Alkaloidy

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

DEFINICJA

• Wyróżniamy 2 definicje alkaloidów: klasyczną i biogenetyczną:

Definicja klasyczna:

Alkaloidy - związki o charakterze zasadowym występujące w roślinach i posiadające azot heterocykliczny w cząsteczce, zwykle w pierścieniu, wykazujące działanie fizjologiczne, zwykle na ośrodkowy układ nerwowy. Krystaliczne, bez zapachu, czynne optyczne, mają bezbarwne sole rozpuszczalne w wodzie. Same alkaloidy w postaci zasad są niepolarne i rozpuszczają się w rozpuszczalnikach organicznych, ale nie w wodzie.

Wyjątki:

• kofeina, narkotyna, akonityna - nie mają charakteru zasadowego

• salamandryna - nie powstaje w roślinie (salamandra)

• trygonelina - jest nieaktywna fizjologicznie

• nikotyna, koniina, sparteina, arekolina, aparteina, pilokarpina - są płynne, lotne z parą wodną

• berberyna (żółta), sangwinaryna (sole czerwone)

• koniina ma przykry zapach mysiego moczu

• papaweryna nie jest czynna optycznie

• kofeina, solanina, kolchicyna, efedryna (zaliczana do amin) - są rozpuszczalne w wodzie

• berberyna - sole są trudno rozpuszczalne w wodzie

Wspólne właściwości chemiczne:

Odczyn na ogół zasadowy, aktywność optyczna, podobna rozpuszczalność, zdolność do reagowania z niektórymi odczynnikami. W tkankach występują najczęściej w postaci soli kwasów organicznych, charakterystycznych dla danej rośliny. Mogą tworzyć połączenia z garbnikami (garbnikany alkaloidów) lub sacharydami (glikoalkaloidy). Grupy OH niektórych alkaloidów mogą być zestryfikowane kwasami (alkaloidy estrowe).

Definicja biogenetyczna

Alkaloidy można podzielić na 3 grupy:

• alkaloidy właściwe - związki, których azotowy układ heterocykliczny wywodzi się z amin pochodnych aminokwasów Phe, Trp, Lys, His, ornityny, kwasu antranilowego, kwasu nikotynowego (aminokwasy poddawane są dekarboksylacji)

• pseudoalkaloidy - związki zawierające azot nie związany biogenetycznie z aminokwasami (np. zamiana grupy hydroksylowej na aminową) - np. a. diterpenowe (akonityna). Budową są zbliżone do a. właściwych, rozbudowany szkielet węglowy cząsteczki jest związany z biosyntezą terpenów, steroidów, puryn.

• protoalkaloidy - związki, które powstały z amin biogennych, ale nie zawierają azotu heterocyklicznego - kapsaicyna, kolchicyna

NAZEWNICTWO:

• nazwy chemiczne są bardzo rozbudowane, używamy nazewnictwa tradycyjnego

od rośliny, w której znaleziono alkaloid - piperyna (pieprz), papaweryna (mak), lobelina (lobelia)

od części rośliny - kodeina (codea = makówka), ezeryna (ezera = strąk)

od nazw geograficznych - damasceina

odzwierzęce - salamandryna

od nazwisk odkrywców - peletieryna

mitologiczne - morfina

od efektów działania - psychotryna, emetyna (emesis = wymioty)

ROLA W ROŚLINACH

• prawdopodobnie są cenne dla rośliny, ponieważ nie ma ich w opadających liściach

• miejsce wytwarzania nie zawsze jest miejscem magazynowania. Alkaloidy mogą pojawiać się w korze (Cx Cinchonae), nasionach (Semen Strychni), liściach, owocach (Fol Belladonnae, Fr Papaveris), korzeniach (Rx Belladonnae, Rx Rauwolfiae), kwiatach (ostróżka, ostróżeczka)

• rośliny najaktywniej syntetyzują alkaloidy przed kwitnieniem

1. końcowe produkty przemiany materii - mogą pełnić rolę stymulatorów lub inhibitorów wzrostu roślin - b. często gromadzą się w nasionach - w momencie kiełkowania przechodzą do gleby i hamują kiełkowanie innych roślin

2. związki chroniące roślinę przed szkodnikami - Colchicum autumnale, ostróżka, owoce Atropa belladonna (mogą je jeść tylko bażanty), solanina (chroni przed grzybami)

3. związki wiążące powstające w roślinie amidy i aminy, które alkalizują sok komórkowy

4. 
   związki o charakterze koenzymów

WYODRĘBNIANIE

• do otrzymywania i oczyszczania wykorzystujemy właściwości zasadowe (w roślinach znajdują się całe grupy alkaloidów

• 
  
  
  
  
  Metody oznaczania alkaloidów lotnych z parą wodną polegają na alkalizacji oraz destylacji z parą wodną do roztwory kwaśnego. Otrzymujemy sole.

- do alkalizacji w metodzie I stosuje się zwykle amoniak, bo w mniejszym stopniu niż KOH lub NaOH powoduje rozpad alkaloidów o charakterze estrów i nie powoduje tworzenia się emulsji.

• alkaloidy o charakterze kwaśnym (zaw. grupy fenolowe) ekstrahuje się wodą lub roztworem CaOH

• alkaloidy o charakterze czwartorzędowych zasad (b. dobrze rozpuszczalne w wodzie, podobnie jak ich sole) wydziela się przez utworzenie nierozpuszczalnego w wodzie połączenia z solą Reineckego osad, który poddaje się działaniu soli Ag kation Ag⁺ tworzy osad z solą Reineckego, uwalniając alkaloidy.

• Garbnikany alkaloidów przed ekstrakcją należy rozłożyć, ogrzewając surowiec z HCl lub kwasem mrówkowym. Po zalkalizowaniu roztworu otrzymuje się alkaloidy w postaci zasad.

• Można też ekstrahować alkaloidy w układach jonowo-asocjacyjnych. W miarę wzrostu pH poszczególne alkaloidy, wskutek przesunięcia równowagi jonowej, stopniowo przechodzą z fazy wodnej do organicznej. Odczynniki jonowo asocjacyjne są dobrze rozpuszczalne w fazie organicznej, tworzą z alkaloidami połączenia solwatacyjne, pary jonowe lub połączenia addycyjne, dobrze rozp. w fazie organicznej.

• Alkaloidy występują zwykle w zespołach, ale zawartość jednego z nich może być przeważająca np. skopolamina (Datura), morfina (Papaver)

IDENTYFIKACJA

1 Reakcje strąceniowe dające barwne osady

tanina ( garbnikany alkaloidów) - osad brunatny

kwas pikrynowy - żółte osady pikrynianów do oznaczania ilościowego

jodobizmutan potasu (odczynnik Dragendorffa) - osady o barwach czerwonych i pomarańczowych (dają je też aminy i laktony)

jodortęcian potasu (odczynnik Meyera) - w środowisku kwaśnym

kwas fosforowo-molibdenowo-wolframowy, wanady siarkowy, chlorek platyny, chlorek złota, siarczan ceru

2 Reakcje barwne pod wpływem silnych środków utleniających lub odwadniających - bardziej wybiórcze

stężony kwas siarkowy

H₂SO₄+HNO₃

HNO₃ + H₂O₂

H₂SO₄+ kwas molibdenowy

H₂SO₄+ kwas wanadynowy

• reakcje najlepiej jest przeprowadzać w oczyszczonym wyciągu, który odparowuje się na szkiełku zegarkowym i nakłada kroplę odczynnika. Zmiany barw są charakterystyczne dla alkaloidów

CHEMICZNY PODZIAŁ ALKALOIDÓW I SUROWCE ALKALOIDOWE

Pochodna	Alkaloid	Surowiec
Pirolu	beta-metylopirolina	Rx Valerianae
			Pirolometyloketon
	Pirolidyny		Hydryna	Fol Cocae
			Kuskohydryna
		Pirolidyna	Fol Nicotianae
	Indolu	Fizostygmina	Sem Physostygmi
		Strychnina	Sem Strychni
		Brucyna
		Rezerpina	Rx Rauwolfiae
		Johimbina	Cx Johimbe
		Ergometryna, ergokornina	Sporysz (Secale cornutum)
		Ergotamina, ergokrystyna
		Ergokryptyna
		Winblastyna, winkrystyna	Hb Vinceae
	Pirydyny	Trygonelina	Sem Foenugraeci
		Rycynina
	Piperydyny	Piperyna	Fr Piperis
		Koniina	Fr Conii
		Arekolina	Sem Arecae
		Peletieryna	Cx Granati
		Lobelina	Hb Lobeliae
	Tropiny	Hioscyjamina	Fol et Rx Belladonnae, Fol Stramonii, Fol Hyoscyami
		Atropina
		Skopolamina
Ekgoniny	kokaina	Fol Cocae
Pirydylopirolu	nikotyna	Fol Nicotianae
Dwupirydylochinolizyny	Anabazyna	Fol Nicotianae
		Sparteina	Hb Spartii scopari
		Cytyzyna	Hb Citisti
	Chinoliny	Chinina	Cx Chinae
		Chinidyna
		Cynchonina
		Cynchonidyna
	Izochinoliny	Salsolina	Hb Salsoli
		Meskalina	Hb Lophophori
	Benzyloizochinoliny	Papaweryna	Fr Papaveris
		Hydrastyna	Opium
Dwubenzyloizochinoliny	Alkaloidy kurary	Kurara
Protoberberyny	Berberyna	Berberis
		Palmatyna	Hydrastis, Chelidonium, Jatrorrhiza
	Emetyny	Emetyna	Uragoga
		Cefelina
		Psychotryna
	Aporfiny	Boldyna	Fol Boldo
		Glaucyna	Hb Glaucii flavi
		Magnofloryna
	Piperydynofenantrenu (typ morfinanu)	Morfina		Opium
		Kodeina
		Tebaina
	Fenantrydyny	Chelidonina		Hb Chelidonii
		Oksychelidonina
		Homochelidonina
		Cheletryna
		Sangwinaryna
	Steranowe	Wolne alkoholaminy	Veratrum
		Alkaloidy estry	Solanum
	Diterpenowe	Wolne alkoholaminy	Aconitum
		Alkaloidy estry	Delphinium
Imidazolu	Typ pilokarpiny	Coffea
Puryny	Kofeina	Coffea
		Teobromina	Theobroma
		Teofilina	Cola

