Mikroekonomia (mikro - mały) zajmuje się działaniem „małych” podmiotów (indywidualnych), takich jak: konsumenci, przedsiębiorcy, pracownicy, rynki dóbr, rynki czynników produkcji itp., które funkcjonują w ramach gospodarki narodowej.

Bada przesłanki i czynniki wpływające na dokonywanie wyborów i podejmowanie decyzji alokacyjnych w mikroskali, a także procesy - w których owe niezliczone „małe” decyzje łączą się wyznaczając reakcje grupowe i działania całej gospodarki.

Badaniom tym służą analizy szczególnie ważkich 3. grup problemów:

- wykorzystywania mechanizmu rynkowego (cenowego) przez podmioty gospodarcze w procesie alokacji zasobów;

- wyboru przez konsumentów - kierujących się subiektywnym pojęciem korzyści - poziomu konsumpcji i oszczędności oraz podaży pracy;

- wyboru przez przedsiębiorców - kierujących się zasadą maksymalizacji zysku - poziomu produkcji dóbr i usług oraz popytu na czynniki produkcji.

Ogół powyższych problemów rozwiązywanych jest przez rynek toteż stwierdza się ogólnie, że przedmiotem mikroekonomii jest funkcjonowanie rynków:

- badanie zachodzących na nich procesów, występujących elementów składowych i czynników;

- analiza zależności oraz zachowań działających w obrębie rynku podmiotów, uzewnętrzniających się w ich decyzjach ekonomicznych.. (często sprzecznych i konfliktogennych…).

W wyniku teorie mikroekonomii służą nie tylko do porządkowania i wyjaśniania rzeczywistości gospodarczej, wykrywania występujących zależności, ale i do formułowania przewidywań.

Analiza marginalna - gł. „narzędzie” mikroekonomii: rozumowanie i posługiwanie się kategoriami marginalnymi (krańcowymi).

Zmiana decyzji alokacyjnej zasobów, czyli dokonanie innego (nowego) wyboru, oznacza również zmianę korzyści i kosztów.

- zmianie rozmiarów działalności o jednostkę towarzyszy wzrost lub spadek korzyści - jej konkretną wielkość nazywamy korzyścią marginalną lub krańcową (zyskiem marginalnym -ZM, zadowoleniem marginalnym).

- konkretny dodatkowy koszt powstały przy zmianie działalności o jednostkę nazywamy kosztem marginalnym (KM).

- przychód (utarg) marginalny jest to wzrost przychodów całkowitych wywołany wzrostem produkcji o jednostkę;

- koszt marginalny jest to wzrost kosztów całkowitych wywołany wzrostem produkcji o jednostkę danego dobra.

rozwiązanie optymalne: takie, przy którym różnica między całkowitymi korzyściami i kosztami zmiany decyzji byłaby największa.

- Jak je uzyskać ?? dążąc do optimum należy zmieniać poziom działalności dopóty, dopóki korzyści wynikające z tej zmiany (korzyści marginalne) nie zrównają się z kosztami, jakie zmiana ta pociąga za sobą (koszty marginalne).

Wnioski:

- Jeśli korzyści marginalne są większe od kosztów marginalnych,wówczas należy rozwijać realizowaną działalność gospodarczą.

- W sytuacji odwrotnej: koszty marginalne większe od korzyści, należy ograniczać rozmiary działalności gospodarczej.

Czyli:

* dopóki przychód (utarg) marginalny jest większy od kosztu marginalnego, dopóty przedsiębiorstwo powinno zwiększać rozmiary produkcji (każda dodatkowo wytworzona i sprzedana jednostka dobra bardziej powiększa całkowite przychody aniżeli całkowite koszty, co jest równoznaczne ze wzrostem zysków przedsiębiorstwa);

* kiedy zaś koszt marginalny jest większy od przychodu marginalnego, każda następna wytworzona jednostka produktu zmniejsza sumę zysku.

Nadwyżka ZM (korzyści) nad KM zanika wraz ze wzrostem poziomu działalności gospodarczej.

W miarę powiększania rozmiarów działalności zmniejszają się korzyści marginalne, natomiast koszty marginalne - rosną. (Przy spadku poziomu działalności rosną korzyści marginalne, natomiast koszty marginalne - zmniejszają się).

Prawo malejących korzyści marginalnych (malejących przychodów): w pewnym momencie procesu produkcyjnego, dodatkowa produkcja otrzymana z kolejnej jednostki nakładu zaczyna maleć !

Odnosi się również do konsumpcji: wraz ze wzrostem rozmiarów konsumpcji maleją korzyści (zadowolenie) osiągane ze zwiększenia spożycia o dodatkową jednostkę - maleją korzyści marginalne ! (przy b. wysokim poziomie konsumpcji korzyści marginalne będą wynosiły „0”, a dalsze zwiększanie konsumpcji zacznie przynosić zadowolenie ujemne, czyli niezadowolenie).

Prawo rosnących kosztów marginalnych: powyżej pewnego poziomu wytwarzania coraz większa ilość nakładów wymagana będzie do uzyskiwania takiej samej produkcji jak poprzednio, bo coraz mniej produkcji uzyskuje się z każdej dodatkowej jednostki nakładu.

Decyzje zmierzające do maksymalizacji korzyści podejmowane są przez podmioty gospodarcze w sposób racjonalny.

* Racjonalność postępowania: podmiot zbiera i analizuje (przetwarza rozumowo) wszystkie informacje niezbędne do podjęcia decyzji (zakładając, że posiada wszystkie konieczne informacje dla podjęcia decyzji, a ponadto że jest zdolny do właściwego ich przetworzenia).

* Racjonalność rzeczywista dot. wyniku wyboru; traktuje wybór jako racjonalny wówczas, kiedy wybrane rozwiązanie prowadzi dokładnie do maksymalizacji korzyści.

* Racjonalność proceduralna dot. procesu wyboru, traktuje wybór jako racjonalny wówczas, kiedy podmioty gospodarcze (ludzie) wybierają metody działania przybliżające do osiągnięcia maksymalnych korzyści ze swojej działalności w danych warunkach.

* Działalność ludzi w praktyce gospodarczej polega bardziej na przybliżaniu się do optimum, aniżeli na jego realizacji (stąd ryzyko..).

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

CENY a PRZYCHODY

Cena (absolutna) - wartość dobra (produktu, usługi) wyrażona w pieniądzu.

Cena relatywna - porównana (odniesiona) do cen innych dóbr.

Ceny decydują o korzyściach z produkcji, czyli o przychodach.

Kategorie przychodu:

--Przychód całkowity (PC_p) - to ogólny napływ środków pieniężnych ze sprzedaży. Równy jest iloczynowi ilości sprzedanych jednostek dobra (Qd - np. butów) i cenie dobra (p).

Czyli: PC_p = Qd * p.

--Przychód przeciętny (PP_p) - oznacza średni przychód uzyskiwany ze sprzedaży jednostki towaru; jest równy ilorazowi przychodu całkowitego (Pc_p) i ilości sprzedanych jednostek towaru (Qd).

Czyli: PP_p = PC_p/Qd. (= p ??)

--Przychód marginalny (PM_p) - oznacza wzrost przychodu całkowitego wywołany wzrostem sprzedaży o jednostkę; jest on równy ilorazowi zmiany przychodu całkowitego (ΔPCp) i zmiany sprzedaży (Δ Qd).

Czyli: PM_p = Δ PC_p / ΔQd.

Prawo popytu: wraz ze wzrostem ceny produktu -”ceteris paribus”- (np. dot. dochodu) zmniejsza się popyt na ten produkt, a wraz ze spadkiem ceny - popyt wzrasta.

