KOMUNIKACJA JĘZYKOWA

1. Wprowadzenie do zagadnienia. Od strukturalizmu do funkcjonalizmu.

Język:

- system znaków (prymarnie dźwiękowych, wtórnie graficznych)

- służy do porozumiewania się w obrębie danej społeczności

Ferdynand de Saussure - szwajcarski twórca współczesnego językoznawstwa.

Dokonał rozróżnienia między językiem (langue) i mówieniem (parole). Język jest systemem znaków i reguł ich tworzenia, który nie może być wytworem pojedynczego człowieka, jest pewną abstrakcją, która urzeczywistnia się w indywidualnych aktach werbalnych (mówieniu). Zadaniem lingwistyki winno być precyzyjne oddzielenie systemu języka (langue) od konkretnej jednostkowej wypowiedzi (parole).

JĘZYK:

- stały zbiór (system) norm społecznych, umożliwiających porozumiewanie się; funkcjonuje w oparciu o związki syntagmatyczne, istniejące pomiędzy elementami umieszczonymi w konkretnej wypowiedzi i związki paradygmatyczne, istniejące na poziomie abstrakcyjnym

- jest całością sam w sobie, zawiera swą zasadę kwalifikacji

- nie utożsamia się z mową; jest to tylko jedna z jej części składowych

MOWA:

- jest pojęciem szerszym i oznacza zdolność człowieka do porozumiewania się ze swoim otoczeniem społecznym za pomocą systemu znaków fonicznych - języka

- mowa =

+ mowa jednostkowa (mówienie) - przejaw specyficznej dla człowieka zdolności do porozumiewania się z otoczeniem społecznym za pomocą języka

+ tekst - rezultat użycia języka

+ rozumienie - zdolność człowieka do odbierania i analizowania dźwięków mowy oraz wiązania ich z rzeczywistością pozajęzykową

Językoznawstwo diachroniczne - badania historyczne nad językiem.

Językoznawstwo synchroniczne - opisuje stan języka w danym momencie.

Znak językowy - składowa dwóch elementów, znaczonego i znaczącego, gdzie pierwszy to samo abstrakcyjne pojęcie, a drugi - jego akustyczna reprezentacja.

Noam Chomsky - jeden z najwybitniejszych językoznawców współczesnych, badacz amerykański. Odegrał szczególną rolę w rozwoju językoznawstwa.

Twórca teorii zwanej gramatyką generatywno-transformacyjną. Zwrócił uwagę na użytkownika języka, który jest zdolny za pomocą ograniczonego systemu znaków językowych (kodu) tworzyć nieskończenie wiele wypowiedzi, których nigdy nie słyszał i których nikt go nie uczył.

Mowa - produkt inteligencji ludzkiej, który za każdym razem jest odtwarzany w indywiduum poprzez operacje szeroko odnoszące się do woli i świadomości. Właściwość wrodzona, genetyczna predyspozycja (każde niemowlę jest w stanie nauczyć się każdego języka).

Twórczy charakter posługiwania się przez człowieka językiem jest czymś wyróżniającym go spośród innych istot - spór z behawioryzmem, który język traktuje podobnie jak inne wyuczone przez człowieka czynności na zasadzie związku bodziec-reakcja.

Język - schemat operacyjny, służący do generowania zdań.

Strony schematu:

- kompetencja językowa - zdolność zakodowana dziedzicznie

- performancja - realizacja konkretnych założeń językowych

Język ma zdolność ciągłego odradzania się i przekształcania.

Edward Sapir i Beniamin Lee Whorf - uczeni amerykańscy.

Hipoteza Sapira-Whorfa - nie ma języków bardziej lub mniej doskonałych, każdy język jest wyrazem określonego widzenia i pojmowania świata, z tym że język służy nie tyle do wyrażania pojęć, co do ich kształtowania i w ogóle do warunkowania ich istnienia, oczywiście w ramach danej społeczności językowej. U podstaw różnorodności języków leży różny sposób widzenia rzeczywistości przez jego twórców i użytkowników, wyrażający się m.in. w semantyce i morfologii.

Hipoteza to idea paralelizmu między strukturą semantyczną i gramatyczną języka a psychiką jego użytkowników.

Wilhelm von Humboldt - niemiecki filolog i językoznawca.

Język to wytwór społeczny, gdyż pełni określone funkcje, m.in. reprezentuje ducha danej społeczności.

Język naturalny, każdy język etniczny, jest na gruncie cybernetycznym traktowany jak każdy inny kod, który jest środkiem informacji. Dla cybernetyki kod stanowi ważny, ale nie jedyny przedmiot badań; język informacji rozpatrywany jest zawsze w układzie procesu komunikowania się.

Nadawca [język A] -> system kodowania; gramatyka -> komunikat -[kanał; szum]-> komunikat -> system dekodowania; gramatyka -> Odbiorca [język A]

- Nadawca i Odbiorca muszą posługiwać się tym samym kodem (językiem), czyli pewnym systemem znaków, które dla N i O znaczą to samo [znaki danego języka - w wypadku języka naturalnego są to wyrazy i morfemy]

- Nadawca musi opanować system (gramatykę) tworzenia z tych znaków komunikatu

- Odbiorca musi znać system dekodowania, czyli interpretacji znaków języka

- proces komunikowania się odbywa się za pośrednictwem określonego kanału, czyli źródła przenoszenia informacji; źródło przenoszenia informacji może podlegać zakłóceniom zewnętrznym

Redundancja - każdy język naturalny posiada znaki językowe, które mają różną formę, ale znaczenie ich jest zbliżone do siebie lub tożsame. W każdej wypowiedzi jest więc pewien naddatek informacji, który jakoby z góry miał przeciwdziałać zakłóceniom. [np. dobiec do, dojść do - dwukrotnie powtórzony morfem do]

Definicja z podstaw cybernetycznych:

Język = gramatyka + słownik, gdzie:

gramatyka - składnia: zdań, wyrazów, morfemów, fonemów; składnia - reguły łączenia się ze sobą poszczególnych jednostek językowych

Obwód mowy jednostkowej, akt indywidulany (wg. Saussure'a):

- akt ten wymaga dwóch osób A i B rozmawiających ze sobą

- zjawisko psychiczne: (cz. wewnętrzna, cz. czynna = wykonawcza)

w mózgu A fakty świadomości (pojęcia) kojarzą się z wyobrażeniami znaków językowych (obrazami akustycznymi służącymi do ich wyobrażenia) - dane pojęcie wywołuje w mózgu odpowiadający mu obraz akustyczny

- proces fizjologiczny: (cz. wewnętrzna, cz. niepsychiczna, cz. czynna)

mózg przekazuje narządom fonacyjnym impuls odpowiadający temu obrazowi

- proces fizyczny: (cz. zewnętrzna, cz. niepsychiczna, cz. czynna)

fale dźwiękowe rozchodzą się od ust A do uszu B

Następnie proces zostaje przedłużony u B w kierunku odwrotnym:

- proces fizjologiczny: (cz. wewnętrzna, cz. niepsychiczna, cz. bierna)

transmisja obrazu akustycznego od ucha do mózgu

- zjawisko psychiczne: (cz. wewnętrzna, cz. bierna = recepcyjna)

skojarzenie obrazu z odpowiadającym mu pojęciem

Nie ma związku przyczynowo-skutkowego między brzmieniem wyrazu a jego znaczeniem.

Mowa jednostkowa (parole) - część psychiczna. Jest ona zawsze indywidualnym aktem woli i pozostaje pod władzą jednostki.

Fakt społeczny - ze wszystkich części obwodu rolę odgrywa funkcjonowanie zdolności recepcyjnej i koordynującej.

Sam proces komunikowania się ma charakter społeczny, mowa jest równocześnie zjawiskiem społecznym i indywidualnym:

- indywidualne: procesy mówienia (parole) i rozumienia (comprehension); czynność rozumienia (m.in. gramatyka odbiorcy) jest lustrzanym odbiciem czynności mówienia (gramatyka nadawcy), przy czym mówienie = kodowanie, synteza znaków języka (odpowiedni wybór morfemów i wyrazów ze słownika i odpowiednie połączenie ich w komunikat), rozumienie = dekodowanie, analiza znaków i ich połączeń

- społeczne: język (language) i tekst (tekst rozumiany jako wytwór mówienia lub wtórnie pisania)

2. Teoria aktów mowy. Funkcje języka, tekstu i wypowiedzi.

Teoria aktów mowy:

- stworzona przez Johna Langshawa Austina, a rozwijana przez Johna Rogersa Searle'a

- najważniejszym przedmiotem analiz jest komunikacja językowa; każde użycie języka jest celowe i świadome

- jednostką komunikacji językowej jest wytworzenie lub wysłanie symbolu, słowa czy zdania w trakcie wykonywania czynności mowy

- komunikacja językowa ma charakter społeczny, ponieważ oznacza ona zjawisko porozumiewania się pojedynczych ludzi oraz grup ludzkich ze sobą za pomocą języka; język jest zatem narzędziem, środkiem porozumiewania się

- czynności (akty) mowy (wytwarzanie czy wysyłanie zdania wypowiedzianego) są podstawowymi lub najważniejszymi jednostkami komunikacji językowej

- mówienie jest takim zachowaniem, którym rządzą reguły; posiada cechy formalne, które pozwalają na niezależne badania

- badanie znaczenia zdań i badanie czynności mowy nie są dwoma niezależnymi badaniami, lecz jednym badaniem prowadzonym z dwóch różnych punktów widzenia

Czynności (akty), potencjalne aspekty mowy:

- czynności lokucyjne - wypowiadania słów (morfemów i zdań); tworzenie i artykułowanie wypowiedzi

- czynności illokucyjne - stwierdzanie, zapytywanie, rozkazywanie, obiecywanie, itd.; intencjonalność wypowiedzi

- czynności perlokucyjne - skutki, następstwa, jakie czynności mowy mogą mieć dla określonych działań, myśli, przekonań, itd., np. można nakłonić czy przekonać kogoś, przestraszyć lub zaalarmować, skłonić do zrobienia czegoś

Czynności (akty) mowy składają się z następujących działań:

- wykonywanie czynności wypowiadania - wypowiadanie słów (morfemów, zdań)

- wykonywanie czynności zdaniowych - odnoszenie się i orzekanie

- wykonywanie czynności illokucyjnych - stwierdzanie, zapytywanie, rozkazywanie, obiecywanie itd.

