Teresa Kostkiewiczowa, Klasycyzm - sentymentalizm - rokoko.
Szkice o prądach literackich polskiego Oświecenia,
Warszawa 1975.
KLASYCYZM
Z dziejów pojęcia i terminu.
nazwa „klasycyzm” jako termin akademicki przyjęła się dopiero pod koniec XIX w.
przymiotnik „klasyczny” - lata 80. XVIII w. „starożytny, doskonały i wzorcowy”.
Jan Śniadecki „to wszystko jest klasycznym, co jest zgodne z prawidłami poezji, jakie dla Francuzów Boileau, dla Polaków Dmochowski, a dla wszystkich wypolerowanych narodów przepisał Horacy; romantycznym zaś to, co przeciwko tym prawidłom grzeszy i wykracza”.
klasycyzm jako:
nazwa całej epoki historycznej w literaturze polskiej - niejednorodność ten-dencji literackich Oświecenia powoduje odrzucenie takiego rozumienia.
teoria estetyczno-literacka - zawarta przede wszystkim w rozprawkach i poe-matach normatywnych.
styl, językowa budowa utworów, zabiegi kompozycyjne, wybór norm gatunko-wych.
Stanisław Pietraszko „Doktryna literacka polskiego klasycyzmu”: klasycystyczna myśl estety-czno-literacka, komponent kultury polskiej, koncepcja klasycyzmu jako kategorii interpretacyj-nej, scalającej pewien zespół istotnych stwierdzeń i problemów literackich.
Thoas Stearns Eliot - określenie dzieł, którym przypisuje się cechy uniwersalności i dojrzało-ści; kwestia określonej metody artystycznej, ale przede wszystkim postawa wobec kultury i człowieka.
Sytuacja i literackie przejawy klasycyzmu w literaturze polskiego Oświecenia.
przejawy klasycyzmu występowały w literaturze polskiej drugiej połowy XVIII w. i pierwszego dwudziestolecia XIX w.
wyraziste tendencje klasycystyczne wystąpiły już w latach 40. XVIII w.
klasycyzm francuski: postawa oparta na niewzruszonym przekonaniu o porządku i harmonii rzeczywistości, orientacja zasadzająca się na świadomym wyborze i konsekwentnej obronie określonego poglądu na świat, odwołującego się do stabilności, ładu i harmonii, które obej-mują uniwersum: naturę, zbiorowość i jednostkę; teorie estetyczno-literackie francuskiego klasycyzmu odwoływały się do sądów o racjonalnym porządku uniwersum.
dostrzeżono w Polsce w pierwszej połowie XVIII w. potrzebę reform, konieczność nawiązania ciągłości własnego życia społeczno-kulturalnego i narodowej tradycji.
polski wiek XVII dokonał innego podsumowania doświadczeń renesansowo-antycznych niż to, jakie właściwie było myśli zachodniej.
w Polsce połowy XVIII w. klasycyzm był w takim właśnie sensie koniecznością historyczną, stwarzał literaturze szansę wielorakiej nobilitacji.
klasycyzm polski stał się możliwy jedynie przez podjęcie i rozwiązanie na własny użytek pod-stawowych zagadnień, jakie przyniosła osiemnastowieczna myśl oświeceniowa - reinterpre-tacja siedemnastowiecznego francuskiego klasycyzmu.
przejawy tendencji klasycystycznych: Wacław Rzewuski, Elżbieta Drużbacka, Józef Andrzej Załuski, Józef Epifani Minasowicz.
jedną z istotnych cech tego etapu rozwoju polskiego klasycyzmu była jego opozycyjność za-równo wobec kultury saskiego baroku, jak i współczesnych mu tendencji literackich typu baro-kowo-sarmackiego.
pozostał nasz klasycyzm wierny podstawowemu zespołowi przekonań na temat istoty i celów literatury oraz wyborowi wzorów i tradycji literackiej.
ważną i charakterystyczną dla sytuacji polskiej cechą klasycyzmu było traktowanie jego zało-żeń jako programu działalności literackiej zaangażowanej w społeczno-kulturowe przemiany kraju. Szło za tym silne związanie literatury z życiem politycznym, postawienie przed nią za-dań bezpośrednio utylitarnych i perswazyjnych.
Filozoficzno-ideowa problematyka prądu.
klasycyzm wiązano z konkretnymi systemami filozoficznymi Kartezjusza.
istotnym czynnikiem kształtotwórczym literatury klasycystycznej stały się funkcjonujące w my-śli europejskiej przekonania dotyczące ogólnej teorii bytu, charakteru rzeczywistości i praw nią rządzących.
idea wiecznego rozumu określającego budowę i funkcjonowanie świata ostała się jako istotny punkt odniesienia dla klasycystycznych tendencji w sztuce.
poznanie człowieka - dociekania na temat dróg i metod poznawania, poznanie intelektualne.
problem oczywistości intelektualnej poznania stał się istotny dla atmosfery myślowej XVIII w.
w Polsce - zainteresowania poznawcze przede wszystkim ku formułowaniu ogólnych praw rządzących światem oraz społecznością ludzką, upatrując w rozumie miarę prawdy, przypisy-wali mu również władzę sądzenia i posługując się nią dokonywali oceny współczesnych sobie form i instytucji społecznych; ważne założenia i poglądy antropologiczne.
usiłowano poznać człowieka „samego w sobie”, całkowicie wyabstrahowanego z całokształtu warunków, w których żyje, traktowano go jako samoistny, wyodrębniony byt, wyjęty z wiążą-cych go relacji ze społecznym „tu i teraz”, a tylko realizujący ponadczasowe wyznaczniki swej natury i poznający ową naturę przez wewnętrzne akty świadomości.
człowiek znalazł się w centrum świata nie tylko jako podmiot poznający, ale także w pełni z tym światem zintegrowany przez podporządkowanie wspólnym prawom natury, ogarniającym rzeczywistość fizyczną oraz społeczne bytowanie wspólnot ludzkich. Osobowość pojawiła się jako byt wpisany w swoje otoczenie przyrodnicze i społeczne.
Oświecenie uznało tezę o stałości i niezmienności natury ludzkiej w czasie i przestrzeni oraz interesowało się tymi tylko elementami owej natury, które są właściwe całemu rodzajowi i świadczą o jego wspólnocie.
Kartezjusz w Namiętności duszy: pożytek wszelkich uczuć polega na tym jedynie, iż wzmac-niają one i czynią trwałymi w duszy myśli, których zachowanie jest dobre, a które w przeciw-nym razie łatwo mogłyby się zatrzeć”.
idealny wizerunek istoty racjonalnej.
w Polsce tendencje reformatorskie i koncepcja jednostki ludzkiej podporządkowanej pow-szechnemu i koniecznemu prawu i będącej cząstką składową społeczności.
koncepcja człowieka, którego istota wyczerpuje się w obowiązkach i uprawnieniach społecz-nych, nie ma tu miejsca na bezinteresowne uczucia i kontakty, w Polsce chodziło o wychowa-nie człowieka społecznego, określonego przez zinstytucjonalizowane związki ze społeczeń-stwem.
teoria „porządku fizyczno-moralnego” Hugona Kołłątaja: człowiek jest naturalnym ogniwem „łańcucha jestestw” , podlegającym swoistym prawom moralnym.
krytyka wad i wynaturzeń współczesności, modelowanie wizji idealnego świata, filozofia Jana Jakuba Rousseau - sprzeciw wobec jednostronnej wizji osobowości ludzkiej i pozorności ła-du społecznego, russowska koncepcja natury i człowieka; utopia: Mikołaja Doświadczyńskie-go przypadki (rozmowy z Xaoo: naturalne wyposażenie człowieka, jego postępowania i dąże-nia).
pojmowanie historii: poszukiwanie wzorów postępowania i nauk moralnych, wydarzeniami egzemplifikowano ponadczasowe prawidłowości losu.
relacje między człowiekiem a przyrodą: twórczość literacka dawała wyraz dostrzeganiu w na-turze tylko tego, co przynosiło człowiekowi pożytek, służyło zaspokojeniu jego potrzeb. W po-dobnym kierunku szły też rozważania o sztuce i literaturze, współtworzące estetyczne założe-nia klasycyzmu.
Zagadnienia estetyki i poetyki klasycyzmu.
twórcy klasycyzmu przywiązywali dużą wagę do uporządkowanej refleksji teoretycznej na te-mat literatury.
poetyki pełniły funkcje: manifestu programowego, prezentacji poglądów, zbioru praktycznych wskazówek dla twórców, duża rola w dydaktyce szkolnej.
w obrębie nauk wyzwolonych poezja łączona była zazwyczaj z wymową, a czasem nawet jej podporządkowywana z racji wspólnoty środków językowych i celów.
do najwcześniejszych poetyk należy poemat Wacława Rzewuskiego O nauce wierszopiskiej 1762, uzupełniony prozatorską rozprawą O nauce krasomowskiej, przekład podręcznika F. J. de Carlancasa Historia nauk wyzwolonych, publikacje Filipa Nereusza Golańskiego O wymo-wie i poezji 1786 oraz Franciszka Ksawerego Dmochowskiego Sztuka rymotwórcza 1788, Grzegorz Piramowicz Wymowa i poezja 1792; pierwsze dwudziestolecie XIX w.: O wymowie i stylu Franciszka Kostki Potockiego, O poezji w ogólności Franciszka Wężyka, Sztuka rymo-twórcza Ludwika Kropińskiego, Prawidła wymowy i poezji Euzebiusza Słowackiego.
wypowiedzi w artykułach, esejach, listach, polemikach literackich, wykładach uniwersyte-ckich…
autorytet Arystotelesa, Horacego, Rapina, Boileau, Batteux, La Harpe, Diderot, Marmontel, Blair, Herder.
Zadania twórczości i rola społeczna twórcy.
eksponowanie horacjańskiej formuły określającej cele poezji jako docere, movere, delectare.
na plan pierwszy perswazyjne zadania sztuki słowa.
zobowiązania poety do naprawy obyczajów (zwłaszcza tłumacz Carlancasa, Czartoryski, Go-lański, Dmochowski).
istotę pedagogiki i moralistyki poetyckiej upatrywano w oddziaływaniu na odbiorcę poprzez szczególny sposób przekazywania owej nauki, wywołujący satysfakcję i przyjemność.
w koncepcji klasycystycznej czucie, czyli poruszanie emocji czytelnika miało byś wstępnym stadium odbioru dzieła, pozwalającym przyswoić formułowaną w nim prawdę i przygotować jej zaakceptowanie przez rozum.
w czasach postanisławowskich poza nauczycielskimi zobowiązaniami poezji akcentuje się ro-lę takich kategorii, jak entuzjazm, wyobraźnia, geniusz; nacisk na nauczanie i przekonanie, ale przede wszystkim na zachwycanie, poruszanie wyobraźni i emocji. zakładają nieco inny adres czytelniczy niż w przypadku ściśle wychowawczych intencji pisarzy stanisławowskich. Idzie za tym przywiązanie większej wagi do estetycznych walorów poezji.
Franciszek Wężyk: zagadnienie impresywnej i poznawczej funkcji poezji, porównanie nauki i poezji, zadaniem poezji jest odkrywanie przed odbiorcami nie znanych im i niedostępnych prawd, które - wystawione obrazowo - mają zapalać serca do męstwa i cnoty, pobudzać do wielkich czynów.
