekspira były to sztuki o głębokiej treści, a ich celem, podobnie jak w antyku, było pobudzenie głębszych uczuć widza. Podzielone były na 5 aktów, akty - na sceny. Nie było chóru, częściowo zastępowały go monologi wewnętrzne. Łamana była zasada trzech jedności. Wprowadzony został rezoner - postać wygłaszająca poglądy autora. Budowa akcji była inna niż zalecana przez antyk. Szekspira bardziej interesowały skutki punktu kulminacyjnego (śmierci Duncana) niż klasyczny rozwój akcji. Elementy komiczne i tragiczne mieszały się, co było złamaniem zasady czystości gatunku. Przedmiotem zainteresowania Szekspira był człowiek jako zagadkowa, sprzeczna wewnętrznie istota.

22. Komedia nie tylko bawi. Udowodnij to twierdzenie na przykładzie komedii Moliera lub Aleksandra Fredry. Wyjaśnij pojęcie komizmu i wskaż jego rodzaje.

ŚWIĘTOSZEK - MOLIER

Postacie: Tarufe, Pan Zgoda (służący Tartufe'a), Orgon, Elmira - jego żona, Pani Pernelle, Walery, Marianna, Doryna (służąca).

Orgon i Pani Pernelle są pod wrażeniem Tartufe'a, jego szlachetności i uczciwości. Tymczasem Elmira, Walery, Marianna i Doryna znają obłudę tego człowieka i chcą pokazać prawdę o nim zaślepionemu Orgonowi i p. Pernelle. Szczególnie Doryna jest niechętna świętoszkowi, jej rozmowy z nim są bardzo komiczne. Te cztery postacie, będące przeciwnikami tytułowego bohatera, postanawiają uknuć intrygę mającą na celu obnażenie prawdy Tartufie. Elmira, będąc sam na sam z nim, udaje sympatię i skłania go tym do wyznania jej miłości. Orgon słyszy to z drugiego pokoju i przekonuje się, że Tartufe jest obłudny i chodzi mu tylko o wykorzystanie ludzkiej naiwności.

Utwór ten jest przykładem tego, że komedia nie tylko bawi, ale uderza w różne ludzkie wady. Molier wiedział, że „najokrutniejszy cios zadaje się ludzkim wadom przez ośmieszenie ich”, dlatego za pomocą zabawnych komedii walczył z ludzkimi słabościami.

Komizm - cecha kogoś lub czegoś wywołująca śmiech; śmieszność, komiczność. Rodzaje: komizm sytuacyjny - jakaś sytuacja jest zabawna (np. rozmowa Doryny z Tartufem), komizm postaci - zabawna konstrukcja postaci (np. Doryna), komizm językowy - sposób mówienia wywołujący śmiech.

23. Wkład Ignacego Krasickiego w kształtowanie „oświeconego obywatela” w świetle poznanych utworów (bajki, satyry, Monachomachia).

BAJKI - Celem bajek jest nazwanie zła po imieniu, zdemaskowanie go, gdy ukrywa się pod pozorami dobra. Są to utwory pozornie naiwne, ale bardzo głębokie tak naprawdę.

We "Wstępie do bajek" Krasicki pisze, że świat jest pełen zła i celem poety jest wskazanie go, piętnowanie popularnych ludzkich wad.

"Lew i zwierzęta" to cios w monarchię absolutną, w model władcy despotycznego. Tytułowy lew udaje szlachetnego, ale wykorzystuje swa przewagę i naiwność poddanych, aby ich zjeść.

"Jagnię i wilcy" Bajka ta obrazuje prawdę, że gdy ktoś chce czegoś, nawet czegoś złego, to zawsze znajdzie usprawiedliwienie. Wilki zjadają jagnię tylko dlatego, że jest samo w lesie i jest jagnięciem Żadne prawo nie jest oparciem wobec brutalności świata.

"Szczur i kot" Szczur jest dumny, że wszyscy mu się kłaniają, choć to nie on jest obiektem hołdów. W swej pysze nie zauważa kota, który zbliża się i go pożera. Obraz próżnej natury ludzkiej, która lubi sobie przywłaszczać cudze zaszczyty.

"Dewotka" Obraz rozmodlonej kobiety, która zaraz potem bije służącą za drobne przewinienie.

"Wół minister" Zwierzęta wybrały woła na ministra, ale był zbyt powolny. Wybrały więc lisa, ale on się okazał złodziejem. Małpa była zabawna, lecz leniwa. W końcu wół wrócił na stanowisko i zaprowadził porządek, oczywiście stopniowo. Jest to nawiązanie do programu oświeconych - powolnej naprawy świata.

"Malarze" Jeden malarz malował piękne portrety i był popularny. Drugi malował naturalne, bez upiększeń i nikt go nie doceniał. Ludzie są próżni i lubią komplementy, nawet niezasłużone.

SATYRY

"Do króla" Satyra ta przedstawia zarzuty wobec młodego króla: jest za młody, nie jest obcokrajowcem, jest łagodny i kocha sztukę. Są to oczywiście głupie argumenty, ale takie właśnie wytacza szlachta przeciw władcy. Krasicki pozornie stoi po ich stronie, ale w rzeczywistości obnaża niedorzeczność tych zarzutów i tym samym nie jest to satyra wymierzona w króla, lecz w szlachtę.

"Żona modna" Jest to scena rozmowy dwóch ludzi. Jeden z nich jest świeżo po ślubie i opowiada swe przeżycia. Ożenił się z wyrachowania, dla posagu żony. Tymczasem żona go zrujnowała swymi zachciankami, bo wszystko chciała mieć modne. Była niewolnicą mody zapatrzoną w zagraniczne wzory.

Jest to więc satyra ośmieszająca takie bezkrytyczne zapatrzenie w modę, ale też typowe dla szlachty zawieranie zawiązków z materialnych pobudek i życie ponad stan w czasach trudnych dla państwa.

"Pijaństwo" Satyra pokazuje scenę spotkania znajomych, z których jeden jest pijakiem i opowiada jak to się stało. Zaczęło się niewinnie, ale w końcu znalazł się na dnie. Po pijanemu przedstawia projekty reform państwa.

Krasicki napisał tę satyrę, żeby zwrócić uwagę na problem pijaństwa wśród ludzi zajmujących się sprawami państwowymi. Pijany człowiek traci rozsądek i jest nieodpowiedzialny, a więc gdy zajmuje wysokie stanowisko, zagraża całemu narodowi.

MONACHOMACHIA

Ten poemat heroikomiczny ośmiesza, a przez to krytykuje środowisko zakonne, zepsucie moralne księży, łamanie ślubów ubóstwa, lenistwo, obłudę ludzi, którzy mieli służyć Bogu, a zaspokajali tylko swe potrzeby. Groteskowy rozrost zakonów, przedstawiony w utworze, ich nadmierna liczba w jednym mieście, głupie spory o drobiazgi, pseudointeligentne przemowy i miłość do wina, które kończy spór, to środki ośmieszenia wad zakonników.

Celem tego utworu było zwrócenie uwagi na te wady, które nie pasowały do stanu zajmującego się wychowaniem młodzieży. Duchowieństwo było wtedy elitą umysłową, tworzyło szkoły. Zepsucie księży było więc niebezpieczne dla przyszłości narodu.

24. Publicystyka jako zjawisko zgodne z charakterem epoki oświecenia.

W oświeceniu literatura pełniła służebną rolę - miała uczyć, wychowywać, przekazywać wartości i wzorce. W tej epoce narodziła się też publicystyka, która pozwalała w konkretny sposób przedstawiać idee i pomysły na usprawnienie sytemu państwowego, projekty reform, itp.

Oświecenie było czasem walki dwóch stronnictw politycznych - konserwatystów i zwolenników reform. Ci drudzy należeli do Kuźnicy Kołłątajowskiej, byli patriotami i autorami utworów publicystycznych prezentujących projekty reform.

• S. Staszic był autorem "Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego", gdzie przedstawił projekty reform w dziedzinach:

• edukacji - wychowanie jest ważną kwestią, a jego podstawą powinna być nauka moralna,

• prawodawstwa - decyzje powinny być podejmowane większością głosów,

• władzy wykonawczej - władza powinna znajdować się w rękach jednej osoby (monarchia),

• władzy sądowniczej - konieczne jest wprowadzenie stałych, niezależnych sądów, które sprawiedliwie sądziłyby ludzi bez względu na ich pochodzenie,

• wprowadzić należy dziedziczność tronu, co uchroni państwo przed skłóceniem wewnętrznym.

Władza w Polsce znajduje się w rękach szlachty, która się kłóci między sobą i nie dba o państwo.

"Przestrogi dla Polski" - tego samego autora

Wezwanie do opracowania konstytucji dla całego państwa, przestrzegania praw narodu wynikających z pochodzących od Boga praw człowieka. O spowodowanie upadku państwa oskarżeni są magnaci. Przedstawiony jest obraz polskiego chłopa - zacofanego, żyjącego bez żadnych radości, prymitywnego, chociaż jest on przecież żywicielem narodu. Autor domaga się też przywilejów dla mieszczan - miasta są przecież ośrodkami handlu i rzemiosła.

H. Kołłątaj

W cyklu artykułów, "Anonima listów kilka", poruszył kwestię chłopów, domagając się dla nich prawa do decydowania o miejscu pobytu i rozwiązania problemu pańszczyzny.

W odezwie do Prześwietnej Deputacji (komisja redagująca tekst konstytucji 3 maja) przedstawił propozycje reform, które miała wprowadzić nowa konstytucja:

• wzmocnienie obronności kraju,

• wzmocnienie władzy królewskiej,

• ustalenie dziedziczności tronu,

• przywileje dla mieszczan, żeby podnieść rangę miast,

• wprowadzenie stałego sejmu, żeby możliwe było szybkie podejmowanie decyzji,

• zmienić system prawny.

25. Motywy tematyczne przewijające się w twórczości romantycznej i gatunki literackie wprowadzone przez romantyków.

Motywy tematyczne:

• miłość - romantyczna miłość była nieszczęśliwa, bez szans na powodzenie. Powodem była przepaść społeczna między kochankami, bądź zaręczenia jednego z nich z kimś innym. Najsłynniejsi romantyczni kochankowie: Werter (J. W. Goethe „Cierpienia młodego Wertera”), Gustaw (Mickiewicz IV część „Dziadów”), Konrad Wallenrod.

• wyobcowanie, walka z wrogim, nieczułym światem - romantyczny bohater przeważnie czuł i rozumiał więcej niż zwykli ludzie. Dlatego odrzucany był przez społeczeństwo, skazany na samotne działanie i niezrozumienie (Konrad z III cz. „Dziadów”, Kordian, Konrad Wallenrod, Hrabia Henryk z „Nie-Boskiej komedii” Krasińskiego).

• patriotyzm, walka dla dobra ojczyzny - to była typowa cecha polskiego bohatera romantycznego, poświęcał on osobiste szczęścia na rzecz walki o sprawę polską (Konrad Wallenrod, Kordian, Konrad z „Dziadów”).

• przyroda - jej piękno sławił Mickiewicz w „Sonetach Krymskich”, przyroda jest też ważnym elementem „Ballad i romansów”.

• obłęd - romantycy podnieśli rangę obłędu, uznali osoby obłąkane za widzące i czujące więcej (np. Karusia z ballady Mickiewicza „Romantyczność”).

• tajemnicze zjawiska - fascynowały one romantyków, potwierdzały fakt, że liczy się nie tylko „szkiełko i oko”, ale też „czucie i wiara”. W „Balladach i romansach” jest ich sporo, duchy są bohaterami II części „Dziadów”.

Gatunki literackie wprowadzone przez romantyków:

• powieść poetycka - np. „Konrad Wallenrod”, jest to gatunek cechujący się synkretyzmem rodzajowym (łączeniem epiki, liryki i dramatu), luźną kompozycją (brak chronologicznego uporządkowania), oraz zróżnicowaną narracją (narrator odautorski, n. 1-ososbowy).

• poemat dygresyjny - np. „Beniowski” Słowackiego, utwór o luźnej kompozycji, cechujący się synkretyzmem rodzajowym, ironią, nawiązywaniem do innych utworów i autorów, bezpośrednimi zwrotami do czytelnika, swobodnym „skakaniem” po tematach, odbieganiem od głównego wątku (dygresja - rozbudowany wątek poboczny).

• dramat romantyczny - np. „Dziady”, „Kordian”, „Nie-Boska komedia”. Był to nowy typ dramatu zrywający z tradycją tego gatunku: nie zachowywał zasady trzech jedności, mieszał elementy realistyczne z fantastycznymi (często te fantastyczne były ważniejsze od realistycznych), miał luźną, otwartą kompozycję pozwalająca na różnorodne inscenizacje. Dramat romantyczny długo uważano za „niesceniczny”, trudny do wystawienia. Był bowiem dziełem trudnym, wymagającym zastosowania wyszukanych technik teatralnych.

• ballada - np. „Świtezianka”, „Lilie”, „Romantyczność”, „Powrót taty”. Ballada to utwór poetycki o tematyce ludowej, nawiązującej do jakiejś legendy lub historii. Zawiera elementy fantastyczne.