Funkcja popytu: zależność odwrotna między zmianami cen i zmianami popytu. Graficznie prezentuje ją krzywa popytu: każda zmiana ceny (wzrost lub spadek) powoduje przemieszczanie się popytu wzdłuż danej krzywej.

Elastyczność cenowa popytu (E_p): krótkookresowa zależność między ceną a popytem mierzona stosunkiem względnej zmiany popytu do względnej zmiany ceny (jest to po prostu reakcja konsumenta na zmianę ceny na rynku).

Przypadki elastyczności cenowej popytu: (a rodzaj produkcji).

- popyt elastyczny - gdy względne zmiany w popycie są znacznie większe od względnych zmian w cenie. Czyli zmiana ceny o 1% powoduje większą niż 1% zmianę wielkości popytu. Reakcja konsumenta na zmianę ceny jest w tym przypadku silna, co oznacza, że wyższa cena zmniejsza przychód ze sprzedaży, niższa - zwiększa.

- popyt jednostkowo elastyczny (neutralny: E_p = - 1) - gdy względne zmiany w popycie są takie same jak względne zmiany ceny. Oznacza to, że 1% zmiana ceny powoduje 1% zmianę popytu; przychód pozostaje stały.

- popyt nieelastyczny - względne zmiany w popycie są mniejsze od względnych zmian w cenie; zmiana ceny o 1% powoduje mniejszą niż 1% zmianę popytu. Reakcja konsumenta na zmianę ceny jest w tym przypadku słaba, co oznacza, że wyższa cena zwiększa przychód, natomiast cena niższa - zmniejsza. ( Co produkujemy ?! ).

Skutki ujemnej korelacji między ceną i wielkością popytu:

- Efekt substytucji - gdy na skutek wzrostu ceny mniejsza liczba klientów może zakupić dane dobro (lub ci sami klienci kupują go odpowiednio mniej), przenosząc zapotrzebowanie na inne, zbliżone użytkowo, lecz relatywnie tańsze grupy towarowe.

- Efekt dochodowy ruchu cen - tożsamy ze zmianą siły nabywczej dochodu konsumenta: za tę samą kwotę może on kupić odpowiednio mniej lub więcej interesującego go towaru.

Procesy dostosowawcze: cen, popytu i podaży.

W reakcji na zmiany cen - ilości nabywanych towarów (popyt) i sprzedawanych (podaż) zmieniają się w odwrotnym kierunku. Krzywe popytu i podaży muszą więc przeciąć się w pewnym miejscu - przy określonej cenie rynkowej i ilości dóbr.

Punkt przecięcia się krzywych wyznacza równowagę rynkową, czyli sytuację, w której podaż odpowiada bezpośrednio popytowi, kształtując równowagę ilości oferowanych i nabywanych produktów; są to ilości równowagi.

Cenę, przy której rozmiary popytu zrównują się z rozmiarami podaży nazywamy ceną równowagi rynkowej (tzw. cena czyszczącej - bo „oczyszcza” rynek z nadwyżki popytu lub podaży).

Do równowagi rynkowej dochodzi więc przy tych cenach i ilościach dóbr, przy których oczekiwania nabywców zrównają się z ofertą dostawców; tym samym działające na rynku siły równoważą się. Wobec tego ani cena, ani ilość produktu na rynku nie przejawiają - ceteris paribus - żadnej tendencji do zmian.

Natomiast przy każdej cenie różnej od ceny równowagi, albo gdy jakiś czynnik zewnętrzny (pozacenowy) spowoduje przesunięcie krzywej popytu czy podaży, zachodzić będzie niespójność między sprzedawcami i nabywcami. W wyniku na rynku pojawi się nadwyżka lub niedobór danego dobra - dwa rodzaje nierównowagi rynkowej.

Nadwyżka rynkowa jest ilością, o którą wielkość podaży towaru przewyższa wielkość popytu przy danym poziomie ceny.

Niedobór rynkowy stanowi ta ilość towaru, o którą wielkość popytu nań przekracza wielkość jego podaży przy danej cenie.

ISTOTA MECHANIZMU RYNKOWEGO

W gospodarce wolnorynkowej (wolnokonkurencyjnej)^X nadmiar (nadwyżka) lub niedobór (brak) dóbr (produktów, usług) na rynku mają charakter względny. Występują one przy określonych cenach i zanikają w miarę doprowadzania cen - odpowiednimi decyzjami sprzedających i kupujących - do stanu (punktu) równowagi. Zjawiska te noszą miano mechanizmu rynkowego; wynikają z nich dwa ważkie stwierdzenia:

1/ Podstawą mechanizmu rynkowego w mikroskali jest prawo popytu i podaży, określające wzajemną zależność między ceną, popytem i podażą towaru.

2/ Działanie mechanizmu rynkowego polega na tym, że jakakolwiek nierównowaga między elementami rynku (ceną, popytem i podażą) uruchamia automatycznie reakcje sprzedających i kupujących na rzecz przywrócenia równowagi popytu i podaży, osiąganej przy cenie równowagi rynkowej.

^X We współczesnej praktyce dominuje typ regulowanej przez państwo (interwencjonizm..) gospodarki rynkowej, opartej ponadto na różnych formach konkurencji. W wyniku w mechanizmie rynkowym mogą występować trzy rodzaje cen:

- ceny wolnorynkowe, które wyznacza rynek na podstawie działania prawa popytu i podaży (np. w handlu detalicznym);

- ceny urzędowe, ustalane przez organa administracji państwowej (ceny maksymalne lub minimalne z pominięciem mechanizmu rynkowego);

- ceny regulowane, ustalane przez grupy przedsiębiorstw wykorzystujących swoją pozycję rynkową.

Równowaga rynkowa a równowaga makroekonomiczna.

Nie są to identyczne rodzaje równowagi. Popyt rynkowy [DD] na dany produkt lub usługę nie jest tożsamy z globalnym popytem [AD].

Popyt rynkowy to zależność pomiędzy ceną danego [konkretnego] produktu a ilością, którą konsumenci są skłonni i są w stanie kupić w danym czasie.

Popyt globalny (zagregowany) to funkcja (krzywa) wyrażająca zależność między ogólnym poziomem cen [indeksem cen wszystkich dóbr] a całkowitą ilością dóbr [czyli wielkością PKB], którą konsumenci, przedsiębiorstwa i rząd chcą kupić w danym czasie.

Czyli: krzywa popytu rynkowego odnosi cenę danego dobra do poziomu jego konsumpcji [nabycia]. Krzywa globalnego popytu odnosi ogólny poziom cen do globalnych wydatków na produkcję krajową.

Podaż rynkowa [SS] także nie jest tożsama z globalną podażą [AS].

Podaż rynkowa - ilość dóbr wytworzonych i oferowanych na rynku przez producenta przy różnym poziomie cen (zależność dodatnia - prawo podaży).

Podaż globalna (zagregowana) odnosi wytworzony PKB do ogólnego poziomu cen (indeksu cen); stanowi także dodatni związek między ogólnym poziomem cen a całkowitą ilością dóbr i usług wytworzonych w gospodarce (PKB) w danym czasie.

Konkretyzując: nie można mylić makroekonomicznych krzywych globalnego popytu (AD) i podaży (AS) z krzywymi mikroekonomicznymi: DD i SS.

Krzywe globalnego popytu i podaży pokazują mechanizm wyznaczania całkowitej produkcji (PKB) i ogólnego poziomu cen prowadzące do równowagi makro-, przy ceteris paribus ( czyli danych), np. podaży pieniądza, zasobów kapitału, stopy podatkowa, wydatków budżetowych, itd.