Dmochowski: pisarz aktywnie uczestniczy w całokształcie życia społecznego, nie wolno mu stronić od czynnego życia zbiorowości, nie powinien poświęcać sie wyłącznie doskonaleniu warsztatu artystycznego, winien był życiem swoim i postępowaniem potwierdzać ważność głoszonych przez siebie norm społeczno-moralnych.
Wężyk: pisarz-autorytet,koncepcja poety-natchnionego wieszcza, wyniesionego ponad tłum.
Geneza i źródła twórczości, atrybuty twórcy.
usiłowano wskazać moment i przyczyny narodzin twórczości poetyckiej.
zgodnie z powszechnym przekonaniem powstanie poezji wiązano więc z momentem formo-wania się społeczeństw.
poezja była więc poprzedniczką nauk i stanowiła niższy, niedoskonały szczebel poznania.
poezja była elementem kulturotwórczym, spełniała stałą rolę doskonalenia obyczajów, a poe-ci byli nauczycielami ludzkości.
poglądem obiegowym był sąd, iż skłonność do tworzenia poetyckiego leży w naturze człowie-ka.
sposób rozkładania akcentów i wyważania roli w procesie twórczym owej „sztuki” - czyli zna-jomość reguł i pięknych wzorów - oraz naturalnych dyspozycji, dla których określenia używa-no różnych pojęć i terminów, jak dowcip, gust, talent, geniusz, natchnienie, był jednym z istot-niejszych wyznaczników orientacji estetyczno-literackich w XVIII w.
zgodnie z klasycystycznym przekonaniem przyjmowano istnienie ponadczasowych norm, określających charakter dzieł sztuki.
wzory literackie: dyskusja dotyczyła zarówno ich roli w procesie powstawania nowych dzieł li-terackich, jak i samego wyboru tych dzieł, którym przypisuje się rangę wzorców.
podkreślane pierwszeństwo wzorów wobec reguł.
Potocki, Osiński: ujmowali wzory jako szkołę gustu literackiego, a także opanowania technicz-nych problemów warsztatu.
preferowanie literatury antycznej + konstruowanie modelu własnej tradycji narodowej (Dmo-chowski).
smak - ważny element w procesie twórczym - pojmowany był jako forma rozsądku, intele-ktualna podstawa twórczości.
smak rozumiano jako zdolność dostrzegania i oceniania użyteczności rzeczy.
Golański: gust był istotną w procesie twórczym władzą sądzenia, kierującą decyzjami wyboru elementów składowych dzieła.
w czasach postanisławowskich: jeszcze większy nacisk na smak; Podczas gdy smak miał być dyspozycją kierującą niejako decyzjami pisarskimi i osądzającą ich rezultaty, geniusz - pro-wadził ku problematyce kreacyjności i istotnym sprawom cech świata poetyckiego jako rezul-tatu poetyckiej kreacji.
dla teoretyków stanisławowskich geniusz był pożądanym i cennym motorem twórczości, w czasach późniejszych stał się jej koniecznym czynnikiem.
Euzebiusz Słowacki: prowadzi rozważania o geniuszu, wiążąc go z czułością serca i imagina-cją oraz estetycznymi doznaniami rozkoszy.
źródło twórczości upatrywano niemal wyłącznie we wrodzonych dyspozycjach natury.
Osiński: szczytność, górność albo wzniosłość.
Poglądy na istotę poezji i właściwości dzieł poetyckich.
charakterystyczny w klasycyzmie był sąd o konieczności realizowania przez dzieło określo-nych norm, wyznaczających jego istotę i budowę.
dociekliwość teoretyczna była skierowana na to, jakie dzieło być powinno.
myśl teoretyczna klasycyzmu polskiego konsekwentnie reprezentowała utwierdzony długą tradycją pogląd, iż poezja zasadza sie na naśladowaniu natury - generalnego porządku świa-ta, okrywanego przez ludzki rozum i dotyczącego zarówno człowieka, jak i uniwersum.
wizja natury wzniosłej i niezwykłej oraz uporządkowanej i poddanej panowaniu człowieka.
motyw myślowy - niedoskonałości obiektywnej natury w jej zewnętrznych, codziennych prze-jawach - ujawnił się w niektórych nurtach klasycyzmu przez problematykę tzw. pięknej natu-ry, będącej podstawowym składnikiem myśli estetycznej rokoka.
fundamentalna dla klasycyzmu była norma prawdopodobieństwa.
natura musiał ulec przetworzeniu, odrzucającemu to wszystko, co jest niezgodne z założoną koncepcja porządku świata, a także z powszechnie akceptowanym doświadczeniem empiry-cznym.
koncesja na rzecz „upiękniania” natury najważniejsza teza o prawdopodobieństwie.
środkiem służącym zbudowaniu świata fikcji poetyckiej miało być obrazowe przedstawianie rzeczy.
poetyckość wypowiedzi zasadzać się miała na właściwym doborze „rzeczy” oraz jej odpo-wiedniości (stosowności) i zharmonizowaniu ze sposobami mówienia.
w zakresie stylu zasada stosowności sprowadzała się do rygorów wypracowanych i sformuło-wanych w retoryce.
poezja powierzchowna i wewnętrzna.
postulat jasności stylowej: przywiązywano wielką wagę do prawidłowej i przejrzystej budowy gramatycznej zdania, odpowiadającej dokładnemu wniknięciu w związki i zależności rzeczy; przeciwko właściwościom wymowy barokowo-saskiej; twórczość jako proces podporządko-wany racjonalnej dyscyplinie, przekazujący wnioski i poddane obiektywizacji sądy i przekona-nia.
czystość języka.
Potocki: jasność (odpowiedniość wyrazu i myśli oraz naturalne uporządkowanie słów), po-prawność (dotyczy wyboru słownictwa i składni; brak słów przestarzałych, obcych, regional-nych, a także zawiłości składni) i ozdobność (podporządkowany celom perswazyjnym).
styl poetycki i styl prozy oraz styl poetycki i styl potoczny.
w okresie postanisławowskim coraz ważniejsza ozdobność i wzniosłość stylu poezji.
zasada harmonii i proporcji (na gruncie polskim niesprecyzowana poza próbami Kostki Poto-ckiego).
Tematy i motywy literatury klasycystycznej.
szczególny układ wybieranych motywów znamienny dla polskiej twórczości oraz okolicznoś-ciowy charakter utworów poetyckich.
sprawa „porządku świata”, czyli jak w życiu społecznym powinien realizować się ład moralny, status społeczny człowieka, np. oda Naruszewicza O powinności człowieka w towarzystwie.
społeczeństwo to uporządkowany „łańcuch bytów”, np. Naruszewicz Do Stanisława Augusta młódź Collegium Nobilium… podczas danego rocznej aplikacji dowodu, utwory Koźmiana.
ład społeczny i wynikające z tego „powinności człowieka w towarzystwie”, motyw podporząd-kowania ustalonym prawom społecznym, np. Naruszewicz Szczęśliwość, Trembecki Do Rybi-ńskiego biskupa kujawskiego, utwory Koźmiana i Osińskiego; analogiczny motyw jest ele-mentem konstrukcyjnym wielu tragedii klasycystycznych.
kwestia norm społecznego współżycia, pewien zespół cnót obywatelskich i przywar społecz-nych, motyw wad ludzkich (głównie komedia i satyra), motyw zepsucia moralnego u Narusze-wicza i Krasickiego.
przekraczanie praw określających stosunki międzyludzkie w obrębie zbiorowości (satyra), np. Krasicki.
motyw fałszu i pozoru, np. Krasicki.
polemika z russowskim pojmowaniem natury i prawa moralnego, np. uczniowie Franciszka Bohomolca, Józef Dulski Jaki praw początek na świecie, Krasicki Człowiek i zwierz oraz w powieści wschodniej Azem.
przyczyny zła - zarzucenia przez ludzi właściwych norm społecznego postępowania, np. Na-ruszewicz Prognostyk na Rok Pański MDCCLXXV (1775), Krasicki Świat zepsuty.
namiętności jako przyczyny zła, np. Krasicki Do księdza Marcina, Koźmian Oda. Prośba wieś-niaka do fortuny, Naruszewicz Namiętności.
motyw umiaru: sfera materialnych potrzeb i dążeń człowieka (Naruszewicz) lub kategoria ogólnych postaw filozoficzno-moralnych (bajki, powieści wschodnie, liryczne wiersze Krasi-ckiego).
kwestia roli i możliwości rozumu ludzkiego jako władzy poznawczej i kierującej ludzkim dzia-łaniem, np. pełne zaufanie do rozumu jest charakterystyczne dla Naruszewicza, Trembecki i Koźmian, u Krasickiego sceptycyzm.
motyw opozycji dawniej - teraz, od Naruszewicza do Koźmiana.
motywy zaczerpnięte z dziejów starożytnych, z historii własnego kraju.
motywy przyrody, np. liczne opisania pór roku i pór dnia - Drużbacka, ćwiczenia uczniów Bo-homolca, Naruszewicz, Polanka Trembeckiego, sielanki Zabłockiego, niektóre wiersze Krasi-ckiego.
„piękna natura” i apoteoza ziemianina, np. Rolnictwo Dyzmy Bończy-Tomaszewskiego, Zie-miaństwo Koźmiana.
rzadko tematyka doznań osobistych, miłości i przyjaźni (raczej abstrakcyjne problemy niż in-dywidualizm).
patriotyzm i religijność, brak szerszego oddźwięku dramatycznych wydarzeń rozbiorów, ra-czej formułowanie programu naprawy dostrzegalnego zła i wskazanie rozwiązań, jedyny ut-wór, w którym zawarta jest deklaracja patriotyczna - Hymn do miłości Ojczyzny Krasickiego; patriotyzm tak naturalny i powszechny nie otoczony jeszcze nimbem wzniosłości i niezwykło-ści, płynącej z aktu indywidualnych poświęceń wspaniałych bohaterów.
motyw pieniądza i złota jako przyczyny zła w świecie, np. Krasicki.
schematyzacja motywów, zwłaszcza tych, które stanowiły okazję do ujęć satyrycznych (głów-nie komedia, satyra, poemat heroikomiczny): motyw ciemnego szlachcica Sarmaty, modnej damy, pustego fircyka, rozpustnego mnicha, ubogiego poety.
konwencjonalizacja motywów heroizujących: bohaterskiego wodza, mądrego doradcy.
Formy artystyczne literatury klasycyzmu.
kategorie wyznaczające uprawnienia i możliwości twórców oraz ukierunkowują czytelnicze oczekiwania i proces odbioru dzieła.
problematyka trzech stylów retorycznych, będąca szczegółowym zastosowaniem zasady de-corum.
Gatunki dramaturgiczne.
Tragedia:
przedmiot specjalnej troski teoretyków klasycyzmu; postulat czystości i nieprzekraczalności norm - tragedia uznana za najwyższą i najwspanialszą wypowiedź literacką.
XVIII-wieczny klasycyzm otwierają Tragedia Epaminondy Konarskiego i utwory Wacława Rzewuskiego Żółkiewski oraz Władysław pod Warną.
dopiero twórczość Felińskiego, Wężyka, Kropińskiego, przekłady Osińskiego uczyniły z trage-dii pierwszoplanowy gatunek literacki.
tematyczna osnowa w materii historycznej, wykorzystanie motywów antycznych lub wydarzeń z historii narodowej; konflikt dwóch przeciwstawnych stron-bohaterów + doradcy i powiernice; najważniejsza kolizja wartości.
Golański: autor „na to wzgląd ma dawać, ażeby cnota, acz po najgorszym doświadczeniu, triumf na koniec odnosiła”.