26. Cechy dramatu romantycznego na podstawie wybranego utworu.

„Kordian” - dramat romantyczny

• nie zachowuje zasady trzech jedności: czas trwania akcji przekracza 1 dzień, akcja rozgrywa się w wielu miejscach (dom Kordiana, szczyt Mont Blanc, pałac cara, podziemia Wawelu), wątków tez jest wiele - dojrzewanie bohatera, motyw walki o wolność narodu;

• bohater romantyczny - samotnik odrzucający szczęście osobiste na rzecz walki o dobro całego narodu;

• ukazuje przemianę bohatera - od znudzonego życiem młodzieńca po bojownika i patriotę poświęcającego swe życie dla narodu;

• sceny wizyjne ukazują wnętrze bohatera, walkę rozgrywająca się w nim (scena w pałacu, gdy Strach i Imaginacja powstrzymują Kordiana przed zabiciem cara);

• jest to dramat idei - prezentuje ideę „Polski - Winkelrieda narodów”, czyli tarczy dla innych państw;

• otwarta kompozycja dopuszczająca ciąg dalszy - na końcu Kordian stoi przed plutonem egzekucyjnym, ale posłaniec carski niesie akt ułaskawienia.

27. „Miłość - złudne szczęście, ulotna życia chwila, źródło cierpień” - obraz miłości romantycznej na podstawie dzieł literackich doby romantyzmu.

Miłość romantyczna była nieszczęśliwa, kochankowie nie mogli ze sobą być, bo albo jedno z nich było zaręczone z kimś innym, albo pochodzili z różnych sfer społecznych. Np. Werter z utworu Goethego kochał Lottę, ale ona była zaręczona z innym mężczyzną. Również Gustaw z IV części „Dziadów” był nieszczęśliwie zakochany. Jego narzeczona pod jego nieobecność wyszła za innego, bogatszego. Mimo braku szans na spełnienie miłość romantyczna przesłaniała bohaterowi cały świat. Werter na wszystko patrzył przez pryzmat swego uczucia do Lotty, Gustaw nawet jako duch nie mógł znaleźć spokoju, ciągle przeżywał swą nieszczęśliwą miłość. Giaura z powieści poetyckiej Byrona miłość do Leili skłoniła do zbrodni; zabił jej męża Hassana. Wreszcie miłość zawsze odchodziła na dalszy plan, gdy w grę wchodziły sprawy ojczyzny. Konrad Wallenrod, który jako jedyny z romantycznych bohaterów znalazł szczęście w miłości, opuścił Aldonę, żeby walczyć o wolność Litwy. Gustaw z IV cz.„Dziadów” w części III zamienia się w Konrada. Ta symboliczna zmiana imienia oznacza, że umiera romantyczny kochanek, a rodzi się bojownik o sprawę polską. Zapomina o miłości. Kordian również był nieszczęśliwie zakochany w Laurze, ale ona traktowała go jak zabawkę, co doprowadziło go do próby samobójstwa. Samobójstwo z miłości to motyw, który spotykamy w „Cierpieniach młodego Wertera” i w „Dziadach” (Gustwa zabił się z miłości). Kordian jednak nie zabija się, postanawia zrobić coś dla narodu, a więc odrzuca miłość i osobiste szczęście, jak i inni bohaterowie romantyczni.

28. Kreacja bohatera romantycznego na podstawie wybranego utworu z epoki.

KONRAD WALLENROD

Romantyczny bohater jest zwykle młody i w pierwszym etapie swej biografii, przeżywa nieszczęśliwą miłość. Wallenrod zakochał się szczęśliwie w Aldonie, wziął z nią ślub (jest to wyjątkowa sytuacja - spełniona miłość romantycznego bohatera), ale opuścił ją, ponieważ uznał, że dopóki jego kraj cierpi, on nie ma prawa do szczęścia („Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”). To właśnie jest drugi etap biografii - poświęcenie się dla dobra ojczyzny. Wallenrod dzięki litewskiemu wajdelocie, Halbanowi, dowiedział się, że nie jest Krzyżakiem tylko Litwinem i postanowił wspomóc ojczyznę i zemścić się na Krzyżakach, którzy wymordowali jego rodzinę.

Wreszcie romantyczny bohater przeżywa duchowe rozterki. Wallenrod był wewnętrznie rozdarty, ponieważ zdawał sobie sprawę, że musi użyć podstępu, żeby zwyciężyć. To zaś oznaczało, że zdepcze swój honor rycerski. Ale, jak przystało na romantycznego bohatera, ważniejsza dla niego była ojczyzna niż własne dobre imię, więc użył podstępu i zwyciężył, uratował Litwę.

29. „Konrad Wallenrod - zdrajca czy bohater”. Wyjaśnij pojęcie „wallenrodzyzmu”.

Konrad Wallenrod jest jedną z najtragiczniejszych postaci literackich. Uprowadzony przez rycerzy zakonnych z Litwy w bardzo wczesnym dzieciństwie, wychowywany przez ludzi o obcej kulturze i mentalności, ma wyrastać na wroga swoich rodaków. Jedynie dzięki przypadkowi, opiece starego wajdeloty - Halbana - nie utracił tożsamości narodowej.

Sytuacja tragiczna ma miejsce wówczas, gdy bohater stoi przed koniecznością dokonania wyboru między dwoma racjami, które są równorzędne, lecz każda decyzja bohatera będzie zła - przyniesie negatywne skutki. W takiej właśnie sytuacji znalazł się Konrad Wallenrod, gdy zbliżała się wojna z Krzyżakami. Musiał wybrać pomiędzy miłością do ojczyzny, a miłością do Aldony. Wybrał Litwę - poświęcił swoje życie prywatne i miłość ukochanej kobiety, gdyż „szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”. Jego służba dla ojczystego kraju połączona jest jednak z jeszcze trudniejszym wewnętrznym konfliktem sumienia. Metoda walki, jaką przyjął, wymaga od niego wielkiej odwagi, przebiegłości i hartu ducha, jest całkowicie sprzeczna z jego własnymi poglądami na etos rycerski, uczciwość, szlachetność, prawość. Mimo buntu i wewnętrznego rozdarcia podejmuje się urzeczywistnienia swojej misji. Wykorzystuje to, czego nauczyli go Krzyżacy, przeciwko nim. Podstępem zwycięża, dając wolność Litwie, ale jednocześnie tracąc swój rycerski honor. Jedynym sposobem zachowania resztek godności było dla niego samobójstwo, które popełnił tuż przed pojmaniem.

Był bohaterem, bo miał odwagę wybrać taki sposób walki, który pozbawił go honoru. Zdrajcą nie był, bo zdradzić można tylko to, co się kocha. On kochał Litwę i zrobił wszystko, aby była wolna. Postąpił jednak podstępnie, oszukując Krzyżaków i zwracając się przeciwko nim w decydującym momencie. Był to jedyny sposób osiągnięcia celu.

Wallenrodyzm - postawa odrzucenia osobistego szczęścia dla wyższych celów. Poświęcanie się, swojego szczęścia i dobrego imienia.

30. Wyjaśnij pojęcia: „prometeizm”, „mesjanizm”, „winkelriedzym” oraz wskaż ich rodowód w twórczości polskich romantyków.

Prometeizm, postawa poświęcania się dla dobra grupy, narodu, chęć samodzielnego zrobienia czegoś dobrego dla innych, pojawia się w zachowaniu głównego bohatera III części „Dziadów” - Konrada. W scenie wielkiej improwizacji porywa się on na bój z samym Bogiem. Prosi go o władzę nad ludzkimi duszami, bo jako poeta może mieć na nie wpływ. Zarzuca Bogu nieczułość, brak uczuć, które on - poeta - ma w nadmiarze. Nie może pogodzić się z cierpieniami narodu, chce pomóc mu swą poezją, ale brakuje mu pokory.

Prometejską postawę przyjmuje również Kordian, chcąc samotnie zabić cara i wyzwolić w ten sposób Polaków.

Mesjanizm, przekonanie o specjalnej, odkupicielskiej misji narodu. Idea ta rodzi się w głowie księdza Piotra z III części „Dziadów” podczas sceny jego widzenia, kiedy widzi wzniesioną rękę więźnia wywożonego na zesłanie i w tym samym momencie w kościele następuje podniesienie. Dochodzi do wniosku, że cierpienia Polski są jak cierpienia Chrystusa, służą przyszłemu zwycięstwu innych narodów. Powstanie listopadowe było ukrzyżowaniem Polski, trzy mocarstwa zaborców tworzą krzyż, a car jest jak Herod (dokonuje rzezi niewiniątek - młodzieży polskiej). Mickiewicz przepowiada też, w natchnieniu niemal mistycznym, nadejście tajemniczego 44, który narodzi się na wygnaniu i przybędzie wyzwolić Polskę. Tak więc cierpienia Polski służą przyszłemu zwycięstwu, mają głębszy sens.

Winkelriedyzm - Winkelried był szwajcarskim bohaterem, który własnym ciałem zagrodził wrogowi przejście. Kordianowi ideę winkelriedyzmu podszepnął Szatan. Polska ma skupić na sobie uderzenia wroga, aby inni mogli zwyciężyć. Jest to idea Polski - przedmurza chrześcijaństwa.

31. Od próby samobójstwa do próby morderstwa - choroba wieku, czy wielkość patriotycznego poświęcenia? Udowodnij na podstawie dramatu słowackiego „Kordian”.

Kordian na początku dramatu ma 15 lat, ale mentalnie jest starszy. Nie ma w życiu żadnego celu, żadnej idei, nic go nie cieszy. Prosi Boga: „Zdejm z mego serca jaskółczy niepokój, daj sercu duszę i cel duszy wyprorokuj”. Wyraźnie cierpi na chorobę wieku, poczucie braku sensu, „ból świata”. Sługa Grzegorz swoimi opowieściami chciał w nim rozbudzić pragnienie czynu, ale bez skutku. Kolejny epizod to nieodwzajemniona miłość do starszej od niego Laury. Ta miłość skłoniła go do nieudanej próby samobójczej. W drugim akcie poznaje świat: przekonuje się, że miłość i sławę można kupić, że literackie idealistyczne obrazy nie odpowiadają rzeczywistości. Podczas wizyty u papieża widzi, że papież nie chce nic zrobić dla Polaków.

Kordian pragnie samobójstwa, ale na Mount Blanc szatan podpowiada mu ideę - Polska Winkelriedem narodów. (Winkelried - szwajcarski bohater, który własnym ciałem zasłonił wrogom przejście). Polska ma być tarczą, na której skupią się ciosy, żeby inne narody mogły zwyciężyć. Zamiarem Kordiana staje się zabicie cara. Chce to zrobić sam (postawa prometejska częsta u romantycznych bohaterów), bo inni spiskowcy go opuszczają, wie, że sam będzie zgubiony, ale uwolni Polskę od cara. Idea ta pochłania go całkowicie (teraz już nie cierpi na chorobę wieku, staje się patriotą zdolnym poświęcić wszystko dla swego celu, chociaż zaślepionym przez fałszywą ideę), co jest typowe dla romantycznych bohaterów. Zapomina o wszystkim innym - o miłości, sławie, bogactwach. Typowo romantyczny jest też jego wewnętrzny niepokój, burza myśli i uczuć. To one są zresztą przyczyną jego klęski. Na progu sypialni cara ogarnął go strach i jego zamiar się nie powiódł. Został aresztowany przez strażników carskich. Nie można zaprzeczyć, że był patriotą, miał dobrą motywację, ale jego idea zrodziła się z choroby wieku, z poczucia znużenia i zniechęcenia. Nie była to dobra idea, samotnie też nie miał szans na powodzenie, dlatego poniósł klęskę.

32. Motyw rewolucji - droga do lepszego świata, na podstawie wybranego utworu (np. „Nie-Boska komedia”, „Przedwiośnie”, „Szewcy”, „Folwark zwierzęcy” - w pominiętych zasygnalizuj problem.)

NIE-BOSKA KOMEDIA Z. KRASIŃSKIEGO

Hrabia Henryk, wędrując po obozie rewolucjonistów przekonuje się, że są to zwykli ludzie, którzy chcą się odegrać na arystokracji. Nie tworzą jednej grupy, każdy ma własne cele, kieruje się prymitywnymi uczuciami - chęcią zemsty, chciwością, chęcią zabijania.

Przechrzci, czyli Żydzi, którzy przyjęli chrześcijaństwo, chcą zbudować własne żydowskie państwo na gruzach chrześcijańskiego świata. Ludzie wolni chcą zaspokoić swe potrzeby (chleb i praca). Lokaje chcą się zemścić na panach i sami zostać panami. Rzeźnicy ogarnięci są ślepą żądzą zabijania. Wolna kobieta uciekła od męża i zaspokaja swój popęd płciowy - tak rozumie wolność. Chłopi chcą się zemścić na ich dawnych ciemięzcach - panach. Leonard, prawa ręka Pankracego, jest kapłanem nowej religii, chce zaprzeczenia wszystkich wartości, życia według odwróconych praw dekalogu. Pankracy wreszcie uważa rewolucjonistów za nową nadzieję świata. Arystokracja doprowadziła kraj do upadku, a rewolucjoniści stworzą nowe państwo. W gruncie rzeczy jednak Pankracy pogardza tym tłumem, uważa się za lepszego od nich. Na końcu poraża go wizja Chrystusa (Pankracy chciał stworzyć świat bez Boga).

Rewolucja według Krasińskiego jest więc niszczącym żywiołem, chaosem pomieszanych namiętności, które kryją się za wielkimi ideałami głoszonymi przez rewolucjonistów. Nie są oni jednością, każdy ma swój własny egoistyczny cel.

Przedwiośnie Żeromskiego - rewolucja widziana oczyma Cezarego Baryki. Baryka był w Baku, kiedy wybuchły tam rewolucja. Przyłączył się do niej, ale wkrótce dostrzegł wady rewolucjonistów. Przekonał się, że rewolucja pochłania wiele niewinnych ofiar. Jest niszczycielskim żywiołem, powoduje chaos i anarchię. Często jej twórcy kierują się jedynie osobistymi interesami. Według Żeromskiego rewolucja ma słuszne cele, ale zbyt wielkich kosztów wymaga.