Karl Bühler - austriacki filozof, psycholog i językoznawca. Jeden z pierwszych badaczy, który zajął się określaniem funkcji języka.

- teoria lingwistyczna oparta na czterech aksjomatach:

~ aksjomat A: istota języka polega na komunikacji głosowej, w której jedna osoba drugą o czymś powiadamia. Powstaje wówczas akt mowy (parole), na który składają się:

- konkretne zjawisko dźwiękowe (znak) Z

- nadawca - ten, kto emituje dźwięki

- odbiorca - ten, kto je odbiera

- rzeczywistość - to, co jest zastępowane przez dźwięki

- części trójkąta wystające poza koło - nie wszystko w znaku językowym jest wyrażone konkretnie (fizycznie), pewne elementy wynikają ze struktury znaku i są uzupełniane przez odbiorcę

- części koła wystające poza trójkąt - nie wszystko co konkretne (fizyczne) w znaku, jest językowo ważne (relewantne)

- linie równoległe łączące trzy elementy pozajęzykowe z dźwiękami oznaczają relacje, a jednocześnie i funkcje:

- od strony nadawcy - funkcja wyrażania (f. ekspresji, symptomu)

- od strony odbiorcy - funkcja apelu (f. impresji, sygnału)

- od strony rzeczywistości - funkcja przedstawiania (f. reprezentacji, symbolu)

w ten sposób dany zespół dźwięków jest jednocześnie:

- symptomem w stosunku do nadawcy

- sygnałem w stosunku do odbiorcy

- symbolem w stosunku do rzeczywistości

~ aksjomat B: zakłada, że zjawiska językowe są znakami

~ aksjomat C: mówi, że język przejawia się w czterech różnych aspektach:

- języka

- mówienia

- procesu

- tworu

~ aksjomat D: twierdzi, że tworami językowymi są wyrazy i zdania

Roman Jakobson - rozwinął zagadnienie funkcji językowych opierając się na modelu Bühlera.

KONTEKST

KOMUNIKAT

NADAWCA........................................ODBIORCA

KONTAKT

KOD

- nadawca kieruje komunikat do odbiorcy

- aby komunikat był efektywny, musi być zastosowany do kontekstu (czyli musi coś oznaczać)

- konieczny jest kod w pełni lub w części wspólny dla nadawcy i odbiorcy

- musi istnieć kontakt - fizyczny kanał i psychiczny związek między nadawcą i odbiorcą, umożliwiający im nawiązanie i kontynuowanie komunikacji

Każdy z tych sześciu czynników determinuje inną funkcję języka.

~ funkcja poznawcza (oznaczająca, denotatywna) - nastawienie na oznaczenie, orientacja na kontekst; zasadniczy cel licznych komunikatów [KONTEKST]

~ funkcja emotywna (ekspresywna) - ześrodkowana na adresacie, wskazuje na bezpośrednie wyrażenie postawy mówiącego wobec tego, o czym on mówi; chodzi o wywarcie wrażenia pewnej emocji; czysty element emotywny w języku stanowią wykrzykniki [NADAWCA]

~ funkcja konatywna - zorientowana na odbiorcę, prezentuje najczystszą ekspresję gramatyczną w formie wołacza i rozkaźnika, które pod względem syntaktycznym, morfologicznym, a często nawet fonematycznym różnią się od innych kategorii nominalnych i werbalnych; rozkaźnik nie może wywołać pytania „Czy to prawda?” [ODBIORCA]

~ funkcja magiczna - pewien rodzaj przemiany nieobecnej albo nieistniejącej „trzeciej osoby” w odbiorcę konatywnego komunikatu

~ funkcja fatyczna - nastawienie na kontakt, komunikaty służące przede wszystkim do ustanowienia, przedłużenia lub podtrzymania komunikacji, do zaznaczenia, że kontakt nie został przerwany, do pobudzenia uwagi współrozmówcy lub do sprawdzenia tej uwagi [KONTAKT]

~ funkcja metajęzykowa - nadawca lud odbiorca chcą sprawdzić, czy posługują się jednakowym kodem, mowa zostaje sprowadzona do kodu (metajęzyk - język mówiący o samym języku) [KOD]

~ funkcja poetycka - nastawienie na sam komunikat, skupienie się na komunikacie dla niego samego; [KOMUNIKAT]

badania poezji nie można jednak ograniczać tylko do funkcji poetyckiej:

- poezja epicka, skierowana na osobę trzecią, posługuje się w znacznym stopniu poznawczą funkcją językową

- poezja zorientowana na pierwszą osobę łączy się ściśle z funkcją emotywną

- poezja drugiej osoby nasycona jest funkcją konatywną i ma charakter suplikatoryjny (pierwsza osoba podporządkowana drugiej) lub ekshoratywny (druga osoba podporządkowana pierwszej)

Cztery ujęcia tego samego problemu:

- funkcje języka (Bühler i Jakobson) - funkcje wiążą się z użyciem języka, najmniej spośród wszystkiego interesuje ich sam proces komunikacji

- funkcje znaków mowy (Tadeusz Milewski)

- funkcje mowy (Tadeusz Milewski)

- funkcje tekstu (Anna Wierzbicka) - funkcje utożsamia z tekstem, przyjmując, że tekst, a nie język pełni trzy podstawowe funkcje :

- reprezentatywną (w stosunku do rzeczywistości, którą przedstawia)

- ekspresywną (w stosunku do nadawcy, którego wyraża)

- impresywną (w stosunku do odbiorcy, do którego jest skierowany)

Terminy `język'-`mowa'-`tekst' nie oznaczają pojęć tożsamych.

Antoni Furdal - prezentuje własne propozycje odnośnie do schematu funkcji języka. Jego celem jest określenie roli języka w społeczeństwie.

RZECZYWISTOŚĆ

|

FUNKCJA SYMBOLICZNA

|

JĘZYK

| |

FUNKCJA KOMUNIKATYWNA I EMOCJONALNA

| |

SPOŁECZEŃSTWO

~ funkcja komunikatywna - najważniejsza funkcja języka; język służy każdemu członkowi społeczeństwa jako środek porozumiewania się na wszelkie tematy we wszystkich okolicznościach. Przy pomocy znaków językowych przekazujemy sobie informacje życia codziennego. Wszędzie tam, gdzie jest jakakolwiek rozmowa lub pojawi się zespół mówca-słuchacz, mamy do czynienia z funkcją komunikatywną języka.

~ funkcja emocjonalna - zajmuje drugie miejsce w teorii Furdala; często się zdarza, iż prócz podania informacji jest się w stanie oddziałać równocześnie na uczucie odbiorcy. O ile jednak informacja w wypowiedzi zawarta jest zawsze, o tyle oddziałanie na stronę uczuciową słuchacza nie jest za każdym razem konieczne. Ta sama wypowiedź może mieć różną wartość emocjonalną w zależności od odbiorcy, niesłychanie jest ważna jego postawa, a także aktualny nastrój. Rozważania nad stroną emocjonalną mają charakter subiektywny. Zwykła informacja, nie nacechowana emocjonalnie, może także wywołać reakcje emocjonalne.

~ funkcja impresywna - dotarcie znaku do świadomości słuchacza, pociągające za sobą pojawienie się w umyśle odbiorcy mniej lub bardziej wyraźnego obrazu. W wyniku tego odbiorca może podjąć jakieś działania.

~ funkcja symboliczna - jest to funkcja pośrednicząca między rzeczywistością a językiem

Układ niepełny: nadawca, znak językowy, rzeczywistość. Nie spełnia on funkcji komunikatywnej ani emocjonalnej, bo uniemożliwia je nieobecność odbiorcy. Zostaje funkcja symboliczna i ekspresywna.

~ funkcja ekspresywna - charakteryzuje nadawcę wobec odbiorcy, jest zatem dodatkową, także komunikatywną, choć pozajęzykową funkcją. Główna jej rola polega na wypowiadaniu się, na uzewnętrznianiu przeżyć. Spełniają ją m.in. okrzyk, westchnienie, płacz, przekleństwo, przysłowie itp.

Układ podstawowy: gdy wytworzony znak dojdzie do odbiorcy, stanie się on czwartym elementem schematu. Wówczas znak językowy staje się komunikatem, który spełnia funkcję komunikatywną.

~ funkcja poznawcza - wiąże się przede wszystkim z nazywaniem rzeczy i zjawisk. Człowiek w swojej działalności poznawczej nadaje nazwy wszystkiemu, co zdoła wokół siebie dostrzec. Właśnie znaki językowe są zarówno dowodem poznawania rzeczywistości jak i narzędziem tego poznawania. Funkcja ta przejawia się w samodzielnej działalności poznawczej jednostki ludzkiej, następnie dopiero może nabrać charakteru społecznego.