„tragedia optymistyczna”.
apoteoza narodowego bohatera, zachowującego godność i spełniającego swoje posłannictwo mimo wszelkich przeciwności.
punktem odniesienia większości dialogów tragedii polskich jest retoryka.
tendencje wchłaniania środków literackich właściwych innym kierunkom poetyckim: głównie w zakresie konstrukcji bohatera i budowy dialogu.
utwór Konarskiego był pierwszą próbą tragedii politycznej; klasycystyczna tragedia nie dyspo-nowała środkami pozwalającymi ująć całe bogactwo i rozległość problematyki, jaką niósł roz-wój wydarzeń; obowiązki agitacji politycznej przejęła kształtująca się nowa publicystyka; tra-gedia polityczna odżyła dopiero w drugim dziesięcioleciu XIX wieku - znów jako sztuka elitar-na, adresowana do wąskiego kręgu odbiorców.
wyparta przez dramę mieszczańską.
Komedia:
Dyssertacja o śmiechu Michała Dudzińskiego: brak rozważań z zakresu teorii komizmu i ko-medii, śmiech jako jedna z właściwości natury ludzkiej, motyw myślowy dotyczący motywacji i funkcji śmiechu.
nierozdzielnie wiązany z dziejami sceny narodowej, gatunek ten uznany za najbardziej spra-wne narzędzie oddziaływania na szeroką publiczność i kształtowania jej opinii i postaw.
autorzy polscy oparli się na odpowiednio wybranych i przystosowanych do własnych potrzeb wzorcach ukształtowanych w tradycji europejskiej.
początki komedii klasycystycznej wiążą się z działalnością szkolnego teatru jezuickiego i Franciszka Bohomolca; inni autorzy: Czartoryski, Zabłocki, Krasicki i Niemcewicz.
schematy kompozycyjne:
ośrodkiem akcji jest jedna postać, której działanie jest przedmiotem krytyki albo odpo-wiedzią na poddawane ośmieszeniu i krytyce cechy lub poglądy antagonisty.
intryga związana z konkurami dwóch kawalerów (pozytywnego i negatywnego) do młodej panienki, której ojciec reprezentuje wszystkie wyśmiewane przywary - naj-częściej wykorzystywany.
komedia dyskursywna.
dydaktyzm + krytycyzm wobec obserwowanego świata.
droga rozwojowa komedii stanisławowskiej: od farsowych chwytów pierwszych komedii kon-wiktowych Bohomolca, przez komedię obyczajową do politycznej.
dwa typy perswazyjności w komedii związane są ze zróżnicowaniem koncepcji adresata ut-worów stanowią charakterystyczny wyznacznik poetyki i sytuacji tego gatunku w okresie sta-nisławowskim.
teoretycy: przede wszystkim Golański.
współistnienie komedii i opery, przeobrażenia komedii klasycystycznej do „płaczliwej” lub „po-ważnej”.
poza rygorami poetyki klasycystycznej - warszawski nurt komedii obyczajowej (brak intencji moralistycznej).
przekształcenia w późniejszym okresie: zbliżenie do opery lub do dramy historycznej, konty-nuacja tradycji czystej komedii obyczajowej bez intencji moralistycznej.
Gatunki liryczne i dydaktyczne.
„poezja klasycystyczna”: odnosi się zazwyczaj do: ody, listu poetyckiego, satyry, bajki i innych drobnych form; odegrały ogromną rolę w klasycyzmie polskim.
istotną rolę w świadomości literackiej odgrywała tradycja rozgraniczeń i hierarchii gatunków oraz tendencja do podporządkowania wszystkich form wypowiedzi nadrzędnym zadaniom perswazyjnym; perswazyjność zaś pociągała za sobą najbardziej charakterystyczną dla wy-mowy sytuację przemówienia; gatunkiem zawierającym w swej istocie założenia retorycznoś-ci była oda.
podmiot postacią anonimową i abstrakcyjną, publiczną; adresat - postać milcząca, przygoto-wana do zrozumienia i akceptacji argumentów nadawcy, przemienia się w nieokreśloną zbio-rowość; komplikacje przy charakterze panegirycznym (jeden adresat, nie zbiorowość) - pod-miot mówiący zachowuje należny dystans wobec chwalonego, zwraca się do szerszego audytorium, jakby ponad jego głową.
monolog rozwija się w ciągłym napięciu między adresem indywidualnym a przesłaniami zwró-conymi do zbiorowości - przemienność form dramatycznych „ty” i „wy”.
podstawowym czynnikiem rozwijania wypowiedzi jest apel do wyobraźni odbiorcy, by kierował się rozumem.
toposy antyczne, biblijne, stereotypy w poezji Naruszewicza; liczne pytania retoryczne, wy-krzyknienia, powtórzenia, apostrofy, anafory (figury retoryczne mające moc wzruszania i po-ciągania słuchaczy), neologizmy, śmiałe i niespotykane w poezji związki frazeologiczne; w poetyce Naruszewicza największą rolę odgrywają te środki stylistyczne, które działają na wy-obraźnię, poruszają wolę i emocje, służą nie tyle przekonywaniu, co raczej wpływaniu na słu-chaczy i urabianiu ich opinii i stanowisk; nieustanne dążenie do zachowania równowagi mię-dzy klarownością myśli a natarczywą perswazyjnością tonu i skłonnością do zadziwiania.
Krasicki: jego wiersze mają konstrukcję monologową, kazania, poetyckiego wykładu na okre-ślony temat; istotnym składnikiem wypowiedzi staje się dowodzenie, prezentacja pewnego ciągu myślowego, który prowadzi do końcowego wniosku; metodą swoistej retoryki poetyckiej Krasickiego jest nie pociąganie umysłów, ale przekonywanie; pozorowanie dialogowości przy pomocy tzw. drugiego aktora; cecha perswazji Krasickiego: ironia, szyderstwo, sarkazm; wy-magają intelektualnej, trzeźwej analizy od czytelnika; literacka prezentacja wybranych zjawisk tak, aby ich pożądana ocena czytelnicza była rezultatem zrozumienia i interpretacji samego obrazu; przekształcił bajkę w „poetycką bajkę filozoficzną”, prowadziła do wniosków daleko wykraczających poza klasycystyczną wizję świata, negowała obiegowe postawy i przyjęty sy-stem wartości, dostarcza satysfakcji samodzielnych dociekań i przyjemności odkrywania ana-logii i kontrastów, przyczyn i skutków, jest przejawem szacunku dla czytelnika, uznania jego partnerstwa.
Trembecki: zafascynowany wizualną, materialną formą świata, szukający w złożach języka wyrazistych sposobów ukazywania bogactwa i różnorodności natury przez obrazy rozbudo-wane i uderzające wyobraźnię; stosował także logiczne konstrukcje rozumowania, pojęciową argumentację.
Zabłocki: uproszczenie Naruszewiczowskiej ornamentyki, realizacja założenia gwałtownej, namiętnej perswazji, która dąży do zawładnięcia słuchaczem, mobilizowania do działań, poru-szenia jego emocji i woli.
klasycy postanisławowscy dokonali swoistego przewartościowania dorobku poprzedników, szczególnie ostro oceniona została „szkoła Naruszewicza” za stylistyczne tendencje sięgania do różnorodnych środków językowych.
Koźmianowi chodzi nie o intelektualny dystans, ale o sugestywne narzucenie pewnych prze-konań i postaw; tylko niewielka część utworów ma charakter okolicznościowo-polityczny, stopniowo Koźmian oddalał się od problematyki ogólnej do utworów prywatno-okolicznościo-wych.
skłonność do substytucji - zastępowania jednej nazwy inną; konwencjonalizacja leksyki, zwłaszcza w zakresie frazeologii.
Gatunki epickie i opisowe.
głównie poezja epicka, która zgodnie z tradycją w przekonaniu polskiego klasycyzmu zajmo-wała najwyższe miejsce w hierarchii gatunkowej - brak jednak żywszego oddźwięku w prak-tyce literackiej, jedynie Wojna chocimska Krasickiego; narastająca popularność wzorca epiki osjanicznej (odmienny niż w tradycji homeryckiej wzorzec bohatera: heroizm + czułość ko-chanka); epopeja nie pasowała do polskiego klasycyzmu nastawionego na teraźniejszość, nie na przeszłość, która wykorzystywana była tylko do dostarczania wzorców postępowania i pre-zentowania aktualnych idei moralnych i politycznych.
poematy heroikomiczne w większym stopniu spełniały wymogi gatunkowe eposu - ukazanie przeszłości narodu z epickim dystansem.
poemat opisowy przejął funkcje prezentowania aktualnych wzorców osobowych - pewne przemiany w strukturze narracji i sposobach przedstawiania natury.
współczesna rzeczywistość - według tradycji klasycystycznej - nie mogła być przedmiotem przedstawienia w utworze epickim.
narodziny nowożytnej powieści europejskiej wiązały się z rozbijaniem utrwalonych przez kla-sycyzm zasad budowy fabularnej (jedność akcji i hierarchizacja wątków), dozwolonych moty-wów tematycznych i ich ujęć (np. w zakresie przedstawiania konfliktów miłosnych) oraz społe-cznej charakterystyki pochodzenia bohatera (bohater „niski”); jako gatunek powieść nie mogła być teoretycznie zaakceptowana przez klasycyzm, łamała zasadę decorum, korzystała jed-nak z dorobku tego nurtu.
Uwagi końcowe.
przyjęcie wyrazistej wizji świata i koncepcji człowieka, na tyle ogólne, że akceptowane i funk-cjonujące w zmieniających się warunkach politycznych i społecznych.
najważniejsze założenia estetyczne.
ustalony zespół pojęć: naśladowanie, stosowność, prawdopodobieństwo, gust, których inter-pretacja mogła podlegać pewnym modyfikacjom.
klasycyzm postanisławowski wynosi na piedestał odę, wysoką tragedię i po części epopeję; elitaryzm i wąski adres społeczny; nie przejął pełnego dziedzictwa czasów stanisławowskich, które miało poruszyć nie tylko szlachecką publiczność, ale także mieszczan, żołnierzy i pos-pólstwo.
SENTYMENTALIZM
Z dziejów pojęcia i terminu.
słowo „sentymentalizm”, stosowane tutaj jako nazwa historycznoliterackiej kategorii prądu, nie było w takim sensie aktualizowane przez ludzi polskiego Oświecenia.
przyjęło się jednak sądzić, że słowo „sentymentalny” pochodzi z tytułu powieści Laurence'a Sterne'a Podróż sentymentalna. Pierwotne jego znaczenie odnosiło się do sfery ludzkich dys-pozycji umysłowych (opinii, wyobrażeń, poglądów), a także postaw etycznych (sentymental-ny, czyli moralny, skłonny do refleksji na tematy moralne). Około lat 60. XVIII wieku zaczęło wykształcać się nowe znaczenie obejmujące dziedzinę emocji i doznań serca, szczególna wrażliwość emocjonalna na pewien typ doświadczeń i sytuacji związanych z bezpośrednim, zmysłowym kontaktem ze światem oraz powodowanymi przez ten kontakt przeżyciami.
już w latach 80. XVIII wieku literatura sentymentalna w znaczeniu twórczości typu sternows-kiego uległa daleko idącej konwencjonalizacji, a słowo „sentymentalny” nabrało zabarwienia pejoratywnego.
coraz bardziej powszechne przekonanie o równoczesności nurtu racjonalnego i sentymental-nego, literackie manifestacje sentymentalizmu badacze dostrzegają w różnych gatunkach lite-rackich: w dramacie, powieści, poezji lirycznej.
niemal równoległe z „sentymentalizmem” wprowadzony został do badań inny termin - prero-mantyzm, którego zakres znaczeniowy jest także dość płynny, a często nakładający się na-wet na przyjmowaną gdzie indziej semantyczną zawartość terminu „sentymentalizm”.