Krzywe rynkowego popytu i podaży pokazują relacje ilości i cen towarów, kształtujące równowagę rynkową danego produktu, podczas gdy np. PKB i ceny innych dóbr traktowane są ceteris paribus, czyli jako stałe dane.

Obie pary krzywych cechuje więc powierzchowne podobieństwo, jednakże wyjaśniają one bardzo odmienne zjawiska gospodarcze.

ISTOTA I RODZAJE UŻYTECZNOŚCI

Użyteczność - suma zadowolenia, jaką osiąga indywidualny konsument z konsumowania lub posiadania danego dobra.

Dwa rodzaje kategorii użyteczności:

- Użyteczność całkowita (UC) - suma użyteczności (zadowolenia) z konsumowanej ilości produktu lub usługi;

- Użyteczność marginalną (UM) - wyraża zadowolenie konsumenta ze zwiększenia (zmniejszenia) konsumpcji danego dobra o kolejną, dodatkową jednostkę.

Oznaczając przez Q_i ilość konsumowanego dobra „i” określamy: UC = Qi gdzie: i = 0....n. UM = Δ UC/ Δ Qi

Zależności ilości konsumowanego dobra i użyteczności:

- Użyteczność całkowita (UC) konsumpcji danego dobra rośnie (spada) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości konsumowanego dobra, ale wzrost ten napotyka granicę;

- Użyteczność marginalna (UM) zmniejsza się (rośnie) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości konsumowanego dobra.

W praktyce oznacza to, że użyteczność całkowita (UC) co prawda wzrasta w miarę zwiększania ilości konsumowanego dobra, ale jej wzrost jest jednak coraz wolniejszy. W pewnym momencie, po osiągnięciu znacznej ilości konsumpcji dobra (Q_xi) może wystąpić spadek użyteczności całkowitej.

U podstaw tego zjawiska leży fakt, iż w miarę zwiększania konsum-pcji - użyteczność każdej dodatkowo konsumowanej jednostki dobra jest coraz mniejsza, czyli maleje użyteczność marginalna (UM).

Cechy krzywych obojętności:

- mają nachylenie negatywne, tzn., że zwiększenie konsumpcji jednego dobra wymaga zmniejszenia konsumpcji innego;

- nie mogą przecinać się, co wynika z przechodniości preferencji;

- są wypukłe w stosunku do początku układu, co wynika z nienasyconości konsumenta;

- jest ich nieskończenie wiele, bowiem każda prezentuje inny stopień zadowolenia.

Krzywa obojętności określa wszystkie kombinacje konsumpcji dwóch dóbr, które dają konsumentowi takie samo zadowolenie.

Wynika z tego, że między tymi dwoma (grupami dóbr) dobrami istnieje zamienność czyli substytucyjność.

Miernikiem efektu substytucyjności dobra „X” przez dobro „Y” jest marginalna stopa substytucji (MSSxy).

MSS_xy określa jaką ilość dobra „Y” musi konsument poświęcić w celu zwiększenia konsumpcji dobra „X” o jednostkę, pozostając na tej samej krzywej obojętności (czyli nie zmieniając ogólnego poziomu zadowolenia).

MSS nie jest stała, przy jej kształtowaniu się występują dwie prawidłowości:

- przy niższym poziomie konsumpcji dobra „X” konsument skłonny jest poświęcić większą ilość jednostek dobra „Y” w celu zwiększenia spożycia „X” o dodatkową jednostkę;

- przy wyższym poziomie konsumpcji „X” konsument jest skłonny poświęcić mniej dodatkowych jednostek „Y” w celu zwiększenia konsumpcji „X” o jednostkę.

Z ww zależności wynika kolejna prawidłowość krzywej obojętności: malejąca marginalna stopa substytucji. Oznacza ona, iż zwiększając konsumpcję dobra „X”, konsument jest skłonny rezygnować z coraz mniejszych ilości dobra „Y” w zamian za wzrost spożycia dobra „X” o dodatkową jednostkę (zachowując identyczne zadowolenie).

Ograniczenia budżetowe wyboru konsumenta:

DP = Q_{x *} P_x + Q_{y *} P_y

gdzie: DP - stały dochód konsumenta w m-cu;

Q_x - ilość dobra konsumpcyjnego X;

P_x - cena rynkowa dobra X;

Q_y - ilość dobra konsumpcyjnego Y;

P_y - cena rynkowa dobra Y.

Optimum konsumenta

Zakłada się, że konsument działa zawsze w sposób racjonalny - czyli, że podejmując decyzje o konsumpcji konfrontuje on zawsze swoje preferencje dotyczące kombinacji konsumpcji dóbr z dyspozycyjnymi zasobami - czyli z faktycznymi możliwościami ich realizacji:

Oceny dokonanych wyborów można dokonać, nakładając na linię budżetu krzywe obojętności obrazujące różne kombinacje dóbr dające to samo zadowolenie.

Optimum konsumenta - wyznacza punkt styczności linii budżetowej z krzywą obojętności znajdującą się najdalej od początku układu współrzędnych. jest to stan - nazywany równowagą konsumenta - przy którym konsument nie jest zainteresowany w zamianie osiągniętej kombinacji konsumowanych dóbr, jest to najlepsze z możliwych połączenie pragnień i możliwości konsumenta.

Tworzy ja sytuacja umożliwiająca konsumentowi osiągniecie maksymalnych korzyści z konsumpcji.

Kapitał przeznaczony przez producenta na proces produkcji przechodzi

przez trzy fazy obiegu:

- faza I: zakup czynników produkcji; kapitał występuje w formie pieniężnej (PN₁) - jest to tzw. pierwotny kapitał pieniężny;

- faza II: produkcja dóbr ; kapitał występuje w formie rzeczowej, w postaci surowców, maszyn, siły roboczej, itd.;

- faza III: sprzedaż wytworzonych dóbr; kapitał ponownie przybiera postać pieniężną (PN₂) - jest to tzw. wtórny kapitał pieniężny.

W praktyce gospodarczej różnica między PN₂ i PN₁ może być dodatnia, ujemna lub równa zeru, co ma podstawowe znaczenie dla stopnia rentowności produkcji. W przedsiębiorstwie oznacza to:

- PN₂ - PN₁ > 0 - powstaje zysk z działalności produkcyjnej;

- PN₂ - PN₁ < 0 - oznacza stratę z działalności produkcyjnej;

- PN₂ - PN₁ = 0 - działalność bez zysków i bez strat.

Wniosek: zadanie producenta (menedżera) polega na takim wyborze kombinacji nakładów na produkcję i efektów z produkcji, aby różnica między przychodami (PN₂) i nakładami (PN₁) - oznaczająca zysk ogólny (brutto) - była dodatnia i możliwie maksymalna.

Ranga zysku wynika z jego bezpośredniego związku z podstawowymi funkcjami działalności przedsiębiorstwa, a mianowicie:

- zysk wpływa na możliwości inwestycyjne i bezpieczeństwo ekonomiczne firmy;

- wielkość i podział zysku określają stopień samofinansowania przedsięwzięć produkcyjnych;

- zysk wywiera wpływ na wielkość zatrudnienia;

- osiąganie zysku jest podstawową motywacją dla producenta.

FUNKCJE PRODUKCJI

Q = f ( F₁, F₂, …., F_n ) gdzie: Q - wielkość produkcji; F - czynniki produkcji.

Jednoczynnikowe funkcje produkcji: (1) Q = f₁( L); (2) Q = f₂ ( K )

gdzie: L - zatrudnienie; K - kapitał.

Wieloczynnikowa (dwuczynnikowa) funkcja produkcji: Q = f ( L, K ).