ALKALOIDY WŁAŚCIWE

Alkaloidy pochodne piperydyny

• mają charaker zasad trzeciorzędowych, zawerają układ piperydynowy lub N-metylopiperydynowy. Niektóre (koniina) są lotne z parą wodną

• dość dobrze rozpuszczalne w rozpuszczalnikach organicznych

• lobelina łatwo ulega rozkładowi w środowisku zasadowym i silnie kwaśnym

Cortex Granati - kora granatu

Pochodzenie:

• Punica granatum, Piuniaceae

Skład:

• surowiec alkaloidowy - zawiera alkaloidy piperydynowe - głównie pseudopeletierynę i izopeletierynę (porażają mięśnie tasiemców)

• garbniki (22%)

Stosowanie:

• przeciwtasiemcowy, w weterynarii (koty) - poraża tasiemca. Jest stosowany równolegle ze środkami przeczyszczającymi (usuwanie tasiemca).

• Z powodu dużej ilości garbników u ludzi wywołuje bóle brzucha

Herba Lobeliae - ziele lobelii

Pochodzenie:

• Lobelia rozdęta - Lobelia inflata, Campanulaceae (lub Lobeliaceae)

Skład:

• surowiec alkaloidowy (0,2-0,6%) - alkaloidy pochodne pirydyny, N-metylopirydyny, dehydropiperydyny, zespół ponad 20 alkaloidów - lobelina, lobinina, izolobinina, lobelanina, lobelanidyna

lobelina - działanie synapsotropowe podobne do nikotyny

• pobudza ośrodek oddechowy i jest stosowana (rzadko) jako analeptyk wyłącznie pozajelitowo nie może być stosowana doustnie) w stanach zahamowania czynności ośrodka oddechowego (zamartwica noworodków, porażenie prądem, utonięcie)

• pewne znaczenie w kuracjach odzwyczajających od tytoniu - lobelina rozkłada się jednak w żołądku i należałoby podawać ją w injekcjach

• bywa stosowana w papierosach przeciwastmatycznych (jest lotna z parą wodną) - Astmosan, Neoastmosan

Izolobinina - działanie wykrztuśne

• składniki niealkaloidowe (np. kwas chelidonowy) mają mniejsze znaczenie

Zastosowanie:

• lobelina jest analeptykiem

• głównie do otrzymywania czystych alkaloidów, zwłaszcza lobeliny

• preparaty Astmin, Kelastmin są stosowane jako leki przeciwdychawicze, pobudzające wydzielanie oskrzeli (izolobinina) na drodze reflektorycznej. Działanie występuje po padaniu doustnym (lobelina ulega rozkładowi)

Koniina

• główny lotny alkaloid Conium maculatum (pietrasznik plamisty = szczwół plamisty), Apiaceae

• występuje w owocach, może być przyczyną ciężkich zatruć, bo szczwół przypomina pietruszkę

• silny jad zwojowy podobny nieco w działaniu do nikotyny, wywołuje porażenie mięśni i ośrodka oddechowego, działa bardzo szybko - śmierć następuje w ciągu pół godziny

• na OUN działa początkowo pobudzająco, potem porażająco

• wchłania się przez skórę i błony śluzowe

Semen Arecae - nasienie areki

Pochodzenie:

• Areca catechu (Palmae)

Skład:

• alkaloidy pirydynowe, głównie arekolina i arekaidyna, związane z garbnikami

arekolina

• kurczy mięśnie żołądka i jelit, wzmaga perystaltykę, zwęża źrenice, kurczy woreczek żółciowy

arekaidyna

- działa psychotropowo, wywołuje przyjemne stany euforyczne

Stosowanie:

• arekolina kurczy mięśnie gładkie macicy, stosowana w porodach w weterynarii

• u ludzi kiedyś przeciwtasiemcowo

• z nasion areki w Indiach przygotowuje się betel - używkę sporządzaną z dodatkiem katechu i wapienia, zawiniętą w świeże liście Piper betel, który zawiera olejki i aminy. Żucie uwalnia alkaloidy, powodując obfitsze wydzielanie śliny i soku żołądkowego, działa też ściągająco i antyseptycznie - chroni przed chorobami jamy ustnej.

Nikotyna

Występowanie:

• występuje w Folium Nicotianae, Herba Lycopodii, Herba Equiseti, Herba Sedi Acrii

• główny alkaloid liści tytoniu (0,1-2%, max 6%), powstaje w korzeniach do liści jest przemieszczana

Działanie

• działa na receptory N-cholinergiczne, powodując depolaryzację błon komórkowych zwojów

• wywołuje przejściowy wzrost ciśnienia krwi (wzrost wydzielania adrenaliny)

• pobudza chemoreceptory zatoki szyjnej, ułatwiając czynność oddechową

• małą dawka (jeden papieros) - powoduje pobudzenie zużywania tlenu przez mięsień sercowy i zwężenie naczyń (groźne dla osób ze skłonnością do zawału), poprawia koncentrację, ułatwia znoszenie stresu

• łatwo rozpuszcza się w wodzie i łatwo się wchłania

• duże dawki powodują spadek ciśnienia i bezdech

• nikotyna powoduje zależność, głównie psychiczną, ale też biologiczną (dla długotrwałych palaczy nagłe rzucenie nałogu może być groźne)

Palenie papierosów

• pierwsze zapalenie papierosa może spowodować wymioty

• przy spalaniu liści tytoniu powstają substancje smoliste, które usposabiają do powstawania nowotworów, dym powoduje wyzwalanie dużych ilości wolnych rodników, które może być przyczyną zmian miażdżycowych

• w dymie papierosowym zawarty jest tlenek węgla, którego poziom rośnie we krwi, powodując upośledzenie przenoszenia tlenu

• systematyczne palenie usposabia do procesów zarostowych kończyn dolnych, miażdżycy oraz raka płuc, trzustki, gardła i wargi

• inne konsekwencje palenia: problemy z trawieniem (wzrost wydzielania kwasu solnego, mogący prowadzić do wrzodów), nawykowe zaparcia; nadciśnienie tętnicze (skurcz naczyń krwionośnych), skłonność do arytmii, rozedma płuc, kłopoty oddechowe, zwiększenie ryzyka niektórych nowotworów

• plastry z nikotyną zmniejszają występowanie tików, są też próby stosowania nikotyny w początkowych stadiach choroby Alzheimera

• nikotyna jest stosowana w terapii odwykowej u palaczy (bardzo niskie dawki redukują głód nikotynowy) w postaci gumy do żucia lub plastrów - objawami abstynencji są nerwowość i złe sny. Terapii tej nie stosuje się jednak u młodzieży poniżej 18 roku życia. Inne przeciwwskazania to poważne choroby układu krążenia, uczulenia atopowe, choroby skóry, egzemy, uszkodzenie nerek lub wątroby. Działania ubocze: bol głowy, bezsenność, dziwaczne sny.

• Preparat Tabex - zawiera cytyzynę o działaniu podobnym do nikotyny - pomaga co prawda się odzwyczaić, ale ma szereg działań ubocznych

• Znaczenie w terapii odwykowej mają też olejki, które zmieniają smak papierosa - preparaty do ssania (wykorzystuje się tak czasem olejek Olbas). Tabacoff - preparat zawierający olejek miętowy, garbniki i kofeinę - powoduje przyspieszenie oddechu (kofeina) i niweluje głód (garbniki działają na śluzówkę żołądka)

• Zyban - lek syntetyczny w postaci chlorowodorku stosowany w terapii odwykowej - powoduje, że pacjent nie ma ochoty palić. Może działać drgawkotwórczo - należy sprawdzić, czy pacjent nie ma niskiego progu drgawkowego.

