Uniwersytet Jagielloński
Instytut Psychologii
„Psychologia poznawcza”
Wykład 10
Myślenie i rozumowanie
Jarosław Orzechowski
Myślenie - pytania
Czy tylko ludzie myślą?
Jak myślimy, czyli co się dzieje w naszych umysłach w trakcie myślenia? Jakie są poszczególne kroki czy etapy w myśleniu?
Czy rozwiązywanie problemów zawsze wymaga myślenia?
W jaki sposób myślenie zależy od tego nad czym myślimy? Czy myślenie o niebieskich migdałach jest myśleniem i czy zasadniczo różni się od myślenia w trakcie rozwiązywania zadania matematycznego?
Czym jest myślenie twórcze? Czy jest wyłącznie przywilejem jednostek wybitnie uzdolnionych, czy też niekoniecznie?
Dlaczego popełniamy systematyczne błędy w rozumowaniu czy podejmowaniu decyzji? Jakie są to błędy?
Myślenie - definicja
Myślenie to złożona aktywność wysokiego rzędu, która wypełnia luki w posiadanych danych
Bartlett, 1958
Myślenie to proces przeszukiwania przestrzeni problemu
Newel i Simon, 1972
Myślenie to wychodzenie poza dostarczone informacje
Bruner, 1978
Myślenie to proces łączenia elementów poznawczej reprezentacji świata (obrazów, pojęć lub sądów) w dłuższe ciągi. Tak utworzony ciąg zastępuje realne, obserwowalne zachowanie w rzeczywistym świecie fizycznym lub społecznym, uwalniając nas od konieczności ponoszenia natychmiastowych skutków własnych działań.
NOS
Myślenie - funkcje
Funkcje myślenia
modelowanie rzeczywistości
umysł jest modelem rzeczywistości
myślenie jest narzędziem modelowania
symulowanie zachodzących w niej wydarzeń
rozwiązywanie problemów
Myślenie - rodzaje (Nęcka, 1997)
Myślenie - rodzaje
Myślenie - rodzaje
Myślenie - struktura
Myślenie - metapoznanie
Teorie poznawcze (np. Sternberg, 1990; Jausovec, 1994)
piętro operacji myślowych
piętro metapoznania: decyzje, monitorowanie i kontrola procesu myślenia (przebiegu operacji)
Matakomponenty (Sternberg, 1995) są to procesy wykonawcze wyższego rzędu (higher-order executive procesess) wykorzystywane w planowaniu, monitorowaniu i podejmowaniu decyzji w trakcie wykonywania zadania poznawczego.
Matakomponenty (Sternberg, 1985):
1. Decyzja co do istoty problemu, który należy rozwiązać.
Resnick i Glaser, 1976, inteligencja a zdolność uczenia się w warunkach braku albo niekompletnej instrukcji.
Sternberg, 1982, osoby bardziej inteligentne szybciej i skuteczniej oswajają nowość.
2. Selekcja komponentów niższego rzędu.
Sternberg, 1979, błędy w rozumowaniu wymagającym ujmowania związków logicznych polegają na błędnym kodowaniu tych związków
3. Selekcja sposobu reprezentowania albo organizowania informacji
Sternberg i Weil, 1980, wybór określonej reprezentacji (werbalnej, przestrzennej lub werbalno-przestrzennej) w sylogizmach (linear-syllogism task) zależy od poziomu werbalnych i przestrzennych zdolności
4. Selekcja strategii kombinowania komponentów niższego rzędu
Sternberg, 1981, planowanie lokalne lub globalne wpływa na wynik w zadaniach wymagających rozumowania
Decyzja odnośnie do alokacji zasobów uwagi
Sternberg, 1980, skrócenie czasu na poszukiwanie rozwiązania w sylogizmach o 1 sek. (zwiększenie wymagań co do zasobów uwagi) powoduje zwiększenie poziomu błędów z 1% do 7%.
6. Monitorowanie rozwiązania
Quinton & Fellows, 1975, doświadczenie w rozwiązywaniu problemu powiązane z monitorowaniem przebiegu procesu powoduje uświadomienie sobie najlepszych strategii
7. Wrażliwość na zewnętrzne sprzężenie zwrotne
Przykład: Korygowanie błędów językowych (gramatyka, wymowa)
Myślenie - struktura (Kozielecki, 1997)
Myślenie
Carraher, Carraher i Schliemanna (1985), „codzienna” arytmetyka
Zadania izomorficzne, ale różnie reprezentowane
abstrakcyjne równanie matematyczne,
realistyczne zadanie tekstowe
transakcja kupna-sprzedaży
Wyniki:
w przypadku abstrakcyjnej formy zadania poprawność wykonania wyniosła 37%, kiedy było to zadanie tekstowe - 74% , a gdy przybrało postać transakcji kupna-sprzedaży - 96%.