√ Produkt przeciętny (pracy): PP_L = PC

L

√ Produkt marginalny (pracy): PM_L = ∆ PC

∆ L

Graficzna prezentacja PC, PP, PM oraz zależności między nimi

Zależności między produktem całkowitym (PC), przeciętnym (PP) i produktem marginalnym (PM) stanowić mogą podstawę podziału procesu produkcji - zależnie od nakładu czynnika - na trzy etapy:

- I-szy, w którym nakład czynnika zmiennego rośnie od zera do takiej wielkości, przy której PP osiąga max. W etapie tym sukcesywnie wrasta więc PP, bowiem PM > PP. W wyniku następuje dynamiczny wzrost PC.

- II-gi etap stanowi taki przedział nakładu czynnika zmiennego, w ramach którego PP spada; maleje również PM, ale pozostaje ciągle jeszcze dodatni. W efekcie wzrost PC jest zdecydowanie wolniejszy.

- III-ci etap odznacza się ciągłym spadkiem PP bowiem PM przybiera nawet wartości ujemne. W konsekwencji spada również PC.

Zależności między produkcją przeciętną i marginalną.

Między poszczególnymi, wymienionymi powyżej funkcjami, istnieją określone zależności:

1. produkcja marginalna jest większa od produkcji przeciętnej wtedy, gdy produkcja przeciętna wzrasta:

PM > PP მ PP Ⴍ

2. produkcja marginalna jest mniejsza od produkcji przeciętnej wtedy, gdy produkcja przeciętna maleje:

PM < PP მ PP Ⴏ

3. produkcja marginalna jest równa produkcji przeciętnej wtedy, gdy produkcja przeciętna osiąga swoje maksimum:

PM = PP მ PP = max

4. produkcja marginalna jest dodatnia wtedy, gdy produkcja całkowita wzrasta:

PM > 0 მ PC Ⴍ

5. produkcja marginalna jest ujemna wtedy, gdy produkcja całkowita maleje:

PM < 0 მ PC Ⴏ

6. produkcja marginalna est równa zero wtedy, gdy produkcja całko­wita osiąga swoje maksimum:

PM = 0 მ PC = max

Zależności między wymienionymi funkcjami produkcji wynikają z prawa malejącej produkcji marginalnej (prawa malejących przycho­dów krańcowych).

Efekty skali produkcji

Tak jak prawo malejących przychodów krańcowych odnosi się do analizy procesu produkcji w krótkim okresie, tak efekty skali pro­dukcji odnoszą się do procesów produkcji w długim okresie, w których wszystkie czyn­niki są zmienne, a zmiany dokonują się według stałych proporcji, bez względu na to, czy dany proces produkcji charakteryzuje wysoka praco-, czy kapitałochłonność. Wyróżnia się:

1. Stałe efekty skali produkcji - wszystkie czynniki produkcji zmie­niają się proporcjonalnie i produkcja zmienia się w tej samej pro­porcji. Oznacza to np., że podwojeniu nakładów czynni­ków produkcji towarzyszy dwukrotny wzrost produkcji.

2. Malejące efekty skali produkcji - wszystkie czynniki produkcji zmieniają się
   proporcjonalnie, natomiast produkcja zmienia się mniej niż proporcjonalnie. Występuje to wtedy, gdy podwojeń u nakładów czynników produkcji towarzyszy mniejszy niż dwukrot­ny wzrost produkcji.

3. Rosnące efekty skali produkcji - wszystkie czynniki produkcji zmieniają się
   proporcjonalnie, natomiast produkcja zmienia się więcej niż proporcjonalnie. Występuje to wtedy, gdy podwojeń u nakładów czynników produkcji towarzyszy większy niż dwukrotny wzrost produkcji.

IZOKWANTY PRODUKCJI

Założoną wielkość produkcji można zrealizować przy różnych proporcjach nakładów czynników. Te możliwości obrazuje izokwanta produkcji

( krzywa jednakowego produktu).

IZOKWANTA (krzywa jednakowego produktu)

Izokwanta produkcji - krzywa przedstawiająca wszystkie możliwe kombinacje czynników produkcji dające taką samą wielkość produkcji.

• Izokwant produkcji może być bardzo wiele (rys.)

Izokwanta Q₁ przedstawia wszystkie efektywne kombinacje K i L, które dają taki sam poziom produkcji Q₁. Natomiast izokwanta Q₂ przedstawia wszystkie kombinacje K i L dające poziom produkcji Q₂, przy czym Q₂ > Q₁.

• Przemieszczając się wzdłuż izokwanty (A Ⴎ B) zmianie ulegają kombinacje kapitału i pracy, czyli proporcje i wielkości nakładów czynników, a także proporcje między czynnikami. Poziom produkcji (Q) = constans.

Malejąca MSTS (marginalna stopa technicznej substytucji)

Z ruchem wzdłuż izokwanty wiąże się wzrost jednego i spadek drugiego czynnika przy zachowaniu takiego samego poziomu produkcji.

MSTS - marginalna stopa technicznej substytucji - stosunek, zgodnie z którym można zastąpić jeden czynnik produkcji drugim czynnikiem tak, aby wielkość produkcji nie uległa zmianie.

Np. marginalną stopę substytucji kapitału przez pracę wyraża relacja:

-- ၄ K/ ၄ L = MSTS = PM_L / PM_K

Okazuje się, że w miarę wzrostu L i spadku K coraz trudniej jest zastępować kapitał przez pracę, ponieważ w rezultacie ciągłego zwiększania czynnika pracy - jego produkt marginalny (PM_L) zmniejsza się w stosunku do produktu marginalnego kapitału (PM_K).

Izokoszta (linia jednakowego kosztu)

Przedsiębiorca ma ograniczony i ściśle określony zasób środków finansowych na zakup czynników produkcji (PN₁). W takiej sytuacji będzie on dążył do nabycia za posiadane (dostępne, z góry przewidziane, maksymalne) środki takiego zestawu czynników, które przyniosą maksymalną produkcję.

Rozważmy te możliwości, tworząc równanie kosztów. Obejmie ono zakup: L i K oraz PN₁ (TC).

Oznaczając przez „L” - ilość zatrudnionych pracowników, przez „w” - cenę płaconą za usługę jednostki czynnika pracy (czyli - płacę), otrzymamy wydatek (koszt) na zakup czynnika pracy jako iloczyn: w _* L.

Podobnie, oznaczając prze „K” - ilość jednostek kapitału, zaś przez „r” - cenę jednostki kapitału, wydatek na zakup czynnika kapitału stanowi iloczyn: r _* K.

Z kolei oznaczając przez „TC” - całkowity wydatek na czynniki produkcji, otrzymujemy równanie kosztów w postaci:

TC = w _* L + r _* K = PN₁

Równanie kosztów jest równaniem liniowym o dwóch zmiennych: K i L. Możemy przedstawić je na wykresie w postaci prostej, na której koszty całkowite są stałe. Prosta ta nosi nazwę linii jednakowego kosztu - izokoszty.

Optimum ekonomiczne producenta

Na podstawie ww rozważań można poszukiwać optimum ekonomicznego technologii wytwarzania założonego produktu, czyli najbardziej efektywnej kombinacji czynników produkcji. W tym celu zestawia się izokwanty produkcji z izokosztą - linią jednakowego kosztu, czyli porównuje się to, co technicznie możliwe (izokwanty produkcji) z tym, co jest dostępne (linia jednakowego kosztu).

Przedsiębiorstwo osiąga optimum ekonomiczne czyli stan równowagi tylko w punkcie styczności (pkt. A) linii jednakowego nakładu z jedną izokwantą produkcji - Q₂.