Literackie przejawy sentymentalizmu polskiego.
przejawy sentymentalizmu w Polsce wystąpiły w literaturze stanisławowskiej w zmiennym na-sileniu od końca lat 60. XVIII wieku, szczególnie zaznaczyły się w pierwszym dwudziestoleciu XIX wieku i trwały do czasu przełomu romantycznego; prąd ten znalazł wyraz w twórczości czołowych pisarzy epoki uprawiających lirykę, epikę, dramat i publicystykę oraz w dokumen-tach sformułowanej świadomości literackiej.
nowa problematyka ideowo-literacka: przeróbki i przekłady utworów niemieckich, angielskich i francuskich; pierwszy przejaw tego typu tendencji: 1768 r. wydanie u Mitzlera de Kolof Obra-zu nędzy ludzkiej Józefa Andrzeja Załuskiego z Randona de Boisset; od 1774 r. systematycz-ne wystawianie dram mieszczańskich i komedii o charakterze sentymentalnym, m.in. tłuma-czenia Jana Baudouina, Franciszka Bernarda Croisi, Antoniego Michniewskiego, Franciszka Barssa teksty G. Stephaniego, Diderota, L.-S. Merciera, B.-J. Saurina, Ch.-G. Fenouillota, G. E. Lessinga, Woltera i innych.
następnym skupieniem twórczości sentymentalnej były „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”: Urban Szostowicz, Józef Koblański, Naruszewicz (adaptacja sielanek Gessnera), Franciszek Karpiński, Franciszek Dionizy Kniaźnin.
zainteresowanie tym nurtem Izabeli i Adama Czartoryskich, Marii Wirtemberskiej w Puławach (ośrodek skupiający poetów: Kniaźnin, Szymanowski, Bykowski, Koblański, Niemcewicz), adaptatorska twórczość Wojciecha Bogusławskiego, dramatyczne utwory Karpińskiego, Knia-źnina, Niemcewicza, Wybickiego.
wokół zagadnień Russowskiego „stanu natury” istotne miejsce zajął Michał Dymitr Krajewski z Podolanką wychowaną w stanie natury 1784 r..
założenia sentymentalne przyjmowali: Jakub Jasiński, Fr. Salezy Jezierski, St. Staszic.
romans sentymentalny: Maria Wirtemberska, Józef Lipiński, Ludwik Kropiński, Feliks Bernato-wicz, Cyprian Godebski.
poezja sentymentalna: Andrzej i Kazimierz Brodzińscy, Jan Paweł Woronicz.
dramat: kontynuacja adaptacji dram, m.in. Augusta Kotzebuego.
sentymentalizm wyznaczał także profil twórczości wielu pisarzy mniej znanych (np. Rajmund Korsak), autorów niewielkiej liczby utworów (np. Teofila Glińska) oraz twórców całkowicie za-pomnianych, publikujących na łamach czasopism kulturalno-literackich.
większość pisarzy rozpoczynających działalność w XVIII wieku - w przeciwieństwie do przed-stawicieli klasycyzmu - nie była związana z dworem i mecenatem królewskim; głównie na prowincji, na dworze puławskim, w kontaktach z radykalnymi ugrupowaniami ideowo-politycz-nymi.
Filozoficzno-ideowe założenia prądu.
sentymentalizm odwoływał się do tych nurtów, które skupiały swą uwagę na człowieku jako podmiocie poznającym świat i uwikłanym w stosunki z innymi ludźmi.
psychologiczne i sensualistyczne teorie Shaftesbury'ego, Locke'a, Hume'a, Condillaca i Rou-sseau; poznanie świata w jego wymiarze konkretnym i człowiekowi najbliższym, postrzeżenia i refleksja wewnętrzna są głównymi źródłami doświadczenia i poznania ludzkiego; drugi krąg refleksji i zainteresowań - pytanie o naturę człowieka, Rousseau uznał czucie za podstawowy czynnik decydujący o zachowaniach człowieka i jego kontaktach ze światem, drugim natural-nym atrybutem ludzkim jest sumienie, którego słuchanie jest koniecznym warunkiem osiąg-nięcia cnoty jako najwyższej kwalifikacji moralnej człowieka.
słowo „serce” urosło do rangi wyznacznika postawy światopoglądowej, choć używane w róż-nych sensach i kontekstach semantycznych; zwrot ku sercu gwarantował możliwość wysłu-chania głosu nieskażonej natury oraz pozwalał nawiązać i utrzymać kontakt z innymi ludźmi; wymóg „czułości serca” jest równoznaczny także ze zwróceniem się ku światu, z wnikliwą ob-serwacją sytuacji innych ludzi.
twierdzenia o utraceniu przez człowieka naturalnych walorów i wytworzeniu stosunków mię-dzyludzkich opartych na wartościach nieautentycznych, człowiek to nie osoba, ale niewolnik opinii, wyobcowanie ze środowiska; krytyka świata kulturowych pozorów i odwołania do idea-łu; poszukiwanie natury w świecie prostoty.
teza Rousseau o możliwościach naturalizacji kultury - wsłuchanie się we własne serce i kie-rowanie się zapisanym w nim głosem natury; charakterystyczna opozycja: „człowiek natury” i „człowiek człowieka”.
ośrodkiem zainteresowania sentymentalizmu stał się człowiek konkretny.
odmiany polskiego sentymentalizmu:
na czoło wysuwa się analiza sytuacji człowieka w świecie zdenaturalizowanym.
problematyka emocjonalnych więzi człowieka z otoczeniem i innymi ludźmi.
poszukiwanie wzorców ludowych oraz uwarunkowań narodowych, które mają wyzna-czać zakres doznań i zachowań ludzkich.
Zagadnienia poetyki i estetyki prądu.
rozprawka Karpińskiego O wymowie w prozie albo w wierszu - sentymentalna teoria poezji w jej stadium początkowym.
utwory metapoetyckie Kniaźnina, Jasińskiego i Kazimierza Brodzińskiego, podejmujące kwe-stie przedmiotu, właściwości i celów literatury.
poetyka sentymentalizmu dążyła do wytyczenia głównych kierunków działalności poetyckiej, której pozostawiono duży zakres swobód i możliwości wyboru.
Problematyka zadań twórczości i ról społecznych twórcy.
ważne cele dydaktyczno-moralizatorskie; twórcom sentymentalnym chodziło o prezentowanie i kształtowanie u odbiorców przekonań o potrzebie autentycznych więzi międzyludzkich, opar-tych na czuciu.
literatura kształtuje stosunki międzyludzkie w prywatnych kontaktach i w wymiarze społecz-nym, wyznaczała też adres odbiorczy i rozumienie społecznej roli twórcy; odrzucała topos za-angażowanego obywatela i wszechstronnego mędrca; uprawianie poezji będącej analizą przeżyć czułego serca czyniło najczęściej z poety samotnego śpiewaka, który w oddaleniu od świata i ludzi w ciszy i samotności rozważa swoje „serdeczne rany”, a dźwiękowi poetyckiej lutni przypisuje właściwości terapeutyczne: Kniaźnin Do lutni, Orfeusz, Do Ursyna, Do Fabia-na; wzorzec poety-gospodarza (kontakt z przyrodą), w samotności pocieszeniem była myśl o uznaniu przyszłych pokoleń i pośmiertnej sławie poety.
powołaniem poety jest przekazywanie prawdy o wydarzeniach i ludziach jego czasów, praw-dę historyczną: Kniaźnin Do Karola Berkena, Do Ignacego Witosławskiego, Do Celestyna Czaplica.
w rozprawie O klasyczności i romantyczności Brodziński twierdził, iż poezja „być powinna zwierciadłem języka, czucia i obyczajów każdego narodu”; sytuacja polityczna sprawiła, że poezji przypisywano także rolę strażnika narodowych pamiątek.
Problematyka źródeł twórczości i atrybutów twórcy.
natura nie interesuje poety jako samodzielny czy samoistny przedmiot, lecz ze względu na ro-lę wywoływania w czytelniku określonych doznań i wzbudzania emocji; postulat wsłuchiwania się w tajemne głosy natury, przyznanie czuciu możliwości nawiązania kontaktu również ze światem przyrody, postawa zjednoczenia się w naturą w mistycznym niemal przeżyciu.
drugim źródłem twórczości było czułe serce: narzędzie poznania świata.
motyw natchnionego poety okazjonalnie: Kniaźnin (np. w Balonie) czy u Jasińskiego.
przydatna znajomość innych dzieł, ale bez ścisłego kanonu, jako źródło poetyckiej inspiracji, zapożyczania motywów, bez konieczności odnotowywania tej pożyczki.
Problematyka właściwości dzieła literackiego.
czułość: głównie do tematyki, niektórych właściwości świata przedstawionego (np. konstruk-cja postaci literackich oraz konstrukcja podmiotu wypowiedzi), preferowanie wszystkiego, co może służyć wzruszeniu odbiorcy, odrzucenie związanej z klasycystyczną zasadą decorum hierarchii tematów.
prostota: przede wszystkim do kształtu kompozycyjnego i językowo-stylistycznego - rezygna-cja z retorycznej ozdobności i konwencjonalnych motywów mitologicznych; konieczne odrzu-cenie wewnętrznych granic trzech stylów, inwersji, peryfrazy, barbaryzmów, preferowanie jed-noznaczności słów i zwrotów.
naturalność: problematyka śpiewności i związku poezji z muzyką, ograniczenie ozdobności, słownictwo potoczne, eksponowanie pewnych kręgów wyrazowych, np. formy należące do pola semantycznego słowa „czuć” oraz wyrazy i formacje słowotwórcze o zabarwieniu uczu-ciowym.
wzorami literackimi byli: staropolscy poeci liryczni, twórczość sielankowa, doświadczenie lu-dowo-mieszczańskiej poezji XVII wieku, pisarze antyku (na pierwszym miejscu Homer), Ed-ward Young i Piesni Osjana.
Motywy i tematy literatury sentymentalizmu.
opozycja natury i kultury, tradycyjne przedstawienia wsi i miasta oraz wsi i dworu: Karpiński Powrót z Warszawy na wieś, Kniaźnin Do Kachny dworki Bartosz sielanin, Jasiński Na wzrost Warszawy, Brodziński Do wieśniaków; wiara w arkadyjski charakter więzi międzyludzkich róż-ni się od wierszy Krasickiego; idealne środowisko natury, moralna charakterystyka świata.
różnorodne typy utopii, zwykle przez motyw raju i motyw szczęścia: Karpiński Szczęście czyli opisanie raju i Kniaźnin Balon.
sielskie dzieciństwo: Brodziński Wspomnienie na dziecinne i teraźniejsze lata, Wiek dziecinny Kniaźnina.
kontrast dobrej przeszłości i złej teraźniejszości.
brak ogólniejszych sądów historiozoficznych i budowania własnej wizji historycznej.