Jadwiga Puzynina - próbuje połączyć teorię funkcji językowych Bühlera-Jakobsona z teorią aktów mowy Austina-Searle'a.

Dodatkowy termin: funkcja informatywna - oznacza funkcję tekstu służącą świadomemu, czysto intelektualnemu przekazowi informacji. Podstawowy podtyp funkcji komunikatywnej. Zaakcentowany zostaje związek tej funkcji tekstu z komunikacją językową: to nadawca informuje odbiorcę o świecie rzeczywistym lub fikcyjnym, świecie takim, jakim go postrzega i interpretuje nadawca.

Funkcje między nadawcą a odbiorcą:

Funkcja ekspresywna = prezentatywna

Funkcja impresywna = perswazyjna

Funkcja poetycka w językoznawstwie często określana jako funkcja estetyczna.

Funkcje tekstu:

Funkcja magiczna = stanowiąca - zaklęcia, przekleństwa, błogosławieństwa; funkcja tekstów zmieniających coś w życiu społecznym. Funkcja stanowiąca bywa też performatywną, tj. wykonawczą.

Poszczególne typy aktów mowy można przyporządkować funkcjom języka:

- f. informatywna - stwierdzam, informuję, oceniam, zapewniam, wnioskuję; opowiadanie, relacjonowanie

- f. ekspresywna - wielbię cię, gratuluję ci, życzę ci

- f.impresywna - żądam, postuluję, proponuję, radzę, nakazuję, ostrzegam, pytam, zabraniam, zezwalan

- f. fatyczna - witam, żegnam

- f. magiczna - pozdrawiam cię, błogosławię cię, przeklinam cię, ja ciebie chrzczę

- f. stanowiąca - zarządzam, mianuję, zezwalam na (w piśmie urzędowym)

Odrębnych aktów mowy brakuje dla funkcji poetyckiej i metajęzykowej.

3. Funkcje języka z punktu widzenia nadawcy i odbiorcy.

We wszystkich modelach funkcji językowych opisuje się je z punktu widzenia nadawcy, a nigdy odbiorcy.

Różnice między tworzeniem wypowiedzi słownej (mówieniem) a rozumieniem upoważniają do zaproponowania innego modelu funkcji mowy. Model ten przypisuje podstawową funkcję komunikacyjną mowie (Saussure'owskiemu langage). Funkcje kulturowa i referencjalna związane zostały z językiem (langue). Pozostałe funkcje wiążą się z parole lub z tekstem: lokucyjna - z samym aktem tworzenia wypowiedzi; illokucyjna, perlokucyjna, ekspresywna i fatyczna - z aktem wysyłania przez nadawcę komunikatu; poetycka, metajęzykowa - z tekstem; performatywna i impresywna - z czynnością odbioru komunikatu.

4. Komunikacja językowa z perspektywy gramatyki kognitywnej.

Komunikacja językowa w ujęciach przedkognitywistycznych:

- rozpatrywana najczęściej z perspektywy nadawcy

- jednym z głównych problemów pozostawały funkcje tekstu (języka)

- stosunkowo niewiele miejsca poświęcano zagadnieniom kontaktu i kontekstu

Gramatyka kognitywna (językoznawstwo kognitywne, kognitywizm) - badanie języka to badanie ogólnych procesów poznawczych. Język jest właściwością umysłu, powinien być rozpatrywany w kontekście psychologicznym, socjologicznym i kulturowym. Język istnieje w umysłach jego użytkowników. Saussurowski podział na langage, langue, parole i texte przestaje mieć istotne znaczenie. W ujęciu kognitywistów tekst (rezultat użycia języka) i mówienie (czynność używania języka) traktowane są jako dyskurs - czyli zdarzenie komunikacyjne. W pojęciu tym zawiera się całość aktu komunikacji, tj. werbalizacja, czyli tekst, jak i czynniki pozajęzykowe, zwłaszcza określona sytuacja użycia języka i uczestnicy aktu komunikacji.

Każdy z uczestników zdarzenia komunikacyjnego (dyskursu) jest jednocześnie mówiącym i słuchającym, a stan obojga jest aktywny (przedkognitywizm - słuchający był bierny).

Świadomość sytuacji, w jakiej mówimy, jest bardzo istotna dla naszych zachowań komunikacyjnych.

Szyk wyrazów w zdaniu, porządek słów i porządek wypowiedzi, a także elementy paralingwalne - są związane z tym, co w kognitywizmie nazywane jest obrazowaniem. Na obrazowanie składają się:

- zakres - ogół treści pojęciowych, które dane wyrażenie obejmuje jako bazę konieczną do zrozumienia jego znaczenia, np. wyrażenie wcześnie odwołuje się do pola semantycznego czas i przywołuje inne wyrażenie znajdujące się na drugim krańcu osi późno

- figura (profil) - oznacza to, co znajduje się na pierwszym planie wypowiedzi, tj. element, na którym ogniskuje się uwaga mówiącego

- tło - plan drugi wypowiedzi

Teun von Dijk - twórca terminu strategia konstruowania wypowiedzi - oznacza planowanie i realizację działania przez uczestników zdarzenia komunikacyjnego.

Kognitywizm stwarza duże możliwości interpretacyjne.

KULTURA JĘZYKA

1. Kultura języka i komunikacja językowa.

Powiązanie kultury języka z komunikacją językową - kultura języka winna służyć skutecznej komunikacji językowej.

2. Pojęcie kultury języka.

Termin kultura języka jest wieloznaczny:

~ działalność zmierzająca do udoskonalenia języka i umiejętności posługiwania się nim - działalność dwojakiego rodzaju: naukowa i praktyczna.

- naukowa - ma charakter stosowany, polega na obserwacji i opisie praktyki językowej, obserwacji zmian i wyprowadzaniu wniosków, które mają wartość zaleceń normatywnych, tzn. określają normę językową. Działalność kulturalnojęzykowa:

- stabilizacyjna - podtrzymanie ciągłości języka konieczne jest do dobrego porozumiewania się za jego pomocą. Posługiwanie się środkami znanymi w sposób, jaki robią to inni, gwarantuje komunikatywność wypowiedzi.

- modyfikacyjna - wraz z rozwojem społeczeństwa rosną potrzeby językowe.

- praktyczna - kształcenie odpowiednich nawyków w zakresie posługiwania się językiem, udzielanie porad językowych. Wymaga podstaw teoretycznych i wiedzy naukowej o języku.

~ stopień umiejętności posługiwania się językiem - rezultat oddziaływania przede wszystkim domu rodzinnego, a następnie instytucji wychowawczo-nauczających

~ nauka o kulturze języka - wiedza teoretyczna, której zadaniem jest:

- określanie przedmiotu zainteresowań

- formułowanie celów tworzenia teorii kultury języka

- opisywanie związków kultury języka z dziedzinami pokrewnymi

- dopracowywanie się metodologii opisu języka w aspekcie kulturalnojęzykowym

Kultura języka to przede wszystkim poprawne używanie form językowych, tj. takie, które jest zgodne ze zwyczajem językowym (uzusem) warstwy wykształconej użytkowników języka i ustaloną na tej podstawie przez językoznawców normą językową.

Kompetencja językowa (świadomość językowa) - zawarty w pamięci długotrwałej zasób obrazów językowych oraz wiedza o ich użyciu obejmująca system wartości i ocen oraz postaw, a także system umiejętności, nawyków, programów czynności językowych. Na świadomość składają się:

- wzorce - uświadamiane lub nie normy, stereotypy i wyobrażenia, zachowania językowe ukształtowane na podstawie dotychczasowych doświadczeń lub przejęte od otoczenia

- zdolności twórcze jednostki

Poczucie językowe, naturalna wewnętrzna norma językowa.

Postawa wobec języka - ocena zmian dokonujących się w języku. Postawy mogą być związane z przyjętym przez jednostkę lub grupę społeczną systemem wartości, ale mogą też być efektem emocjonalnego stosunku do języka.

Typy postaw wobec języka:

- racjonalna - irracjonalna

- narodowa - internacjonalna

- konserwatywna - sprzyjająca zmianom

- uniformistyczna - tolerująca różnorodność

- purystyczna - liberalna

- realistyczna - idealistyczna

Kultura języka (wąskie znaczenie) - działalność zmierzająca do udoskonalenia języka i umiejętność posługiwania się nim oraz stopień umiejętności posługiwania się językiem.

3. Podstawowe pojęcia kultury języka.

Podstawowe pojęcia: norma językowa, innowacja i błąd językowy, kryteria poprawności językowej.

Norma językowa - ściśle związana z systemem językowym (system - ogół elementów językowych (dźwięków, morfemów, wyrazów) i wzorów konstrukcyjnych (reguł) ich łączenia).

- norma to zespół reguł określających taki sposób użycia elementów językowych, który w danym środowisku uchodzi za poprawny; zjawisko obiektywne; odnosi się do języka w działaniu

- kodyfikacja to zespół ocen odzwierciedlających ów obiektywny stan i obliczonych na jego zachowanie bądź modyfikację

Do sprawnego porozumiewania się nie wystarcza tylko dobra znajomość systemu językowego, lecz konieczna jest także znajomość zwyczaju językowego (uzusu), który decyduje o tym, jakich środków językowych powinniśmy używać.

Norma to skodyfikowany uzus - tylko w języku literackim. Odmiany pozostające poza jego obrębem (gwary) opierają się wyłącznie na uzusie.

Kodyfikacja językowa jest składową czynnością normowania języka. Proces normowania składa się z 10 etapów, które wymagają zorganizowanych działań naukowych, a nawet decyzji politycznych i społecznych. Kodyfikacja normy polega na wyborze jednego z istniejących w języku wariantów, uznaniu go za obowiązujący i potępieniu innych wariantów. Kodyfikacja mówionej odmiany języka jest liberalniejsza od pisanej.