Anabazyna

• występuje w tytoniu i Herba Anabasis, jest mniej toksyczna od nikotyny

Nornikotyna

• także występuje w tytoniu

Alkaloidy chinolizydynowe (bywają zaliczane do pochodnych pirydyny)

• sparteina

• alkaloidy łubinu (nadają mu gorzki smak, przechodzą do mleka matki)

• cytyzyna - występuje w Cytisus, Laburnum, podwyższa ciśnienie

Herba Sarothamni scoparii - ziele żarnowca

• pochodzi z gatunku Sarothamnus scoparius (żarnowiec miotlasty), Fabaceae

• suroweic zawiera alkaloidy oraz aminy biogenne (dopamina, DOPA, tyraminę ), glikozydy flawonoidowe (skoparozyd, witeksyna, orientyna)

• używany do izolowania sparteiny

Sparteina

• stosowana w postaci siarczanu jako lek przeciwarytmiczny

• obniża wrażliwość zwojów anatomicznych

• w dawkach leczniczych obniża ciśnienie krwi, zwalnia rytm serca,

• działa kurcząco na macicę (nie powinna być stosowana przez kobiety w ciąży)

• preparat Fitoven - działa na obwodowe naczynia krwionośne, zmniejszając obrzęki naczyń żylnych u osób starszych

Alkaloidy pochodne tropanu

• są to połączenia estrowe, w ich budowie można wyróżnić alkoholoaminę (tropina, skopina, ekgonina) i kwas. Dwupierścieniowe. Połączenie z kwasem tropowym lub innym. Różnią się między sobą obecnością grupy alkoholowej, karboksylowej lub mostka tlenowego

• wywodzą się od tropanu (nie znaleziony w świecie roślinnym)

• głównie u Solanaceae, Erythroxylaceae

• Charakter zasadowy (obecna III rzędowa grupa aminowa)

• Nietrwałe, łatwo ulegają rozkładowi w środowisku kwaśnym i podwyższonej temperaturze

• Podczas suszenia surowca lub ekstrakcji może zachodzić też racemizacja (hioscyjamina atropina)

• Oznaczanie: głównie alkacymetryczne. Do ekstrakcji stosuje się głównie eter, niekiedy benzen, do alkalizowania wyłącznie amoniak.

Oczyszczenie wyciągu polega na kilkakrotnym odparowaniu rozpuszczalnika. Oczyszczoną frakcję alkaloidów rozpuszcza się w kwasie solnym, a jego nadmiar miareczkuje (alkacymetria).

Można też oznaczać acydymetrycznie kwasem nadchlorowym w środowisku bezwodnika octowego

Także oznaczanie kolorymetryczne.

Folium Belladonnae - liść pokrzyku

Pochodzenie:

• pokrzyk wilcza jagoda Atropa belladonna, Solanaceae

Skład:

• surowiec alkaloidowy (0,9% alkaloidów tropanowych) głównie hioscyjaminę (83-98% zespołu alkaloidów), której podczas suszenia powstaje racemiczna atropina. Mniejsze ilości innych alkaloidów: apoatropina, beladonina, skopolamina.

Atropina - działanie 2x słabsze od (-)hioscyjaminy, racemiczna odmiana hioscyjaminy

• parasympatykolityk, blokuje receptory N i M, jest antagonistą Ach.

• Działanie wielokierunkowe: zahamowanie wydzielania potu, śluzu, soku żołądkowego, rozszerzenie źrenicy oka (przez rozluźnienie mięśni gładkich źrenicy).

• Porażając zakończenia nerwu błędnego powoduje przyspieszenie czynności serca, zmniejszenie tonusu mięśni gładkich jelit, pęcherzyka żółciowego, pęcherza moczowego.

• Powoduje rozkurcz mięśni oskrzeli (może działać w uporczywym kaszlu).

• Brak pocenia się może spowodować wzrost temperatury (przy zatruciu występuje zwykle gorączka i czerwona twarz)

• W większych dawkach działa pobudzająco na OUN aż do halucynacji (pobudzenie psychiczne i ruchowe), rozszerzenie naczyń krwionośnych pod skórą. U osób niezrównoważonych mogą wystąpić ataki szału.

• objawy niepożądane obejmują: suchość w jamie ustnej, rozszerzenie źrenicy, halucynacje i urojenia, pobudzenie podobne do alkoholowego, śpiączkę, zatrzymanie ośrodka oddechowego, czerwona twarz, atonia jelit, zwolnienie rytmu serca i oddechu.

• Stosowana jako siarczan, głownie w oftalmologii i jako środek przeciwskurczowy (0,5-2 mg dziennie), np. w kolce nerkowej. W okulistyce do rozszerzania źrenicy.

• Jest antagonistą pilokarpiny. Działa przeciwstawnie do saponin (wykrztuśnie i przeciwwykrztuśnie).

• Może być otrzymywana syntetycznie podczas produkcji skopolaminy

• Preparaty: Atropinum sulfuricum, Belergot, Belaparm (wyciąg z alkaloidów tropinowych) Atropina bywa podawana w syropach.

Apoatropina - ester tropiny z kwasem atropowym - powstaje w środowisku alkalicznym

• bardziej toksyczna od atropiny

Skopolamina - parasympatykolityk.

• zawiera mostek epoksydowy

• działa depresyjnie na czynności autonomiczne i psychomotoryczne mózgu, poza tym ma działanie podobne do atropiny (w zakresie obwodowym)

• powoduje senność i uspokojenie (porażenie OUN)

• znosi napięcie i drżenie mięśniowe

• stosowana w postaci bromowodorku pozajelitowo w psychozach, chorobie Parkinsona (zmniejsza drżenie), chorobie lokomocyjnej (doustnie, jako maść lub plaster na skórę)

• działanie uboczne: suchość jamy ustnej

• sole IV rzędowe sole butylobromki stosowane jako środki silnie rozkurczające mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i jelit (Scopolan) w kolce żółciowej i nerkowej, w skurczach bolesnych jelita grubego, przed prześwietleniem jelita grubego (zwolnienie ruchów robaczkowych)

• Wolne lotne zasady: pirydyna, N-metylopirydyna

• Hydroksykumaryna (skopoletyna) występująca w postaci glikozydu (skopolina), flawonoidy.

• Enzymy fosfataza i polifenolooksydaza.

Zastosowanie:

- owoce pokrzyku mogą być przyczyną zatruć (2 jagody mogą być śmiertelne dla dziecka) - człowiek nie ma enzymu rozkładającego atropinę do nieszkodliwych metabolitów

• alkaloidy działają porażająco na układ przywspółczulny

• stosowany głównie do wyroby preparatów galenowych - Tinctura, Extractum, Intractum Belladonnae i licznych specyfików zawierających zespoły alkaloidów lub czyste związki (Bellacorn, Bellergal, Bellapan)

Radix Belladonnae - korzeń pokrzyku

Pochodzenie:

• jak wyżej

Skład:

• surowiec alkaloidowy (alkaloidy tropanowe 0,3-1,2%) - hioscyjamina i powstająca z niej atropina. Także skopolamina, apoatropina, beladonina i alkaloid pirolidynowy kuskohigryna. W niektórych surowcach występuje też inny alkaloid pirolidynowy heleradyna.

• Kumaryna skopolina

Zastosowanie:

• podobnie jak liście - do otrzymywania atropiny

• używany w tzw. kuracji bułgarskiej choroby Parkinsona

• silnie trujący

Folium Hyoscyami - liść lulka

Pochodzenie:

• lulek czarny - Hyoscyamus niger, Solanaceae

Skład:

• alkaloidy tropanowe (0,02-0,08%) - hioscyjamina, skopolamina

• flawonoidy, cholina, garbniki

Zastosowanie:

• do wyrobu oleju Oleum Hyoscyami stosowanego wraz z chloroformem w nacieraniach w neuralgiach

Folium Stramonii - liść bielunia

Pochodzienie:

• bieluń dziędzierzawa, Datura stramonium, Solanaceae, otrzymywany z upraw

Skład:

• alkaloidy tropanowe (0.2-0.6%) - głównie lewoskrętna hioscyjamina, racemizująca się do atropiny, skopolamina (zwykle w stosunku 2:1). W małej ilości atropamina, skopina, nikotyna

• dwuamina putrescyna, nieco garbnikówi flawonoidów

Zastosowanie:

• działanie podobne do Fol. Belladonnae, zaznacza się też wpływ uspokajający skopolaminy.