Szewcy Witkiewicza - rewolucja jest ciosem dla ludzkości, unicestwia człowieczeństwo, czyniąc z ludzi automaty. Dokonują jej prości ludzi, ale są tylko marionetkami w rękach osób wyżej postawionych, które korzystają potem z przywilejów władzy, a świat zamieniają w obóz koncentracyjny.

Folwark zwierzęcy Orwella - zwierzęta z pewnego folwarku są źle traktowane przez właściciela, więc wypędzają go i same przejmują władzę. Przywódcami są świnie. Początkowo wszystko idzie dobrze, organizują sobie życie w zgodzie, ale stopniowo świnie zaczynają się zachowywać jak ludzie. Terroryzują pozostałe zwierzęta, psują efekty ich pracy, izolują się w domu byłego właściciela, piją alkohol, tworzą absurdalne przepisy, których same nie przestrzegają. W końcu wkładają ludzkie ubrania i próbują chodzić na dwóch nogach. Wymowa jest taka, że twórcy rewolucji stopniowo upodabniają się do tych, których obalili i tworzą kolejny terror. Chęć władzy i posiadania przywilejów jest zbyt silnie zakorzeniona.

33. Motyw władzy na podstawie wybranego utworu: „Antygona”, „Makbet”, „Odprawa posłów greckich”, „Szewcy”, „Tango” - wybór należy do ciebie, w pominiętych utworach zasygnalizuj problem.

ANTYGONA

Kreon - nowy władca Teb, musiał wybierać pomiędzy działaniem, które nakazywało mu sumienie i uczucia rodzinne, a decyzją konieczną do utrzymania autorytetu władzy. Wydając rozkaz królewski, zabraniający pochowania Polinejkesa, miał na celu dobro społeczne, gdyż uznawał czyn Polinejkes, który zaatakował Teby, wchodząc w sojusz z królem Adrastosem, za czyn zdrajcy. Poza tym przepisy nakazywały mu takie postępowanie i chcąc zachować autorytet, musiał trzymać się kodeksu. Z drugiej strony, Antygona była członkiem rodu królewskiego i narzeczoną syna Kreona - Hajmona. Mając na celu dobro jednostki - tzn. swego syna i Antygony, Kreon mógł cofnąć rozkaz, lecz nadszarpnąłby swój autorytet i mógł zostać posądzony o niesprawiedliwość i kumoterstwo. Wybierając zaś dobro społeczne, utrzymanie silnej władzy i interesy państwa naraził się bogom, bo pogwałcił prawa religijne, nakazujące pochować zwłoki zmarłego. Władza, jak dowodzi tego ten przykład, nie jest tylko przywilejem. Jest trudna, bo stawia władcę przed ciężkimi dylematami. Jego decyzje nigdy nie są jednoznacznie dobre, zawsze ktoś jest pokrzywdzony. Autorytet władcy często narażany jest na szwank.

Makbet - studium chorobliwej ambicji i żądzy władzy. Makbet powoli mógł osiągnąć wiele, ale pierwszy sukces zawrócił mu w głowie, pobudził uśpioną ambicję i kazał uciec się do zbrodni, żeby zaspokoić tę ambicję. Ale władza zdobyta w ten sposób obróciła się przeciwko niemu, nie dała mu zadowolenia, lecz strach, paranoiczny lęk i nieufność wobec otoczenia, a w końcu śmierć.

Odprawa posłów greckich - jest to dramat o tym, jak greccy posłowie przybywają na dwór króla Priama, aby odebrać Helenę porwaną przez Aleksandra, królewskiego syna. Aleksander, jako uprzywilejowana postać, syn władcy, wykorzystuje swą pozycję, żeby przekonać Trojan do odesłania Greków bez Heleny. Iketaon wygłasza mistrzowską mowę w tym celu. Dramat ten mówi więc o tym, że władza często służy osiąganiu prywatnych celów, narażając ludzi na niebezpieczeństwo (potem przecież wybucha wojna trojańska).

Szewcy - tytułowi szewcy buntują się przeciwko kapitalistycznemu terrorowi wprowadzonemu przez Prokuratora. Wzniecają rewolucję i przejmują władzę, ale kiedy nudzą już ich przyjemności z nią związane, stają przed pustką istnienia. Wtedy pojawiają się prawdziwi rewolucjoniści i to oni przejmują władzę. Szewcy wykonali tylko nieprzyjemną robotę, oni czekali na efekty. Witkacy chce powiedzieć, że zwykle prości ludzie dokonują przewrotów, a kto inny kryje się za ich plecami, aby we właściwym momencie przejąć władzę i przywileje. Prości ludzie żyją równie źle, albo wręcz gorzej niż wcześniej.

Tango - dramat o zagrożeniach władzy totalitarnej. Artur chce powrotu do tradycyjnych wartości, przywrócenia rodzinie jej dawnej funkcji. Z tej chęci rodzi się żądza władzy, Artur sądzi, że władza nad życiem innych ludzi jest metodą utrzymania porządku. Narzędziem tej władzy ma być prymitywny Edek, ale kiedy Artur dowiaduje się, że jego kuzynka i narzeczona, Ala, miała z Edkiem romans, czuje się zraniony. Edek zabija Artura i sam przejmuje władzę. Uosabia on władzę ludu, ciemnego i okrutnego. Wuj tańczy z nim tango, co oznacza przyjęcie postawy oportunisty, człowieka z pozoru uległego, wolącego się upokorzyć, byle zachować życie.

34. Dziewiętnastowieczny patriotyzm w postawach trzech wybranych bohaterów z różnych epok tego wieku.

Romantyzm - Ksiądz Robak z „Pana Tadeusza” Mickiewicza

Ksiądz Robak walkę o sprawę polską traktował jako swego rodzaju pokutę za zbrodnię, jakiej dopuścił się w młodości (zabił Stolnika, ojca swej ukochanej, ponieważ ten odmówił mu ręki córki). Przybrał imię Robaka (naprawdę nazywał się Jacek Soplica) i wyruszył za granicę, gdzie walczył z legionami polskimi. Wielokrotnie był ranny. W końcu przybył do Soplicowa, żeby namawiać szlachtę do przyłączenia się do Napoleona. Napoleon miał wkroczyć do Polski za parę miesięcy, Robak chciał szlachtę przygotować na to. Jego patriotyzm polegał nie tylko na otwartej walce z wrogiem, lecz również na cichym agitowaniu, na uświadamianiu szlachcie, czym jest ojczyzna - jest to konkretne miejsce, w którym żyją, ich domy i tradycje, których powinni bronić.

Pozytywizm - Kmicic z „Potopu” Sienkiewicza

Kmicic również popełnił w młodości błąd. Zamordował niewinnych ludzi, a to nie podobało się Oleńce, jego narzeczonej. Postanowił udać się na służbę do Radziwiłła, ale ten okazał się zdrajcą narodu. Kmicic, związany przysięgą, nie mógł go opuścić. Stracił wszystko - przyjaciół, Oleńkę, dobre imię. Przybrał więc nowe nazwisko - Babinicz - i uciekł od Radziwiłła. Bohatersko bronił Jasnej Góry, wysadził szwedzkie działo, potem ocalił króla. Wreszcie na czele oddziału Tatarów zaczął siać postrach wśród Szwedów. Na końcu ujawnił swą prawdziwą tożsamość. Jego bohaterskie czyny zmazały niechlubną przeszłość.

Młoda Polska - Andrzej Borycki z „Rozdziobią nas kruki, wrony...” Żeromskiego

Borycki był szlachcicem, który walczył w powstaniu styczniowym. Widzimy go, jak wiezie broń do powstańczego obozu. Zdaje sobie sprawę, że powstanie niedługo upadnie i realistycznie ocenia przyczyny tego upadku: brak porozumienia między szlachtą i chłopami, którzy byliby znaczącą siłą, gdyby szlachta pozwolił im walczyć u swego boku, zachowanie konserwatywnych stronnictw, które odsunęły się od powstańców. Gdy spotkał rosyjski patrol, postanowił walczyć do końca godnie, ale przed śmiercią okazał strach. Scena jego śmierci była pozbawiona heroizmu, jego zwłoki zbezcześcił chłop i ptactwo. Nie był to typ patrioty taki jak romantyczni bohaterowie, walczył tak, jak mógł i zginął w sposób mało bohaterski. Nie miał żadnej idei, nie wierzył w zwycięstwo, ale wiedział, jakie są przyczyny klęski.

35. Odzwierciedlenia haseł pozytywistycznych na podstawie wybranych utworów (np. „Lalka”, „Nad Niemnem”, opowiadania).

PRACA ORGANICZNA - idea ta powstała w oparciu o "teorię organiczną" H. Spencera, według której społeczeństwo jest jak organizm i każdy jego członek jest istotnym elementem, pełni ściśle określoną funkcję. W Polsce idea pracy organicznej miała szczególne znaczenie. Miała to być wspólna praca całego społeczeństwa na rzecz ekonomicznego wzmocnienia kraju. Pozytywiści zerwali z romantyczną tradycją powstańczą, uznali, że bardziej rozsądne będzie wzmocnienie ekonomiczne kraju.

PRACA U PODSTAW - hasło to oznaczało pracę z najniższymi warstwami społeczeństwa (biedota, robotnicy, chłopi), pomoc socjalną, ale też niesienie w te sfery oświaty, aby mogli się oni stać pożytecznymi członkami społeczeństwa.

WIEDZA POD STRZECHY - hasło wiążące się z poprzednim, niesienie oświaty na wieś, uczenie biednych wiejskich dzieci, likwidacja analfabetyzmu i zacofania chłopów.

FILANTROPIA - pomoc potrzebującym, solidarność społeczna.

EMANCYPACJA KOBIET - po powstaniach wiele kobiet zostało bez mężów, albo straciło majątki. Konieczne stało się zdobycie przez nie zawodu, co w tych czasach było bardzo trudne. Nie było zwyczaju, żeby dobrze urodzona kobieta pracowała. Kobiety zaczęły się więc domagać przyznania im prawa do pracy, chciały móc zarabiać na utrzymanie siebie i dzieci.

ASYMILACJA ŻYDÓW - pozytywiści uważali, że nie ma sensu wrogość wobec Żydów, lecz lepiej zaakceptować ich jako członków społeczeństwa i wykorzystać ich zdolności do rozwoju ekonomicznego kraju.

LALKA

• asymilacja Żydów - Wokulski sprzedaje sklep Żydowi, Henrykowi Szlangbaumowi, jako temu, który nie zmarnuje majątku;

• filantropia - Wokulski pomaga „Magdalence”, Węgiełkowi;

• Praca u podstaw - w majątku prezesowej Zasławskiej Węgiełek uczy się rzemiosła.

NAD NIEMNEM

• praca organiczna - Bohatyrowicze pracują wspólnie, solidarnie; przesłaniem powieści jest też przekonanie o konieczności połączenia sił szlachty i chłopów dla wspólnego dobra;

• praca u podstaw - Witold tłumaczy chłopom zasady używania nowoczesnych maszyn rolniczych;

• wiedza pod strzechy - Andrzejowa uczy wiejskie dzieci, choć czyni to tylko ze względu na pamięć męża.

A...B...C... - ORZESZKOWEJ

Joanna Lipska nielegalnie uczy dzieci najuboższych pisania i czytania w języku polskim.

• emancypacja kobiet (Joanna uczy, żeby coś robić w życiu i żeby pomagać finansowo bratu);

• wiedza pod strzechy - uczenie najuboższych, walka z analfabetyzmem.

MENDEL GDAŃSKI - KONOPNICKIEJ

Mendel Gdański to stary Żyd od lat mieszkający w Gdańsku ze swym wnuczkiem i pracujący jako introligator. Pewnego dnia grupa bezmyślnych ludzi rozpoczyna nagonkę na Żydów. Jakuba prześladują dzieci w szkole. Sąsiedzi sugerują, żeby Mendel wobec prześladowców udawał chrześcijanina, ale on nie chce. Mały Jakub dostaje kamieniem w głowę. Mendel nie może zrozumieć, że żyje tu od urodzenia, pracuje uczciwie na swe utrzymanie, a uważany jest za obcego.

• asymilacja Żydów - są pełnoprawnymi obywatelami państwa, pracują i żyją tak samo jak inni.

MIŁOSIERDZIE GMINY - KONOPNICKIEJ

W pewnej szwajcarskiej gminie postanowiono zająć się ubogimi starymi ludźmi. Bogacze mieli się nimi opiekować, ale to przedsięwzięcie zmieniło się targ niewolników. Jeden ze starych ludzi stał się przedmiotem licytacji własnego syna i człowieka potrzebującego parobka. W efekcie stary człowiek zamiast opieki znalazł upokorzenie i został jak koń zaprzęgnięty do wózka mleczarskiego. Poruszony jest tu problem filantropii, ale autorka odsłania drugą jej stronę, fałszywą dobroć.

36. Panorama społeczna przedstawiona na kartach dzieł pozytywistycznych.

LALKA - B. PRUS

W swej powieści Prus przedstawia szeroką panoramę społeczeństwa oraz próbuje sformułować dla tego społeczeństwa diagnozę, odpowiedzieć na pytanie, kto jest w stanie zastąpić tracącą znaczenie arystokrację. Panorama ta i diagnoza nie są zbyt budujące.