4. Innowacja i błąd.

Innowacja - każda nowa jednostka językowa, która pojawia się w tekście. Mogą to być zapożyczenia z języków obcych albo nowotwory językowe utworzone zgodnie z systemem językowym, ale nie sankcjonowanym przez normę językową. Niektóre innowacje powtarzane wielokrotnie uzyskują z czasem aprobatę społeczną, czyli wchodzą w obręb normy. Aby osiągnąć cel wypowiedzi, nadawca może przekraczać granice normy, a nawet normy i systemu, tworząc innowacje. Pożądane są innowacje przydatne funkcjonalnie, zbliżające język do doskonałości.

Błąd - innowacja funkcjonalnie nieuzasadniona.

Językoznawstwo diachroniczne - bada ewolucję języka, proces zachodzenia w nim zmian.

Język doskonały - zaspokaja wszystkie potrzeby komunikacyjne swoich użytkowników w sposób wymagający od nich najmniejszego wysiłku. Warunki doskonałości języka: wystarczalność i ekonomiczność.

5. Kryteria poprawności językowej.

Kryteria poprawności językowej wg. Witolda Doroszewskiego ze Słownika poprawnej polszczyzny:

- historyczne - oparte na wiedzy historycznojęzykowej

- formalno-logiczne lub korelacji form - za formy poprawne uzna się takie, które zachowują zróżnicowanie znaczeniowe wyrazów podstawowych

- narodowe - własne, nie zapożyczone

- estetyczne - za poprawne uznaje się takie formy wypowiedzi, które charakteryzują się harmonią, są jasne i proste

- geograficzne (miejscowe) - w jakich okolicach formy są używane

- literacko-autorskie - oparte na wzorach literatury pięknej i tekstach wybitnych autorów

- sceniczne, szkolne, pisowniowe

Kryteria oceny innowacji językowych wg. Haliny Kurkowskiej w Kulturze języka polskiego:

- wewnętrznojęzykowe:

~ wystarczalności języka - zastosowanie w zakresie innowacji leksykalnych, które powstają na przykład w związku z pojawieniem się nowych desygnatów; innowacje tego rodzaju są bardzo częste. Oprócz wypełniania luki w słownictwie zaspokajają potrzebę wyrażenia stosunku mówiącego do tego, o czym mówi.

Dominują zapożyczenia z języków obcych:

- zapożyczenia właściwe - przyjęcie morfemu leksykalnego z obcego języka w formie charakterystycznej dla języka, z którego został zapożyczony, i odpowiednim dostosowaniu do systemu języka polskiego [nylon, sputnik]

- kalki językowe - odwzorowanie struktury wyrazów obcych [wydźwięk - Ausklang]

- zapożyczenia sztuczne - polegają na tworzeniu konstrukcji leksykalnych opartych na podstawach z różnych języków [telefon - ang. telephone - gr. tele `daleko' i phone `dźwięk']

Innowacje leksykalne oparte na formach językowych rodzimych i tworzone według modelu własnego:

- neologizmy słowotwórcze [kruszarka - maszyna do kruszenia brył skalnych]

- neosemantyzmy - [warta - o określonego rodzaju zobowiązaniu produkcyjnym]

- ekspresywizmy [pracuś zamiast pracowity]

~ ekonomiczności języka

- innowacja regulująca - eliminowanie z języka wyjątków, dostosowanie konstrukcji nieregularnych do regularnych; eliminują one wyjątki w języku, które utrudniają procesy komunikacyjne i powodują błędy w wypowiedziach

- innowacje rozszerzające - dopuszczanie formy częściej stosowanej zamiast rzadko stosowanej [dwadzieścia dzieci zamiast dwadzieścioro]

- innowacje nawiązujące - wtórne nawiązywanie formalne jednych wyrazów do drugich [zakrystia - zachrystia]

- innowacje skracające - usuwanie z tekstu elementów niekoniecznych dla jego komunikatywności [np. skróty fonetyczne (wogle), tworzenie skrótów i skrótowców (pekape), uniwerbizacja (przegubowiec, podstawówka, ogólniak)]

- innowacje precyzujące - rozgraniczanie znaczeń elementów pierwotnie synonimicznych [dziecinny i dziecięcy mają dziś dwa odrębne zakresy semantyczne]

- zewnętrznojęzykowe:

~ stopnia rozpowszechnienia (uzualne) - im bardziej przydatna jest dana innowacja ze względu na wystarczalność i ekonomiczność, tym mniejszy stopień jej rozpowszechniania wystarczać powinien do jej akceptacji

- frekwencja tekstowa - częstość pojawiania się danej innowacji w nowo wytwarzanych tekstach

- ekstensja tekstowa - zasięg występowania ograniczony do jednego typu wypowiedzi

- ekstensja społeczna - zasięg społeczny innowacji

~ autorytetu kulturalnego (literacko-autorskie lub autorskie) - autorytet kulturalny użytkowników języka akceptujących dany element języka i siła oddziaływania wytwarzanych przez nich tekstów w dziedzinie kultury

~ narodowe - rozstrzyganie wątpliwości w związku ze współistnieniem żywiołu rodzimego i obcego w języku; o popieraniu wyrazów obcych rozstrzyga nie samo ich obce pochodzenie, ale wartość komunikatywna - terminy przyjęte w wielu językach ułatwiają międzynarodową wymianę myśli, ale często neologizm słowotwórczy jest łatwiej przyswajalny, bardziej zrozumiały niż zapożyczenie

Kryteria te mają charakter systemowy, hierarchiczny, tj. uporządkowany wewnętrznie i spójny. Mają charakter zobiektywizowany.

6. Postawy użytkowników języka wobec języka.

Najbardziej pożądana postawa: wiedza o kulturze, świadome używanie języka w procesach komunikacyjnych. Brak wiedzy o kulturze może wywoływać postawy nieracjonalne, niekiedy wręcz szkodliwe społecznie.

Skrajnym przypadkiem działalności poprawnościowojęzykowej jest puryzm. Wyróżniamy trzy typy:

- puryzm nacjonalistyczny - najbardziej rozpowszechniony; czystość języka utożsamia z rodzimością środków językowych; jedna z form walki o zachowanie odrębności narodowej

- puryzm tradycjonalistyczny - uznawanie za właściwy wzorzec językowy jednego z wcześniejszych etapów rozwoju języka

- puryzm elitarny - pojmowanie czystości języka jako zgodności ze zwyczajem językowym określanej elitarnej grupy społecznej

Puryzm z góry przyjmuje za właściwy jeden określony wzorzec języka.

7. Komunikacyjny aspekt kultury języka.

Model komunikacji językowej: nadawca, odbiorca, kod, kanał.

Pojęcia istotne dla kultury języka, które odwołują się do tego modelu:

- świadomość językowa - zespół przekonań, przeświadczeń, nawyków i przyzwyczajeń językowych; stosunek użytkownika do języka jako wartości

- kompetencja komunikacyjna - wiedza użytkownika języka o warunkach jakie musi spełnić uczestnik sytuacji komunikacyjnej, aby komunikacja mogła zaistnieć i aby mógł zostać osiągnięty jej cel

- kompetencja językowa - składowa kompetencji komunikacyjnej; wiedza o języku jako narzędziu, środku komunikacji językowej

- wykonanie językowe - sposoby realizacji w konkretnych sytuacjach komunikacyjnych celów komunikacji; wykonanie językowe jest bezpośrednim odbiciem kompetencji językowej (o poziomie kompetencji wnioskuje się na podstawie wykonania); są sytaucje, gdy wykonanie odbiega od rzeczywistej kompetencji, np. zakłócenia, złe samopoczucie

Kultura języka postrzegana w aspekcie komunikacyjnym odnosi się zatem bardziej do użytkownika języka niż do języka.

O skuteczności wypowiedzi decydują Sprawności komunikacyjne:

- pragmatyczna sprawność komunikacyjna - stopień osiągnięcia zamierzonego przez nadawcę celu wypowiedzi. Różne cele realizuje się za pomocą zróżnicowanych środków stylistyczno-językowych: wyrazy emocji (radość, żal, inne), akty woli (prośba, rozkaz, inne), opisywanie rzeczywistości (nazywanie, wskazywanie na fakty i związki między nimi, inne), kreowanie rzeczywistości (stanowienie faktów, kreowanie fikcji, inne).

- językowa sprawność komunikacyjna - znajomość przez nadawcę języka oraz umiejętność tworzenia za jego pomocą tekstu; opiera się na znajomości kodu językowego i polega na umiejętności budowania zdań gramatycznie poprawnych; wpływ na tę umiejętność mają także znajomość odmian kodu zróżnicowanych społecznie (socjolekty), terytorialnie (gwary) i funkcjonalnie (style), a także doświadczenie językowe, które wiąże się z pochodzeniem społecznym, wykształceniem, wykonywanym zawodem, wiekiem, pochodzeniem terytorialnym itd.

- społeczna sprawność komunikacyjna - umiejętność realizacji różnych ról społecznych; role te często narzucają językową formę wypowiedzi. Zależy ona od umiejętności uwzględniania społecznej rangi rozmówców, która może być albo równorzędna (kontakty ze znajomymi i nieznajomymi) albo nierównorzędna (układy służbowe, organizacja usług, etykieta, zabiegi wychowawcze).