• Główne zastosowanie to preparaty przeciw dychawicy oskrzelowej - inhalacje

• Liście i nasiona służą do otrzymywania atropiny

Folium Coca - liść kokainowca

Pochodzenie:

• Erythroxylon coca (Redwood), Erythroxylaceae

Skład:

- głównie alkaloidy - kokaina i jej pokrewne alkaloidy (truksylina, nikotyna)

Kokaina

• pochodna ekgoniny

• stosowana jako chlorowodorek - miejscowo znieczulająco w laryngologii, okulistyce i stomatologii

• silny anastetyk - hamuje przewodnictwo w czuciowych włóknach nerwowych

• nadużywana jako narkotyk - nie wymaga zwiększania dawki, ale u kokainistów pojawia się cukrzyca, zmiany skóry (kokaina zwęża obwodowe naczynia krwionośne) biały woskowy nos

• powoduje rozszerzenie źrenic

• nadużywana powoduje zależność psychiczną i trudności w gojeniu się skóry

• zwiększa wydolność organizmu - kiedyś stosowana jako środek dopingujący

• hamuje zwrotne wchłanianie dopaminy, serotoniny i noradrenaliny ze szczeliny synaptycznej, działa bezpośrednio na receptor postsynaptyczny, zwiększając przewodnictwo adrenergiczne pobudzenie układu współczulnego

• pobudza ośrodek naczynioruchowy, w małych dawkach zwalnia rytm serca

• bardzo dobrze wchłania się z błon śluzowych, szczególnie ze śluzówki w stanie zapalnym

• w przewodzie pokarmowym ulega rozkładowi

• podana doustnie znieczula błonę śluzową żołądka (zniesienie głodu)

• podana donosowo znosi odczucia węchowe, powoduje anemizację błony śluzowej nosa, jej nieprawidłowe ukrwienie, zapalenie i martwicę, może doprowadzić do perforacji przegrody nosowej

• połączone uzależnienie od heroiny i kokainy jest niezwykle trudne do leczenia

• na języku - znosi uczucia smakowe

Zastosowanie:

• do izolowania kokainy

• liście wymieszane z wapieniem służą jako narkotyk - żucie ich powoduje stany euforyczne, zniesienie zmęczenia i głodu

• przy stałym zażywaniu prowadzi do nałogu

Alkaloidy pochodne indolu

• psylocybina - występuje w grzybach Psilocibe mexicana, P. ceruleus, właściwości halucynogenne

• eliptycyna - alkaloid Ochrosia eliptica, Apocynaceae - silne właściwości cytostatyczne, próby stosowania w terapii przeciwnowotworowej

• fizostygmina - w nasioanch bobu kalabarskiego Physostigma venenosum, Fabaceae

• parasympatykotonik, inhibitor acetylocholinoesterazy w obwodowych strukturach adrenergicznych

• w bardzo małych ilościach stosowana jako odtrutka w zatruciach atropiną, antagonista tubokuraryny

• pobudza ruchy robaczkowe jelit, obniża ciśnienie, zwęża źrenice

• w postaci salicylanu stosowana w jaskrze i atonii jelit i pęcherza moczowego, nużliwości mięśni

• próby zastosowania w chorobie Alzheimera

• wchłania się łatwo przez śluzówkę żołądka

• może wywołać atak astmy

• dawka toksyczna 8 mg, maxymalna podawana 1 mg

• zatrucie powoduje śmierć w wyniku porażenia ośrodka oddechowego

• harmina i pochodne harmanu

• występują w Herba Passiflorae (Passifloraceae)

• właściwości uspokajające i nasenne, także halucynogenne

• rozszerzają naczynia wieńcowe, powodują spadek napięcia mięśni szkieletowych

• kurczą macicę

• Peganum harmala (Zugophyllaceae) - moglinik - wywołuje halucynacje wzrokowe, rozdwojenie osobowości, drżenie mięśni, działa uzależniająco

Cortex Johimbae - kora johimby (niefarmakopealna)

Pochodzenie:

• Coryanthe yohimbae (johimba lekarska), Rubiaceae

Skład:

• głównym alkaloidem jest johimbina (do 9%)

johimbina

• pobudza popęd płciowy

• sympatykolityk obwodowy, powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych skóry, nerek, narządów płciowych, obniżenie ciśnienia krwi

• pobudza ośrodek erekcji

• przedawkowanie powoduje spadek ciśnienia krwi, wzmożoną perystaltykę (biegunka), ślinotok, pobudzenie psychiczne (do halucynacji włącznie), pobudzenie ruchowe i seksualne

• stosowana w postaci krystalicznej lub zastrzykach.

• Chlorowodorek jest stosowany w impotencji, niewydolności płciowej na tle neurastenicznym

Zastosowanie:

• wyciągi z kory często stosowane jako afrodyzjaki

Semen Strychni - nasienie kulczyby

Pochodzenie:

• nasiona Strychnos nux vomica, Loganiaceae

Skład:

• surowiec alkaloidowy (alkaloidy typu strychniny 2-5%) - głównie strychnina (do 50%) zespołu; także brucyna, alkaloidy pokrewne (kolubryna alfai beta, womicyna, nowacyna, pseudostrychnina, izostrychnina)

Strychnina - zawiera grupę indolową

• występuje też w nasionach Strychnos colubrina, S. saint-ignati

• dwaką toksyczną jest 0,7 mg/kg masy ciała szczękościsk, tyłozgięcie tułowia. Szczególnie wrażliwe są dzieci i osoby starsze. Odporniejsi na działanie strychniny są nałogowi alkoholicy i osoby przyjmujące barbiturany.

• należy do najsilniejszych trucizn roślinnych

• silnie pobudza OUN

• działa analeptycznie i ogólnie tonizująco w dawkach 0,5-3 mg jako azotan (Struchninum nitricum) doustnie lub podskórnie

• niekiedy w stanach upośledzenia czynności fizjologicznej narządu słuchu, wzroku, niskim ciśnieniu, atonii jelit

• nasila ruchy przewodu pokarmowego, zwiększa pobudliwość neuronalną i wrażliwość na bodźce.

• przedawkowanie prowadzi do zatrucia z napadami drgawek tężcowych wywoływanych najlżejszym nawet bodźcem świetlnym lub dźwiękowym (wymagana izolacja zatrutych osób w ciemnych dźwiękoszczelnych pomieszczeniach). Następuje uczulenie przewodnictwa łuków odruchowych i rdzenia przedłużonego.

Brucyna - dimetoksypochodna strychniny o mniejszej toksyczności i bardzo gorzkim smaku

• Stosowana jako wzorzec do oznaczania goryczy surowców

• Działa 50 x słabiej niż strychnina

• kwas chlorogenowy, kwas loganinowy

• tłuszcze i białka

Zastosowanie:

• w postaci preparatów galenowych (tinctura, extractum) jako lek tonizujący OUN i krążenie

• w mniejszych dawkach jako gorycz pobudzająca łaknienie

• w niektórych północnoamerykańskich gatunkach Strychnos znajdują się alkaloidy kuraryzujące (poch. Dibenzyloizochinoliny),a brak jest indolowych

Radix Rauwolfiae - korzeń rauwolfii

Pochodzenie:

• Rauwolfia serpentina (rauwolfia wężowa), Apocynaceae

Skład:

• alakloidy indolowe (0,8-1,3%) - zespół 30 alkaloidów - najważniejsze to rezerpina, dezerpidyna, rescynamina, ajamalicyna, ajmalina. Pochodne tetrahydroserpentyny, serpentyny.

Rezerpina - sympatykolityk o właściwościach psychotropowych

• działa na struktury presynaptyczne nerwów adrenergicznych, powodując wypłukanie z nich amin katecholowych (także z mózgu i jelit)

• obok działania hipotensyjnego wykazuje działanie depresyjne na OUN (może spowodować depresję przy dłuższym stosowaniu)

• ośrodkowe działanie uspokajające, obwodowe symaptykolityczne

• powoduje znaczny i długotrwały spadek ciśnienia krwi (dawki do 0,25 mg) już w niewielkich dawkach (okres działania powyżej 12 h można podawać raz dziennie).

• Nie wolno przekroczyć dwaki 200 mg.

• większe dawki mogą powodować stany psychotyczne, depresyjne i inne objawy niepożądane

• powoduje retencję sodu i obrzęki (jest podawana zawsze z diuretykami, które usuwają też potas - podczas terapii konieczne jest uzupełnianie K⁺)

• przy dłuższym stosowaniu powoduje suchość jamy ustnej i błon śluzowych nosa, minizawroty przy gwałtownych zwrotach głowy, wrzody (zwiększa wydzielanie HCl w żołądku), senność, może wystąpić parkinsonizm

• składnik preparatów stosowanych doustnie w chorobie nadciśnieniowej (lek pierwszego rzutu) i jako leki uspokajające

• preparaty: Serapazil, Raupazil, Retiazid, Bipressin, Normotens

Ajmalicyna = delta-johimbina, raubazyna

• sympatykolityk obwodowy, alfa-bloker ( hipotensyjna)

• powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych, obniża ciśnienie krwi

• pobudza krążenie obwodowe i ukrwienie mózgu

• wchodzi w skład preparatów hipotensyjnych i krążeniowych

Ajmalina - lek przeciwarytmiczny, nie ma właściwości hipotensyjnych

• stosowana jako dwuwinian

• hamuje nadpobudliwość układu bodźcoprzewodzącego serca, hamuje nadpobudliwość mięśnia sercowego, przedłuż okres refrakcji

• preaparaty: Gilurytmal, Tahmelin

Zastosowanie:

• od tego surowca zaczęło się leczenie nadciśnienia

• działanie hipotensyjne i uspokajające zależy głównie od rezerpiny, dezerpidyny, rescynaminy