Uwagi:

• tylko w tym punkcie przedsiębiorstwo osiąga najniższe koszty wytwarzania jednostki produktu dzięki najlepszej kombinacji czynników wytwórczych;

• tylko w tym punkcie przedsiębiorstwo osiąga najwyższy zysk (bo koszty są najniższe) i maksymalna produkcję z zainwestowanego kapitału.

Wszystkie inne kombinacje zestawienia czynników produkcji nie są optymalne:

• rozwiązania leżące powyżej Q₂ (np. Q₃) są niedostępne, bo przekraczają możliwości finansowe przedsiębiorstwa,

• rozwiązania leżące poniżej Q₂ (np. leżące na Q₁) oznaczają niewykorzystanie możliwości finansowych przedsiębiorstwa (bardziej kosztowna metoda), ponieważ ustalenie proporcji np. w punkcie B oznacza produkcję mniejszą od maksymalnie możliwej przy danych środkach.

Założenia modelu konkurencji monopolistycznej.

(Elementy konkurencji doskonałej i monopolu pełnego - E. Chamberlin, J. Robinson).

1/ Produkty na rynku są zróżnicowane i posiadają bliskie substytuty.

Na rynku konkurencji monopolistycznej producenci sprzedają zróżnicowane produkty będące bliskimi substytutami. Np. dwa proszki do prania występujące pod różnymi markami i w różnych opakowaniach są odmiennymi produktami, pomimo że ich skład chemiczny może być jednakowy. Podobnie „różnią się” i są substytutami dwa identyczne ubrania, jeśli jedno z nich sprzedawane jest w normalnym sklepie, drugie zaś w domu mody.

2/ Swoboda wchodzenia na rynek i opuszczania rynku.

Założenie to - identyczne jak w modelu konkurencji doskonałej - oznacza brak barier wejścia na dany rynek lub bariery te nie są trudne do pokonania.

3/ Wielu sprzedających i kupujących.

Podobnie jak w modelu konkurencji doskonałej na rynku konkurencji monopolistycznej występuje wielu producentów (sprzedających) i wielu kupujących.

4/ Pełna informacja o rynku.

Podmioty funkcjonujące na rynku monopolistycznym dysponują wiedzą o rywalach, oferowanych przez nich produktach, cenach tych produktów itp.

Wniosek: gałąź, w której panuje konkurencja monopolistyczna składa się z wielu dostawców wytwarzających produkty, będące bliskimi substytutami.

Każde z przedsiębiorstw ma ograniczoną możliwość wpływania na ceny własnych produktów.

Istnieje swoboda wchodzenia na rynek i opuszczania rynku, przy tym podmioty działające na rynku konkurencji monopolistycznej dysponują pełną wiedzą (informacją) o tym rynku i produktach na nim występujących.

KRZYWE POPYTU W KONKURENCJI MONOPOLISTYCZNEJ

Przedsiębiorstwo działające w warunkach konkurencji monopolistycznej może napotykać dwie różne krzywe popytu.

Jedna krzywa charakteryzuje się tym, że zmianie ceny produktu danej firmy nie towarzyszą zmiany cen produktów przedsiębiorstw konkurencyjnych. Jest to indywidualna krzywa popytu.

Druga krzywa popytu powstaje wówczas, kiedy w odpowiedzi na zmianę ceny produktów przedsiębiorstwa, konkurenci także zmieniają ceny swoich produktów. Powstaje wówczas ogólnorynkowa krzywa popytu.

Założenia modelu oligopolu

(A. Cournot ,F. Edgeworth, P. Sweezy, E. Chamberlain).

1/ Produkty na rynku są jednorodne lub zróżnicowane.

Na rynku oligopolistycznym firmy mogą produkować jednorodne lub zróżnicowane produkty. Najczęściej jednak wytwarzają produkty różnorodne będące w stosunku do siebie bliskimi substytutami. (Np. produkcja maszyn, samochodów, komputerów itp.)

2/ Niewielka liczba producentów-sprzedawców i wielu kupujących !

Skutki: przy małej liczbie producentów danego produktu, każda decyzja danej firmy wpływająca na wielkość sprzedaży zauważana jest przez konkurentów, którzy mogą przedsięwziąć kroki dostosowawcze. Dlatego istotną cechą oligopolu jest uwzględnianie we własnej koncepcji działania - reakcji firm konkurencyjnych.

3/ Ograniczony dostęp do rynku.

Dostęp na rynek oligopolistyczny utrudniony jest głównie przez czynniki natury technologicznej i przez koszty produkcji. W dziedzinach opanowanych przez oligopole (produkcja samochodów, papierosów, maszyn itp.) niezwykle trudnymi do pokonania barierami wejścia na rynek są zasoby finansowe potrzebne na uruchomienie produkcji w skali umożliwiającej konkurencje.

4/ Pełna informacja o rynku.

Podobnie jak w poprzednich formach rynku przyjmuje się, że podmioty funkcjonujące w warunkach oligopolu posiadają pełną wiedzę o konkurentach i ich produktach.

Wniosek - osobliwość oligopolu: każdy jego uczestnik musi uwzględniać wpływ własnych działań na decyzje stosunkowo nielicznych rywali, a z drugiej strony - własne decyzje (dot. np. wielkości produkcji) determinowane są przypuszczeniami nt. reakcji rywali.

W wyniku krzywa popytu na wyroby każdego oligopolisty zależy m.in. od reakcji konkurentów; poszczególni producenci muszą więc prognozować co zrobią ich konkurenci.

ZAŁAMANA KRZYWA POPYTU W OLIGOPOLU

Założenia:

• współzależność między oligopolistami polega na tym, iż jeśli jedno
  z przedsiębiorstw oligopolu podnosi cenę na swoje produkty, pozostali producenci nie podnoszą swoich cen (lub zwiększają je w mniejszym stopniu) w nadziei przyciągnięcia dodatkowych kupujących:

• jeżeli jeden z oligopolistów obniża cenę, wówczas konkurenci także obniżają swoje ceny, chroniąc się przed utratą klientów,

Powyższe reakcje oligopolistów powodują, że krzywa popytu przedsiębiorstwa traci ciągłość (załamuje się). W rezultacie także krzywa przychodu marginalnego staje się nieciągła.

• krzywa DD odpowiada relacjom cena-wielkość sprzedaży w sytuacji, kiedy wszystkie przedsiębiorstwa podnoszą lub obniżają swoje ceny,

• krzywa dd wyznacza popyt na produkty przedsiębior­stwa wówczas, kiedy tylko jedno przedsiębiorstwo zmienia cenę swoich produktów, natomiast konkurenci nie zmieniają swoich cen,

• P₀ i Q₀ są wielkościami maksymalizującymi zysk przedsiębiorstwa.

Wnioski:

• jeżeli przedsiębiorstwo podniesie cenę powyżej P₀, wtedy, zgodnie z zało­żeniem, konkurenci nie podnoszą cen na swoje produkty w wyniku czego popyt na produkty przedsiębiorstwa spadnie znacząco (właściwą krzywą popytu przedsiębiorstwa dla cen większych od P₀ jest dE (odcinek krzywej dd),

• w wypadku obniżenia ceny poniżej P₀ konkurenci także obniżają ceny swoich produktów i wzrost po­pytu na produkty przedsiębiorstwa jest mniejszy, niż gdyby konkurenci nie obniżyli swoich cen (właściwą krzywą popytu przedsiębiorstwa dla cen mniejszych od P₀ jest ED (odcinek krzywej DD).

FORMY INSTYTUCJONALNE POROZUMIEŃ MONOPOLOWYCH.