Na czele narodu stoją elity, one mają największy wpływ na jego życie. Elity te jednak kompromitują się na każdym kroku. Arystokracja (Łęccy, baron Krzeszowski, baron Dalski, prezesowa Zasławska, Wąsowska, Książę) wyraźnie nie ma pomysłu na określenie swojego miejsca i roli w nowym społeczeństwie. Uległa degeneracji, nie jest zdolna do tworzenia czegokolwiek, a jedynie żyje z resztek dawnych bogactw. To warstwa pasożytów, którzy nic nie dają z siebie, natomiast ciągle mają złudzenia, że kraj rozwija się dzięki nim. Żyją ponad stan, zapożyczają się u Żydów, a nawet własnej służby. Prus zarzuca także, że warstwa ta nie ma w gruncie rzeczy poczucia narodowego, jest kosmopolityczna. Okazuje się więc, że dawne elity są nic niewarte. Nie lepiej wygląda sprawa z nowymi elitami - rodzącą się burżuazją - bogatymi mieszczanami (kupcami, bankierami, lichwiarzami). Ludzie z tej sfery nie mają jeszcze poczucia obowiązku wobec kraju (Wokulski jest wśród nich chlubnym wyjątkiem). Naczelnym ich celem jest zysk, toteż wchodzą w związki z obcym kapitałem, nie przejmując się, że wpływa to negatywnie na stan polskiej gospodarki.

NAD NIEMNEM - E. ORZESZKOWA

Świat powieści dzieli się na dwie sfery: zaścianek, gdzie żyją Bohatyrowicze - zubożała szlachta i chłopi, oraz na środowisko szlacheckie - dwór Benedykta i innych przedstawicieli arystokracji.

Najbogatszy jest Teofil Różyc - prowadzi światowe życie, ale jest morfinistą. Pragnie poślubić Justynę Orzelską. Zamożni są również Darzeccy i Andrzejowa, która po mężu odziedziczyła majątek. Jej syn, Zygmunt, jest typowym dekadentem, młodym, zblazowanym człowiekiem, już w wieku 30 lat zgorzkniałym jak starzec. Kirłowie są ubodzy. Ona sama wykonuje wszystkie prace domowe, jej mąż udaje światowca. Tylko dzięki pomocy Różyca mogą dać wykształcenie synom. W domu Benedykta Korczyńskiego żyje wiele osób. On martwi się o wszystko, jego żona Emilia żyje w świecie francuskich romansów, nie zna rzeczywistości, terroryzuje męża swoimi chorobami. Ich dzieci też są różne. Witold jest młodym pozytywistą, pragnie pracować i pomagać w pracy chłopom. Leonia jest zepsuta, podobna do matki. Oprócz nich w domu żyją tez rezydenci wywodzący się ze zubożałej szlachty: Marta Korczyńska - stara panna pracująca jako gospodyni, Orzelscy - Justyna i jej ojciec, będący dalekimi krewnymi; Teresa Plińska - towarzyszka Emilii.

Zaściankowe środowisko to przede wszystkim Bohatyrowicze: Fabian - który kłóci się z Benedyktem, Anzelm - niegdyś zaręczony z Martą, obecnie stary strażnik Mogiły,
Jan - młody, chętny do pracy, zaręczony z Justyną. Jest tam też Jadwiga Dormuntówna opiekująca się dziadkiem - uczestnikiem powstania listopadowego, oraz Ładysiowie - jedyni chłopi w powieści, najbiedniejsza rodzina w zaścianku żyjąca z kradzieży.

Powieść pokazuje pewien przełom w epoce ziemiaństwa, jego koniec jako środowiska kulturotwórczego. Szlachta jest coraz uboższa i zmuszona do szukania nowych zajęć zapewniających środki do życia. Ci, którzy mają jeszcze pieniądze, są zdegenerowani (Różyc, Zygmunt) albo żyją przeszłością i wkrótce stracą resztki majątku (Andrzejowa). Jedynym sposobem na przetrwanie jest praca, czego dowodzą Bohatyrowicze, oraz współpraca z chłopami.

37. Udowodnij, że literatura pozytywistyczna ma charakter utylitarny oraz dydaktyczno-wychowawczy.

Utylitaryzm znaczy użyteczność. Literatura pozytywistyczna miała charakter utylitarny, tzn. była użyteczna. Służyła prezentowaniu haseł pozytywistycznych, rozpowszechnianiu ich wśród czytelników. W pyt. 35 przedstawione jest odzwierciedlenie tych haseł w literaturze.

Dydaktyczno-wychowawczy charakter tej literatury polega właśnie na tym, że prezentuje ona hasła programu pozytywistycznego, próbuje zaszczepić dobre wzorce zachowań, przedstawić zalety programu i wady postaw sprzecznych z ideami pozytywistów.

38. Stanisław Wokulski i Tomasz Judym - bohaterowie dwóch epok - ich cele, dążenia, walka z otoczeniem.

STANISŁAW WOKULSKI

Dramatem Wokulskiego było to, że nosił w sobie cechy zarówno pozytywisty jak i romantyka. Romantycznym rysem jego życia był udział w powstaniu oraz wielka, prawdziwie romantyczna miłość do Izabeli. Miłość ta opanowała całe jego życie i stała się przyczyną jego tragedii - samobójczej próby (nie wiadomo czy zakończonej śmiercią). Wokulski był też idealistą wierzącym w moc nauki. Romantyczną cechą było też jego poczucie, że nie ma dla niego miejsca w świecie. Odrzucali go naukowcy, dla których był kupcem, oraz kupcy, do których nie pasował ze swym indywidualizmem i zainteresowaniami naukowymi. Naukowa pasja, działalność kupiecka i filantropijna - są to z kolei cechy pozytywisty. Jego marzeniem było zdobycie miłości Izabeli, ale ona była bezduszną arystokratką. Wszystkie działania Wokulskiego, zdobywanie majątku i rozbudowa sklepu, miały właśnie przynieść mu bogactwo potrzebne do zdobycia Łęckiej, ale spotkania z potrzebującymi pomocy ludzi sprawiały, że budziła się w nim wrodzona chęć ratowania ich. Chciał wejść w środowisko arystokracji, choć zupełnie do tych zepsutych, obłudnych ludzi nie pasował.

Trudno odpowiedzieć, co stało się z nim po wybuchu. Myślę, że jeśli rzeczywiście popełnił samobójstwo, to znaczy, że poniósł klęskę, bo dał się zgnieść arystokracji i pustej, bezdusznej Izabeli. Jeśli natomiast wyjechał potajemnie, np. do Paryża, to wygrał, bo uciekł od obłudnego świata, poszedł w kierunku swych młodzieńczych marzeń.

TOMASZ JUDYM

Pochodził z biednej rodziny i tylko dzięki pomocy bogatej ciotki miał możliwość zdobycia wykształcenia i dobrze płatnego zawodu. On był jednak idealistą i po ukończeniu studiów stwierdził, że nadszedł czas spłacenia "przeklętego długu" wobec środowiska, z którego pochodził. Postanowił, że nie pozwoli sobie na szczęśliwe życie, dopóki na świecie istnieje bieda i wyzysk. Dlatego odrzucił miłość Joasi Podborskiej, choć ją kochał i dlatego popadł w konflikt ze środowiskiem warszawskich medyków oraz z kierownictwem sanatorium w Cisach. Chciał leczyć za darmo biedaków, a tego środowisko lekarzy nie chciał zaakceptować. W Cisach zauważył, że bagna są siedliskiem komarów i roznoszonej przez nich malarii, na którą chorowały masowo dzieci z czworaków. Rozmawiał z dyrektorem Węglichowskim o osuszeniu bagien, ale dyrektor nie godził się na to. Stąd wziął się konflikt tych dwóch postaci zakończony wepchnięciem Węglichowskiego do wody i wyjazdem Judyma. Następnym etapem jego życiowej podróży było Zagłębie Dąbrowskie, typowy krajobraz przemysłowy, miejsce pracy wielu biednych i wyzyskiwanych robotników. Można się tylko domyślać, jakie byłyby losy Judyma w tym otoczeniu.

39. Motywy poezji młodopolskiej - ich wykorzystanie przez wybranych twórców.

CECHY MŁODOPOLSKIEJ POEZJI

• Niechęć do przemysłu, cywilizacji, techniki

• Misja artysty - wyobcowanego, pogardzającego tłumem.

• Hasło „sztuka dla sztuki” - sztuka nie może służyć żadnym społecznym czy politycznym celom

• Spirytualizm, intuicjonizm, wizjonerstwo

• Zainteresowanie średniowieczem, okultyzmem.

KIERUNKI ARTYSTYCZNE

Symbolizm - operował symbolem, czyli motywem, który prócz własnego, posiada jeszcze znaczenie przenośne. Niektóre symbole (np. albatros) urosły do rangi alegorii (stałego, zawsze tak samo odczytywanego symbolu).

Impresjonizm - kierunek w sztuce, który za cel stawiał sobie uchwycić mgnienie, wrażenie danej chwili, ulotność świata. Nie chodziło tu o opowiadanie czegoś, pokazywanie wydarzeń, lecz o uchwycenie nastroju danej chwili.

Ekspresjonizm - nurt próbujący oddać przeżycia duchowe, obnażyć emocje. Ekspresjonistyczne dzieła ukazywały świat wykrzywiony przez emocje, często posługiwały się groteską, karykaturą, nastrojem grozy.

Parnasizm - nazwa pochodzi od Parnasu - mitycznej siedziby muz. Był to kierunek odwołujący się do klasycyzmu, do klasycznych wzorców, cechujący się dbałością o formę, nawiązujący do egzotycznych kultur.

POSTAWY ŚWIATOPOGLĄDOWE I KRĄG ZAINTERESOWAŃ MŁODOPOLSKICH POETÓW

Nihilizm - poczucie, że nic nie ma sensu ani wartości.

Dekadentyzm - postawa krytycznego stosunku do świata wynikająca z przekonania o jego szybkim upadku. Postawa pesymizmu, niewiary, ucieczki w indywidualizm, często w hedonizm (czyli krąg uciech i przyjemności), lub w agresję.

Findesieclizm - (fin de siecle /fr./ = koniec wieku) określenie typowego dla schyłku wieku nasilenia nastrojów pesymizmu, poczucia zagrożenia.

Katastrofizm - przekonanie o zbliżającej się katastrofie i upadku świata.

Franciszkanizm - inspirowana filozofią św. Franciszka postawa pogodzenia się ze światem, cieszenia się wszystkimi rzeczami, nawet drobnymi, pokory nawet wobec trudnych sytuacji.

Śmierć, spleen, nirwana - tematy poezji modernistów europejskich i polskich. Są wynikiem pesymistycznej filozofii i dekadenckiej postawy bierności i zniechęcenia. Narkotyczne pogrążenie się w nirwanie (odcięciu od świata), poczucie spleenu (czyli znudzenia, znużenia, zniechęcenia), myśl o śmierci - to odpowiedź na nastrój epoki.

Filister - znienawidzony przez młodych artystów mieszczuch, dorobkiewicz, wyznający filozofię pieniądza.

Szatan - motyw modny w epoce, pojawia się w poezji Kasprowicza, Staffa, Micińskiego. Sama demonologia staje się pasją myślicieli, np. Przybyszewskiego czy Micińskkiego. Przedstawiany szatan jest postacią cierpiącą, płaczącą, choć uosabia bunt.

Jesienny krajobraz, senny nastrój, ciemne barwy, deszcz - to typowe motywy poezji oddające nastrój pesymizmu.

Tatry - w XIX wieku Zakopane i Tatry stały się miejscem cenionym przez artystów, co znalazło odbicie w ich twórczości sławiącej piękno tych okolic.

JAN KASPROWICZ

Krzak dzikiej róży w ciemnych Smreczynach"

Opis konkretnego miejsca w Tatrach o różnych porach dnia. Świt - impresjonistyczny krajobraz, barwne plamy, zamazane kontury, senny nastrój. Południe - pogodny, lekki obraz, blask słońca, tęczowe migotanie, dynamika. W trzecim fragmencie wyeksponowany jest bezkres, pojawia się napięcie, niepokój, nastrój oczekiwania. Wieczór - wszystko tonie w mroku, pozostaje niepokój.

W centrum obrazu jest róża i limba. Róża to symbol miłości, poezji, piękna i cierpienia, ale też symbol religijny i uosobienie pychy, delikatności i nieosiągalnego celu. Próchniejąca limba uosabia starość, przemijanie - „memento mori”. Te dwa elementy ukazane są na tle mijającego dnia, co jest znakiem przemijania.

„Święty Boże, święty mocny”

Utwór ten należy do cyklu hymnów. Jest to przykład wpływu ekspresjonizmu (sugestywne opisy, mocne barwy, świat karykaturalnie wykrzywiony przez emocje) i katastrofizmu (przekonania o nadchodzącej zagładzie, o upadku świata). Pojawia się obraz katastrofy, tragedii człowieka, o którym Bóg zapomniał. Sugestywne opisy krwi, jęków, bicia dzwonów tworzą niesamowity nastrój. Poeta przedstawia też obraz swej ukochanej wsi kujawskiej ugiętej w męczeństwie. Podmiot jest zrezygnowany, pesymistyczny, przekonany o tym, że nadszedł kres świata, zwraca się nawet do Szatana - "Kop mi samotny grób".

„Dies irae” - Kasprowicz

Kolejny hymn wykorzystujący ekspresjonizm oraz katastrofizm. „Dies irae” znaczy „dzień gniewu”. Jest to opis upadku świata, za którym próbuje się wstawić Adam. Zarzuca Bogu obojętność wobec Jego dzieła oraz obwinia go za istnienie w ludziach pierwiastka zła. Apokaliptyczne wizje końca świata, obraz kobiety (Ewy) splecionej z Szatanem-wężem, motyw klęsk przyrody i walki aniołów - to ekspresjonistyczne elementy. Symboliczny jest pochód krzyży - symboli cierpienia, oraz gadów - symboli upadku człowieka.

Tomy wierszy „Księga ubogich” i „Mój świat” - to przykłady przyjęcia postawy franciszkańskiej przez poetę. Np. wiersz „Przeprosiny Boga” mówi o pogodzeniu się ze światem, o istocie wiary.