Jezierski (Rzepicha, matka królów) - sentymentalna reinterpretacja mitu Sarmacji.
przeciwstawienie norm społecznych i praw świata cywilizowanego - jednostce ludzkiej z na-turalnymi walorami jej czucia i serca, poznanie siebie, zwrot ku wewnętrznym wartościom ludzkim.
kluczowym wyrazem poezji sentymentalnej jest słowo „pozór” - przedstawia mechanizmy świata społecznego, znak odwrócenia w tym świecie naturalnego porządku i odrzucenia autentycznych wartości: piosenka Bardosa z Krakowiaków i Górali lub Kokla z Henryka VI na łowach, w wierszach Bykowskiego, A. Brodzińskiego.
przewrotność świata, wyobcowanie jednostki ludzkiej, bezsilność wobec losu - Jasiński, Kniaźnin, Karpiński (miłość nieszczęśliwa).
przyjaźń jako cel obcowania między ludźmi: Karpiński, Kniaźnin, Jasiński, Józef Świętorzecki, Krajewski w rozbudowanej apostrofie rozpoczynającej Leszka Białego.
motyw przyjaźni i miłości + sposoby i drogi kontaktu i porozumienia międzyludzkiego.
dostrzeżenie ludzkiej nędzy: Karpiński.
doznania religijne: Karpiński, Kniaźnin i Woronicz - uczuciowy stosunek człowieka do bós-twa, najważniejsza sprawa porozumienia i bliskości, bóstwo niosące wsparcie i pociechę; zwrot do Boga + analiza sytuacji jednostki i ocena świata (negatywna).
wydarzenia publiczne: Karpiński, Kniaźnin, Jasiński, (po upadku niepodległości) Woronicz, A. J. Czartoryski, poeci pierszego dziesięciolecia XIX wieku; oprócz liryki występowały w drama-cie sentymentalnym (najczęściej stylizacje historyczne - Judyta Karpińskiego - lub antyczne - Hektor Kniaźnina); charakter okolicznościowy.
sentymentalizm w dużo szerszy, zakresie niż inne nurty literackie epoki preferował moty-wy patriotyczne; utarte motywy obrazowe (np. Ojczyzna-matka skarżąca się na swoje dzieci).
Treny na rozbiór Polski Józefa Morelowskiego: utwór dokumentujący istotne procesy świadomościowe po utracie niepodległości, patriotyzm jako synonim obywatelskich cnót i obowiązków, ojczyzna jako wspólnota terytorialno-prawna.
Smutki Niemcewicza: pierwsza próba mówienia o losie i klęsce kraju.
przyroda i obserwowane przez człowieka zjawiska natury - podporządkowane uczuciowej sy-tuacji podmiotu; rzadko była traktowana jako samodzielny przedmiot bezinteresownej obser-wacji lub kontemplacji estetycznej (fragm. Sprzeczek Jasińskiego) labo jako autentyczny part-ner przeżywającego człowieka (np. Do Księżyca Kniaźnina).
liczne rozważania o ogrodach: Izabela Czartoryska w Myślach różnych o sposobie zakładania ogrodów - polski krajobraz do rangi symbolu, zastępującego ideę utraconego państwa; tego typu waloryzacja krajobrazu ojczystego w dumach i pieśniach, jak Zamek Jazłowiecki Niem-cewicza, Dumka na zwaliskach Rabsztyna czy Duma pisana na zwaliskach starożytnego zamku Lanckorony.
motywy i tematy sentymentalne miały swoje analogie w innych dziedzinach sztuki: malarst-wie, muzyce, architekturze ogrodowej.
przypisywanie szczególnej roli przedmiotowi-pamiątce, nadanie znaczeń symbolicznych przedmiotom i miejscom, maniery zewnętrznego ujawniania stanów uczuciowych.
Formy artystyczne literatury sentymentalizmu.
sentymentalizm polski myśl Russowską odnosił tylko do sytuacji jednostki, w obłudzie i pozo-rach widziano wszystko to, co przytłacza i poniża pojedynczego człowieka.
Dramat.
w dramacie najwcześniej znajdowały wyraz idee i tematy sentymentalne; modyfikacja trady-cyjnych i skodyfikowanych gatunków: tragedii i komedii, dramat muzyczny (zwłaszcza opera) podatne na problematykę sentymentalną; drama mieszczańska.
wprowadzenie na scenę mieszczan i przedstawicieli innych warstw niższych jako postaci po-zytywnych.
w budowie akcji: konflikt, który zasadzał się na przeciwstawnych dążeniach reprezentantów różnych stanów (Burmistrz poznański, Czynsz Karpińskiego), rozgrywał się w łonie społecz-ności rodzinnej rozstrzygany był przez zwycięstwo uczuć nad rozumem (Syn marnotrawny, Ojciec dobry) lub spowodowany był przez działania oparte na przesłankach emocjonalnych, a przynoszące cnotliwemu i czułemu bohaterowi chlubę i korzyść (Zbieg z miłości ku rodzicom).
motorem akcji dramatycznej były przeciwstawienie sobie osób cnotliwych wysoko urodzonym.
jedynie występujące w zakończeniach niektórych dram apoteozy dobrego monarchy stanowi-ły aluzję do aktualnych wydarzeń
postaci nie grały, lecz prowadziły dyskursy o nastawieniu moralistycznym.
zarzucenie wysokiego stylu tragedii i właściwości charakteryzujących dialog komediowy (mo-tywacja sytuacyjna).
Bogusławski: przywiązanie do trzech jedności spowodowane było względami praktycznymi, nie wyrazem akceptacji doktryny literackiej; jego inicjatywy, których efektem było powstanie narodowej opery, dotyczyły technik literackich stosowanych w tekstach i zabiegów teatral-nych.
ważne elementy muzyczno-wokalne (pieśni, arie), służące wyrażeniu uczuć, postaw lub po-glądów pozytywnych bohaterów; nowa odmiana gatunkowa: śpiewogra.
różnorodność form artystycznych odmian dramatu sentymentalnego; zanegowały klasycysty-czne zasady stosowności oraz jedności dramatycznej, rozszerzyły zakres technik literackich i oswoiły czytelnika (oraz widza teatralnego) z różnorodnością środków oddziaływania sztuki dramatycznej, tak istotną potem w dziełach romantycznych.
Liryka.
rodzaj, w którym sentymentalizm dokonał największych przeobrażeń.
uprawiano: elegię, odę, dumę, psalm, anakreontyk, list poetycki i formy epigramatyczne, pieśń i sielanka.
człowiek czuły jako podmiot + subiektywizacja świata przedstawionego i silne akcentowanie podmiotowej perspektywy widzenia i ocen.
różnorodnymi środkami poezja sugerowała prywatność i jednostkowość doświadczeń, nawet jeśli wiersz zawierał uogólnione opinie na temat świata, podkreślano, że wnioski te są rezulta-tem osobistych przeżyć.
Duma Lukierdy Karpińskiego ukazuje proces emocjonalny zespalający uczucia zmienne, dra-matyczne, prowadzące do gwałtownych spięć i zwrotów, nie podporządkowane schematowi przeżywania, nawiązanie do technik kompozycji pieśniowej, wzorców staropolskiej poezji lu-dowo-mieszczańskiej i wykorzystanie możliwości liryki roli.
Powrót z Warszawy na wieś Karpińskiego i Kij krzywy Jasińskiego - diagnozy dotyczące sy-tuacji człowieka cnotliwego w świecie wartości pozornych, osadzone w skonkretyzowanej sy-tuacji lirycznego przeżywania.
jednostkowy punkt widzenia określa także typ bezpośredniego kontaktu z odbiorcą wypowie-dzi (równorzędny partner porozumienia) - w poezji moralistyczno-dydaktycznej środek od-działywania emocjonalnego.
sentymentalni sporadycznie sięgali do bajki i satyry, dydaktyka sentymentalna odwoływała się do wrażliwego serca słuchacza, kształtowała go według wzoru człowieka czułego, doty-czyła głównie cnót rodzinnych.
najczęstszą formą był monolog, np. sytuacja wspomnienia (Przypomnienie dawnej miłości Karpińskiego), listu adresowanego do kogoś bliskiego (List wymawiający się Karpińskiego), zwrotu do przyjaciela (Do Piotra Borzęckiego Kniaźnina) lub motywującej refleksję osobistą apostrofy do zjawisk przyrody (Do nocy Kniaźnina, Do skowronka Karpińskiego); charaktery-styczna tendencja - przekazywanie treści uczuciowych przez formy liryki pośredniej.
budowa tekstu zbliżona do wypowiedzi mówionej, nie wygłaszanej, brak toku retoryczno-perswazyjnego.
styl poezji lirycznej - zdominowany przez dążenie do prostoty, tendencja do słów neutralnych stylistycznie lub o jednoznacznie czułym zabarwieniu; brak żywszych tendencji do wykorzy-stywania możliwości poetyckiej ekspresji.
zacieranie wyrazistości przedziałów gatunkowych - kreacja bohatera czułego (tęsknota, żal, smutek, melancholijna kontemplacja i swoista bierność wobec świata zewnętrznego.
sielanka służyła programowaniu swoistego typu idealnego bohatera; literacką realizacją idea-łu miał być Wiesław Brodzińskiego.
Gatunki epickie.
narodziny polskiej powieści oświeceniowej odbywały się poza granicami oficjalnej doktryny klasycystycznej; powieść edukacyjna reprezentowana przez Doświadczyńskiego czy Wojcie-cha Zdarzyńskiego nie przechodziła obojętnie wobec propozycji i doświadczeń sentymental-nych; prezentowanie modelu egzystencji naturalnej i zakamuflowana negacja rzeczywistości kulturowej: Podolanka w stanie natury wychowana Krajewskiego, Rzepicha, matka królów i Gowórek herbu Rawicz Jezierskiego; fabularność stanowi w nich tylko ogólną ramę pozwala-jącą grupować i przeciwstawiać sobie postaci, materia epicka ograniczona jest do kolejnych sytuacji egzemplifikujących wyodrębniane przez autora problemy.
celem drugiego toru rozwojowego polskiej powieści sentymentalnej było ukazanie portretu człowieka czułego (Nowa Heloiza Rousseau), właściwe w początkach XIX wieku, w 1791 r. ukazała się powieść Krajewskiego Leszek Biały, książę Polski, syn Kazimierza Sprawiedliwe-go w XII księgach - próba połączenia powieści Russowskiej z tradycją poematu epickiego; Grenadier-filozof Godebskiego - podróż sentymentalna; powieści Lipińskiego, Kropińskiego i Bernatowicza - kontynuacja doświadczeń powieści typu Russowskiego i Werterowskiego.
analiza namiętności władającej kochankami, którzy pozostawali z dala od świata, skazani na samych siebie i własne doznania; nie zobiektywizowana obserwacja świata czy przedstawie-nie życia społeczeństwa.
utwory stanowiące próbę połączenia i zharmonizowania przeciwstawnych tendencji obu ty-pów powieści: Malwina Marii Wirtemberskiej oraz Lejbe i Siora Niemcewicza - para czułych bohaterów + szersza panorama świata i społeczeństwa.
romanse sentymentalne odwoływały się najczęściej do zabiegów stwarzania fikcji autentycz-ności świata przedstawionego przez sytuowanie autora w roli wydawcy znalezionego rękopi-su, pakietu listów czy innego tekstu nieliterackiego.
w konstrukcji bohaterów motywacja psychologiczna; narrator konkretny, pierwszoosobowy, uczestniczący w wydarzeniach fabularnych; tendencja do konkretyzowania opowiadania i opi-su, wykorzystanie dialogu jako środka konstrukcji dramatycznych sytuacji.
analogiczne doświadczenia jak w powieści zwłaszcza w pamiętnikarstwie i w pewnych typach prozy publicystycznej i filozoficznej, np. pamiętniki Karpińskiego (zadanie prezentacji osobo-wości człowieka czułego).