• pochodne serpentyny wspomagają leczenie nadciśnienia

• niekiedy do sporządzania wyciągów i innych form galenowych, głównie do izolowania rezerpiny, ajmaliny, ajmalicyny lub kompleksów alkaloidowych

• wyciągów na ogół się nie stosuje, bo są nietrwałe

• środek o działaniu hipotensyjnym, uspokajającym, psychotropowym

• w warunkach krajowych surowiec pochodzi głównie z importu

• w Indiach tradycyjnie stosowany w chorobach psychicznych

Alkaloidy pochodne chinoliny

• zawierają pierścień chinolidynowy i chinuklidynowy, charakter zasad IIIrzędowych

• chinina i cynchonidyna rozpuszczają się w metanolu i eterze, gorzej w chloroformie; chinidyna i cynchonina są dobrze rozpuszczalne w chloroformie

• długotrwale gorzki smak

Cortex Cinchonae - kora chinowa

Pochodzenie:

• drzewa chinowe Cinchona succirubra (chinowiec czerwony), Rubiaceae

• także Cinchona ledgeriana

Skład:

• alkaloidy (około 30 związków, przeciętnie 6,5%, zakres 5-15%) o strukturze pochodnych chinoliny, biogenetycznie związane z tryptofanem - głównie chinina, chinidyna, cynchonina, cynchonidyna, alkaloidy towarzyszące (np. cynchonamina)

• chinina(-) i chinidyna(+) oraz cynchonina i cynchonidyna są parami izomerów optycznych

Chinina - trucizna protoplazmatyczna, ogólnie zmniejsza metabolizm komórkowy

• działa przeciwgorączkowo, głównie przez zahamowanie procesów utleniania i depresję ośrodka termoregulacji

• działa przeciwmalarycznie, hamują rozwój form wegetatywnych zarodźca

• działa przeciwbólowo - wpływając na ośrodek bólu

• na serce działa podobnie jak chinidyna - słabe działanie przeciwarytmiczne

• wchodzi w skład złożonych preparatów przeciwgorączkowych i przeciwgrypowych w postaci chlorowodorku lub siarczanu (Chininum hydrochloricum, Chininum sulfuricum)

• dawniej stosowana z malarii i zapaleniu płuc - obecnie obserwuje się wiele odmian malarii, które są odporne na leczenie chininą

• wzmaga skurcze macicy (nie stosować po 5 miesiącu ciąży)

• dłuższe stosowanie prowadzi do następujących objawów: szum w uszach, zawroty głowy, drżenie rąk, uszkodzenie nerek i wątroby, podwójne widzenie

Chinidyna - jeden z najlepszych leków przeciwarytmicznych, wpływa regulująco na rytm, likwiduje migotanie przedsionków

• inne właściwości zbliżone do chininy

• stosowana jako siarczan i chlorowodorek (Chinidinum sulfuricum et Hydrochloricum) w arytmiach komorowych i migotaniu komór, trzepotaniu przedsionków, także w zapobieganiu arytmii.

• Preparaty Amidochin, Izochin

• nalewka gorzka stosowana do pobudzenia apetytu

• garbniki katechinowe (do 10%), częściowo związane z alkaloidami (połączenia ulegają rozkładowi dopiero pod wpływem mocnych kwasów);

• gorzkie glikozydy triterpenowe kwasu chinowego i cyncholowego, wolne kwasy chinowy, cyncholowy, chinowowy. Produktem utleniania garbników jest czerwień chinowa

Zastosowanie:

• niemal wyłącznie w postaci preparatów galenowych (tinctura, extractum) jako środek gorzki (amarum), pobudzający łaknienie i ogólnie tonizujący

• działanie kory nie jest równoważne działaniu alkaloidów, bo są one w surowcu związane z garbnikami

• do otrzymywania alkaloidów, głównie chininy i chinidyny

Alkaloidy pochodne fenantrenu i izochinoliny

• pochodne fenantrenu to morfina, kodeina, tebaina, pochodna izochinoliny to papaweryna. Pokrewne są też emetyna i cefelina

• wykazują charakter amin trzeciorzędowych, zawierają grupy metoksylowe, a niektóre też grupę fenolową (warunkuje właściwości amfoteryczne morfiny i cefeliny i umożliwia im tworzenie fenolanów)

Radix Ipecacuanhae - korzeń wymiotnicy

Pochodzenie:

• Cephaelis ipecacuanha, Rubiaceae, wyłącznie z importu

Skład:

• zespół alkaloidów Ipecacuanha (2-6%) - głównie emetyna (60% zespołu), cefelina, psychotryna, amatamina i proemetyna. Alkaloidy zawarte są głównie w części korowej korzenia

• wymagany jest właściwy stosinek emetyne do cefeliny, tak by surowiec działał wykrztuśnie, nie wymiotnie

Emetyna - działa pierwotniakobójczo (stosowana w czerwonce amebowej)

• właściwości wykrztuśne (tak stosowana) i wymiotne

Cefelina - właściwości podobne do emetyny, ale większy nacisk na wymiotne

• oba alkaloidy działają wykrztuśnie przez pobudzenie reflektoryczne wydzielania oskrzelowego przez drażnienie błony śluzowej żołądka

• emetyna i cefelina pobudzają nerw błędny w obrębie płuc, powodują też wzmożenie wydzielania, co ułatwia odksztuszanie

• saponiny, glikozydy (ipekozydy), skrobia (30-40%), żywica

Zastosowanie:

• alkaloidy silnie drażnią błony śluzowe; przez drażnienie błony śluzowej żołądka pobudzają reflektorycznie wydzielanie oskrzelowe (działanie wykrztuśne i sekretolityczne)

• większe dawki wywołują wymioty

• stosowany jako expectorans w formach galenowych (infusum i inne), wchodzi w skład preparatu przeciwkaszlowego Tussicodin (z kodeiną)

• emetyna działa m.in. pierwotniakobójczo

Alkaloidy pochodne benzofenantrydyny i protoberberyny

• pochodne benzofenantrydyny (chelidonina, sangwinaryna, chelerytryna) i protoberberyny (berberyna, koptyzyna)

• chelidonina w postaci chlorowodorku jest źle rozpuszczalna w wodzie

• berberyna ma charakter IVrzędowej zasady - alkaloid i jego sole są intensywnie żółte i dobrze rozpuszczają się w wodzie

Herba Chelidonii - ziele glistnika

Pochodzenie:

• glistnik (jaskółcze ziele) Chelidonium majus, Papaveraceae

Skład:

• alkaloidy izochinolinowe (0,3%, w korzeniu do 3%) należące do 3 typów: protopiny, benzofenantrydyny, protoberberyny; ponadto nieco sparteiny i innych alkaloidów. Najważeniejsze alkaloidy to: chelidonina, alfa-homochelidonina, chelerytryna, sangwinaryna, berberyna. W surowcu związane są z kwasami.

Chelidonina - działa na OUN podobnie, lecz znacznie słabiej niż morfina, słabsze od papaweryny działanie spazmolityczne na mięśnie gładkie, depresyjne na ośrodek oddechowy (słabe działnie przeciwkaszlowe)

• trucizna mitotyczna * (próby stosowania przeciw nowotworom - mała skuteczność)

• przeciwskurczowo, słabo przeciwbólowo

• chlorowodorek stosowany w bólach trawiennych

• metylosiarcze stosowany bakteriobojczo

Chelerytryna - silnie drażni skórę i błony śluzowe

• silnie toksyczna - w większych dawkach poraża OUN

• miejscowo działa znieczulająco *

Sangwinaryna - działa lekko narkotycznie

• inhibitor acetylocholinoesterazy i 5-lipoksygenazy *

• w większych dawkach wykazuje działanie typu strychninowego

• może wywoływać skurcze, także mięśni gałki ocznej, co powoduje wzrost ciśnienia śródgałkowego

- * wszystkie wymienione alkaloidy mają działanie bakterio- i fungistatyczne (preparaty Chelifungin, Chelivag)

• estry kwasu kawowego i cynamonowego

• Olejek eteryczny

• W soku mlecznym znajdują się różne enzymy (min proteolityczne i dezoksyrybonukleazy) i białka o charakterze lektyny

Zastosowanie:

• działanie spazmolityczne w obrębie jelit i oskrzeli, słabo uspokajające i żółciopędne

• wyciągi z surowca pobudzają skurcze macicy, podnoszą ciśnienie krwi, rozszerzają naczynia wieńcowe

• stosowane głównie jako spasmolyticum w chorobach przewodu pokarmowego, stanach zapalnych dróg żółciowych, kamicy

• alkaloidy wykazują pewne działanie cytostatyczne i fungistatyczne

• świeży sok mleczny jest stosowany w medycynie ludowej do niszczenia brodawek i kurzajek (enzymy proteolityczne i antymitotycznie działająca chelidonina). Enzyny proteolityczne hamują rozwój kurzajek młodzieńczych.