1. Poole i ringi - tworzone przez firmy w celu zrealizowania konkretnego przedsięwzięcia i osiągnięcia korzyści monopolistycznych. Firmy wchodzące w skład poolu lub ringu ustalają np. wspólną politykę cenową, dzielą rynek zbytu produktów itp. Porozumienia tego typu są dość luźne, tymczasowe i z reguły ulegają rozwiązaniu po realizacji przedsięwzięcia.

2. Kartel - organizacja niezależnych producentów zmierzających do wykluczenia konkurencji między sobą. Z reguły służy temu regulacja udziałów w rynku, poziomów produkcji i skali cen, a nawet koordynacja planów inwestycji. W skład kartelu mogą wchodzić firmy krajowe, zagraniczne, a nawet instytucje rządowe.

Zasadniczym celem umowy kartelowej jest podniesienie cen i zysków ponad poziom wolnokonkurencyjny, czyli osiąganie zysków monopolowych. Uczestnicy kartelu wyznaczają odpowiednie kontyngenty produkcji dla każdej firmy i określają cenę sprzedaży. Podział zysków jest zazwyczaj funkcją przyznanych kontyngentów produkcyjnych lub rynkowych. Z tego powodu forma ta narażona jest na braki wewnętrznej spójności, bowiem firmy walczą o przydziały kontyngentów, o wielkość udziałów rynkowych i podział wspólnie osiąganych zysków.

(Najsłynniejszym kartelem współcześnie jest OPEC powołana w 1973 r.; jej członkowie regularnie ustalają poziom wydobycia i ceny ropy).

3. Syndykat - powstaje w wyniku umowy firm, które ustalają wspólną politykę sprzedaży lub zakupu produktów. Syndykat spełnia więc rolę wspólnego biura handlowego firm, które w ich imieniu i interesie prowadzi odpowiednią politykę cen i zbytu; czasem wyznacza także udziałowcom odpowiednie limity produkcyjne, co umożliwia kontrolę rozmiarów podaży.

Poole, ringi, kartele i syndykaty nie są związkami trwałymi. Firmy wchodzące w tego typu porozumienia pozostają niezależnymi podmiotami gospodarczymi, zachowują odrębność własnościową i nie tracą niezależności prawnej. Toteż w przypadku konfliktów na tle sprzeczności interesów łatwo dochodzi do rozpadu tych form instytucjonalnych.

Pozostałe rodzaje porozumień - jakościowo wyższe formy !

4. Trust - jest nową firmą powstała z połączenia dotąd samodzielnych przedsiębiorstw. Nawet ich akcjonariusze przekazują swoje udziały zarządowi trustu, otrzymując w zamian certyfikaty. W wyniku firmy wchodzące w skład trustu tracą niezależność ekonomiczną i prawną.

Trustem zarządza rada wykonawcza. Zyski wypracowane przez udziałowców spływają do centralnej kasy trustu, a rada dzieli je proporcjonalnie do udziałów poszczególnych firm.

5. Koncern - to zespół odrębnie działających firm, należących jednak do jednego właściciela. Typowy sposób jego powstania polega na tym, że duże, silne kapitałowo przedsiębiorstwo wykupuje akcje innych firm lub doprowadza do fuzji organizacyjnych, uzyskując kontrolę nad nimi.

Poszczególne firmy wchodzące w skład koncernu działają samodzielnie, ale centrala koncernu określa im zasięgi rynków zbytu i zaopatrzenia oraz określa długofalowe strategie rozwojowe. Ponadto cechą wielu koncernów są technologiczne powiązania pionowe przedsiębiorstw. Np. w skład koncernów naftowych wchodzą firmy poszukiwań i wydobycia ropy, rafinerie, przedsiębiorstwa dystrybucyjne itp. D stacji benzynowych włącznie.

6. Konglomerat - forma ta zaczęła rozwijać się po II wojnie świat. jako wyraz ekspansji dużych firm monopolistycznych i rozszerzania ich tradycyjnej działalności drogą inwestowania w innych dziedzinach produkcji i handlu.

Celem takiej dywersyfikacji produkcji, obrotów itp. jest osiąganie zysku z dodatkowych dziedzin, a także rozłożenie ryzyka na różnorodne sfery działania. Ponadto kryje się w tym zamysł unikania oskarżeń o praktyki monopolowe, które pojawiały się wówczas, kiedy np. koncern (monopol) koncentrował środki na rozwijaniu dotychczasowej, już w znaczącym stopniu zmonopolizowanej, dziedzinie.

Znamiennym przykładem zdywersyfikowanego konglomeratu jest Eaton Corp. produkujący asortyment od... zamków Yale, środki telekomunikacyjne, osprzęt wiertni, po ....silniki rakiet kosmicznych; podobnych dowodów dostarcza Heast (od farb po maszyny rolnicze i urządzenia dźwigowe), Siemens, Mitsubishi i wiele innych.

7. Holding - szczególna i skomplikowana forma monopolizacji, pozwalającą jednak na kontrolowanie znacznej ilości przedsiębiorstw. Forma ta rozwinęła się w II połowie XX w. z takich koncernów, w których rolę nadrzędną pełniła spółka posiadająca udziały w kapitale innych firm, co umożliwiało jej wpływ na ich funkcjonowanie.

Współczesny holding jest to spółka akcyjna, która poprzez posiadanie akcji innych przedsiębiorstw (dosłownie „trzymanie akcji”) sprawuje nad nimi kontrolę. Grupa spółek stanowi więc związek holdingowy jeśli wszystkie podmioty uczestniczące w związku reprezentują odrębne osobowości prawne, ale jedna ze spółek grupy (holder) posiada kontrolne pakiety akcji pozostałych firm, które zapewniają jej dominację nad pozostałymi (dysponuje przewagą głosów na walnym zgromadzeniu, kontroluje zarząd, itd.)

Z właściwości tych wynika m.in. znamienne nazewnictwo członków holdingu: spółka „matka” i „córki”; spółka „dominująca” i „zależne”.

Częstokroć przy tym spółka dominująca rezygnuje z podstawowej dotąd działalności, a tylko zarządza i obraca akcjami holdingu (spółek członkowskich).

Mechanizm powstawania holdingu jest zróżnicowany. Bywa tworzony drogą wykupywania akcji różnych firm na giełdzie; przez formalne rozdzielenie dotychczasowego konglomeratu lub koncernu, jak też poprzez łączenie pakietów kontrolnych akcji różnych firm. Najczęściej holdingi tworzone są przez wielkie, międzynarodowe koncerny przemysłowe lub banki, w celu kontrolowania przedsiębiorstw powiązanych z ich działalnością.

Podkreślić należy, że współcześnie - w sytuacji ogólnego rozproszenia akcji, posiadanie zaledwie kilkunastu ich %% pozwala na pełną kontrolę spółki. W rezultacie w każdym przypadku holding kontroluje kapitały o wiele większe od tych, które są jego bezpośrednią własnością; funkcjonuje więc jako „grupa kapitałowa”.

EKONOMICZNO-SPOŁECZNE SKUTKI MONOPOLIZACJI.

Działania podmiotów gospodarczych zmierzające do uzyskania pozycji monopolisty na rynku ograniczają konkurencję, co prowadzi do negatywnych ekonomiczno-społecznych skutków. Należą do nich:

1. Podnoszenie przez monopole cen znacznie ponad koszty produkcji i osiąganie nadmiernych zysków kosztem ogółu nabywców.

Konsekwencją takiego działania jest obniżanie poziomu dochodów realnych, a w następstwie - poziomu życia społeczeństwa, który mógłby być o wiele wyższy w warunkach konkurencji doskonałej. Dodatkową istotną wadą zawyżania cen i zwiększania udziału zysku w DN jest ograniczanie globalnego popytu i spożycia na rzecz większych oszczędności, co w pewnych warunkach może prowadzić do obniżenia PKB i wzrostu bezrobocia (paradoks zapobiegliwości).