Uwagi o dynamice rozwojowej i znaczeniu prądu.
literatura sentymentalna podlegała ciągłemu procesowi przemian, głównie odnosiło się do każdorazowej akceptacji nieco inaczej pojętej hierarchii celów i funkcji społecznych literatury.
propaganda człowieka czułego ponad kategoriami miejsca i czasu historycznego.
tendencja poznawcza wyraziła się w zainteresowaniach historycznych i traktowaniu poezji ja-ko przekazicielki historycznej prawdy; zainteresowanie swoistością narodowej tradycji oraz wartościami tkwiącymi w sferze folkloru: zwłaszcza Kazimierz Brodziński.
romans epistolarny - sfera eksploracji ograniczona do spraw nieszczęśliwej miłości, traktowa-nej jako przypadek szczególnie głębokiej i wartościowej realizacji ludzkich doznań.
zróżnicowanie literatury sentymentalnej także u poszczególnych autorów; przejawy youngiz-mu u Karpińskiego i Bykowskiego, osjanizmu u Kniaźnina i Niemcewicza, pewne wątki goty-cyzmu.
od lat 80. XVIII wieku wzrasta pozycja i znaczenie literatury sentymentalnej.
sentymentalizm stał się pomostem między Oświeceniem a twórczością romantyzmu.
klasycystyczny model człowieka myślącego w kategoriach oraz sentymentalny wsparty na koncepcji stanu naturalnego.
jednoznaczność i jednokierunkowość propozycji sentymentalnej konwencjonalizacja i ste-reotypy.
w walce z klasycyzmem romantycy mogli wykorzystywać sentymentalizm jako argument, ale stworzyć swój program musieli poprzez przełamanie i przewartościowanie tradycji klasycysty-cznej i sentymentalnej.
ROKOKO
Założenia generalne.
skomplikowany i dość niejasno zarysowany w stanach badań problem rokoka.
już w latach 70. XVIII wieku dostrzegalne są zjawiska odstające zarówno od klasycyzmu, jak i sentymentalizmu.
Poszukiwania Kniaźnina.
Erotyki 1779 r., dwa tomy.
przekłady i okolicznościowe ody adresowane do mecenasa (ozdobny i bogaty styl wysokiej poezji + dystans wobec panegirycznej konwencji, manifest prywatnego i indywidualnego tonu pochwał).
silny nurt utworów o charakterze metapoetyckim i programowym - rozważania skupiają się wokół właściwości, w jakie winien być wyposażony twórca literacki, wokół założonych cech idealnego adresata poezji oraz tematyki, celu i funkcji twórczości poetyckiej; odwołuje się naj-częściej do utartych toposów antycznych; podmiot mówiący w wierszu to poeta-śpiewak, brak ambicji poznawczych i dydaktycznych, odrzucona koncepcja poezji wysokiej; przedmiotem twórczości „wdzięczne zapały i słodkie uśmiechy” (Do czytelnika).
postulowana tematyka (erotyczna lub osobista) krystalizuje się w opozycji wobec poezji uczo-nej i twórczości poświęconej aktualnym wydarzeniom i problematyce historycznej; przekona-nie o kontrowersyjności podjętych przezeń poetyckich decyzji wobec tendencji; nacisk na swobodę wyboru własnych twórczych zainteresowań.
dla wyłożenia swych przekonań literackich wykorzystał antyczne mity i toposy (Orfeusz, Arion), lub tłumaczył czy parafrazował programowe wiersze twórców antycznych.
charakterystyczny jest jego stosunek do języka, nie jako środek przekazu, ale niemal samo-istny przedmiot zainteresowania; możliwości języka (jako terenu swoistej gry), będącego ce-lem samym w sobie, narzędzie zabawy; zafascynowanie bogactwem języka, wielością środ-ków, które stoją do dyspozycji twórcy.
jednocześnie pojawiają się utwory, które świadczą o dystansie poety wobec realizowanych zabiegów stylistyczno-językowych (uświadomienie sobie konwencjonalności).
wiersze bliskie liryce refleksyjnej - możliwości rozumienia poezji.
sprzeciw wobec sztywnych reguł o manifestowanie swobody twórczej poetów + przekonanie o wdzięku jako naczelnym kryterium wartości sztuki i życia: Balon, Gala-Wielka.
rozważania metapoetyckie i dokonania literackie Kniaźnina - zespół zjawisk literackich nie mieszczących się w obrębie klasycystycznych i sentymentalnych założeń.
poszukiwania odmiennych rozwiązań:
pojmowanie społecznych zadań poezji i roli poety.
wybór tematyki i wiodących motywów poetyckich.
stosunek do języka poetyckiego (przedmiot obserwacji i dociekań).
wzorce antyczne, zapożyczenia w tradycji anakreontycznej i barokowej, stylizacja.
Propozycje teoretyczne i poetyckie Szymanowskiego.
1779 r. jako dodatek do komedii Adama Czartoryskiego Kawa - Listy krytyczne o różnych li-teratury rodzajach i dziełach: Czartoryskiego List o dramatyce, Michała Mniszcha Myśli o ge-niuszu oraz Józefa Szymanowskiego Listy o guście czyli smaku.
Szymanowskiego interesowały przede wszystkim kryteria wartości dzieła literackiego, możli-wości ich dostrzeżenia i realizacji upatrywał w guście; powoływał się na autorytet d'Alemberta - smak „część rozumu”, a jego istota w czułości, delikatności i trafności.
nowe wymogi postawione przed twórcą: pożytek i przyjemność + estetyka.
w pracy nad językiem, subtelności formuł, wdzięku zestawień słownych - szansa uczynienia z pisarstwa przedmiotu bezinteresownego zachwytu, nie narzędzia perswazji.
dążąc do osiągnięcia w wierszu ideału czułości, trafności i delikatności, skoncentrował się na dwóch problemach: wyborze tematyki i stylu wierszy.
tory poszukiwań Szymanowskiego:
konwencjonalny erotyk barokowy z charakterystyczną dlań frazeologią, tropami stylowymi i sztafażem mitologicznym (w kręgu tej tradycji - wczesne erotyki Kniaźnina) - akceptacja podstawowych wyznaczników konwencji + ogładzenie, zniwelowanie wszystkiego, co wy-razistsze i jaskrawsze (peryfrazy, kontrasty, bogactwo leksyki…), np. Pieśń do Helenki.
tradycja wyrafinowanych tęsknot barokowej kultury dworskiej do wiejskiego prymitywu oraz krąg motywowany zbliżonymi czynnikami zafascynowania poetyką ludowego erotyku (Andrzej Morsztyn), np. Anusia ładna czy Zosiu, Zosiu moja luba.
popularna pieśń erotyczna (początek XVII wieku), wzajemne przenikanie się wzorców lu-dowych i poezji dworskiej (wzory prowansalsko-petrarkowskie), np. Jużci przyjemna chwi-la dopływa.
z różnych odmian Szymanowski podjął wzorzec najbliższy poezji refleksyjnej: analiza subtel-ności emocjonalnych miłosnych doznań, delikatne cieniowanie nastroje i tonację wypowiedzi.
praca nad językiem, poszukiwanie środków językowych przetwarzających konwencje, realizo-wany postulat eleganckiej prostoty i delikatności - nie tylko w poezji, ale też w prozie, np. Li-sty do starościny wyszogrodzkiej (niedawno odnalezione i wydane).
Wojciech Mier - próba uzasadnień filozoficznych.
opublikował tylko kilka wierszy spośród dość obfitej twórczości, poecie nie zależało na trwa-łym uczestnictwie i obecności w aktualnym życiu literackim, twórczość miała dla niego chara-kter prywatny, osobista rozrywka dla niewielkiego grona przyjaciół; oprócz okolicznościowo-towarzyskich drobiazgów pisał też utwory refleksyjne.
podstawową kwestią - ludzka sytuacja w świecie, jednostka traktowana jako wartość w pełni samodzielna i nadrzędna; wyeksponowany przez barok motyw śmierci, tajemnica i wznios-łość śmierci np. w Mojej filozofii.
programowe odrzucanie wszelkich postaw idealizujących i utopijnych (klasycyzm i sentymen-talizm) + dystans wobec powszechnie cenionych wartości społeczno-kulturowych.
prawda i pozór jako trwałe atrybuty sądów i zjawisk nie stanowią o istocie rzeczy, lecz zależą od sposobu patrzenia, są kwestią wyboru perspektywy przez jednostkę wolą, nieskrępowaną żadnymi nakazami; brak pierwiastka stałego i trwałego w ludzkim istnieniu.
zwłaszcza cnota (osiągana drogą osobistych wyrzeczeń) skrytykowana, np. Do pani N: „lepiej być szczęśliwą,/ Możesz mi wierzyć bezpiecznie,/ Niż być kobietą cnotliwą”.
kwestia religii - rzadko traktowana z powagą, żartobliwy i pobłażliwy dystans.
w wierszach wyrazisty wzorzec człowieka umiejącego realizować ideał życiowy zaspokojenia potrzeby przyjemności i użycia.
nurt refleksji metapoetyckiej - ujawnienie realizowanej przez autora koncepcji poezji i jej roli społecznej; rola poety pracującego na sławę u potomnych nie jest obiektem dążeń, sława ja-ko społeczny miernik wartości dzieł poetyckich zostaje odrzucona..
Do pana cześnika koronnego: żartobliwy ton + obnażenie umowności i bezzasadności norm rządzących tradycyjnie uznawanymi odmianami poezji: epickiej, sielankowo-anakreontycznej i satyryczno-moralistycznej.
ideał estetyczny - elegancja, wytworna prostota i wdzięk osiągany nie tyle przez ozdabianie poezji, ile przez traktowanie jej jako przedmiotu dostarczającego rozrywki.
brak nowych, charakterystycznych technik poetyckich i tendencji stylowych; formy podawcze bliskie klasycystycznej liryce refleksyjnej; zasada jasności wywodu, precyzji słowa i stylistycz-na elegancji w doborze leksyki, dążność do intelektualnej pointy.
opisywany świat jest przedmiotem bezinteresownej uwagi, w powstającym obrazie nie zostaje poddany korektom, które mógłby narzucić pryzmat odgórnych i obowiązujących powszechnie norm i zakazów.
perspektywa wyjścia poza deklarowaną prezentację postaw epikurejskich i poza stylizacyjne obnażanie odrzucanych konwencji poetyckich.
Panegiryki, sielanki i bajki Gawdzickiego.
zadebiutował w 1774 r. w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”, do końca lat 80. XVIII wieku poza nurtem moralizatorsko-dydaktycznej i czułej twórczości Oświecenia.
pierwsze utwory utrzymane w konwencji panegirycznej i związane z krewnym i protektorem poety - księciem Mikołajem Radziwiłłem, niezwykła poetyckość tonu i wieloraka ozdobność języka, adresat nie jest przedmiotem wnikliwego przedstawienia, nie chwali się jego cnót i za-sług; W dzień urodzenia J. O. Księcia Imci Mikołaja Radziwiłła - radosna zabawa, pełna wdzięcznego ruchu i gwaru, utwór wzywający do obchodzenia beztroskim tańcem i śpiewem święta patrona.
sielanki: ich przedmiotem jest piękna, pełna radości i harmonii natura, wesołe igraszki beztro-skich pasterzy, wzajemnie oczarowanych własną urodą i wspólnym pragnieniem rozkoszy.
zazwyczaj wiersze z dyskretną, żartobliwą aluzyjnością sygnalizują tylko miłosne sceny mię-dzy kochankami (Pocałowanie).