• wyciągi wpływają na OUN, system GABA-ergiczny, mają właściwości przeciwbólowe

• właściwości przeciwwirusowe związane z obecnością estru kwasu kawowego i cynamonowego, także antyhepatotoksyczne

• surowiec jest nieco toksyczny i przy dłuższym stosowaniu wewnętrznym może wywołać zatrucie

• ziele wchodzi w skład mieszanek ziołowych (Cholagoga II) i preparatów spazmolitycznych i przeciwgrzybiczych

• wyciągi obecne w preparatach: Gastrochol, Cynareina

Herba Glauci flavi - ziele siwca żółtego

Pochodzenie:

• Glaucium flavum (siwiec żółty), Papaveraceae

Skład:

• alkaloidy izochinolinowe - gł. glaucyna, także protopina, sangwinaryna, chelidonina, chelerytryna, magnoflotyna, izoboldyna

Glaucyna - właściwości spazmolityczne i wykrztuśne

• stosowana w postaci bromowodorku w preparatach przeciwkaszlowych

Zastosowanie:

• do otrzymywania glaucyny

• w niektórych preparatach przeciwkaszlowych

Pochodne aporfiny

Folium Boldo - liść boldo

Pochodzenie:

• Pemus boldus, Monimiaceae

Skład:

• olejek eteryczny (2%) z terpenami (askarydol, cuneol, p-cymol) - askarydol ma działanie żółciopędne, ale jest toksyczny

• alkaloidy izochinolinowe (2%) - boldyna (alkaloid aporfinowy)

Boldyna - właściwości żółciotwórcze (stosowana jako cholereticum)

• w preparatach Boldaloin, Boldine Houde, Boldina

• flawonoidy

Zastosowanie:

• działanie żółciopędne i przeciwrobacze

• głównie do izolowania boldyny (preparat Boldaloina) - działanie żółciopędne

• preparat Boldaloin AC = boldyna + aloina + wycia z karczocha (żółciopędna cynareina) s tosowany w zaparciach

Alkaloidy pochodne puryny

• bardzo słabe zasady mimo obecności 4 atomów N

• różnią się rozpuszczalnością: kofeina jest dobrze rozpuszczalna w wodzie, etanolu i chloroformie, teobromina słabiej a teofilina trudno rozpuszcza się w rozpuszczalnikach organicznych

• z przedstawionych syrowców farmakopealny jest tylko Embryo Colae

• samodzielnie stosowana jest głównie teofilina

• wszystkie alkaloidy purynowe przechodzą do mleka matki

Embryo Colae - zarodek kola

Pochodzenie:

• pozbawione łupiny nasiona roślin z rodziny Cola (C. acuminata, C. vera), Sterculiaceae

Skład:

• alkaloidy purynowe, szczególnie kofeina (0,6-3,0%), teobromina (do 0,1%), nieco teofiliny i innych zasad purynowych

Kofeina - substancja o wielorakim działaniu

• pobudza OUN (psychoanaleptyk) - pobudza procesy myślowe i pogłębia odbiór wrażeń, pobudza korę mózgową

• analeptyk ośrodka oddechowego, naczynioruchowego, psychoanaleptyk

• rozszerza naczynia mózgowe i wieńcowe podnosi ciśnienie krwi (sumarycznie)

• pobudza diurezę (najsłabiej z wymienionych alkaloidów purynowych), silniej jeśli połączy się ją z alkoholem - wzrost przesączania w kłębuszkach nerwowych

• działanie przeciwmigrenowe

• głównie w używkach

• stosowana jako analeptyk w celu wzmocnienia akcji serca

• często w migrenach, stanach zmęczenia, zatruciach narkotykami i alkoholem

• w większych dawkach (powyżej 0,5 g)wywołuje podniecenie, bicie serca, skurcze tężcowe, bóle głowy, arytmię i myślotok

• działanie uboczne - powoduje nadmierne wydzielanie kwasu żołądkowego (kawę można wypić po obfitym obiedzie, ułatwi to trawienie)

• w wysokich dawkach działa teratogennie

• występuje w herbacie, Embryo Colae, Pasta Guarana

• w preparacie kombinowanym: kofeina+paracetamol+guarana - działa przeciwgorączkowo i przeciwbólowo. Nie wolno go stosować w nadciśnienu, skłonności do zaburzeń rytmu serca i chorobie alkoholowej (źle działa na wątrobę)

Teobromina - silny diuretyk i spazmolityk, pobudza mięśnie prążkowane

• praktycznie nie ma działania ośrodkowego

• występuje w Theobroma cacao, liściach herbaty,

Teofilina - działa podobnie, ale nieco słabiej niż kofeina jako psychoanaleptyk

• brak działania ośrodkowego i na serce

• działa rozkurczająco na oskrzela - hamuje enzymy z grupy fosfodiesterazy ( rozkładające cAMP odpowiedzialny za relaksację mięśni gładkich oskrzeli)

• antagonista adenozyny, będącej mediatorem astmy

• działa na cGMP, odpowiadający za działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych

• działa na ośrodek oddechowy, obniżając próg wrażliwości

• stosowana jako diureticum i spasmolyticum w astmie oskrzelowej, chorobie wieńcowej, nadciśnieniowej, dzięki zdolności poprawiania krążenia i rozkurczaniu oskrzeli

• podawana zwykle w preparatach typu retard (o przedłużonym działaniu)

• dawki należy dostosować do wieku, szczególnie uważnie dobierać dla osób starszych i dzieci

• w małych ilościach występuje w surowcach kofeinowych

• garbniki katechinowe (2-4%). W świeżych zarodkach alkaloidy są związane z katechinami (garbnikany) - przy suszeniu uwalniają się kofeina i teobromina i tworzą garbniki katechinowe, które przechodzą w czerwień Kola

• 2-% skrobi, nieco tłuszczu (substancje zapasowe)

Zastosowanie:

• w postaci różnych form galenowych (extractum, tinctura) jako środek pobudzający OUN (główna substancja czynna to kofeina). Do wyrobu płynów orzeźwiających (Pepsi)

• pobudza skurcze woreczka żółciowego

• wyciąg suchy w proszkach od bólu głowy (kofeina powoli uwalnia się z surowca, natomiast w postaci czystej działa szybko, ale krótko)

Folium Theae - liść herbaty

Pochodzenie:

• krzew herbaciany Camelia sinensis, Theaceae

Skład:

• kofeina (1,2-4,5%), teofilina (do 0,04%), teobromina i inne zasady purynowe (adenina, ksantyna)

• garbniki katechinowe (10-25%)

• po fermentacji garbniki kondensują

• herbata zielona ( nie fermentowana ) zawiera więcej procyjanidyn, dzięki czemu lepiej wymiata wolne rodniki

• katechiny, kwas galusowy, saponiny, flawonoidy, rozpuszczalne fluorki

Zastosowanie:

• jako używka alkaloidowa o działaniu pobudzającym (kofeina). Liście są fermentowane wytwarza się olejek eteryczny, salicylan metylu, katechiny kondensują. W Japonii używana jest nie fermentowana zielona herbata

• surowiec kofeinowy i garbnikowy

Semen Coffae - nasienie kawy

Pochodzenie:

• krzew kawowy Coffea arabica, C. liberica, Rubiaceae

Skład:

• nasiona do sporządzania napoju są pozbawiane łupiny nasiennej i prażone w 200-250 stopniach Celsjusza

• kofeina (0,3-2,5%), teobromina, teofilina związane z kwasem chlorogenowym (kwasu chlorogenowego 5%)

• lotne produkty powstałe w trakcie prażenia: furfurol, kwas walerianowy, pirydyna

Zastosowanie:

• napój działa pobudzająco dzięki zawartości kofeiny; kwas chlorogenowy pobudza wydzielanie soku żołądkowego, żółci, słabo pobudza ośrodkowo

• niekiedy nasiona pozbawia się kofeiny przez ekstrakcję rozpuszczalnikami (kawa bezkofeinowa)

• surowiec stosuje się jako pobudzającą używkę lub do otrzymywania czystej kofeiny

• nadmiernie wyprażone nasiona kawy mogą służyć do wyrobu węgla - środka stosowanego w nadmiernej fermentacji

Semen Cacao - nasienie kakaowca

Pochodzenie:

• drzewo kakaowe, Theobroma Cacao, Sterculiaceae

Skład:

• nasiona pozbawione łupiny nasiennej zawierają 1-4% teobrominy, kofeinę, garbniki katechinowe, tłuszcz (69%), proantocyjanidyny, flobafeny, skrobię

Zastosowanie:

• produkt spożywczy (kakao) mający działanie lekko zapierające (garbniki)

• do otrzymywania masła kakaowego (tłuszcz stały) - Oleum Cacao - niegdyś stosowany do wyrobu czopków

• proszkowane i prażone nasiona (70-140 stopni Celsjusza) stanowią surowiec do wyrobu czekolady

• łupiny nasion kakaowca służą do izolacji teobrominy

Pasta Guarana

• sproszkowane nasiona Paulinia cupana, Sapindaceae

• zawiera do 8% kofeiny, także garbniki i saponiny (ułatwiają wchałanianie)