- sytuacyjna sprawność komunikacyjna - umiejętność doboru środków językowych i stylistycznych ze względu na sytuację. Czynniki, które należy uwzględnić: kanał przekazu (teksty mówione, pisane, monolog), liczba rozmówców (dialog, polilog), miejsce rozmowy (plener, miejsce zamknięte), temat rozmowy (sprawy codzienne, inne sprawy), gatunek wypowiedzi (formy monologowe, formy dialogowe).

Sprawności komunikacyjne ustalają poziom kompetencji językowej i doświadczenia użytkownika języka. Razem stanowią one o poziomie kompetencji komunikacyjnej.

8. Błędy językowe i ich rodzaje.

Pojęcie błędu językowego - jedno z podstawowych pojęć kultury języka. Ściśle wiąże się z pojęciem normy językowej. Błąd językowy to innowacja nie uzasadniona funkcjonalnie. Za błąd językowy uznamy wszystkie takie użycia języka, które nie są zgodne z przyjętą normą językową.

Przyczyny powstawania błędów językowych - dekoncentracja, stres, zmęczenie. Działają one tym mocniej, im niższy jest poziom wiedzy wyraźnej. Ważną rolę odgrywa też stosunek użytkownika do języka, wpływa on na staranność i estetykę wypowiedzi.

Klasyfikacja błędów językowych - niektóre związane z odmianą mówioną, inne z pisaną, ale większość błędów odnosi się do obydwu odmian jednocześnie. Norma dla odmiany pisanej jest bardziej rygorystyczna niż dla odmiany mówionej.

- błędy typowe dla odmiany mówionej - błędy w wymowie:

~ błędy w artykulacji - polegają na wymowie głosek niezgodnie z obowiązującą normą; poprzez nie najbardziej uwidacznia się wpływ środowiska

~ błędy w akcentowaniu - polegają na niewłaściwym stawianiu akcentu wyrazowego w wyrazach, w których akcent pada na inną sylabę niż druga od końca, np. w wyrazach obcych, w formach złożonych czasowników czasu przeszłego

~ błędy w intonacji - polegają na niewłaściwym umieszczeniu akcentu zdaniowego, za pomocą którego zaznaczamy elementy zdania ważne dla wypowiedzi; jeżeli intencja wypowiedzi nie będzie zgodna z linią melodyczną zdania, to będziemy mówili o błędzie w intonacji. Do błędów w intonacji należą także: pośpieszne tempo mowy, brak zróżnicowania melodycznego wypowiedzi, brak pauz, brak płynności (mowa rwana)

- błędy typowe dla odmiany pisanej - błędy w pisowni:

~ błędy ortograficzne - naruszające normę ortograficzną

~ błędy interpunkcyjne - naruszające normę interpunkcyjną

Błędy w wymowie i pisowni nie należą do błędów językowych w ścisłym tego słowa znaczeniu. Błędy językowe to przede wszystkim błędy odnoszące się do systemu językowego, czyli gramatyki.

Błędy gramatyczne:

- błędy fleksyjne - błędy naruszające normę w zakresie odmiany wyrazów

- błędy składniowe:

~ w zakresie związku zgody - stanowią wykolejenie polegające na nieuzgodnieniu formy wyrazu określającego z formą wyrazu określanego

~ w zakresie związku rządu - niedostosowanie formy wyrazu określającego do wymagań wyrazu określanego

~ polegające na nadużywaniu konstrukcji biernych

~ usterki w szyku wyrazów

~ błędy w użyciu spójników i zaimków względnych

~ wykolejenia w zakresie użycia imiesłowowych równoważników zdania

- błędy słownikowe (leksykalne) - polegają na niepoprawnym użyciu wyrazu lub związku frazeologicznego bądź też na używaniu wyrazów niepotrzebnych lub źle skonstruowanych

~ błędy w użyciu zaimków i innych wyrazów o znaczeniu relacyjno-gramatycznym - m.in. nadużywanie zaimków ten, ta, to w tzw. funkcji utożsamiającej oraz stosowanie bez dostatecznego uzasadnienia zaimków osobowych

~ błędy oparte na skojarzeniach fonetycznych - mylenie podobnie brzmiących wyrazów i używanie ich w nieodpowiednich kontekstach

~ błędy słowotwórcze i powstałe skutkiem skojarzeń słowotwórczych:

- inercyjne posługiwanie się produktywnym wzorem słowotwórczym

- operowanie środkiem słabo przyswojonym, nie należącym do słownictwa czynnego

~ właściwe błędy leksykalne - mają podłoże semantyczne, użyte słowo nie odpowiada treści myślowej; przyczyną może być niedostateczna znajomość znaczeń używanych słów

~ błędy w użyciu wyrażeń przyimkowych

~ wykolejenia łączliwości frazeologicznej (m.in. pleonazmy)

~ zniekształcenia związków frazeologicznych stałych

- błędy stylistyczne - niedostosowanie użytego środka językowego do całości wypowiedzi ze względu na jej treść lub formę

~ wieloznaczność sformułowań

~ skróty myślowe

~ wielosłowność

~ powtórzenia wyrazów i konstrukcji

~ naruszenie konwencji gramatycznej

~ niejednolitość stylistyczna - m.in. wtrącanie wypowiedzi z języka mówionego do wypowiedzi pisemnej (lub odwrotnie); wykorzystywanie wzorów stylu właściwego innym gatunkom wypowiedzi niż aktualnie realizowany

- językowe odbicie błędów myślenia = błędy logiczne

9. Wymagania poprawnościowe wobec większych całości kompozycyjnych: tekstów i wypowiedzi.

Kultura języka w ujęciu klasycznym interesuje się głównie zagadnieniami normy językowej, tj. poprawnością wymowy i pisowni wyrazów oraz połączeń wyrazowych, prawidłową odmianą wyrazów, a także właściwym użyciem pojedynczych leksemów w tekście oraz poprawnością budowy zdań pojedynczych i złożonych. Poza sferą zainteresowań znajdują się problemy związane z tworzeniem większych całości kompozycyjnych: tekstów i wypowiedzi.

Tekst i wypowiedź - rezultat użycia języka, ostatni etap pisania czy mówienia. Pod wpływem kognitywizmu coraz częściej tekst i wypowiedź ujmuje się dynamicznie jako proces tworzenia wypowiedzi - miano dyskursu.

Tekst i wypowiedź to pewne całości komunikacyjne, mające swój początek, środek i zakończenie, pochodzące od jednego nadawcy i kierowane do jednego odbiorcy. Cechą istotną jest spójność formalna (logiczna) i semantyczna.

Wymagania poprawnościowe względem tekstu i wypowiedzi:

- każda wypowiedź musi być na temat; temat określa ramy treściowe; dobra wypowiedź konsekwentnie realizuje temat, a dygresje są przez autora wypowiedzi sygnalizowane

- trójdzielna budowa: wstęp, rozwinięcie, zakończenie; brak którejś części lub niezachowanie proporcji między nimi, narusza zasadę trójdzielności kompozycyjnej tekstu i jest traktowane jako błąd kompozycyjny

- jedność tekstowa i stylistyczna - temat realizowany za pomocą właściwej formy; brak związku między treścią a formą uznawany jest za naruszenie konwencji stylistycznej

- wybór formy („gatunku mowy”), zależny od celu wypowiedzi i sytuacji mówienia

- spójność - zachodzi związek między tematem a treścią, treściowa łączność między całostkami tekstu, wypowiedź jest realizowana za pomocą jednorodnych środków językowych i stylistycznych

FONETYKA Z ELEMENTAMI FONOLOGII

1. Fonetyka i fonologia w szkolnych programach nauczania.

W strukturze języka wyodrębnia się cztery podsystemy: fonologiczny, morfologiczny, składniowy oraz słownikowy.

Fonem - najmniejsza jednostka języka.

2. Miejsce fonetyki w językoznawstwie.

Przedmiotem badań fonetyki jest proces wytwarzania i właściwości akustyczne dźwięków mowy ludzkiej.

Wg. podziału w językoznawstwie ogólnym fonetyka mieści się w lingwistyce zewnętrznym, a fonologia w lingwistyce wewnętrznej.

Fonetyka bada dźwięki mowy jako zjawiska przyrodnicze, analizuje procesy mówienia i rozumienia. Analizuje ona ogólne możliwości fonacyjne ludzkiego aparatu mowy, opisuje zachowanie się narządów mowy w czasie artykulacji różnych głosek i na tej podstawie opracowuje ich klasyfikację.

W zakres badań fonetyki wchodzą: segment, głoska, cechy prozodyczne, sylaba, zestrój akcentowy, fraza.

2.1. Podział dyscyplin w obrębie fonetyki.

Fonetyka artykulacyjna - najstarsza dyscyplina, która bada dźwięki mowy wytworzone przez nadawcę. Od przełomu XIX/XX wieku nauka eksperymentalna.

Działy szczegółowe fonetyki:

- fonetyka opisowa - zajmuje się badaniem i opisem (artykulacyjnym i akustycznym) dźwięków mowy w aspekcie synchronicznym, tzn. statycznym. Opisuje głoski i ich połączenia występujące w danym momencie w jednym momencie czasowym

- fonetyka funkcjonalna - jej zadaniem jest wyjaśnienie funkcjonalnej wartości głosek, opis funkcji, jakie mogą pełnić w formach wyrazowych; stanowi ona przejście od fonetyki do morfologii

- fonetyka historyczna - bada procesy przekształceń i zmian postaci dźwiękowej form językowych na przestrzeni dziejów

- fonetyka eksperymentalna - wykorzystuje aparaturę techniczną, dzięki której charakteryzuje jednostki foniczne w sposób ścisły, właściwy naukom przyrodniczym. Dzieli się na fonetykę: artykulacyjną, akustyczną, audytywną.