KAZIMIERZ PRZERWA-TETMAJER

Nie wierzę w nic - manifestacja nihilizmu, jedynym sposobem na życie jest pogrążenie się w nirwanie.

Eviva l'arte - swoisty hymn artystów, będących ponad tłumem, żyjących dla sztuki będącej wartością samą w sobie („sztuka dla sztuki”). Wyraz pogardy wobec filistra, prostego, ciemnego mieszczucha o ograniczonych poglądach.

Melancholia, tęsknota, smutek, zniechęcenie... - prezentacja postaw charakterystycznych dla końca wieku. Symbol ptaka z połamanymi skrzydłami - to rzeczywistość łamie poecie skrzydła i nie pozwala się wznieść.

Na Anioł Pański - przykład liryki nastrojowej, sekwencja czterech obrazów: I - pejzaż jesienny, pusty, martwy świat w szarych barwach z alegorycznymi postaciami „zadumy, smutku, tęsknicy”; II - obraz płynącej rzeki, symbolu przemijania i życia bez celu; III - mgły i mrok zasnuwają wiejski obraz, obecność człowieka; IV - postać człowieka nienawidzącego siebie, przeklinającego swój los. Jak refren powtarzają się słowa „Na Anioł Pański dzwonią dzwony...” wyznaczające ciężki, monotonny rytm, wprowadzający nastrój smutku.

„Melodia mgieł nocnych nad Czarnym Stawem Gąsienicowym” - impresjonistyczny obraz konkretnego miejsca w Tatrach, uchwycony moment zachwytu. Dominują jasne barwy, zwiewność, lekkość, muzyka przyrody.

„Lubię, kiedy kobieta...” - erotyk bardzo śmiały jak na tamte czasy; próba oddania przeżyć mężczyzny i kobiety w trakcie aktu miłosnego.

40. Wizje wsi w literaturze młodopolskiej - porównanie spojrzenia społecznika i ludomana.

„Chłopi” W. S. Reymont - spojrzenie realistyczne; pierwsze dzieło które tak głęboko wniknęło w życie zbiorowości wiejskiej. Reymont pokazał chłopów jako grupę posiadającą własne tradycje, wartości, hierarchię. Pokazał, że nie jest to jednolita masa, lecz zróżnicowana zbiorowość ludzkich indywidualności rządząca się ustalonymi prawami, posiadająca ciekawe obyczaje.

„Wesele” S. Wyspiański - w konfrontacji środowiska miejskiego i wiejskiego ujawnia się pogląd, jaki o chłopach mają ludzie z miasta. Jest to pogląd ludomanów, tzn. osób zafascynowanych wsią, ale nie mających o niej pojęcia. Ludzie z miasta wyobrażają sobie wieś jako sielankowe miejsce, zamieszkane przez beztroskich, zdrowych i pogodnych ludzi. Wieś ma być spokojna, odległa od wydarzeń wielkiego świata, chłopi powinni żyć w niewiedzy, bo są zbyt głupi, żeby pojąć wielkie sprawy. Tak uważa Pan Młody, Dziennikarz, Radczyni.

„Z chałupy” J. Kasprowicz - cykl sonetów w naturalistyczny, obiektywny sposób prezentujących biedę chłopów. Każdy z sonetów „opowiada” jakąś pojedynczą historię, wstrząsający przykład, jak ludzie ze wsi są wyzyskiwani, w jakiej biedzie żyją, jak ciężko muszą pracować. Jest to spojrzenie społecznika, bardziej realistyczne od spojrzenia ludomana, ale nie wnikające w prawdę tak głęboko, jak zrobił to Reymont.

„Zmierzch” S. Żeromski - opowiadanie o wiejskim małżeństwie, które pracuje [przy kopaniu torfu. Żona martwi się o pozostawione w chacie dziecko, mąż, Walek Gibała, chce, żeby pracowali dalej, żeby „wyrobić normę”. Pracują jak automaty, żeby mieć pieniądze na przeżycie. Opowiadanie pokazuje zanik ludzkich uczuć u tych ludzi skazanych na ciężką walkę o przetrwanie. Jest to spojrzenie społecznika, choć nie skupia się on na materialnej biedzie bohaterów, lecz na ich psychicznym upośledzeniu, na redukcji ich człowieczeństwa spowodowanej ciężkimi warunkami życia.

41. Motyw bezdomności w powieści Stefana Żeromskiego „Ludzie bezdomni” - rola symbolu w literaturze.

Tematem „Ludzi bezdomnych” są losy, przeżycia i sytuacje ludzi objętych jednym wspólnym określeniem - „bezdomni”. Tym mianem w sensie najprostszym, gdyż dosłownym, nazywa autor grupy proletariatu, związane głównie z trzema kolejnymi miejscami pobytu doktora Tomasza Judyma: Warszawą, uzdrowiskiem Cisy oraz Zagłębiem Dąbrowskim. O „bezdomności” świadczy wegetowanie w trudnych warunkach materialnych, bieda, brak pracy. W powieści stale obecny jest motyw domu, ale urąga on wszelkim ludzkim pragnieniom związanym z tym pojęciem. Te robotnicze mieszkania też świadczą o „bezdomności” - są odrapane, brudne, pełne wilgoci.

„Bezdomny” jest również Wiktor Judym, brat doktora Tomasza. W poszukiwaniu lepszych warunków życia, wraz z rodziną, wyrusza w świat. Życie, które go czeka na obczyźnie, nie będzie z pewnością lżejsze niż dotychczasowe. Jednak winę ponosi nie Wiktor, lecz system społeczno - ekonomiczny, który nie pozwala robotnikom na ludzkie życie, skazuje ich na „bezdomność”. Zagadnienie krzywdy społecznej i nędzy proletariatu nie jest jedyną treścią problemu „bezdomności”. Najważniejszy składnik tego problemu wiąże się z psychologiczno - moralnym sensem słowa „bezdomność” czy - „bezdomni”. Oznacza ono takie zjawiska, jak samotne życie, osamotnienie, wyobcowanie jednostki ze środowiska. Jest rezultatem i warunkiem postawy moralnej, którą można określić jako przeciwieństwo egoizmu, obojętności społecznej, zgody na krzywdę drugiego człowieka.

Do tego typu „bezdomnych” zalicza się Tomasz Judym. Doktor Judym stał się „bezdomnym” z własnej woli. Pozostał przy swym zadaniu życiowym - chciał wszystkie swoje siły i pracę oddać ludziom biednym, potrzebującym. Judym był „bezdomny” w swej trudnej, proletariackiej młodości; został wyobcowany ze środowiska inteligenckiego za to, że nie godził się na oportunizm i zdecydował się pozostać samotnym do końca. Zrezygnował z poślubienia ukochanej i darzącej go miłością Joasi, odrzucił szczęście osobiste, możliwość założenia rodziny i domu.

Innego rodzaju jest „bezdomność” inżyniera Korzeckiego: jest to „bezdomność” metafizyczna, związana z poczuciem samotności. Korzecki czuje się na świecie „pielgrzymem”, chce „umrzeć i uwolnić się od trosk życia”, a jednocześnie odczuwa lęk przed śmiercią. Wciąż próbuje uciekać przed tym - podróżuje, dużo czyta, interesuje się nowymi osiągnięciami nauki, ale nic nie przynosi mu spokoju. Wciąż czuje, że nie ma dla niego miejsca na ziemi. Dlatego z pełną świadomością i rozwagą decyduje się na samobójstwo.

Problem „bezdomności” dotyczy również Joasi Podborskiej. Należy ona do tej grupy nie tylko jako sierota, pozbawiona rodzinnego domu i miłości rodziny. Joasia już jako młoda dziewczyna musiała zarabiać na życie. Czuje się wyobcowana ze środowiska, w którym przebywa. Sprzyjają temu świadomość zła oraz nieszczęścia osobiste - śmierć brata i rozstanie z Judymem. Jej entuzjazm i szlachetność zderzyły się z przebiegłością, egoizmem, chciwością - dlatego właśnie czuje się samotna. Ale Joasia nie aprobuje własnej „bezdomności”, żyje nadzieją na jej koniec. Dlatego niezrozumiała dla niej decyzja Judyma o rozstaniu jest tragedią i zapowiedzią nowego rodzaju bezdomności.

SYMBOL - znak lub przedmiot, który oprócz znaczenia dosłownego ma znaczenie ukryte, do którego trzeba dotrzeć. Symbol ma wyrażać niewyrażalne, nigdy nie nazywa wprost, lecz jedynie sugeruje znaczenia. Nigdy też nie jest jednoznaczny. W literaturze symbolizm stał się szczególnie popularny w XIX wieku. Jego zadaniem było oddawać nastrój niepokoju, przekonanie o niejednoznaczności świata, w którym żyje człowiek. Symbol pojawiał się też w utworach jako z pozoru zwykły przedmiot lub znak, ale zadaniem czytelnika było odkrycie jego ukrytego znaczenia koniecznego do właściwego odczytania utworu. Symboliczne znaczenie miały też sceny lub postacie fantastyczne, jak np. w „Weselu”. W „Ludziach bezdomnych” symboliczne znaczenie mają:

• „Venus z Milo” i „Rybak” w paryskim muzeum, jako dwie wizje sztuki, dwa sposoby widzenia rzeczywistości - wyidealizowany i naturalistyczny;

• scena w stalowni, opisana jak obraz kuźni mitologicznego Hefajstosa, co miało ukazać siłę tkwiącą w robotnikach, ich potencjał;

• najsłynniejszy symbol - rozdarta sosna w Zagłębiu Dąbrowskim, stojąca na skraju urwiska i rozdwojona u podstaw - symbolizuje sytuację duchową Judyma, rozdartego pomiędzy chęcią życia z Joanną w spokoju i wśród przyjemności, a ogromną otchłanią społecznych problemów, którym pragnął zaradzić.

42. „Polska to jest wielka rzecz” - sąd o narodzie Stanisława Wyspiańskiego na podstawie „Wesela”.

Tytułowe wesele to wesele chłopki i inteligenta. Jest to okazja do spotkania się tych dwóch sfer i do ich obserwacji. Dla Wyspiańskiego jest to też szansa na odpowiedź, czy jest w narodzie siła zdolna wziąć w swe ręce sprawę wyzwolenia narodu. Odpowiedź jest pesymistyczna. Okazuje się bowiem, że inteligenci w ogóle nie rozumieją chłopów. O życiu na wsi mają takie pojęcie jak Kochanowski - że jest to sielanka, której nie powinny zakłócać sprawy państwowe. Takie pojęcie ma Dziennikarz, Radczyni, nawet Pan Młody.

Przed uczestnikami wesela pojawia się wielka szansa - przybywa legendarny Wernyhora i w ręce Gospodarza składa Złoty Róg - symbol szansy na wolność. Gospodarz oddaje go jednak Jaśkowi, a ten gubi go, gdy szuka swej czapki z pawim piórem. Na końcu wszystkie postacie tańczą w rytm chocholego tańca. Wymowa tych wydarzeń jest taka, że ani inteligentom nie zależy na Polsce (Gospodarz lekkomyślnie oddał Róg parobkowi), ani chłopom (ważniejsze są dla nich przyziemne sprawy - czapka z pawim piórem - symbol bogactwa). Chocholi taniec to metafora postawy Polaków - uśpionych po latach niewoli, ustawionych w sztuczne pozy i przywiązanych do nich, do swego cierpienia.

Wina za niepowodzenie przygotowanego zrywu spada zarówno na inteligencję jak i na chłopów. Jasiek zgubił złoty róg, którego dźwięk miał poprowadzić naród do walki o wolność, on też powyciągał zebranym w izbie kosy z rąk. Okazało się, że chłopi nie dojrzeli do tego, by uświadomić sobie potrzebę walki. Brakowało im również przywódcy, którym mogła stać się inteligencja. Ale ta grupa społeczna obawiała się jakichkolwiek ruchów we wsi, chciała widzieć wieś polską spokojną, sielankową.

43. „Granicy nie wolno przekroczyć, bo przestaje się być sobą” - uzasadnij tę myśl odwołując się do „Granicy” Zofii Nałkowskiej i własnych przemyśleń.

Zenon Ziembiewicz wywodził się ze zubożałej szlachty, był synem Żanci i Waleriana. Uczył się w mieście i udzielał korepetycji Elżbiecie Bieckiej. Potem studiował w Paryżu i tam miał romans z Adelą, która wkrótce zmarła. Jeszcze wtedy został korespondentem warszawskiej gazety. Jego ówczesne poglądy były bardzo radykalne, chciał pomagać robotnikom, dbać o ich godne życie, edukację. Obiecał sobie, że do tego doprowadzi. Po powrocie do Polski uwikłał się w romans z Justyną Bogutówną, ale zerwał z nią i ożenił się z Elżbietą. Został też redaktorem gazety, a dzięki zaangażowaniu w sprawy społeczne i znajomości Czachlińskiego piął się coraz wyżej, aż do stanowiska prezydenta miasta. Sądził, że będzie mógł zrealizować swe zamierzenia - o budowaniu dla robotników mieszkań. Przekonał się jednak, że ceną za awans jest stopniowa rezygnacja ze swych ideałów. Kolejno rezygnował ze swych planów. Stał się marionetką wysoko postawionych osób, ponieważ zależało mu na utrzymaniu swej pozycji. Zwolnił z pracy Mariana Chąśbę, choć ten był dobrym dziennikarzem, ale według władz zbyt radykalnym. W końcu, ten wielki przyjaciel robotników, wydał rozkaz strzelania do nich podczas manifestacji. To była jego klęska ostateczna. Jednocześnie zemściło się na nim to, że próbował rozgraniczyć życie prywatne i zawodowe. Justyna zaszła w ciążę, on dla jej pieniądze na zabieg i przez wiele lat dawał jej środki na utrzymanie, ale ona w końcu oszalała i oblała go kwasem. Zniszczyła tym jednym atakiem jego karierę i życie osobiste.