2. Świadome ograniczanie przez monopol podaży rynkowej oznaczające realizację produkcji poniżej możliwości produkcyjnych firm.

Działania takie prowadzą do sztucznego manipulowania ceną (podwyższania), bowiem - wg zasad mechanizmu rynkowego - możliwość podwyższenia ceny pojawia się bezpośrednio po uprzednim zmniejszeniu podaży. Proceder taki prowadzi do niewłaściwej alokacji zasobów i środków produkcji. Ponadto zużywanie mniejszych ilości kapitału i pracy ludzkiej na produkcję zmonopolizowanego towaru powoduje przesunięcie tych czynników produkcji do innych branż, niejednokrotnie mniej społecznie użytecznych. W wyniku zła alokacja zasobów uniemożliwia zaspokajanie potrzeb i preferencji obywateli.

3. Brak w monopolach zdecydowanego popierania postępu technicznego, wdrażania innowacji i zwiększania efektywności.

Zarzut taki kierowany jest wyłącznie do monopoli, które - na skutek braku konkurencji w danej gałęzi czy na danym rynku - nie mają na bieżąco bodźców i przymusu ekonomicznego do pozyskiwania nowych technologii, wdrażania innowacji, itp. Co prawda w długim okresie tendencje te muszą ulegać zmianie z powodu potencjalnego zagrożenia ze strony oligopoli czy nawet firm z rynku monopolistycznego; nie jest to jednak taki proces jaki byłby w warunkach konkurencji doskonałej czy nawet monopolistycznej…

„Ustawa o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i ochronie interesów konsumenta” ( 2000r.)

Ustawa wyróżnia dwa rodzaje działań monopolistycznych: praktyki grupowe i praktyki indywidualne.

# Za praktyki grupowe uznano następujące porozumienia dwóch lub więcej podmiotów gospodarczych:

- porozumienia cenowe polegające na ustalaniu cen między konkurentami w stosunkach z podmiotami trzecimi;

- porozumienia cenowe polegające na podziale rynku według kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych;

- porozumienia kontyngentowe polegające na ograniczaniu wielkości produkcji, sprzedaży bądź skupu towarów;

- porozumienia ograniczające dostęp do rynku lub prowadzące do eliminowania z rynku przedsiębiorstw nie objętych porozumieniem;

- porozumienia kondycjonalne polegające na ustalaniu przez kontrahentów warunków umów zawieranych z podmiotami trzecimi.

# Za indywidualne praktyki monopolistyczne ustawa uznaje:

- podział rynków według kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych;

- sprzedaż produktów w sposób powodujący uprzywilejowanie niektórych kontrahentów;

- odmowa sprzedaży (skupu) towarów, dyskryminująca niektóre podmioty przy braku alternatywnych źródeł zaopatrzenia lub zbytu;

- pozarynkowe oddziaływanie na kształtowanie cen oraz sprzedaż poniżej kosztów produkcji w celu wyeliminowania konkurentów.

Zakaz indywidualnych praktyk monopolistycznych dotyczy firm-monopolistów, a także firm mających dominującą pozycję na rynku. Do „monopolistów” zaliczane są firmy nie mające żadnej konkurencji na rynku krajowym lub lokalnym. Natomiast „pozycję dominującą” posiada podmiot nie mający istotnej konkurencji na danym rynku lub dysponujący ponad 40% udziałem na rynku.

Specyficzne uwarunkowania popytu na czynniki produkcji.

Ogólnie popyt na czynniki produkcji jest wynikiem decyzji producenta, który - w zależności od potrzeb produkcyjnych - kupuje odpowiednie ilości czynnika pracy, kapitału, ziemi itp. Menedżer, określając wielkość tych zakupów, musi uwzględnić co najmniej trzy determinanty (przesłanki) decyzji.

1/ kształtowanie się kosztów produkcji związanych z wykorzystaniem czynników w ramach danej technologii produkcji i ich efekty. Producent musi określić ile kosztuje go zakup czynników oraz jaka jest ich produktywność, czyli wielkość produkcji osiąganej z nakładu jednostki czynnika.

2/ przychody ze sprzedaży wytworzonych produktów, których wysokość kształtuje się zależnie od wielkości produkcji oraz od poziomu cen rynkowych na te produkty.

3/ popyt na każdy czynnik produkcji zależy przede wszystkim od istnienia popytu na dobra, które są z niego wytwarzane. Popyt na czynniki jest wobec tego pochodny - wynika z popytu na dobra finalne.

Wnioski: każde przedsiębiorstwo podejmuje jednocześnie dwie decyzje: o rozmiarach swojej produkcji i o wielkości zapotrzebowania na czynniki produkcji. Obie są ze sobą ściśle powiązane, jednakże cały mechanizm decyzyjny jest „napędzany” przez popyt na produkty przedsiębiorstwa !!! Wynika z tego, że rynek czynników produkcji poddany jest oddziaływaniu procesów zachodzących na rynku dóbr.

Ponadto ww determinanty popytu na czynniki muszą być zgodne z podstawowym celem produkcji: maksymalizacją zysku. Podstawą realizacji tego celu jest - jak wiadomo - co najwyżej zrównanie się kosztu marginalnego produkcji (KM) z przychodem marginalnym (PM) .

Czyli warunkiem optymalizacji popytu na czynniki jest: PM ≥ KM.

Prawidłowości i determinanty popytu na pracę

1. Ogólnie popyt na pracę (ceteris paribus) jest odwrotną zależnością między płacą realną a wielkością zatrudnienia w danym okresie.

2. Generalnie krzywa popytu na pracę jest nachylona w dół (-), tzn. przy wyższym poziomie płac pracodawcy zatrudniać będą mniej pracowników niż przy niższych płacach.

3. Im większy będzie popyt na dane dobra, tym większy popyt na pracę służącą do ich wytworzenia.

4. Indywidualna produktywność (wydajność pracy), czyli ilość dóbr lub operacji, które pracownik wytwarza w jednostce czasu. Mimo, że wartość produkcji pracownika dla pracodawcy określa bezpośrednio cena produktu finalnego, to jednak produktywność pracownika decyduje o tym ile produktów finalnych potrafi on wytworzyć! (np. butów /dzien.).

* Łącznie: produktywność pracy oraz cena rynkowa wytwarzanego produktu wyznaczają rynkową wartość pracy dla firmy, i w efekcie - zgłaszany przez nią popyt na pracę (np. ilość butów/dziennie i cena butów).

Wiadomo, że marginalny produkt pracy (PM_L) jest relacją przyrostu produkcji całkowitej (ΔPC) do przyrostu ilości zatrudnionych pracowników (ΔL). Czyli: PM_L = Δ PC / Δ L. (tzn. ↑ PC z kolej. pracownika).

Ten przyrost produkcji uzyskany dzięki zatrudnieniu dodatkowego pracownika,(np. PM_L-2 pary but.) jest sprzedawany po danej cenie rynkowej (p). Mnożąc produkt marginalny pracy przez cenę sprzedaży produktu otrzymamy wartość produktu marginalnego pracy (WPM_L).

Czyli: PM_{L *} p = WPM_L. (np. 2 pary butów a` 60 zł = 120 zł.).

Wartość produktu marginalnego pracy (np. WPM_L= 120 zł) oznacza dla firmy przyrost przychodu wynikający z przyrostu zatrudnienia, tzn. przychód marginalny z czynnika pracy. Czyli: WPM_L= PrzM_L.