świat jako miejsce radosnych zabaw i poezja jako apologia zmysłowych rozkoszy + otwarte opowiadanie o tym, co jest w stanie zagwarantować człowiekowi życie beztroskie i przyjemne (z sielskiego pejzażu w brutalną rzeczywistość).
Gawdzicki z prowokacyjną otwartością głosi potęgę złota i chęć posiadania, np. Modlitwa do złotnika.
niewiara w skuteczność naprawy świata płynie z przekonania, że panowanie zła jest natural-nym stanem społeczeństwa ludzkiego, dowolnie zmieniana hierarchia wartości i „natura” rze-czy i zjawisk, np. w bajce Dwa zające i wąż.
w późniejszej twórczości tendencja ujawniania względności sądów i postaw (Oset i fiołek, Świeca, Boleść i nudy) znika na rzecz banalnego dydaktyzmu (Do Klimci J…, Dobra matka, Zdrój i kał) lub sentymentalnej, czułej prostoty (Chatka).
tematyka patriotyczna: List do stolicy Krakowa - wiersz z prozą, poświęcony wydarzeniom Powstania Kościuszkowskiego, kilka utworów z okresu Powstania Wielkiego - wyraźne zaan-gażowanie po stronie sił patriotycznych, zaintrygowanie sprawą przemiany, dokonującej się w sytuacji narodu za sprawą działalności jednego wybitnego człowieka.
od elegancji i subtelnego wdzięku beztroskich sielanek do wnikliwych rozważań o aktualnych wypadkach politycznych.
wyraźne poczucie różnorodności i zmienności świata.
Miejsce Węgierskiego.
debiut: oda Do Imci księdza Adama Naruszewicza. O małym ludzi uczonych poważaniu 1772 r. „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” - ważne pytanie, płynące z powątpiewania w skutecz-ność moralistyczno-dydaktycznych zabiegów ludzi pióra.
jego twórczość rozwija się w nieustannym polemicznym dialogu z obiegowymi i oficjalnymi poglądami i postawami społeczno-literackimi, np. Do Bielińskiego. Myśl moja - analiza wybo-ru miejsca człowieka w społeczeństwie i zakresu jego działalności.
ważny motyw refleksji - kwestia losu ludzkiego i praw rządzących życiem człowieka, przeko-nanie o przypadkowości porządku na świecie i jego nieprzewidywalności.
Do Stanisława Trembeckiego - O równości losu ludzkiego - sprawa hierarchii wartości, prze-konanie o naturalnej równości wszystkich ludzi, zagwarantowanej cielesną naturą człowieka.
wiersze Węgierskiego przeciwstawiają pogląd o względności i ciągłym przemieszaniu warto-ści, zależnych od indywidualnego widzenia jednostki.
manifest dążności do wygody, posiadania, np. Do Nakwaskiego. O pożytku nie mienia.
krytyczna analiza aktualnego życia literackiego stolicy oraz sytuacja poety w społeczeństwie szlacheckim - list poetycki Do księdza Węgierskiego.
polemika z aktualnymi sposobami myślenia i przyjętą hierarchią wartości + próba zarysowa-nia programu pozytywnego, np. Do Jędrzeja Zamoyskiego czy Obywatel prawy, analiza po-staw i przekonań konkretnych jednostek-działaczy społecznych, pochwała tego, co w postę-powaniu człowieka naturalne i zwykłe; wzorem staje się człowiek, w którym nie ma nic nie-zwykłego i heroicznego, który „zna i lubi” swe powinności i na tym opiera skuteczność własnej pracy; Do Józefa - człowiek, w którym najistotniejszą rolę odgrywa samoświadomość jedno-stki i walory jej umysłu.
świadomość, że życiowa realizacja wzorca obywatela prawego i światłego należy do rzadkoś-ci, sceptycyzm wobec wyników społecznej działalności „mężów prawych”.
jego poezja przeciwstawia się nie tylko obiegowym sądom o świecie i człowieku, ale także konwencjom literackim, szczególnie poezji moralizatorsko-dydaktycznej i sentymentalnej.
tematyka erotyczna: atmosfera swawolności obyczajowej i swobody, zjawiska żartobliwe, te-ren manifestowania dowcipu językowego, aluzyjności, tworzenia formuł eleganckich i pomys-łowych w ukazywaniu spraw intymnych, np. Przypadek w piwnicy i liczne bajki.
brak dydaktyzmu - podmiot literacki nie jest anonimowym nauczycielem, ale wyrazistą indy-widualnością.
formy artystyczne wykształcone w klasycyzmie.
podstawowe gatunki wypowiedzi to list poetycki (dyskursywny wywód, logiczna argumenta-cja) i bajka.
poemat heroikomiczny Organy, oparty na Pulpicie Boileau, silna postawa libertyńska, dla za-bawy i satysfakcji artystycznej, brak moralizatorstwa, poszukiwanie językowego dowcipu, pły-nącego przede wszystkim z parodystycznego traktowania konwencji stylistycznych, indywi-dualizacja wypowiedzi (elementy subiektywne zwłaszcza w dygresjach).
krytyczny stosunek do rymotwórstwa proza: po francusku pamiętniki i relacje z podróży.
ogromna ciekawość świata w jego konkretach i realiach, zainteresowanie wszystkim, co się dzieje wokół wnikliwego obserwatora; często wypowiadane jest przekonanie o niewystarczal-ności środków językowych dal przekazywania jednostkowych spostrzeżeń i refleksji.
dziennik podrózy na Martynikę pisany jest w formie listów do ukochanej kobiety (więcej uczu-ciowych wyznań niż szczegółów monotonnej podróży statkiem).
dzienniki były propozycją języka uczuć i przeżyć osobistych.
relacje z podróży po Ameryce zadziwiają wielością spraw i spostrzeżeń, dążąc do „zupełnego scharakteryzowania obyczajów i sposobu życia Amerykanów”.
jego relacja poświęcona jest również życiu ludzi, łączącym ich stosunkom, dociekaniu społe-cznych procesów ujawniających się w konkretnych działaniach.
kwestia wolności - jednostki i społeczeństw, podskórny nurt twórczości Węgierskiego.
teren poszukiwań: między hedonistyczną propozycją epikureizmu a ciągłą potrzebą wypraco-wania odpowiadającej duchowi nowych czasów wizji „człowieka prawego”.
1786 r. w Poczajowie Zabawy. Quaeramus, seria, ludo - rozpoczyna się wierszem Do czytel-nika (deklaracja zabawowych intencji, polemika z tymi, którzy powątpiewają w wartości rozu-mu i cnoty); także wiersze pesymistyczne (Pasterka Amarylla).
W kręgu pamfletu i obrazków obyczajowych: Jan Ancuta i Jan Czyż.
Ancuta i Czyż znani są przede wszystkim z uczestnictwa w dość błahej polemice poetyckiej; obaj prezentowani byli głównie jako autorzy soczystych i dosadnych obscenów.
Ancuta: twórczość różnorodna i poszukująca nowych terenów i rozwiązań poetyckich, odwo-łuje się do utrwalonych tradycją konwencji poetyckich, ale najczęściej po to, by ukazać ich nieprzydatność; częsty motyw miłości kupidynowej; Skarga Kupidyna - monolog niezwycię-żonego dotąd bożka, który w Warszawie musiał ustąpić władzy pieniądza, brak elementów moralistycznych, raczej satysfakcja płynąca z dostrzeżenia i zdemaskowania faktów; poemat Nie masz zgody - interesujący kompromitujący przegląd różnych urzędów, instytucji i środo-wisk, motyw złota jako głównej siły regulującej stosunki społeczne i sytuację jednostek; Do snu - hedonistyczne pochwały przyjemności życia i użycia; orientacja poznawcza, dążność do szczegółowej obserwacji i drobiazgowego opisu realiów obyczajowych, krajobrazowych; obrazki poetyckie; „ja” liryczne - zindywidualizowana osobowość, zmysł obserwacji, ironicz-ny, subiektywny komentarz; Spędzenie czasu - zainteresowanie konkretem, zafascynowanie różnorodnością i bogactwem opisywanej sytuacji, bezinteresowna dociekliwość wobec przed-miotu relacji i satysfakcja w wynajdywaniu nowych określeń i formuł językowych; analiza przedstawionych spraw, obnażenie mechanizmów decydujących o ludzkim postępowaniu; dosadne nazywanie rzeczy po imieniu, bez przyzwoitościowych osłon i eufemizmów; Do przy-jaciela na wieś - z pogardą o twórczości moralistów, ubolewanie nad brakiem uznania dla twórczości rozumnej, choć nie uczącej.
Czyż: nieliczne zachowane wiersze, analogiczne problemy i tendencje, zawężenie pola ob-serwacji do kwestii swobody obyczajowej i jej roli w przebiegu indywidualnych karier ludzkich i w życiu społecznym; obserwacje na temat swobody seksualnej formułowane są w sposób prowokacyjnie dosadny, a nawet wulgarny (np. w wierszu Szczęście); skłonności paszkwilan-ckie - Doniesienie przyjacielowi.
Komedia obyczajowa warszawska.
wśród autorów głównie „chudzi literaci”, np.: Jan Drozdowski, Jan Baudouin, Grzegorz Broni-szewski.
programowe odrzucenie orientacji moralistyczno-dydaktycznej.
autorski podmiot utworów - obserwator, pokazanie zbioru ludzi odbiorcy oraz zabawa.
orientacja na konstrukcję wyrazistego świata przedstawionego komedii, traktowanego na pół ironicznie, na pół tolerancyjnie; komedie obyczajowe demonstrują świat, w którym nie funk-cjonują prawa, panuje zaś pełna względność ocen, przemieszanie wartości i różnorodność kryteriów.
jako podstawowy czynnik regulujący stosunki międzyludzkie jawi się pieniądz.
dramat Broniszewskiego Wet za wet - historia niewierności w małżeństwie Szambelana, jego poddanego wieśniaka, pary zalecających się do siebie służących, a nawet w stadle ptasim; nieistnienie norm moralnych, powszechna zasada „wet za wet”.
Wśród poetów zapomnianych: Stanisław Kublicki i Walenty Gurski.
Kublicki: autor komedii, bajek oraz okolicznościowych wierszy i przekładów z poezji rosyjskiej, w większości utworów model literatury moralistyczno-refleksyjnej, niedogodności i wady ludz-kiej sytuacji; tematyka: relatywność ocen i stanowisk, problematyka prawdy i bajki, zależność między zabawowym a moralnym celem poezji; Myśli luźne o piękności - próba wieloaspekto-wej analizy pojęcia piękności; motyw zmienności jako skutku upływu czasu (niszcząca i twór-cza rola w świecie ludzkim); cnota - nie uniwersalny teoretyczny model, ale poszukiwanie jej wyznaczników bardziej konkretnych.
Gurski: niesłusznie zapomniany i niedoceniany, poeta i dramaturg działający w południowo-wschodnich regionach ziem polskich (Lwów); tomik Różne dzieła wierszem i prozą 1785 r. Warszawa; Do malarza - jakby programowy; większość utworów skupiona wokół spraw sie-lankowo-erotycznych, brak idyllicznej atmosfery radości i spokoju oraz czułego smutku i rzew-nych narzekań, np. sielanka Grzmoty - aura grozy, niezwykłości, zastraszenia, motyw bezpo-średniej ingerencji przyrody w emocjonalne stosunki i postępowanie kochanków; zjawisko horroru, właściwego niektórym odmianom gotycyzmu; elementy metafizyki w wierszach o opi-sowo-narracyjnym charakterze, motywy proweniencji barokowej: niszcząca siła czasu, obse-sja śmierci, zalążki zagłady tkwiące już w pierwiastkowej formie życia; w późniejszej twórczo-ści utwory medytacyjno-religijne i patriotyczne.