• stosowana w środkach od bólu głowy i napojach energetyzujących

Folium/Herba Mate - herbata brazylijska

• zawiera do 2% kofeiny

• są to głównie liście

• herbata mate ma przydymiony zapach, ponieważ po zerwaniu gałęzie przesuwa się na ogniem, by zinaktywować enzymy

• działa pobudzająco dzięki obecności kofeiny związanej z fenolokwasami

• hamuje apetyt, stymuluje glikolizę i lipolizę - może być stosowana w odchudzaniu

• garbniki przyjmowane w dużych ilościach mogą „garbować” śluzówkę żołądka, powodują zaprzestanie wydzielania enzymów, a w konsekwencji całkowite zahamowanie apetytu i zanik sprzężenia żołądek-trzustka, żołądek-wątroba

• Mate Fix - zawiera Folium Mate i Flos Hibisci (hibiskus łagodzi przydymiony zapach mate) - hamuje głód, pobudza OUN

AMINY

• aminy aromatyczne i alifatyczne, aminoalkohole (cholina), aminofenole

• powstają przez dekarboksylację aminokwasów w roślinach (aminy biogenne) lub rozpad alkaloidów

• mogą być zaliczane do protoalkaloidów

• rozpowszechnione w świecie grzybów, także u roślin kwiatowych w kwiatach i nasionach ( w nasionach rozpowszechniona cholina, wchodząca w skład lecytyn, składników nasion)

Właściwości fizykochemiczne

• łatwo rozpuszczają się w wodzie, często są lotne z parą wodną , źle rozpuszczają się w rozpuszczalnikach organicznych

• sole amin dobrze krystalizują

• aminy I i II rzędowe barwią się z ninhydryną, a III i IV rzędowe z odczynnikiem Dragendorffa (na kolor pomarańczowo-czerwony)

• wiele z nich reaguje roztworem soli Reineckego

• aminofenole reagują ze związkami żelaza (III) ze względu na obecność grupy fenolowej

Surowce:

+ Hb Ephedrae (Ephedra, Ephedraceae) - ziele przęśli - zawiera efedrynę i jej stereoizomery

+ Hb Bursae Pastoris (Capsella bursa pastoris, Brassicaceae) - ziele tasznika - zawiera aminy przeciwkrwotoczne, hamuje krwawienia maciczne, może być stosowany w okresie pomenopauzalnym do hamowania incydentalnych krwawień - zawiera aminy biogenne (rozkładają się przy przyjęciu doustnym) - cholinę acetylocholinę, tyraminę i histaminę, także flawonoidy (diosmina)

+ Hb Galegae (Galega off., Fabaceae)- ziele rutwicy - lek obniżający poziom cukru ( galegina ), pomocniczo w cukrzycy

Alkiloaminy i IV rzędowe zasady amoniowe

Cholina

• pochodzi z metabolizmu seryny, jest substratem do syntezy lecytyny (lecytyna ma znaczenie w metabolizmie cholesterolu) i acetylocholiny

• chłonie dwutlenek węgla, jest bezbarwną, IV rzędową aminą

• pospolita u roślin w stanie wolnym, w fosfolipidach i lecytynie

• jest czynnikiem witaminowym, wymaganym do prawidłowego metabolizowania tłuszczów

• ma udział w procesie zapamiętywania

• zapotrzebowanie 300-900 mg na dobę

• występuje w zielonolistnych warzywach, soi, kiełkach, żółtku jaja, dużo w mięśniu sercowym i mózgu

• niedobór powoduje otłuszczenie wątroby, zmiany miażdżycowe (cholina kontroluje odkładanie elementów tłuszczowych, emulguje cholesterol i zapobiega jego krystalizacji), powstawanie kamieni cholesterolowych

• korzystnie wpływa na pamięć i koncentrację

Muskaryna

• toksyna muchomora sromotnikowego - Amanita phalloides

• parasympatykomometyk - w farmakologii doświadczalnej stosowana do badań układu sympatycznego

• działa na wydzielanie gruczołów, powoduje zwężenie źrenicy, ślinotok

• ma działanie halucynogenne i jest bardzo toksyczna, łatwo rozpuszcza się w wodzie

Meskalina

• występuje w kaktusach i opuncjach

• halucynogen, składnik peyotlu, powoduje barwne wizje

Psylocybina

• rzadki halucynogen, występuje w niektórych gatunkach grzybów

• próby stosowania w psychiatrii

Fenyloalkiloaminy

Dopamina

• ważny neuroprzekaźnik

• występuje w bananach (głównie skórce) i powłoce nasiennej bobu

Efedryna

Występowanie

• w Ephedra equisetina, Ephedra sinica

• w korzeniach Ephedra znajdują się alkaloidy efedrydyny

• występuje w kilku odmianach diastereoizomerycznych - efedryna, pseudoefedryna, przy izolacji często otrzymuje się racemat,

• najwyższa zawartość w roślinie zimą

• towarzyszą jej katyna, norefedryna, w niewielkich ilościach amfetamina

• dawniej zaliczana do alkaloidów

Działanie

• sympatykomimetyk

• pobudza ośrodek oddechowy, zwęża naczynia krwionośne, rozszerza oskrzela

• przyspiesza czynność serca, podnosi ciśnienie krwi, pobudza korę nadnerczy

• zmniejsza wydzielanie gruczołów (zwłaszcza potowych)

• zwalnia ruchy mięśni gładkich (agonista receptorów alfa)

• wywołuje efekt przyzwyczajenia

• wysokie dawki wywołują bezsenność, wzrost pracy serca i ciśnienia, także pobudzenie ruchowe

• przedawkowanie powoduje drżenie mięśni, silne poty, ból głowy, trudności w oddawaniu moczu (jednoczesny skurcz zwieracza pęcherza i mięśni kurczących pęcherz), zaburzenia rytmu serca

• stymulacja ośrodka oddechowego powoduje kaszel i trudności z oddychaniem, pobudza korę mózgową powodując podniecenie psychiczne, stymuluje przemianę materii

• jej działanie potęguje kofeina

• przeciwwskazania: nadciśnienie tętnicze, nadczynność tarczycy, pobudzenie psychiczne, niestabilna dusznica bolesna (w skrajnym wypadku możliwość zawału)

Farmakokinetyka

• łatwo wchłania się z błon śluzowych nosa

• dobrze przenika przez barierę krew-mózg i do mleka matki

• wydalana w stanie nie zmienionym po około 24 h; kumuluje się w marządach miąższowych i płucach

Stosowanie:

• stosowana doustnie (nie rozkłada się w przewodzie pokarmowym w przeciwieństwie do adrenaliny) i w injekcjach w astmie oskrzelowej, niskim ciśnieniu, zatruciach morfiną i barbituranami

• stosowanie w postaci chlorowodorku

• preparaty: Coldrex, Advil (ibuprofen i pseudoefedryna), Gripex, Tussipec

• nadużywana jako środek dopingujący (wzmaga napięcie mięśni szkieletowych, działa podobnie do adrenaliny)

Katyna (pseudonorefedryna)

• główny alkaloid liści Catha edulis (Celastraceae), gatunku afrykańskiego - liście i wyciągi zawierające katynę są w Afryce stosowane jako środek psychostymulujący w celu poprawy samopoczucia

• środek anorektyczny (niweluje apetyt)

• siła działania: 20% amfetaminy

• podnosi ciśnienie

• inhibitor MAO (monoaminooksydazy) właściwości pobudzające i euforyzujące

• hamuje popęd płciowy i może być przyczyną impotencji

• długotrwałe stosowanie powoduje wyniszczenie i wychudzenie (bo nie ma apetytu), nieżyt żołądka

• powoduje silną zależność psychiczną

Epinefryna (noradrenalina)

• pobudza receptory alfa i beta adrenergiczne

• jest podawana ze środkami znieczulającymi (kurczy naczynia krwionośne, tamując krwawienie)

• nasila pobudliwość serca, może powodować komorowe zaburzenia rytmu

• w jednorazowych zastrzykach dla osób uczulonych na jak osy lub szerszenie (zapobiega szokowi anafilaktycznemu)

Kapsaicynoidy

• należą do grupy fenyloalkiloamin, niekiedy zaliczane do protoalkaloidów. Mają ostry, piekący smak

Fructus Capsici - owoc pieprzowca

Pochodzenie:

• dojrzałe owoce pieprzowca rocznego - Capsicum annuum, Solanaceae.

• Kapsaicyna występuje też w C. fastigatum, C. fruticosum

Skład:

• surowiec alkaloidowy - głównym składnikiem czynnym jest kapsaicyna - amid, nie mający charakteru zasadowego (0,04-1,5%), dihydrokapsaicyna, homokapsaicyna i in,.