2.2. Metody badań fonetycznych.

W dawnych czasach - bezpośrednia obserwacja pracy narządów mowy w czasie artykułowania dźwięków.

Metody eksperymentalne stosowane w fonetyce:

- metoda akustyczna - bada akustyczne właściwości dźwięków (określa barwę dźwięku na podstawie przebiegu akustycznego). Podstawowym aparatem jest spektograf.

- metoda kimograficzna - służy do badania udziału wiązadeł głosowych w wytwarzaniu dźwięku, pozwala ustalić czas trwania głosek, a nawet ich faz artykulacyjnych.

- metoda palatograficzna - daje obraz kontaktu języka z podniebieniem twardym podczas wymawiania poszczególnych głosek

- metoda bezpośrednia - lingwograficzna - można uzyskiwać zapisy śladów kontaktu grzbietu języka ze sklepieniem jamy ustnej powstałych na języku

- metoda pośrednia - labiograficzna - bada ruchy i układ warg przy wymawianiu głosek

- metoda rentgenograficzna - polega na fotografowaniu osoby mówiącej za pośrednictwem aparatu rentgenowskiego

- metoda kinorentgenograficzna - daje ruchomy obraz narządów mowy w czasie artykulacji

2.3. Budowa narządów mowy.

W powstawaniu dźwięków biorą udział trzy grupy narządów mowy:

~ płuca wraz z tchawicą

~ krtań z wiązadłami głosowymi

9~ nasada - jama gardłowa, nosowa i ustna ze znajdującymi się w niej narządami - wargami, zębami, dziąsłami, językiem

Powietrze wychodzące z płuc przez tchawicę dostaje się do krtani, gdzie napotyka wiązadła głosowe:

- zsunięte wiązadła: powietrze musi pokonać opór, wprawia wiązadła w drgania; powstają głoski dźwięczne: d, b, g, z, m itd.

- rozsunięte wiązadła: powietrze swobodnie przechodzi przez szczelinę; powstają głoski bezdźwięczne: t, p, k, s itd.

Powietrze dostaje się do jamy gardłowej, gdzie ważną rolę odgrywa podniebienie miękkie zakończone języczkiem, na granicy jamy gardłowej, ustnej i nosowej.

- podniebienie przylega do tylnej ściany jamy gardłowej, powietrze przepływa wyłącznie przez jamę ustną; powstają głoski ustne: d, t, b, p, l, a itp.

- podniebienie jest opuszczone, część powietrza dostaje się do nosa, a część do jamy ustnej; powstają głoski nosowe: m, n, ę itd.

W jamie ustnej znajdują się narządy ruchome i nieruchome, mające wpływ na artykulację. Język w dużym stopniu wpływa na jakość głosek. Ruchy języka stanowią zasadnicze kryterium podziału samogłosek:

- ruchy poziome:

- przednie: i, y, e

- środkowe: a

- tylne: o, u

- ruchy pionowe:

- wysokie: i, y, u

- średnie: e, o

- niskie: a

Położenie języka względem innych narządów jamy ustnej decyduje o miejscu artykulacji spółgłosek:

- przód języka:

- spotyka się z zębami: t, d, s, z itp.

- spotyka się z dziąsłami: cz, dz, itp.

- środek języka:

- zbliża się ku podniebieniu twardemu: ś, ź, ń itp.

- język przesuwa się ku tyłowi: k, g itp.

- wargi przywierają do siebie: b, m itp.

- warga dolna zbliża się do przednich górnych zębów: f, v itp.

2.4 Podział i klasyfikacja samogłosek i spółgłosek polskich.

Głoska - najmniejszy, dający się wydzielić w czasie, intuicyjnie rozpoznawalny element mowy, nie posiadający własnego znaczenia. Głoski dzielimy na samogłoski i spółgłoski. Zachodzą między nimi następujące różnice:

- akustyczna:

- spółgłoski są szmerami lub połączeniami tonów ze szmerami

- samogłoski składają się z tonów

(ton, szmer - jednostki mowy ludzkiej wyodrębnione ze względu na regularną (t) i nieregularną (sz) częstotliwość drgań w przebiegu akustycznym)

- artykulacyjna:

- samogłoski są wymawiane przy dużym rozwarciu ust (głoski otwarte), przy czynnym udziale wiązadeł głosowych (głoski dźwięczne)

- spółgłoski - stopień zbliżenia narządów mowy w jamie ustnej jest znaczny, mogą być dźwięczne lub bezdźwięczne

- funkcyjna:

- samogłoski pełnią funkcję zgłoskotwórczą, są koniecznym składnikiem sylaby

- spółgłoski nie mogą pełnić funkcji zgłoskotwórczej

Podział samogłosek:

~ ze względu na ruchy języka:

- ruchy poziome:

- przednie: i, y, e

- środkowe: a

- tylne: o, u

- ruchy pionowe:

- wysokie: i, y, u

- średnie: e, o

- niskie: a

~ ze względu na ruch podniebienia miękkiego:

- ustne

- nosowe

~ ze względu na ruchy warg:

- zaokrąglone

- obojętne

- spłaszczone

Podział spółgłosek:

~ ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy:

- półotwarte - nie mają odpowiedników bezdźwięcznych

- nosowe: m, m', n, n'

- drżące: r

- ustne (boczne): ł, l, l'

- szczelinowe: f, f', w, w', s, s', ś, z, z', ź, ż, ż', sz, sz', ch, ch', h, h'

- zwarto-szczelinowe: c, c', ć, dz, dz', dź, dż, dż', cz, cz'

- zwarte: p, p', b, b', t, t', d, d', k, k', g, g'

~ ze względu na miejsce artykulacji:

- wargowe:

- dwuwargowe: p, p', b, b', m, m'

- wargowo-zębowe: f, f', w, w'

- przedniojęzykowe:

- przedniojęzykowo-zębowe: t, t', d, d', c, c', dz, dz', s, s', z, z', n, n'

- przedniojęzykowo-dziąsłowe: r, r', l, l', dż, dż', ż, ż', cz, cz', sz, sz'

- środkowojęzykowe:

- prepalatalne: ś, ź, ć, dź, ń

- postpalatalne: k', g', ch', h'

- tylnojęzykowe: k, g, ch, h

~ ze względu na udział wiązadeł głosowych:

- dźwięczne: b, b', m, m', w, w', d, d', z, z', n, n', ń, r, r', l, l', dż, dż', dz, dz', dź, ź, ż, ż', g, g', h, h'

- bezdźwięczne: p, p', f, f', t, t', c, c', ć, s, s', ś, cz, cz', sz, sz', k, k', ch, ch'

~ ze względu na udział rezonansu nosowego:

- nosowe:

- ustne

2.5. Upodobnienia fonetyczne.

Upodobnienia - przekształcenia postaci fonetycznej wyrazu pod wpływem sąsiedztwa głosek.

Antycypacja - wcześniejsze przygotowanie narządów mowy do wymówienia następnej głoski (np. trafka, bapka, krufka). Upodobnienia będące wynikiem antycypacji zwane są wstecznymi.

Perseweracja - przedłużenie na głoskę następną układu narządów nowy właściwego głosce poprzedzającej (np. kszak, kszyczeć, czfarty). Upodobnienia będące wynikiem perseweracji noszą nazwę postępowych.

Upodobnienia żywe (np. tszeba = czszeba = czeba)

Upodobnienia martwe (historyczne) (np. żapka, trafka, pszyjść)

Upodobnienia pod względem dźwięczności - ich skutkiem są grupy jednorodnie dźwięczne bądź jednorodnie bezdźwięczne. Mogły zajść w wyniku perseweracji (np. tfui) i antycypacji (np. śrotkowy, rospacz).

Upodobnienia pod względem artykulacji - przesunięcie miejsca zwarcia lub szczeliny. Np. spółgłoska zębowa pod wpływem następującej po niej spółgłoski dziąsłowej ulega wtórnemu udziąsłowieniu (tszy, dżewo, andżei).

Upodobnienie pod względem stopnia zbliżenia narządów mowy - najczęściej polega na uszczelinowieniu głoski zwartej lub półotwartej na skutek sąsiedztwa głoski szczelinowej (np. paiski, trąwai, iżyńer)

Rozsunięcie artykulacyjne - polega na antycypacji wysklepienia masy języka w przodzie jamy ustnej (np. suojnce, szejset, ńeskoinczoność).

2.6. Pisownia fonetyczna.

Stosowane znaki diakrytyczne:

nad literą samogłoskową w celu oznaczenia podwyższenia artykulacji

nad literą samogłoskową lub półsamogłoskową w celu oznaczenia unosowienia

nad literą spółgłoskową do oznaczenia miękkości

u góry, ale nie nad, lecz obok litery spółgłoskowej w celu oznaczenia zmiękczenia

nad literą spółgłoskową do oznaczenia dziąsłowości

pod literą spółgłoskową do oznaczenia wtórnego udziąsłowienia spółgłoski

pod literą oznaczającą spółgłoskę sonorną lub półsamogłoskę w celu oznaczenia wtórnego ubezdźwięcznienia

pod literą samogłoskową do oznaczenia jej niesylabiczności

w zapisie potoku mowy na granicy dwóch leksemów do oznaczenia zjawiska upodobnienia międzywyrazowego

do oznaczenia pauz - krótszej i dłuższej

przed literą spółgłoskową do oznaczenia geminaty, czyli spółgłoski podwojonej

Przykładowy tekst zapisany fonetycznie:

Od najmłodszej z nich odszedł mąż, by założyć nową rodzinę. Fakt ten prowokuje wszystkie

trzy do rozważań nad dotychczasowym życiem. Wspólną obsesją staje się kobieca

niezależność, okupiona jednak samotnością.