5. Gł. prawidłowość popytowa na czynnik produkcji (pracy) wynikająca z ww zależności: firma maksymalizująca zysk powinna zwiększać zakup czynnika pracy (czynnika zmiennego) aż do zrównania się wartości produktu marginalnego (WPM_L) z kosztem marginalnym tego czynnika (KM_L) determinowanym jego ceną rynkową (płacą -w).

Wielkość popytu na pracę określa: WPM_L ≥ KM_L (przy KM_L = w).

Zależności kształtujące popyt na dany czynnik zmienny (np. pracę)

w sytuacji występowania wielu czynników produkcji.

P

D WPM₁ WPM_2. WPM₁≥ KM_L; p→K- const.

w_{1 A}

w_{2 B C}

D

L₁ L₂ L₃ L

Analizowanym czynnikiem produkcji jest praca (wielkość zatrudnienia).

W pakcie wyjściowym płaca wynosi „w₁”, zaś odpowiednią krzywą wartości produktu marginalnego jest WPM₁. W tych warunkach firma maksymalizująca zysk zatrudni wielkość L₁ pracowników (pkt. A).

Z kolei płaca spada do „w₂”. Przesuwając się po krzywej WPM₁ osiągamy przy tym poziomie płacy pkt. B, który wyznacza nową, wyższą wielkość popytu na pracowników, równą L₂. Gdyby więc praca była jedynym czynnikiem zmiennym wówczas krzywa wartości produktu marginalnego (WPM₁) byłaby - jak już wiadomo - tożsama z krzywą popytu na ten czynnik (WPM₁= d-d).

Jednakże praca nie jest jedynym czynnikiem produkcji, jest ona połączona z innymi czynnikami, np. z czynnikiem kapitału (K).

Jeżeli cena czynnika kapitału nie ulega zmianie (p→K- const), to czynnik pracy - przy obniżonej płacy do „w₂” - staje się relatywnie tańszy. W tej sytuacji firma (wykorzystując efekt substytucji) zastępuje czynnik relatywnie droższy (kapitał) - czynnikiem relatywnie tańszym (pracą). Wówczas ilość zatrudnianych pracowników faktycznie wzrasta, ale dany zasób kapitału (każda jednostka kapitału) wykorzystywany jest przez większą liczbę pracowników (jednostek pracy).

Stan taki oznacza jednakże naruszenie - dotychczas optymalnej kombinacji czynników - wielkości stosowanego do produkcji czynnika kapitału w relacji do pracy. W celu powrotu do stanu optymalnego firma musi zwiększyć ilość wykorzystywanego czynnika kapitału (lub ... zwolnić część pracowników....).

Wzrost ilości czynnika kapitału oznacza z kolei, że każda jednostka czynnika pracy (każdy pracownik) wyposażona zostaje w większą ilość jednostek kapitału. W rezultacie wzrasta produktywność pracy, rośnie więc i produkt marginalny pracy - co prowadzi do wzrostu WPM_L (”p” i „w” stałe).

Oznacza to w efekcie, że zwiększone wykorzystanie kapitału przesuwa krzywą wartości produktu marginalnego z WPM₁ do WPM₂. Poziom płacy „w₂” przecina krzywą WPM₂ w punkcie C, co oznacza, że wielkość popytu na czynnik pracy (wielkość zatrudnienia) ponownie wzrasta: z L₂ do L₃.

Jeżeli płaca zmienia się w sposób ciągły, wówczas krzywa WPM_L także przemieszcza się, a punkty przecięcia poziomów płac z krzywymi WPM_L (np. A i C) tworzą krzywą popytu D-D, różną od krzywych WPM.

Elastyczność popytu na czynniki produkcji.

Ogólna formuła elastyczności popytu na czynniki jest podobna do -znanych już - zależności dotyczących popytu na produkty. Mianowicie:

Elastyczność popytu % zmiana ilości czynnika

na czynniki produkcji % zmiana ceny czynnika

Czyli: o ile % zmieni się popyt, gdy cena czynnika zmieni się o 1% !?

Determinanty specyfiki elastyczności popytu na czynniki:

1. Izokwanta i MSTS zakłada substytucję między czynnikami. Elastyczność popytu na czynnik produkcji zależy od tego, czy technologia produkcji pozwala na swobodne, czy też ograniczone, zastępowanie danego czynnika produkcji (np.K) - innym czynnikiem (np.L). Jeśli istnieje technologiczna łatwość substytucji między czynnikami, wówczas wzrost ceny danego czynnika może znacznie ograniczać wykorzystywanie go w produkcji. Jeśli zaś - z powodu technologii - substytucja czynników jest trudna, wtedy nawet znaczny wzrost ceny danego czynnika wywoła jedynie niewielki spadek zapotrzebowania i popytu na ten czynnik.

Elastyczność cenowa popytu na czynnik produkcji jest więc tym większa, im łatwiej jest zastąpić dany czynnik - innymi czynnikami !!

2. Zastępowanie jednych czynników produkcji innymi czynnikami determinowane jest także okresem czasu. W krótkim okresie produkcja oparta jest na danej technologii, która może wyznaczać stosunkowo sztywne proporcje między nakładami poszczególnych czynników. W takim przypadku np. znaczny nawet wzrost płacy nie wywoła zmniejszenia zatrudnienia pracowników, lub zmniejszy je w niewielkim stopniu. W długim okresie czasu wprowadza się nową technologię produkcji, która ułatwia zastępowanie czynników stosunkowo drogich - czynnikami relatywnie tańszymi.

Elastyczność cenowa popytu na czynnik produkcji jest tym samym większa w długim okresie, aniżeli elastyczność tego samego czynnika w krótkim okresie.

3. Popyt na czynniki produkcji jest bezpośrednio powiązany z popytem na wytwarzany produkt. Wzrost ceny czynnika oznacza wzrost kosztów produkcji. Przy danym popycie na produkty firmy, zmienia to optymalną wielkość produkcji, co z kolei prowadzi do zmiany ilości wykorzystywanego czynnika produkcji. Rozmiar tych zmian zależą od cenowej elastyczności popytu na .. produkty przedsiębiorstwa.

Im więc większa jest elastyczność popytu na produkt, tym większa jest także elastyczność popytu na czynnik produkcji wykorzystywany do wytwarzania tego produktu.

22

1

Przy stałej wielkości czynnika „K” zatrudnienie kolejnych pracowników powoduje:

1. Szybszy niż proporcjonalny przyrost
   produkcji (produktu całkowitego ”PC”)
   w stosunku do nakładów, aż do punktu „A”, w którym proporcje przyrostów
   zrównują się,

2. Od punktu „A” do punktu „B” produkcja rośnie już mniej niż proporcjonalnie w stosunku do liczby dodatkowo zatrudnionych pracowników. W punkcie „B” występuje najwyższe wykorzystanie czynnika zmiennego ”L”, bo w tym punkcie wydajność przeciętna jest najwyższa.

3. Od punktu „B” do punktu „C” przyrost liczby pracowników powoduje jeszcze mniejsze przyrosty produkcji, ale w zamian osiąga się pełniejsze wykorzystanie czynnika „K”.

Ponieważ izokwanta produkcji jest wypukła w stosunku do początku układu, dlatego mamy do czynienia ze zjawiskiem malejącej marginalnej stopy technicznej substytucji.

Malejąca MSTS wiąże się z faktem, że
w miarę zastępowania czynnika kapitału przez coraz większą ilość czynnika pracy zmniejsza się ta ilość kapitału, którą można zastąpić przez każdą dodatkową jednostkę pracy.

---