Kapsaicyna - krystaliczna, dobrze rozpuszczalna w wodzie, o ostrym smaku

• amid wanilinowy kwasu izodecylenowego, zawiera grupę fenolową

• Działanie: małe dawki pobudzają wydzielanie soku żołądkowego

• w większych dawkach może spowodować nadkwasotę

• działanie immunostymulujące

• w Azji pieprz kajeński stosowany jest jako afrodyzjak

• stosowana głównie zewnętrznie jako środek drażniący zakończenia nerwów czuciowych (bólowe, termiczne) i rozszerzający naczynia. Mechanizm działania na receptory bólowe opiera się na uwalnianiu dekapeptydu, będącego neuroprzekaźnikiem bólu. Pobudzenie receptorów termicznych wywołuje uwolnienie substancji rozszerzających naczynia (min histamina) i przekrwienie.

• Przeciwreumaryczna, podawana w postaci plastrów i maści. Ustalona dawka: nie więcej niż 40 mikrogramów/cm²

• Silnie działa na śluzówkę oka, może spowodować ostre zapalenie rogówki (nie dopuszczono preparatu Daumeksol przeciwko ogryzaniu paznokci i ssaniu palucha przez dzieci

• Preparaty: Tinctura Capsici, Capsiderm, Capsoplast, Capsiplex, żel ABC, Capsolin

• Przy stosowaniu plastrów przestrzegać ściśle czasu ekspozycji, przy maściach nie stosować na większą powierzchnię niż wskazana. Za duża dawka może spowodować powstanie trudno gojących się pęcherzy i zranień pozostawiających blizny. Nie stosować u dzieci.

• Nasiona zawierają tylko około 10% kompleksu alkaloidów, występują w nich saponiny steroidowe (kapsycydyna)

• Karotenoidy - kapsantyna, kapsorubina, zeaksantyna, luteina, alfa-i beta-karoten

• Flawonoidy - glikozydy apigeniny i luteoliny, leukoantocyjany

• Olejek eteryczny, witamina C, prowitamina A, nieco witaminy B₂ i E

Stosowanie:

• w postaci maści, nacierań i plastrów w bólach neuralgicznych i reumatycznych, Kapsaicyna determinuje działanie drażniące na skórę i błony śluzowe

• owoc papryki służy jako przyprawa, w pewnym stopniu jest surowcem witaminowym

Pseudoalkaloid pochodna tropolonu

- nie zawiera cyklicznego azotu i nie ma charakteru alkalicznego

Kolchicyna

Występowanie

• zawarta w Colchicum autumnale (ziemowit jesienny), Liliaceae - cebule ziemowita przerywają atak podagry (spowodowany odkładaniem kwasu moczowego w okolicach stawu), jednak ich działanie jest nieustabilizowane (ta sama dawka, zależnie od osobnika, może być lecznicza lub wysoce toksyczna). Cebule młode zawierają dużo kolchicyny, natomiast stare inne alkaloidy, pochodne kolchicyny). Bardziej stabilne jeśli chodzi o zawartość kolchicyny są nasiona.

• Kolchicyna skraca wzrost osiowy komórek roślinnych, działa na nasiona i stożki wzrostu, pobudza kwitnienie i hamuje wzrost guzów nowotworowych

• Jest rozpuszczalna w wodzie, dlatego łatwo przechodzi z rośliny do gleby - w pobliżu ziemowita spotyka się potworkowate rośliny

Działanie

• silna trucizna mitotyczna, hamuje mitozę w stadium metafazy, atakuje wrzeciono kariokinetyczne, wywołuje poliploidyzację (zwielokrotnienie liczby chromosomów) próby stosowania przeciwnowotworowego

• hamuje fagocytozę przez hamowanie migracji leukocytów

• hamuje uwalnianie enzymów lizosomalnych z granulocytów otaczających złogi moczanowe

• hamuje wytwarzanie kwasu mlekowego w miejscach zapalnych

• hamuje odkładanie moczanów, ale nie obniża poziomu kwasu mlekowego

• obniża temperaturę ciała i rytm oddychania, kurczy naczynia krwionośne

• może uszkadzać błonę śluzową jelit i szpik kostny, wywołać agranulocytozę, łysienie, stany zapalne skóry

• niewielka różnica między dawką toksyczną i leczniczą

• ulega biotransformacji w wątrobie i wydalaniu z moczem i żółcią

Stosowanie

• stosowana doustnie lub dożylnie w dawkach 2mg, max 4 mg

• wyizolowana kolchicyna bywa stosowana w ostrych atakach podagry (pod ścisłą kontrolą lekarza, bo powoduje ostre biegunki)

• Demekolcyna = dezacetylometylokolchicyna bywa stosowana przeciwnowotworowo w białaczkach, mniej toksyczna od kolchicyny. Preparat Demekolcin.

AMINY I POLIPEPTYDY GRZYBOWE

• muskaryna (see up)

• polipeptydy muchomora sromotnikowego dzielą się na dwie grupy:

amatoksyny (zawerają amanitynę alfa - dominującą, beta i gamma. Alfa-amanityna nie rozpada się podczas ogrzewania)

falatoksyny (dawniej faloidyna, obecnie wiadomo, że faloidyna peptyd dominujący w całej grupie)

• objawy zatrucia muchomorem sromotnikowym pojawiają się po 10-12 h, gdy trucizna już wchłonęła się z przewodu pokarmowego - objawami są ostre bóle brzucha (wątroby), wysoka temperatura, arytmia, zapaść, śmierć. Zwykle trzeciego dnia następuje poprawa, a potem śmierć.

• Okres bezobjawowy trwa nawet do 24 h. Potem następuje faza pobudzenia gastrycznego (wodniste biegunki, bóle brzucha z wymiotami), następnie okres utajonych słabych objawów poprawy. 3-4 dnia następuje uszkodzenie wątroby, zaburzenie gospodarki elektrolitowej, krwotoki wewnętrzne, delirium, śpiączka wątrobowa, uszkodzenie nerek i śmierć.

• trucizny muchomora są szkodliwe zwłaszcza dla dzieci

• zatrutych ratuje się dożylnym podaniem silibiny (flawonolignan) - jeśli zrobiono to stosunkowo wcześnie po stwierdzeniu zatrucia, są szanse na przeżycie. Silibina wbudowuje się do komórek wątroby, zmniejszając ich przepuszczalność i chroniąc przed amatoksynami. Poza tym można stosować tylko leczenie podtrzumujące organy.

Falatoksyny:

• uszkadzają błony komórkowe, zwiększając ich przepuszczalność dla amatoksyn

• nieszczą enzymy w błonie komórkowej wątroby - przez uszkodzoną błonę do hepatocytów dostają się amanityny

Amanityny

- działają w jądrze, hamując polimerazę B i uszkadzając jądro

• polipeptydy jemioły to wiskotoksyny

Herba Visci - ziele jemioły

Pochodzenie:

• Viscum album (jemioła pospolita), Loranthaceae

Skład

• surowiec jest bardzo trudny do normalizacji ze względu na zmiany składy zależnie od żywiciela

• głównym składnikiem czynnym i toksycznym są wiskotoksyny (do 1%) - polipeptydy o działaniu trucizn komórkowych, nekrotycznym. W bardzo małych dawkach stymuluje mięsień sercowy, w większych uszkadza go

• Także polisacharydy (arabanogalaktozydy, pektyny) o działaniu immunostymulującym

• Lektyny ML I, ML II, ML III o działaniu cytotoksycznym - blokują miejsca wiązania beta-galaktozy na powierzchniach komórek, utrudniają tworzenie przerzutów. W preparatach stosowanych w terapii paliatywnej (injekcje doskórne --Plenozol, Wiskodelol) guzów nieoperacyjnych. Silne immunostymulatory.

• Frakcje białkowe białek zasadowych o działaniu kancerostatycznym, przy dłuższym stosowaniu uszkadzają grasicę

• Cholina, acetylocholina, kwas GABA

Zastosowanie:

• stosowana jako Intractum / Succus Visci

• U ludzi starszych do obniżania ciśnienia (intractum) przy dłuższym stosowaniu. Jeśli po kilku dniach stosowania pojawiają się bóle i zawroty głowy oraz arytmie, należy odstawić, bo oznacza to, że stosowana dawka powoduje uszkodzenie mięśnia sercowego

• W uporczywym ciśnieniu Intractum może być stosowane obok zwykłych leków

Surowiec roślinny

(alkaloidy w postaci soli: winiany, mekoniany, jabłczany)

[alkalizacja NH₃]

wolne alkaloidy zasady

[ekstrakcja rozpuszczalnikami

niepolarnymi*]

alkaloidy zasady

[zakwaszenie HCl]

związki niepolarne (zanieczyszczenia) sole alkaloidów w wodzie

[alkalizacja]

wolne oczyszczone zasady (krystalizacja

lub oznaczanie ilościowe różnymi metodami)

* benzen, chloroform, eter, dichloroetan

Surowiec roślinny (alkaloidy w postaci soli)

[ekstrakcja rozpuszczalnikiem niepolarnym

ze słabym roztworem kwasu]

w roślinie pozostają związki niepolarne sole alkaloidów

[alkalizacja]

w roztworze pozostają związki polarne alkaloidy zasady

[ekstrakcja rozp.niepolarnymi]

[zakwaszenie i ekstrakcja słabym

roztworem HCl]

alkaloidy w postaci soli

---