3. Fonetyka współczesnej polszczyzny.

3.1. Typy wymowy: staranna, naturalna, potoczna.

Podziały wymowy:

~ wg. Z. Klemensiewicza

- wymowa szkolna = potoczna, naturalna, mimowolna

- wymowa sceniczna

~ wg. Józefa T. Kani

- staranna

- sceniczna

- niesceniczna - oficjalne wystąpienia

- naturalna = szkolna

- potoczna - najbardziej niewymuszony sposób mówienia, stosowany w codziennym procesie porozumiewania się z osobami znanymi

~ wg. autorów „Podręcznego słownika poprawnej wymowy polskiej”

- staranna

- potoczna

- niestaranna

3.2. Zróżnicowanie regionalne.

Regionalizmy - odrębności dzielnicowe w odmianie polszczyzny ogólnej, literackiej. Z poprawnościowego punktu widzenia są akceptowalne. Charakteryzują one nadawcę, informując o jego przynależności socjolingwistycznej.

3.3 Błędy o podłożu gwarowym.

Dialektyzmy - cechy językowe wywodzące się z gwar wiejskich. W języku ogólnym uznawane są za niepoprawne.

4. Akcent w języku polskim.

Akcent paroksytoniczny - padający na przedostatnią sylabę. Polski stały akcent wyrazowy.

4.1. Charakter polskiego akcentu.

W języku polskim akcent polega na głośniejszej wymowie sylaby akcentowanej = przycisk = akcent dynamiczny. Akcent polski jest stały, pada na przedostatnią sylabę, choć istnieją wyjątki.

4.2. Zasady akcentowania.

Wyjątki dotyczące akcentowania wyrazów:

- na 3 sylabie od końca akcentujemy formy czasownika

- 1. i 2. os. l.mn. czasu przeszłego, np. czy-ta-liś-my, pi-sa-liś-cie

- w l.poj. i 3. os. l.mn. trybu przypuszczającego, np. zro-bił-bym, na-ry-so-wa-li-by

- na 4 sylabie od końca formy 1. i 2. os. l.mn. trybu przypuszczającego, np. o-bej-rze-li-byś-my, po-zna-li-byś-cie

- na 5 sylabie od końca połączenia czasownika w 1. i 2. os. l.mn. trybu przypuszczającego i zaimka zwrotnego, np. do-wie-dzie-li-byś-cie się, o-bu-rzy-li-byś-my się

- na 3 sylabie od końca rzeczowniki przejęte z łaciny, zakończone na -ika, -yka, np. en-cy-kli-ka, fi-zy-ka, tu-rys-ty-ka

- na ostatniej sylabie (akcent oksytoniczny) rzeczowniki jednosylabowe z cząstką arcy-, eks-, wice-, np. arcy-mistrz, wice-król

- na 3 sylabie od końca w wyrazach złożonych, składających się z dwusylabowego liczebnika głównego oraz cząstek -kroć, -sta, -set, np. czte-rys-ta, o-siem-set

- na 3 sylabie od końca spójniki połączone z końcówkami osobowymi czasownika -śmy, -ście, np. a-byś-my, że-byś-cie

- na ostatniej sylabie literowce i niektóre grupowce, np. Zet-cha-en, Pa-fa-wag

- brak akcentu - niektóre wyrazy jednosylabowe, tworzące całość z wyrazami sąsiadujacymi

- enklityki - z wyrazem poprzedzającym

- jednosylabowe formy zaimków osobowych oraz zaimek zwrotny, np. po-daj mi, trzy-maj się

- jednosylabowe formy czasowników z przeczeniem, np. nie mów, nie ma

- prokliktyki - z wyrazem następującym

- partykuła przecząca nie w połączeniu z wielosylabową formą czasownika, np. nie ry-suj, nie ro-zu-miem

- przyimki jednosylabowe, np. nad do-mem, pod sto-łem

4.3. Zmiany w normach akcentowania.

5. Zasady ortograficzne w nauczaniu.

5.1. Zasięg zasady wymawianiowej (fonetycznej).

5.2. Błędy w pisowni o podłożu wymawianiowym.

6. Fonetyczne środki stylistyczne.

6.1. Instrumentacja dźwiękowa.

Instrumentacja - celowy dobór środków fonetycznych w wypowiedzi artystycznej. Może wywołać eufonię - przyjemne brzmienie.

Typy instrumentacji dźwiękowej w poetyce opisowej:

- nieregularna (niemetryczna) - np. aliteracja, wyrazy onomatopeiczne, anafory, epifory, czynniki prozodyczne (akcent, intonacja, rozpiętość sylabiczna wyrazu)

- regularna (metryczna) - rym, odtwarzanie wzorca metrycznego

6.2. Onomatopeja.

Onomatopeja - figura dźwiękowa wykorzystująca podobieństwo budowy fonetycznej wyrazów do zjawisk pozajęzykowych.

6.3. Rym.

Rym - współbrzmienie zakończeń wyrazów ogarniające strofę. Funkcje rymów: wierszotwórcza, instrumentacyjna, stylistyczna.

Rymy żeńskie - rymy ogarniające dwie ostatnie sylaby, z których akcentowana jest przedostatnia. Rymy męskie - rymy, w których akcentowana jest ostatnia sylaba.

6.4. Rytm.

Główną jednostką rytmiczną jest wers.

Systemy wersyfikacyjne:

- sylabiczny - wiersz zbudowany z wersów o stałej liczbie sylab

- sylabotoniczny - jednakowa liczba sylab i stałe rozłożenie akcentów w wersie

- toniczny - jednakowa liczba zestrojów akcentowych w wersie

7. Podstawowe wiadomości z fonologii.

Fonologia - należy do językoznawstwa wewnętrznego. Fonetyka jest dla fonologii podstawową dyscypliną pomocniczą.

Opozycja langue - parole, wprowadzona przez de Saussure'a:

- langue - abstrakcyjny, społecznie wytworzony system znaków (w jego skład wchodzą znaki językowe oraz reguły ich łączenia)

- parole - mówienie, teksty, które są procesem indywidualnym, a zarazem realizacją języka.

Głoska jest elementem języka mówionego, fonem zaś różnicuje wyrazy w systemie języka jako zbiorze znaków.

7.1. Głoska - fonem.

Głoska - najmniejsze wymówienie, dźwięk mowy, jednostka fizyczna (artykulacyjna i akustyczna) - przedmiot badań fonetyki. Ogół wszystkich cech dźwięku mowy ludzkiej.

Fonem - najmniejsza jednostka dźwiękowa, która może rozróżniać wyrazy. Najkrótszy odcinek mowy. Zespół cech, które są w danym systemie językowym wykorzystane do rozróżniania wyrazów.

7.2. Fonem - morfem - wyraz.

Fonemy różnicują znaczenie wyrazów, odróżniają wyrazy jedne od drugich, same jednak znaczenia nie posiadają.

Morfemy to najmniejsze jednostki znaczące. Służą do budowania większych konstrukcji: wyrazów. Rodzaje morfemów:

- Morfemy rdzenne (leksykalne) - są samodzielnym nośnikiem znaczenia całego wyrazu

- Morfemy gramatyczne:

- Morfemy słowotwórcze - modyfikują znaczenie morfemu rdzennego

- Morfemy fleksyjne - wskazują na formę gramatyczną użytego wyrazu, na jego funkcję w zdaniu.

Opisem morfemów zajmuje się dział nauki o języku zwany morfologią. Przedmiot jej badań stanowią fleksja i słowotwórstwo.

7.3. Typy opozycji fonologicznych.

7.4. Korelacje fonologiczne w polszczyźnie.

7.5. System fonologiczny języka polskiego.

BUDOWA WYRAZÓW

1. Teoretyczne podstawy opisu.

Wyraz pochodny = derywat = formacja słowotwórcza.

Parafraza - formuła interpretacyjna zawierająca leksem, który z punktu widzenia formy i znaczenia można uznać za podstawę słowotwórczą, oraz wyrażenie określające różnicę między nim a podstawą, czyli będące wykładnikiem funkcji formantu. Parafrazy oparte są na zasadzie tożsamości znaczeń, znaczeń uzualnych.

Formacje słowotwórcze regularne znaczeniowo - znaczenie realne (leksykalne) pokrywa się ze znaczeniem strukturalnym (słowotwórczym). Znaczenie całości jest wyprowadzane ze znaczenia członów składowych.

Formacje słowotwórcze nieregularne znaczeniowo - zawierają w parafrazie nadwyżki znaczeniowe, które nie mają wykładników w derywacie. (np. jeździec - ten kto jeździ (na koniu), pijak - ten kto pije (zbyt dużo alkoholu), rybak - ten kto (łowi) ryby)

2. Pojęcie wartości kategorialnej.

Wartość kategorialna - wspólny element znaczeniowy. Abstrahujemy od znaczeń leksykalnych podstaw, ograniczając się do znaczenia podstawy jako części mowy i wówczas tworzymy formułę ogólną: `ten, kto wykonuje jakąś czynność', `to, co służy do wykonywania czynności' itd.

Kategoria słowotwórcza - zbiór typów słowotwórczych mających tę samą wartość kategorialną.

Typ słowotwórczy - klasa derywatów o wspólnej wartości kategorialnej, wspólnym wykładniku formalnym i podstawie słowotwórczej należącej do tej samej części mowy, np. odczasownikowe nazwy wykonawców czynności z formantem -iciel, -ca, itd.