Ziembiewicz przekraczał granice, które sam sobie wyznaczał, zarówno te dotyczące życia osobistego (nie mieszać spraw zawodowych z domowymi), jak i te związane z jego funkcją w społeczeństwie. Stopniowo przekraczał te granice, łamiąc tym samym obietnice składane samemu sobie. Jego motywacją była żądza władzy i posiadania prestiżowej pozycji, z radykalnego społecznika stał się marionetką o chorej ambicji, a więc przestał być sobą.

Takie postępowania nie ma usprawiedliwienia, jeśli łamie się własne obietnice, traci się zaufanie do samego siebie, traci się niejako tożsamość, bo człowiek bez wartości i zasad jest pusty.

44. „Jaka Polska?” - próba odpowiedzi na to pytanie w literaturze dwudziestolecia międzywojennego.

Po odzyskaniu niepodległości konieczne stało się stworzenie nowej państwowości, znalezienie sposobu na jej funkcjonowanie. Mówi się, że w pierwszym dziesięcioleciu dominował entuzjazm z odzyskania wolności, w drugim pojawiały się sygnały, że nie wszystko funkcjonuje dobrze, literatura zaczęła krytykować, wskazywać wady. Stąd pierwszy okres to tzw. 10-lecie literatury tonacji białej, drugi - tonacji czarnej.

PRZEDWIOŚNIE - Powstało w pierwszym okresie, jest więc zapowiedzią dopiero przyszłych problemów. Pojawiają się w tej powieści trzy koncepcje rozwoju Polski: rozwój techniczny, powolne reformy, rewolucja. Żadna z nich nie okazuje się dobra.

Seweryn Baryka, potomek wygnańców z Polski, w trakcie podróży powrotnej do kraju rozsnuwa przed synem, Cezarym, wizję szklanych domów. Według tej historii, dzięki wynalazkowi inżyniera Baryki (ich krewnego) zaczęto w Polsce budować domy ze szkła, piękne i czyste, a zimą ciepłe i przytulne. Seweryn Baryka twierdzi, że rozwój techniki zaowocuje wkrótce rozwojem całego kraju, a po zbudowaniu szklanych domów przyjdzie czas na kolejne dziedziny życia i gałęzie przemysłu, na elektryfikację, rolnictwo. Zapowiada, że nie minie wiele czasu, a Polska stanie się krajem powszechnego szczęścia. Jednak Cezary nie znajduje w Polsce szklanych domów. Tak więc ta pierwsza idea "naprawy Rzeczypospolitej" okazuje się być nierealna..

Drugą koncepcją jest koncepcja Szymona Gajowca, który jest zwolennikiem powolnych, stopniowych reform. Dają one szansę na osiągnięcie celu, ale wymagają czasu, podczas gdy Polsce potrzeba szybkich decyzji. Poza tym Cezary odkrył, że nowa władza pozbywa się w okrutny sposób niewygodnych ludzi.

Trzecia koncepcja to rewolucja, której zwolennikami są komuniści. Cezary obnażył jednak wady tej idei mówiąc, że niewykształceni robotnicy nie są w stanie przejąć odpowiedzialności za państwo, a poza tym rewolucja zawsze wiąże się z niepotrzebnymi ofiarami. Mówił tak, gdyż w Baku był świadkiem rewolucji, która okazała się niszczącym żywiołem pochłaniającym setki niewinnych ofiar.

45. „Nigdy przedtem i nigdy potem nie zdarzył się w polskiej kulturze fenomen tak bujnego życia literackiego” - tak pisał o międzywojniu Andrzej Zawada - oceń prawdziwość tych słów.

W dwudziestoleciu międzywojennym, obejmującym lata 1918-1939, powstało bardzo wiele nowych ugrupowań literackich. Odzyskanie przez Polskę niepodległości sprawiło, że nowe tematy nabrały znaczenia, powstały nowe poetyki, przestała obowiązywać cenzura. Dokonywało się wiele odkryć w różnych dziedzinach i to musiało znaleźć oddźwięk w sztuce.

Kilku światowej sławy twórców stworzyło ową formułę powieści: A. Gide, J. Joyce, F. Kafka, T. Mann, M. Proust. Bez ograniczeń powstawały nowe czasopisma literackie.

Nowe ugrupowania poetyckie:

SKAMANDER: Leopold Staff stał się jego duchowym patronem Do tzw. „wielkiej piątki” skamandrytów należeli: Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski i Kazimierz Wierzyński. Sympatykami byli: J. Brzechwa, K. Iłłakowiczówna, J. Liebert, M. Pawlikowska-Jasnorzewska. Pragnęli dotrzeć do szerokiej publiczności, stąd nowa, niespotykana na ogół w poezji tematyka dotycząca codzienności, „obniżenia” języka poetyckiego (do wierszy wchodzi styl potoczny, „język ulicy”), niechęć do młodopolskich póz, artystowskich gestów charakterystycznych dla cyganerii przełomu wieków. Ich poezja miała po prostu przedstawiać codzienne życie i prostego człowieka. Chcieli ją wyzwolić od służby sprawom narodu. Poetę widzieli nie jako kogoś ponad tłumem, lecz właśnie jednego z tłumu.

AWANGARDA - samo słowo, wywodzące się z terminologii wojskowej, oznacza także przenośnie grupę ludzi przodujących, wyznaczających nowe szlaki w jakiejś dziedzinie, wyprzedzających swoją epokę. Awangarda artystyczna polegałaby więc na odejściu od tradycji, dążeniu do nowatorstwa, szukaniu w sztuce nowych dróg rozwoju. W literaturze odrzuca dominujące w XIX wieku konwencje realizmu i naturalizmu, w miejsce tego proponując eksperyment, szukanie nowych sposobów przedstawiania rzeczywistości. Często stosuje groteskę, a więc łączy ze sobą estetyczne przeciwieństwa (łamiąc w ten sposób klasyczną regułę decorum, czyli stosowności - kojarząc powagę z błazenadą, wzniosłość z pospolitością, piękno z brzydotą). Powstały dwa ugrupowania: Awangarda Krakowska i Druga Awangarda.

Trzonem Awangardy Krakowskiej byli: T. Peiper, J. Przyboś, A. Ważyk, J. Kurek, J. Brzękowski. Z Drugą Awangardą, która od pierwszej przejęła zdobycze językowe, ale nie odcinała się od literackiej tradycji, związany był Józef Czechowicz.

FUTURYŚCI - zasadą ich działania była prowokacja. Odrzucali wszelkie normy językowe, tworzyli nowe słowa, ulubionym tematem było miasto i maszyna. Z tym nurtem związani byli: B. Jasieński, S. Młodożeniec, T. Czyżewski, A. Stern, A. Watt.

ŻAGARY - grupa z Wilna, z którą związany był Cz. Miłosz.

Oprócz grup poetyckich działali też indywidualni, często wybitni, poeci: L. Staff, B. Leśmian, K. I. Gałczyński

Jeśli chodzi o prozę, to w tym okresie powstało wiele wybitnych utworów: „Przedwiośnie” S. Żeromskiego, „Noce i dnie” M. Dąbrowskiej, „Granica” Z. Nałkowskiej, „Cudzoziemka” M. Kuncewiczowej, niezwykłe utwory B. Schulza - „Sklepy cynamonowe” i „Sanatorium pod klepsydrą”, „Ferdydurke” W. Gombrowicza.

W tym okresie tworzył też autor niezwykłych, zrywających z tradycją, nowatorskich dramatów - S. I. Witkiewicz (Witkacy), twórca „Szewców”.

46. „Ludzie ludziom zgotowali ten los” - udowodnij tę myśl na podstawie dwóch wybranych utworów.

Słowa te są mottem „Medalionów” Z. Nałkowskiej. Czytając te opowiadania nie można wręcz uwierzyć, że ludzie dla siebie mogą być tak okrutni. W pierwszym z nich, „Profesorze Spannerze”, przyglądamy się przerażającemu laboratorium naukowemu. Nie służyło ono jednak poszerzaniu wiedzy dla dobra człowieka. Tytułowy profesor prowadził tam eksperymenty na ludziach. Wykorzystywał ich zwłoki do produkcji np. mydła. Jego celem był maksymalne wykorzystanie ludzkiego ciała. Przerażające było też to, że młody Niemiec oprowadzający autorkę po laboratorium, podziwiał Spannera za jego umiejętności. Nie widział w jego badaniach niczego niewłaściwego.

W opowiadaniu „Przy torze kolejowym” młoda dziewczyna ucieka z transportu do obozu i łamie nogę. Ludzie ze wsi boją się jej pomóc. Tylko młody chłopak zostaje przy niej, a ona go prosi, żeby ją zastrzelił. Wojna wypaczył ludzi, sprawiła, że śmierć jest czymś zwykłym. Chłopakiem nie powoduje chęć pomocy, ale ciekawość zabijania.

Bohaterka „Dna” opowiada przerażającą historię pobytu na Pawiaku i pracy w fabryce amunicji, o traktowaniu ludzi przez Niemców, o torturach.

„Opowiadania” T. Borowskiego pokazują świat niemieckich obozów koncentracyjnych. Postaci Niemców nie ma w nich wiele. To więźniowie tworzą świat obozu, są dla siebie nawzajem katami. Ludzie w ograniczonej przestrzeni, pod groźbą śmierci i głodu, zamieniają się w zwierzęta. Nie są solidarni, lecz walczą między sobą o przetrwanie. W „Dniu na Harmenzach” widać obozową hierarchię. Każdy musi czuć zagrożenie, bo przekroczenie jakiejś granicy jest karane surowo przez samych więźniów. Jeden z więźniów przekonał się o tym, gdy wszedł na drzewo po gałęzie na miotłę.

47. Obóz oświęcimski i problem człowieka „zlagrowanego” w świetle opowiadań Tadeusza Borowskiego i innych twórców.

„OPOWIADANIA” T. BOROWSKIEGO

W obozie koncentracyjnym, jaki pokazuje Borowski, to nie Niemcy są zarządcami, lecz terror, a ten wprowadzają sami więźniowie. Borowski dowodzi, że wystarczy zamknąć człowieka, kazać mu ciężko pracować i głodzić, a sam zapomni o człowieczeństwie, zamieni się w okrutne zwierzę. Wartości nie obowiązują, bo nie ma szacunku dla życia, które jest przecież najwyższą wartością. Więźniowie nie są solidarni w nieszczęściu, walczą między sobą o każdy kęs jedzenia, wykorzystują silniejszą pozycję. Najwyżej postawieni są funkcyjni, którzy często znęcają się nad zwykłymi więźniami. Niżej stoją starsi „stażem” więźniowie, najniżej tzw. Muzułmanie, czyli cudzoziemcy, którzy nie potrafią się dostosować.

„Proszę państwa do gazu” - ukazanie masowego wymiaru śmierci. Więźniowie giną, gdy nie mogą już pracować, albo „dla przykładu”, żeby inni nie mieli nadziei. Wyróżnieniem jest prawo do wyładowywania dobytku nowych więźniów (tzw. Kanada). Tam więźniowie mogą się najeść, zdobyć ubranie, papierosy. Zachowują się jak hieny.

„Ludzie, którzy szli” - więźniowie grają w piłkę, a obok przybywa nowy transport. W krótkim czasie śmierć w komorach ponosi 3 tysiące ludzi, ale nikogo to nie wzrusza.

„Dzień na Harmenzach” - nieustanne zagrożenie śmiercią jest podstawowym narzędziem presji w obozie. Grozi ona za każde przekroczenie granicy, którą ustanawiają sami więźniowie. „Biały Wańka” - zginął, bo wszedł na drzewo po gałęzie na miotłę. Ciągle trzeba mieć się na baczności. Więźniowie walczą też o jedzenie, jeśli ktoś ma więcej, handluje. Kobiety sprzedają się za kromkę chleba. Żyd Becker tak definiuje prawdziwy głód: „Głód jest wtedy, gdy człowiek patrzy na drugiego jak na coś do zjedzenia”.

„MEDALIONY” Z. NAŁKOWSKIEJ:

Mają formę to wywiadów, to reportaży lub rzeczowych sprawozdań - najczęściej autorka oddaje głos swym bohaterom - bezpośrednim uczestnikom i świadkom niewiarygodnych zdarzeń. Najwięcej opowiadań poświęconych jest opisowi obozowego życia, makabrycznych scen, jakie się tam odgrywały, oraz wypaczeń, jakie te przeżycia wywołały w psychice bohaterów.

Dla bohaterki „Dna” kanibalizm, jakiego dopuszczały się więzione w tzw. bunkrach głodowych kobiety, nie wzbudza moralnej odrazy, lecz instynktowny lęk przed surową karą, jaką za takie akty wymierzali Niemcy.

Dzieci z opowiadania „Dorośli i dzieci w Oświęcimiu” bawią się w „palenie Żydów”, tylko taką zabawę znają.

„Wiza” to opis przeżyć kobiet w obozie. Podczas czyszczenia baraków wyganiano je nagie na łąkę (zwaną wizą) bez względu na pogodę. Niezdolne do pracy odsyłano do komór gazowych.

„Człowiek jest mocny”- Niemcy traktowali więźniów jako siłę roboczą. Zabijali tylko niezdolnych do pracy. Michał P. był silny, dlatego żył. Pracował przy zakopywaniu trupów, ale gdy ujrzał wśród nich swoją rodzinę, załamał się. Chciał umrzeć, ale Niemcom potrzebne były jego silne ręce, kazali mu żyć, choć nie miał już żadnej nadziei.