Myślenie a rozumowanie
Rozumowanie jest procesem formułowania wniosku w oparciu o przesłanki, czyli z wykorzystaniem uprzednio nabytej lub powszechnie dostępnej wiedzy.
Rozumowanie formalne
Przesłanki są dane explicite
Rozumowanie nieformalne
Przesłanki są domyślne, ukryte
Rodzaje rozumowań
Dedukcyjne
Od ogółu do szczegółu
Indukcyjne
Od szczegółu do ogółu
Abdukcyjne
szczegół prawo ogólne szczegół
Przez analogię
Od szczegółu do szczegółu
Dedukcja
Sylogizm
Przesłanki:
1. Jan jest starszy od Stefana
2. Stefan jest młodszy od Kazia
Kto jest najstarszy?
Wniosek: …
Sylogizm
Cole i in. (1971) - badania wśród Kpelle z Liberii
Zadanie:
Flumo i Yakpalo zawsze razem piją sok trzcinowy.
Flumo pije sok trzcinowy.
Czy Yakpalo pije sok trzcinowy?
Przykłady odpowiedzi:
„W dniu, w którym Flamo pił sok trzcinowy, Yakpalo nie było w wiosce”,
„Yakpalo tutaj teraz nie ma. Dlaczego nie pójdziesz do niego i sam go nie spytasz?”.
Anegdota głosi, że kiedy eksperymentator chciał przejść do kolejnego pytania, jeden z badanych zapytał:
„Chwila, chcesz wiedzieć czy Yakpalo pije sok trzcinowy, czy nie chcesz?”.
Błędy w rozumowaniu dedukcyjnym
Błąd „atmosfery” (Woodworth i Sells, 1935)
Wszystkie A są B
Wszystkie C są B
Wniosek: wszystkie A są C
Niektórzy ludzie są leniwi
Niektóre mrówki są leniwe
Wniosek: niektórzy ludzie są mrówkami
Błąd atmosfery - 51-72% wszystkich błędów
Błąd inwersji terminów w przesłankach (Chapman i Chapman, 1959)
Wszystkie A są B
Wniosek: Wszystkie B są A
(to, że „wszyscy kawalerzy są mężczyznami” nie jest tożsame z tym, że „wszyscy mężczyźni są kawalerami”)
Wszyscy ludzie mają układ nerwowy
Mam układ nerwowy
Wniosek: jestem człowiekiem
(myśli rozwielitka)
Zgodność treści wniosku z wiedzą potoczną
Żaden ssak nie może oddychać pod wodą
Niektórzy ludzie, posługując się akwalungiem, oddychają pod wodą
więc
Niektórzy ludzie nie są ssakami.
Powyższy wniosek jest prawidłowy w świetle reguł logiki, ale nie jest zgodny z prawdą.
Potwierdzenie następnika i zaprzeczenie poprzednika
Jeśli nie zrobię badań, to nie napiszę magisterki w terminie
Nie zrobiłem badań. Wniosek: nie napisałem magisterki
Zrobiłem badania. Wniosek: napisałem magisterkę w terminie
Nie napisałem magisterki w terminie. Wniosek: nie zrobiłem badań
Napisałem magisterkę. Wniosek: zrobiłem badania
Rozumowanie poprawne
Jeśli A to B
A
Więc B (modus ponens)
Jeśli A to B
Nie B
Więc nie A (modus tollens)
Zadanie Wasona
Zadanie Wasona
metaanaliza: Oaksford i Chater, 1994
„A”? 89%
„7”? 62%
„4”? 25%
„D” 16%
Zadanie Wasona - wersja realistyczna
Griggs i Cox (1982)
Wyobraź sobie, że jesteś policjantem na służbie. Twoja praca polega na kontroli respektowania obowiązujących norm. Karty leżące przed tobą zawierają informacje o czterech osobach siedzących przy stole. Na jednej stronie karty podany jest wiek osoby, a na drugiej stronie - co dana osoba pije. Obowiązująca reguła jest następująca: Jeżeli osoba pije piwo, to musi mieć ukończone 18 lat. Wskaż kartę albo karty, które koniecznie musisz odwrócić, aby ustalić, czy reguła została naruszona.
efekt materiału tematycznego
Cosmindes (1989)
Mężczyźni pewnego plemienia w dniu ożenku oznaczani byli specjalnym tatuażem i otrzymywali dostęp do części wyspy, w której rosło ziele cassava (afrodyzjak). Reguła społeczna brzmiała wiec następująco:
„Jeżeli ktoś je ziele cassava, to ma na twarzy tatuaż”.