3. Klasyfikacja derywatów i funkcji formantów.

Klasy derywatów:

~ derywaty transpozycyjne - formant nie wnosi nowego znaczenia leksykalnego w stosunku do podstawy, ma w nich tylko funkcję gramatyczną - przenosi wyraz z jednej części mowy do drugiej. W wyniku tego zmienia się funkcja syntaktyczna derywatu w porównaniu z podstawą: np. bieganie - biegać i białość - biały mają zasadniczo to samo znaczenie, ale pełnią inną funkcję składniową. [forma formantu gramatyczna]

~ derywaty semantyczne:

- derywaty mutacyjne - elementem określanym jest formant, a zatem pełni on w nich funkcję semantyczną. Derywaty mutacyjne są nazwami nowych desygnatów, np. palacz, białko. [forma formantu semantyczna przedmiotowa]

- derywaty modyfikacyjne - członem określanym jest podstawa słowotwórcza. Te derywaty są znakami tych samych desygnatów co ich podstawy; formant modyfikuje znaczenie podstawy, komunikuje jakąś dodatkową cechę desygnatu (np. domek, babsko, dobiec). [forma formantu semantyczna jakościowa]

W obrębie derywatów rzeczownikowych wyróżnia się następujące kategorie słowotwórcze:

~ transpozycyjne:

- nazwy czynności: bieganie, przeprowadzka, odjazd

- nazwy abstrakcyjnych cech: białość, czerń, próżniactwo, głupota

~ mutacyjne:

- nazwy wykonawców czynności: biegacz, pisarz

- nazwy narzędzi: chwytak, rozpuszczalnik

- nazwy obiektów i wytworów czynności: odmrożenie, wypustka, utarg

- nazwy nosicieli cech: starzec, wesołek, pustak

- nazwy miejsc: łowisko, powielarnia, przechowalnia, ładownia

- nazwy zbiorowe: ptactwo, chuliganeria, listowie, pierze

- nazwy mieszkańców: warszawiak, wiedeńczyk

- nazwy pokrewieństwa: starościc, podkomorzanka, siostrzeniec

~ modyfikacyjne:

- nazwy żeńskie: aktorka, lekarka

- nazwy deminutywne: stolik, trawka

- nazwy augmentatywne: ptaszydło, domisko, psisko

- nazwy istot młodych: kocię, jaskółczę

4. Kategorie słowotwórcze a funkcje formantów.

Kategoria nazw miejsc - najbardziej jednolita znaczeniowo, najmniej zróżnicowana formalnie. Dwa produktywne wykładniki:

- formant -nia (-alnia, -arnia, -ownia) - nazwy miejsc, w których wykonuje się czynności, albo miejsc, w których coś się znajduje, przechowuje

- formant -isko - nazwy terenów otwartych

5. Zróżnicowanie terminów.

Derywacja paradygmatyczna - derywat różni się od podstawy słowotwórczej zestawem końcówek fleksyjnych, np. derywatowi wywóz są właściwe końcówki fleksyjne deklinacji rzeczownikowej męskiej spółgłoskowej, podczas gdy jego podstawie słowotwórczej wywozić odpowiada paradygmat koniugacyjny.

Klasyfikacja formantów słowotwórczych:

~ formanty afiksalne:

- proste:

- sufiksalne: mówca, stołowy, stolik

- prefiksalne: nalać, prześmieszny, podbiec

- interfiksalne: biało-czerwony, żywopłot

- postfiksalne: odwrócić się, posunąć się

- złożone:

- prefiksalno-sufiksalne: abtyfaszystowski

- interfiksalno-sufiksalne: cudzoziemiec, nosorożec

- prefiksalno-postfiksalne: najeść się, nachodzić się

~ formanty paradygmatyczne:

- formantem wyłącznie końcówki fleksyjne: woźna, zbieg, rybi, biel

- formantem morfemy tematowe i związane z nimi końcówki fleksyjne: bielić, wodować, pijać, kocię

~ formanty alternacyjne:

- alternacje jakościowe: mięcho

- alternacje ilościowe (formant ujemny): spec, ława, martwić

- alternacje jakościowo-ilościowe: ciacho

~ formanty prozodyczne: wiarygodny, ciemnoszary

~ formanty mieszane

- afiksalno-paradygmatyczne

- prefiksalno-paradygmatyczne: odosobnić, udaremnić

- prefiksalno-paradygmatyczno-postfiksalne: zaokrąglić się

- interfiksalno-paradygmatyczne: korkociąg, głowonóg, ciśnieniomierz

- postfiksalno-paradygmatyczne: szklić się, pocić się

- paradygmatyczno-alternacyjne: tatar

6. Derywaty wielomotywacyjne i wzajemnie motywowane.

Kierunek motywacji jest niejasny lub też derywaty można interpretować jako pochodne od wielu podstaw.

Można wówczas:

- uznać nadrzędność kryterium semantycznego przy wyborze kierunku motywacji

- opowiedzieć się za jedną z możliwych interpretacji formalnych, np. przy równoprawności rozstrzygnięć semantycznych za bezpośrednią uznaje się motywację formalnie prostszą

7. Derywaty złożone.

Derywaty proste - powstały od jednej podstawy słowotwórczej.

Derywaty złożone - formacje pochodne od dwóch lub więcej podstaw, np. korkociąg, cudzoziemiec, czworokąt itp.

Typy wyrazów złożonych:

- złożenia - wykładnikami derywacji są interfiks (element łączący dwie podstawy słowotwórcze) i sufiks, np. cudzoziemiec - formantem jest interfiks `o' oraz przyrostek -ec. Liczny udział wyrazów z zakresu terminologii specjalnej, np. drugoligowiec, elektronarzędzie, psychokineza itd.. Typy złożeń:

- rzeczownik + czasownik - brakorób, grzybobranie, krwiopijca

- przysłówek + czasownik - długopis, dalekowidz, szybkowar

- czasownik + rzeczownik - włóczykij, łamigłówka

- rzeczownik + rzeczownik - głowonóg, duszpasterz, nosorożec

- przymiotnik + rzeczownik - gołowąs, cudzoziemiec, żywopłot

- liczebnik + rzeczownik - dwuszereg, trójmiasto, pięcioksiąg, ośmiokąt

Podział złożeń pod względem semantycznym:

- endocentryczne - desygnat całości jest komunikowany przez jeden z członów, a drugi człon jest określający, np. barwoślepota (ślepota na barwy), żelazobeton (beton zawierający żelazo)

- egzocentryczne - nazywają desygnat, który nie jest komunikowany przez żaden z członów, np. prostokąt, nosorożec

- zrosty - formantem jest przesunięcie akcentu oraz często nieodmienność pierwszego członu, np. Wielkanoc, psubrat, Białystok

- zestawienia - dwu- lub więcej wyrazowe nazwy jednego desygnatu, np. wieczne pióro, panna młoda, maszyna do pisania. Zestawienia stanowią znaczeniowo jedną całość, a szyku ich składników nie należy zmieniać.

8. Skrótowce.

Skrótowce - wyrazy motywowane kilkoma wyrazami podstawowymi.

Trzy sposoby skracania nazw kilkuwyrazowych:

- głoskowce - nazwa utworzona z pierwszych głosek wyrazów wchodzących w skład zestawienia, np. Polska Agencja Prasowa = pap, Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego = buw

- literowce - nazwa utworzona z nazw liter zaczynających wyrazy, które wchodzą w skład zestawienia, np. Powszechna Kasa Oszczędności = pekao, Polskie Koleje Państwowe = pekape, Organizacja Narodów Zjednoczonych = oenzet

- sylabowce - zbudowane z pierwszych sylab lub innych cząstek wyrazów wchodzących w skład zestawienia, np. Państwowa Fabryka Wagonów = pafawag

Struktury kombinowane, np. Cepelia, Cedet.

9. Typy innowacji językowych.

Typy innowacji językowych:

- neologizmy słowotwórcze: azylant, podomka, orbitować, zmywarka

- neologizmy frazeologiczne: Wyścig Pokoju, zielone światło, sytuacja podbramkowa

- neologizmy znaczeniowe (neosemantyzmy): szczyt, zagłębie, bank, giełda

- zapożyczenia z języków obcych: dansing, hit, spektakl, ewidentny

W rozważaniach nad przydatnością innowacji trzeba uwzględnić warunki doskonałości języka - wystarczalność i ekonomiczność.

Derywat wsteczny - rzeczownik utworzony od rdzenia czasownika przez odrzucenie przyrostka, np. zryw, osiąg, wysyp.

10. Słowotwórstwo wobec leksykologii i fleksji.

Słowotwórstwo jako dyscyplina językowa znajduje się na pograniczu leksykologii i fleksji.

Fleksja i słowotwórstwo stanowią dwa działy morfologii.

11. Z historii kształtowania się metod analizy słowotwórczej.

Wyraz podstawowy = podstawa słowotwórcza, wyraz motywujący.

Wyraz pochodny = derywat = formacja słowotwórcza = wyraz motywowany.

Podstawa słowotwórcza = temat słowotwórczy.

Derywacja paradygmatyczna = derywacja fleksyjna.

Formant paradygmatyczny = formant zerowy = derywat wsteczny.

12. Współczesne tendencje w słowotwórstwie.

Polski system słowotwórczy zachowuje wprawdzie ciągle swą dynamikę, ale jakość i zakres procesów derywacyjnych zmieniają się: napór elementów i wzorów obcych powoduje słabnięcie rzeczywistych procesów derywacyjnych.

27

związanie funkcji z mową, zdolnością do porozumiewania się za pomocą znaków językowych

- cechy konkretne (fizyczne) znaku

- to cechy językowe znaku

Z

Rzeczywistość

Nadawca

Odbiorca

---