48. Wskaż na podstawie poznanych utworów, że wojna jest próbą charakterów (np. „Początek”, „Zdążyć przed Panem Bogiem”).

Sytuacja zagrożenia, ograniczenie wolności, głód i ciężka praca, czyli to, czego ludzie doświadczali podczas okupacji i w obozach koncentracyjnych, były to czynniki, dzięki którym, człowiek mógł poznać siebie, granice swoich możliwości. Nawet jeśli w normalnych warunkach deklarował się jako osoba tolerancyjna, uczynna, odważna, w czasie wojny często przekonywał się, na ile to była prawda. Wojna była więc prawdziwą próbą charakterów, okazją do poznania prawdy o sobie.

„Zdążyć przed Panem Bogiem” H. Krall

Edelman mówi o motywacji Żydów, o tym dlaczego wywołali powstanie i dlaczego popełniali samobójstwa. Wykazali się bohaterstwem, ponieważ chcieli sami decydować o swym życiu i przede wszystkim chcieli godnie umrzeć. Sytuacja zagrożenia i upodlenia wyzwoliła w nich heroizm, chęć poświadczenia swego człowieczeństwa. W utworze przedstawione są też postacie Polaków i ich stosunek do Żydów. Niektórzy, jak Wolicki, żołnierze AK, pomagali Żydom, nie zapominali o solidarności i ludzkich odruchach. Inni przyczyniali się do śmierci Żydów, byle ocalić własna skórę.

„Proszę państwa do gazu” T. Borowski

Scena z tzw. Kanady (wyładunku dobytku ludzi przywiezionych do obozu) pokazuje, jak zmienia się człowiek uwięziony i głodzony. Więźniowie rzucają się jak sępy na jedzenie i ubrania, nawet jeśli normalnie byli wykształceni i wrażliwi, tutaj zamieniają się w zwierzęta ogarnięte ślepą żądzą zdobywania. Tadek, bohater i narrator, zachował jeszcze resztki uczuci ludzkich i na widok tego szaleństwa zwymiotował.

„Rozmowy z katem” K. Moczarski

Autor przebywał w jednej celi z Jurgenem Stroopem, esesmanem, który dowodził pacyfikacją getta warszawskiego. Mówił o tym wydarzeniu jakby to było jakieś wyjątkowo chlubne dokonanie. Z drugiej strony mówił o swej rodzinie. Uważał się za zwykłego człowieka, dobrego męża i ojca, ale wojna i ideologia hitlerowska wyzwoliły w nim mordercze instynkty, zabiły ludzkie uczucia.

49. Holocaust Żydów w świetle wybranych utworów literackich.

MEDALIONY Z. NAŁKOWSKA - jest to zbiór opowiadań opartych na autentycznych faktach. Autorka pokazuje w nich wojenne losy różnych ludzi oraz niszczycielski wpływ, jaki wojna wywarła na ich psychikę.

„Dwojra Zielona” - tytułowa bohaterka straciła rodzinę. Niemcy podczas zabawy strzelili jej w oko, drugie straciła w fabryce. Wstrząsające jest to, że o poczynaniach Niemców mówi jak o czymś normalnym, jakby mieli oni inne prawa niż reszta ludzkości.

„Człowiek jest mocny” - Michał P. to Żyd uwięziony w Oświęcimiu. Ponieważ jest młody i silny, pracuje przy zakopywaniu trupów. Opisuje różne sposoby uśmiercania ludzi w obozie. Pewnego dnia wśród trupów dostrzega zwłoki członków swej rodziny. Rzuca się na nie prosząc, żeby strażnik go zastrzelił, ale dla Niemców jest przydatny, bo jest zdrowy i zdolny do pracy. W końcu udaje się mu uciec z obozu.

„Kobieta cmentarna” - tytułowa bohaterka opiekuje się cmentarzem położonym obok getta. Opowiada o samobójstwach Żydów podczas jego pacyfikacji. Ten okropny widok dotąd tkwi w jej świadomości, wypacza jej psychikę. (Tytuł tomu wziął się stąd, że ta bohaterka nazywała medalionami nagrobne zdjęcia zmarłych).

„Dorośli i dzieci w Oświęcimiu” - opis męczarni więźniów w obozie. Małe dzieci zaraz po przyjeździe były mordowane. Dlatego inne podczas selekcji wspinały się na palce, żeby wydawać się wyższymi. Rozrywką dzieci z obozu jest zabawa w „palenie Żydów”. Jest to wstrząsający przykład spustoszenia ludzkiej psychiki przez okrucieństwa wojenne.

ZDĄŻYĆ PRZED PANEM BOGIEM H. KRALL - jest to książka w formie wywiadu z przywódcą powstania w getcie warszawskim, Markiem Edelmanem. Przedstawia on prawdę o powstaniu w getcie oraz o jego przywódcach. Nie upiększa postaci, nie przedstawia „bohaterstwa” Żydów, lecz mówi, że powstanie było walką o godną śmierć, o samodzielną decyzję o własnej śmierci. Naziści pozbawiali Żydów tego prawa do własnego życia, zabijali ich i traktowali jak zwierzęta. Żydzi w czasie powstania popełniali masowo samobójstwa, właśnie po to, żeby umrzeć godnie.

POCZĄTEK - A. SZCZYPIORSKI - to powieść o Warszawie lat okupacji i o losach jej mieszkańców. Bohaterowie żydowscy odgrywają tu główną rolę, łańcuch ludzi łączy się, by wydobyć z gestapo Irmę Seidenman i uratować Joasię Fichtelbaum z getta. Martyrologię Żydów ukazuje autor opisując ich dzieje: śmierć Henryka Fichtelbauma w powstaniu w getcie, śmierć jego ojca, próby ucieczki z getta, próby ratowania dzieci żydowskich. Tragizm Żydów ukazuje także w ciągłym poczuciu osaczenia, lęku, reakcji społeczeństwa na widok Żyda, porusza bowiem Szczypiorski także ten problem - stosunku Polaków do tragedii Żydów w czasie II wojny światowej.

ROZMOWY Z KATEM - K. MOCZARSKI - to wstrząsająca, wręcz niewiarygodna relacja autora: Kazimierza Moczarskiego, który przebywał przez pewien czas w jednej celi z legendarnym katem Żydów, likwidatorem warszawskiego getta - Jürgenem Stroopem. Szokuje nas charakterystyka Stroopa - systematycznego, skrupulatnego mordercy - faszysty, a zarazem „przykładnego” ojca rodziny. Stroop był nieczuły na cierpienie ludzi, ale wręcz wzruszał się na wspomnienie swojej pierwszej miłości. Faszyzm ukształtował jego psychikę - książka prezentuje mechanizmy kierujące działaczami SS. Martyrologia Żydów - to obraz płonącego getta, opis metod palenia domów, wysadzenia Wielkiej Synagogi - w całej swej plastyczności brzmią jak apokaliptyczna wizja zagłady świata.

50. Totalitaryzm hitlerowski a stalinowski na podstawie dwóch wybranych utworów.

„INNY ŚWIAT” G. HERLING - GRUDZIŃSKI

Obraz życia w sowieckim łagrze. Znajdujemy wiele przykładów na to, jak ekstremalne warunki sowieckich łagrów demoralizująco wpływały na ludzi, jak łamały ich dusze i charaktery - kwitło donosicielstwo, wzajemne znęcanie się więźniđ butów i nazwisko, które wydawało się sowieckim władzom podejrzane), ale po 10 latach nie było pewne, czy więzień wyjdzie na wolność, czy dostanie jeszcze kolejne 10 lat. Takie były metody działania totalitaryzmu stalinowskiego: każdy czuł zagrożenie, nie mógł mieć pewności. Najbliższa osoba mogła przyczynić się do uwięzienia, a wyrok nigdy nie był jasno określony. W łagrach cierpieli zwykli ludzie, prawdziwi przestępcy mieli tu przywileje. Więźniowie mogli spotkać się z rodziną, ale była to dodatkowa tortura. Taka możliwość wymagała wielu zabiegów, podsycała tylko rozpacz więźnia. Rodziny często zrywały kontakty z więźniami, bo posiadanie takiej osoby w rodzinie było dla władz podejrzane.

„OPOWIADANIA” T. BOROWSKIEGO

Niemiecki lagier, jak radziecki łagier, był źródłem taniej siły roboczej. Więźniowie też byli wykorzystywani ponad miarę, ale o ile w łagrze dbano o pozory humanizmu, tu okrucieństwo było zupełnie jawne. Łagry służyły do odizolowania ludzi niewygodnych dla władzy, lagry - do likwidacji „niższych ras”. W łagrach nad porządkiem czuwali strażnicy, w lagrach sami więźniowie terroryzowali się nawzajem. W obu miejscach nie obowiązywały ludzkie prawa. Więźniowie rywalizowali ze sobą, walczyli o przetrwanie, choć w niemieckich obozach ta walka była znacznie okrutniejsza. W lagrach śmierć była czymś zwyczajnym, miała wymiar masowy, w łagrach czuło się przed nią jeszcze respekt. W łagrach ludzi stać jeszcze było na bohaterskie odruchy (Natalia Lwowna, Zabójca Stalina, trzy zakonnice), w lagrach panowało zezwierzęcenie. Wszyscy spodziewali się tam śmierci w najbliższym czasie więc nie zależało im na niczym. W łagrze chorzy mogli liczyć na spokój w szpitalu, w lagrze - na śmierć, bo nie byli już potrzebni.

51. Obraz codzienności okupacyjnej na podstawie wybranych utworów (np. „Pożegnanie z Marią” Borowskiego, „Początek” Szczypiorskiego, twórczość pokolenia Kolumbów i inne).

„Pożegnanie z Marią” T. Borowski

Akcja rozgrywa się w okupowanej Warszawie, której mieszkańcy są sterroryzowani, ale mimo to starają się prowadzić w miarę normalne życie. Tytułowa Maria to Żydówka, ukochana Tadka, bohatera i narratora. Działa w konspiracji, uczy się i pisze. Pracuje rozwożąc bimber produkowany przez Tadka. Oboje są na weselu znajomych. Młodzi ludzie rozmawiają o pięknych rzeczach, o sztuce i filozofii. Pomijają temat wojny. Wkrótce potem Maria zostaje złapana i wywieziona do obozu, a tam - zabita. Codzienne życie w czasie okupacji było w miarę normalne, choć ciągle groziła ludziom śmierć.

„Pamiętnik z powstania warszawskiego” M. Białoszewski

Jest to obraz powstania w oczach cywila. Nie przedstawia jednak walk, lecz wędrówkę z miejsca na miejsce kanałami, próby prowadzenia w podziemiach w miarę normalnego życia, choć na górze wrzała bitwa. Kobiety przejęły role walczących mężów i organizowały życie dla siebie i dzieci w kanałach, normalne aktywności jak np. przygotowanie pożywienia.

„Początek” A. Szczypiorski

Powieść o żywej, wręcz sensacyjnej akcji. Nie pokazuje zwykłego życia w okupowanym mieście, fabuła dotyczy ratowania dwóch Żydówek - Irmy Seidenman, żona zmarłego, warszawskiego lekarza i Joasi Fichtelbaum - córki prawnika. Wiadomo, że w czasie wojny również takie wydarzenia, akcje ratowania zwykłych ludzi przebiegające jak sensacyjny film, miały miejsce. Powieść prezentuje też postawy ludzi, tych, którzy ryzykowali życie, żeby pomóc, oraz tych, którzy wyżej cenili własną wygodę i nie mieli skrupułów, żeby skazać kogoś innego na pewna śmierć.

52. Obraz getta z perspektywy kata, ofiary i obserwatora.

• KAT - Jurgen Stroop z „Rozmów z katem” K. Moczarskiego - opowiadał o likwidacji getta jak o jakimś wielkim wyczynie. Traktował to jak wyzwanie, nie dostrzegał ludzkiego cierpienia, bo nie widział w Żydach ludzi. Dal niego getto było polem do popisania się swoimi umiejętnościami.

• OFIARA - Marek Edelman ze „Zdążyć przed Panem Bogiem” H. Krall - był jednym z przywódców powstania w getcie. Mówił o swych towarzyszach, o ich wadach i bohaterstwie. Protestował przeciwko przypisywaniu samobójstwom Żydów symbolicznego znaczenia. Mówił, że były one, jak i samo powstanie, walką o godną śmierć. Jako uczestnik mówił o tych wydarzeniach w sposób subiektywny, ale nie ubarwiał ani samych Żydów, ani powstania. Getto - miejsce walki zwykłych ludzi o godność.

• OBSERWATOR - Kobieta cmentarna, tytułowa bohaterka opowiadania Z. Nałkowskiej - widziała ona, jak Żydzi w czasie pacyfikacji getta wyskakiwali przez okna. Getto kojarzy się jej z okrutnymi scenami i dźwiękiem ciał padających na ziemię z wysokości, które na zawsze pozostaną w jej świadomości, czyniąc ją obłąkaną.

53. Groteskowy obraz rodziny w „Tangu” Sławomira Mrożka. Motyw tańca w polskiej literaturze.

Świat utworów S. Mrożka jest groteskowy aż do niedorzeczności i absurdu, a jednak bez trudu możemy stwierdzić, że to po prostu odbity w krzywym zwierciadle obraz naszego świata i naszych problemów.