Okazało się, że pochwycono czterech mężczyzn, podejrzanych o nielegalne używanie cassavy. Pierwszy kręcił się w okolicy, w której rośnie ziele, a drugi w zupełnie innej części wyspy. O obu nie wiadomo, czy mają tatuaż. Kolejna dwójka pochwycona została z jakimś zielem (nie wiadomo jakim), ale tylko jeden z nich ma tatuaż.
mechanizm wykrywania oszustów
Wpływ wiedzy na rozumowanie
Evans, Barston i Pollard (1983)
(1) Żadne papierosy nie są tanie. Niektóre używki są tanie. Zatem, niektóre używki nie są papierosami
(2) Żadne używki nie są tanie. Niektóre papierosy są tanie. Zatem, niektóre papierosy nie są używkami
(3) Żadne używki nie są tanie. Niektóre papierosy są tanie. Zatem, niektóre używki nie są papierosami
(4) Żadne papierosy nie są tanie. Niektóre używki są tanie. Zatem, niektóre papierosy nie są używkami
logicznie uprawniony i prawdziwy,
uprawniony, ale fałszywy,
nieuprawniony, ale prawdziwy
nieuprawniony i fałszywy.
Wyniki badań:
(1) i (3) - 92%
(2) - 46%
(4) - 8 %
Błędy w rozumowaniu indukcyjnym
Wnioskowanie indukcyjne rozszerza naszą wiedzę w obliczu niepewności (Holyoak i Nisbett, 1988)...
...lecz wnioski formułowane na podstawie zawodnych heurystyk rozumowania charakteryzują się wysokim ryzykiem błędu.
Heurystyka to nieformalna, spekulatywna, uproszczona, albo skrótowa metoda wyciągania wniosków i podejmowania decyzji, charakteryzująca się pewnym ryzykiem zawodności.
Kahneman i Tversky, 1971
Heurystyka reprezentatywności
Zdarzenia bardziej reprezentatywne dla danego zbioru są oceniane jako częstsze, albo bardziej prawdopodobne
Np. prawdopodobieństwo kolejności urodzin DCDCDC jest oceniane jako większe niż DCCCCD (przez ponad 80% badanych).
Złudzenie gracza
Heurystyka dostępności
Zdarzenia łatwiej dostępne poznawczo są oceniane jako częstsze, albo bardziej prawdopodobne
Np. szybkie szacowanie wartości iloczynów 8X7X6X5X4X3X2X1 jest różne od oszacowania wartości iloczynu 1X2X3X4X5X6X7X8 (średnio: 2250 do 512, a w rzeczywistości wynosi on 40320)
Heurystyka zakotwiczenia
Zmiana oszacowań nieznanych wartości w zależności od danych wyjściowych
Np. Ile krajów afrykańskich należy do ONZ? - mniej czy więcej niż 10% albo 25%. W pierwszym przypadku badani szacowali, że krajów tych jest 25% a w drugim 65%.
Inny przykład:
1. W najsłabszym okresie w ciągu ostatnich pięciu lat indeks WIG nie przekroczył 15 tys. punktów (maj/czerwiec 2003). Jak myślisz, czy na przełomie maja i czerwca 1997 indeks WIG był wyższy, czy niższy niż 15 tys. punktów
2. W najlepszym okresie indeks WIG przekroczył 66 tys. punktów (maj/czerwiec 2007). Jak myślisz, czy na przełomie maja i czerwca 1997 indeks WIG był wyższy, czy niższy niż 15 tys. punktów?
Wgląd wsteczny
Przecenianie możliwości wystąpienia zdarzeń post factum, więc już po ich wystąpieniu
Np. „Wiedziałem, że on w końcu ją rzuci. To było jasne jak słońce”
Heurystyka symulacji
Podejmowanie działań na podstawie umysłowego scenariusza w którym przewiduje się ich konsekwencje
Wnioski:
Rozumowanie indukcyjne jest zawodne nie tylko ze swojej natury, ale głównie z powodu zawodnych heurystyk stosowanych przez ludzi
Błędy w rozumowaniu nie wynikają z niskiej inteligencji, lecz z ich uniwersalizmu, czyli tego, że są wspólne większości ludzi i nieprzypadkowe (Necka, 1996)
Zadanie
Samuraj, stoczywszy zaciętą walkę, został pojmany przez wrogów. W czasie potyczki wykazał się tak wielką walecznością, że na dowód uznania pozwolono mu wybrać rodzaj śmierci.
Powiedziano mu mianowicie:
„Możesz powiedzieć tylko jedną myśl. Jeśli będzie to prawda, zostaniesz ścięty. Jeśli powiesz kłamstwo, powiesimy cię.”
Samuraj powiedział jedno zdanie i wpuszczono go wolno. Co takiego powiedział ten dzielny i mądry wojownik?
…
10
Wyszukiwarka