Akcja „Tanga” rozgrywa się w ściśle rodzinnym kręgu. Jedynie nieco zagadkowy Edek - prostak i cham - obiekt niepojętej adoracji ze strony innych bohaterów, jest spoza tego układu. Dziwna to jednak rodzina: Babcia Eugenia i Wuj Eugeniusz, ludzie w podeszłym wieku, zachowują się jak ekstrawaganccy i rozbrykani nastolatkowie, małżeństwo Eleonory i Stomila ma czysto formalny charakter (Eleonora zdradza męża z Edkiem, czemu Stomil się nie sprzeciwia). Jedyna wartością jest nowoczesność. Bohaterowie chcą być nowocześni, dlatego brną w coraz dziwaczniejsze zachowania, żeby zasługiwać na takie miano. Nie obowiązują tu żadne zasady ani normy, każdy robi, co chce. Rodzina Stomila to modelowy obraz współczesnego układu sił i relacji międzyludzkich, społecznych i obyczajowych. Na jej przykładzie można wywnioskować, że ludzkość po serii rewolucji, zwłaszcza obyczajowych, znalazła się w ślepym zaułku, na zupełnych bezdrożach, świat pogrążył się w chaosie. Nawet tak niezależna dziedzina ludzkiej działalności jak sztuka wyczerpała swe możliwości (dziwaczne eksperymenty Stomila). I na ten właśnie układ nie chce zgodzić się Artur, kolejny „szlachetny buntownik”, jakich w naszej literaturze było wielu. Jak dotąd jednak literaccy herosi buntowali się najczęściej przeciwko normom lub sytuacjom krępującym wolność człowieka. Artur - inaczej - chce zaprowadzić w tym świecie porządek i to oparty na konserwatywnych ideałach. W tej rodzinie wszyscy postępują wbrew dawnym zasadom, dlatego nie ma już się przeciw czemu buntować. Jedyną drogą jest próba przywrócenia tych odrzuconych, dawnych wartości. Jest to więc parodia konfliktu pokoleń - to nie dziecko się buntuje przeciwko rodzicom i ich wartościom, lecz odwrotnie. Dziecko (Artur) przejmuje tu funkcję rodziców, próbując nakłonić rodzinę do przyjęcia tradycyjnych ról.

MOTYW TAŃCA W LITERATURZE

Polonez pochodzi z „Pana Tadeusza” A. Mickiewicza. Jest symbolem pojednania, optymizmu, nadzieją na przyszłość. Jest także symbolem przemijającej Polski szlacheckiej z całą szlachecką tradycją, z tym, co w niej najlepsze.

Taniec chocholi to taniec tragiczny - kończy słynne „Wesele” S. Wyspiańskiego. Wprawia w monotonny, letargiczny ruch krąg uśpionych bohaterów dramatu, którzy nie umieli skorzystać z wielkiej szansy wspólnego czynu powstańczego. Jest to odzwierciedlenie postawy Polaków - poruszających się w senny sposób, niechętnych czynowi, przybierających teatralne pozy. A jednak nie jest to taniec zupełnie pesymistyczny, Chochoł zawodzi żałobnie, lecz jest przecież różą zawiniętą w słomę na czas zimy - jest ideą odłożoną na lepsze czasy.

Tango pełni podobną rolę w dramacie Mrożka pod tym samym tytułem. W finale zwycięski Edek, ubrany w marynarkę Artura, tańczy tango nad trupem, prowadząc do argentyńskiego tańca wuja Eugeniusza. Ale znak wzięty z literackiej tradycji, znak - symbol chocholego tańca, uległ degradacji i profanacji. Tak jak Edek nie jest ludem, a inteligenta nie zrobi z niego strój Artura, tak też tango nie jest tańcem poważnym, reprezentuje kulturę popularną, masową. Kryzys wartości nie tylko nie został przezwyciężony, ale się pogłębił: zwycięża bezmyślna siła, której służy bezmyślna kultura.

Walc to tytuł wiersza Cz. Miłosza - taniec, który wypełnia salę balową na Sylwestra roku 1910. Uspokaja, kołysze, wprawia przestrzeń w ruch. Lecz podobnie jak w „Weselu”, nadchodzą i zakłócają jego rytm wizje wojen stulecia, które nadejdą. Przed ich straszliwym obrazem bohaterka ucieka w rytm walca.

54. Protest przeciw totalitaryzmowi w literaturze polskiej i światowej.

Totalitaryzm stał się tematem bardzo wielu utworów europejskich i polskich. Totalitaryzm to określenie systemów politycznych, które ingerują w osobiste życie człowieka i podporządkowują go odgórnym prawom, są oparte o rozbudowany system kontroli, oddziałują poprzez strach i przemoc. Przykładem takich systemów był faszyzm i stalinizm. Skutkiem: tortury, eksterminacje, piece, niemieckie obozy koncentracyjne i sowieckie łagry. Cała literatura jest żarliwym protestem przeciw totalitaryzmowi (jeśli nie liczyć ideologicznych rozpraw typu „Mein Kampf” Hitlera). Przykładem może tu być cała literatura łagrowa - w tym „Archipelag Gułag” i „Jeden dzień Iwana Denisowicza” A. Sołżenicyna, „Inny świat” Grudzińskiego, „Na nieludzkiej ziemi” Józefa Czapskiego. Niemieckie obozy zagłady znalazły „zapis” w twórczości T. Borowskiego - „Pożegnanie z Marią”, „Kamienny świat”, w „Medalionach” Nałkowskiej, prześladowanie Żydów w reportażu H. Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem” i w „Rozmowach z katem” K. Moczarskiego. Lecz obozy i getta to jeszcze nie wszystko. Istotę totalitarnej władzy i analizę zjawiska ukazują:

• Cz. Miłosz - „Zniewolony umysł”

• T. Konwicki - „Mała Apokalipsa”

• S. Mrożek - „Tango”

• Z. Herbert - w wielu utworach np. „Powrót prokonsula”, „Pan Cogito”

• W. Łysiak - „Flet z mandragory”

• M. Bułhakow - „Mistrz i Małgorzata”

• G. Orwell - „Folwark zwierzęcy”, „Rok 1984”.

KTÓRY SKRZYWDZIŁEŚ (CZ. MIŁOSZ) - poeta zwraca się do tych, którzy dzierżąc ster władzy, przestali dostrzegać pojedynczego człowieka, w imię wyższych celów krzywdzą go, kosztem życia i godności ludzkiej próbują budować nowy ład. Wiersz, choć pisany w konkretnej sytuacji, dotyczy każdej władzy, nie tylko totalitarnej; każdej, która nie liczy się z szarym, biednym, pojedynczym człowiekiem. Zawarte jest tu ostrzeżenie dla rządzących. Otacza ich przecież tłum pochlebców, którzy przyklaskują każdemu ich pomysłowi. Wśród pochlebstw można się zagubić, można przestać odróżniać dobro od zła. Wszystko to oceni poeta. On żyje w danej rzeczywistości, jest świadkiem zbrodni popełnianych w imię władzy i ma obowiązek dać im świadectwo w swej twórczości. Poeta, który chce mówić prawdę, jest niewygodny dla rządzących. Można go oczywiście zabić, lecz na jego miejsce przyjdzie nowy. Za zbrodnie trzeba ponieść odpowiedzialność. Dzięki poecie pozostaną wciąż żywe w świadomości przyszłych pokoleń. Ten kto krzywdzi bezbronnych zapisze się w historii jako tyran. Nie uzyska przebaczenia. Lepsze dla niego byłoby samobójstwo niż życie z piętnem zbrodniarza.

ROK 1984 (G. Orwell) - Bohaterem jest Winston Smith, szary człowiek żyjący w kraju, gdzie wszystko podporządkowane jest Wielkiemu Bratu i przez niego kontrolowane. Nie ma miejsca na uczucia, na spontaniczność i radość, nie ma wolności. Ludzie są kontrolowani przez system monitorów znajdujących się w każdym pomieszczeniu, są też oszukiwani w kwestii wydarzeń na świecie. Winston poznaje jednak kobietę, w której się zakochuje i pragnie przyłączyć się do grupy opozycyjnej, ale jego poczynania zostają odkryte przez władze i bohater oraz jego wybranka zmuszeni są do rozłąki, poddani „resocjalizacji”, po której Winston Smith staje się wrakiem człowieka.

55. Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert, Wisława Szymborska, Tadeusz Różewicz, a może inni poeci są godni zauważenia. Wybierz i udowodnij swój sąd.

ZBIGNIEW HERBERT - Jego poezja odwołuje się często do antyku i Biblii, by szukać tam kodeksu moralnego współczesnego człowieka, by zachować i ocalić fundamentalne wartości. Poezja Herberta nie jest tylko „ponadczasowa” - czyli wpatrzona w ideały klasyczne i obojętna wobec aktualnego świata - przeciwnie, reaguje i reagowała na polityczne wydarzenia, stąd wciąż była cenzurowana. Przykładem może być wiersz „Węgrom” napisany w r. 1956 - akt solidarności wobec klęski pokrewnego narodu, który usiłował wywalczyć wolność - drukowany bez tytułu i daty. Cały tom pt. „Raport z oblężonego miasta” pełen jest aluzji do warunków politycznych w Polsce lat 70 - tych i 80 - tych. Lecz poza polityką Herbert jest także znawcą historii, literatury i sztuki - i określa to charakter jego wierszy. Dyskusja o sztuce pojawia się co rusz (np. „Apollo i Marsjasz”, „Trzy studia na temat realizmu”, propagowanie mądrej, pełnej umiaru formy klasyków).

Herbert odzywa się także jako filozof. „Pan Cogito” powoduje natychmiastowe wspomnienie Kartezjusza: „Cogito ergo sum” - „Myślę, więc jestem”. Wiersz „Przesłanie Pana Cogito” jest pięknym utworem, który powinien znać każdy człowiek. Według mnie istotną zaletą poezji Herberta jest jej spokój. Herbert pisał w bardzo wyważony sposób, nie nadużywał słów, zamiast kwiecistego stylu wolał styl wręcz ascetyczny, ale to pozwalało mu tym bardziej zaskakiwać puentą. Nie jest to poezja łatwa, ale wybitne rzeczy nigdy nie są łatwe.

56. Tadeusza Różewicza w kulturze polskiej nie można pominąć - wyjaśnij tę tezę w oparciu o poznaną poezję, dramat „Kartoteka” oraz inne przykłady twórczości.

Różewicz, wybitny poeta i dramaturg, nagrodzony m. in. Nagrodą Nike, zasłynął jako twórca nowego typu wiersza i dramatu. Jego wiersze są bardzo oszczędne w słowach, wręcz ascetyczne. Słowo jest tu bardzo ważne, dlatego nie nadużywa się go. Po wojnie Różewicz pisał wiersze o śmierci świata wartości. Wojna pozbawiła go wiary we wszystko, odczuwa potrzebę stworzenia świata wartości na nowo. O tym mówi wiersz „Ocalony”, w którym padają słowa „Szukam nauczyciela i mistrza”. Poeta pisze, że sam ocalał, ale w nic już nie wierzy. Późniejsze wiersze to ocena kondycji człowieka i świata, problematyka moralna. „List do ludożerców” ma pozornie naiwną formę listu misjonarza do ludożerców z prośbą o życzliwość. W istocie jest to list do ludzkości, prośba o respektowanie wartości. „Prawa i obowiązki” - wiersz inspirowany obrazem Breughela przedstawiającym upadek Ikara. Ikar jest w rogu obrazu, nikt się nim nie interesuje, każdy wykonuje swoją pracę. Poeta zastanawia się, czy ma obowiązek krzyczeć o tragedii dziejącej się obok. Wie, że każdy ma swoją rolę, pracę, a tragedia jest elementem ładu na świecie. Wiersz „Bez” mówi o życiu bez Boga i wartości. Gdy nie ma kogoś, dla kogo warto odnosić sukcesy, stają się one klęską.

KARTOTEKA

Jest to dramat nowatorski, przypisuje się mu pokrewieństwo z dramatem absurdu, z dokonaniami takich twórców jak Beckett, Ionesco. Bohater utworu nie ma konkretnego imienia, wieku, zajęcia. Przez jego pokój przebiega ulica, pojawiają się w nim ludzie, obcy i znajomi, umarli przed laty i żyjący. Bohater cierpi na poczucie bezsensu, nic nie robi, leży całymi dniami na łóżku. Jest to człowiek z pokolenia Kolumbów, przeżył wojnę, która kazała mu zwątpić we wszelkie wartości, pozbawiła go sensu istnienia. Bohater szuka swej tożsamości, ale cały dramat to zbiór luźnych scenek, rozmów z osobami z przeszłości Bohatera. Jest to więc kartoteka zawierająca luźne informacje o życiu Bohatera. Czas i miejsce są nieokreślone, symboliczne jak w romantycznym dramacie, Bohater ma wiele imion, więc każdy może się z nim utożsamiać, przekonać się, jak wygląda osobowość ludzka w nowoczesnym świecie, upośledzona przez wojnę.

ŚWIADKOWIE ALBO NASZA MAŁA STABILIZACJA

Jest to dramat o tym, jak ludzie żyją ze sobą i udają jedno przed drugim, że wszystko jest w porządku. Stwarzają sobie własny, mały światek, który uważają za swój skarb i drżą ze strachu przed jego utratą, ale udają, że są szczęśliwi. Zapominają przy tym o prawdziwych wartościach. Dramat ma trzy części: I - poemat o zaniku wartości, rozmywaniu granic między dobrem i złem; II - sielanka małżeńska, Mąż i Żona odgrywają przed sobą wzajemnie teatr, choć żona w pewnym momencie wybucha, mówiąc, że ma tego dość. Ta sielanka skontrastowana jest z okrutną sceną mordowania kotka przez małego chłopca, która Mąż relacjonuje, jakby to był film; III - rozmowa Drugiego i Trzeciego, którzy siedzą w swoich fotelach (symbol wygody) i nie mogą, czy raczej nie chcą się ruszyć, bo to jest ich mały świat, „mała stabilizacja”. Udają więc, że konający człowieka to zdechły pies, żeby tylko nie musieć się ruszyć z miejsca i mu pomóc.

38

---