Proza Jana Potockiego.
autor Parad i Rekopisu znalezionego w Saragossie.
dążność do wnikliwego poznania oglądanego świata; badania dziejów Sarmacji - przedmiot dla celów poznawczych i zawodowa satysfakcja, nie potrzeby ideologiczne.
z jego Drukarni Wolnej wychodziło wiele pism i utworów literackich o charakterze politycz-nym, realizujących założenia perswazyjne tradycyjnymi sposobami poruszania umysłów i serc odbiorców.
spisywane przez siebie relacje traktuje jako działalność publiczną, literacką (częste rozważa-nia na temat zachowań jego przyszłych czytelników).
bezinteresowna potrzeba poznania świata, zaciekawienia szczegółem, swoistością, niepow-tarzalnym kolorytem i atmosferą oglądanych zjawisk; nowa technika relacji - nie pełna drobia-zgowość, ale opis tego, co szczególnie wyraziste i ciekawe.
nie wszystko według niego można wyrazić słowami.
istotny wyznacznik sytuacji ludzkiej - zmienność w czasie.
w Paradach: stylizacja parodystyczna, obnażająca konwencjonalność literacką i poznawczą różnych form teatru: komedii dell'arte, moralizatorskiego dramatu czułego, teatru klasycysty-cznego, także niektóre motywy literackie.
zainteresowanie słowem, jego budową, sposobem artykulacji, akcentowanie „chwiejności znaczeniowej” wyrazów i dostrzeżenie ciekawych możliwości efektu literackiego.
chwyt opowieści szkatułkowej oraz znalezionego rękopisu-pamiętnika (zabieg uprawdopo-dobnienia powieściowej fikcji).
podjął zadanie dyskursywnego wykładu swych sugestii i stworzenia struktury znaczącej, któ-rej sama budowa miała stać się ekwiwalentem określonych sensów.
Wśród tendencji poetyckich początku XIX wieku: Wincenty Reklewski.
poeta-żołnierz, uczestniczył w najważniejszych walkach toczonych przez polskie wojska w latach 1809-1812, pisał wiersze będące zanegowaniem realnej rzeczywistości wojny i odwró-ceniem od aktualnych problemów i sytuacji kraju.
Do mojej Dafny - autocharakterystyka, komplet zagadnień związanych z rozumieniem roli poezji i poety, wiodący temat - przedstawianie uroków miłości, sygnalizuje swoistą estetykę łączenia prostoty z ozdobnością, rezygnacja z opiewania „wielkich czynów” i płynącej z nich sławy poetyckiej u potomnych.
tomik Pienia wiejskie - oryginalny świat Reklewskiego - twórcy zafascynowanego „urodą ży-cia” oraz bogactwem i dorodnością najbliższego otoczenia człowieka; bohaterowie żyją chwi-lą, skupieni są na ulotnych, jednorazowych odcieniach zachowań i wyglądów, nie roszczą pretensji do trwałej i autonomicznej wiedzy o świecie.
od „zefirowej” poetyki konwencjonalnej sielanki przez wzorce sentymentalnej prostoty, ludo-wej rubaszności ku technice unaoczniającego opisu.
Próba wniosków.
jednoznaczne odrzucenie dydaktyczno-moralizatorskich zobowiązań pisarstwa artystycznego oraz roli społecznej twórcy jako trybuna określonych przekonań społeczno-ideowych, wznios-łego piewcy aktualnych wydarzeń lub prywatnego nauczyciela cnót osobistych i rodzinnych.
różne propozycje rozumienia funkcji twórczości:
niezobowiązująca zabawa oddalająca od wszelkiego rodzaju trosk (Kniaźnin, Szymano-wski, Gawdzicki, Reklewski, Gurski); potrzeba społecznego funkcjonowania poezji; rela-cje między nadawcą a odbiorcą na zasadzie wspólnoty potrzeb i zainteresowań.
o wartości poezji miała stanowić nie rola społeczna, ale prywatna satysfakcja twórcy przed samym sobą lub w gronie przyjaciół (Mier, Szymanowski, Kublicki).
świat staje się przedmiotem całkowicie bezinteresownego zaciekawienia.
życie społeczne: konkret obyczajowy i poszukiwanie autentycznych motywacji ludzkich pos-taw i zachowań.
ujawnianie utajonych, wstydliwych lub nieuświadamianych mechanizmów działania człowie-ka, brak pedagogicznych intencji nawracania ludzi.
odrzucenie stałej, jednoznacznie wartościującej postawy wobec świata oraz dostrzeżenie po-tencjalnej wielości ocen i sądów.
dotkliwe poczucie upływu czasu: Kniaźnin, Gawdzicki, Gurski, Reklewski, Węgierski, Potocki i Mier; zmienność w czasie oraz zajęcie stanowiska wobec fenomenu śmierci.
epikureizm, uznania cielesnej natury człowieka i materialności duszy, libertyńskie odrzucenie wierzeń religijnych, apologia rozkoszy: Mier, Węgierski, Potocki.
charakterystyczny wzorzec osobowy człowieka: na plan pierwszy intelektualna sprawność poznania i interpretowania świata (dla indywidualnej satysfakcji).
stosunek do języka: Kniaźnin, Potocki; nie bierne narzędzie przekazu komunikowanych treś-ci, lecz jako przedmiot swoistej immanentnej refleksji, możliwość dociekań nad jego sprawno-ścią i sposobem komunikowania.
zjawisko zabiegów stylizatorskich: Kniaźnin, Szymanowski, Mier, Potocki; pozwala na dys-tans wobec utrwalonych tradycją konwencji wypowiedzi literackiej, szansa zapełnienia braku własnej propozycji; wykorzystywane tradycyjne formy wypowiedzi: list poetycki, bajka i zmo-dyfikowany obrazek obyczajowy.
rewaloryzacja prozy narracyjnej, zwłaszcza takich gatunków, jak „podróż”.
Zbliżenia i kontakty.
Krasicki Bajki i przypowieści - swoista filozofia, pesymistyczna ocena natury ludzkiej, scepty-cyzm teoriopoznawczy, sąd o relatywnym charakterze dobra i zła oraz o nieskuteczności an-gażowania się w dzieło przemiany świata, a także eksponowanie kategorii mierności jako podstawowego pojęcia swoistej etyki prywatnej.
Trembecki: realizował swe zabawowe intencje w erotykach łączących elegancką jasność i prostotę stylu z wymyślnością konceptu, epitalamiach, wierszach sztambuchowych, w okoli-cznościowych utworach dedykowanych dworskim znajomym, bliskich atmosferą poezji Woj-ciecha Miera, z którym prowadził również żartobliwą poetycką korespondencję.
Zabłocki: twórczość wielokierunkowa i kontaktująca z różnymi tendencjami literackimi epoki, Fircyk w zalotach - typowe motywy i sytuacje tego gatunku wzbogaca próbą psychologicznej motywacji postępowania bohaterów.
Wojciech Jakubowski: dyplomata i wojskowy, tłumacz, pisał wiersze po polsku, francusku i ła-cinie; okolicznościowe powinszowania, zagadki, kabały (muza poezji i cele towarzysko-roz-rywkowe).
zapomniany poeta Michał Jurkowski: samodzielnie i śmiało o własnym wyobrażeniu kreacyj-nej mocy poezji, względność sądów, w twórczości pisarskiej elementy niezobowiązującej oso-bistej zabawy.
Stanisław Wodzicki: przekłady poezji francuskiej (Racan i Grecourt), cykl sielankowo-erotycz-nych wierszy (Krotofile).
Ludwik Kropiński: zbiór Dzieło miłości, czyli Muz i pęzla żarty - cykl drobiazgów poetyckich, częściowo adaptowanych z włoskiego, konwencja salonowego flirtu i działalności Kupidyna.
Andrzej Brodziński: zbliżenie poezji do rozrywki, zapomnienie o troskach i ucieczka w świat prosty i bezkonfliktowy.
Anna Mostowska: powieść Pokuta, gotycki horror.
Joachim Chreptowicz: artykuł Poezja o „rozkosznym zabawianiu” ludzi i „podobaniu się” jako podstawowej dążności poezji, odpowiednik aktualnej praktyki literackiej.
Problemy rokoka.
termin „rokoko” zapożyczony od historyków sztuki, którzy do dziś nie osiągnęli zgody co do jego zakresu i treści.
z jednej strony ograniczano rokoko literackie wyłącznie do konwencjonalnego stylu literatury salonowej, z drugiej - rozszerzano to pojęcie na całą niemal produkcję literacką XVIII wieku; w obu przypadkach: do literatury salonowej, małe formy poetyckie związane z życiem towa-rzyskim, twórczość czerpiąca wzory z antycznego anakreontyku, odrzucającej klasycystyczne reguły i znormatywizowane formy gatunkowe.
w polskiej nauce o literaturze słowo „rokoko” w funkcji terminu literackiego o ściśle określo-nym sensie i zakresie używane jest od niedawna.
Zdzisław Libera i Edmund Rabowicz: podjęty problem rokoka.
gust i wdzięk: ważne dla Kniaźnina, Szymanowskiego i Miera, brak u Węgierskiego i Potoc-kiego.
dość częsty motyw Epikura - raczej charakter symboliczny.
Helwecjusz O umyśle - przesłanki ludzkiego postępowania, względność norm moralnych i in-teres jako czynnik decydujący o ludzkim postępowaniu; pisał o nim np. Kniaźnin.
nowe propozycje i formy literackiego wyrazu dla niepopularnej wówczas wizji świata zmienne-go, pociągające różnorodnością i bogactwem swych przejawów, podległego wielości perspek-tyw i punktów widzenia: Węgierski, Gurski, Ancuta, Potocki.
rokoko literackie: próba wyjścia poza zamknięty świat wypieszczonej, eleganckiej i subtelnej sztuki słowa, nowe sposoby widzenia i rozumienia ludzkiej i przyrodniczej rzeczywistości; wiąże się z postępującym awansem indywidualizmu, akcentowaniem wolności jednostki i od-rzucaniem różnorodnych krępujących ją nakazów.
UWAGI O POJĘCIU „OŚWIECENIE” I ZASADACH WSPÓŁISTNIENIA PRĄDÓW.
pojęcie używane jako nazwa wyodrębnionej i historycznie zlokalizowanej epoki kulturowo-lite-rackiej oraz jako nazwa formacji kulturowo-literackiej.
o ukształtowaniu się nowej epoki literackiej można mówić wtedy, gdy dostrzegalne są znaczące zmiany jakościowe w zakresie życia literackiego i społecznego funkcjonowania literatury.
podstawową cechą Oświecenia jest współistnienie w nim trzech prądów literackich (podział ról i kompetencji, nie opozycja czy antynomia).
założenia estetyczne klasycyzmu legły niewątpliwie u podstaw kształtowania się twórczości rokokowej.
wspólna dla trzech prądów literackich były: ocena przeszłości narodowej, rekonstrukcja obrazu tradycji i stopniowe wypracowanie wizji cech swoistych narodu, rozważania na temat relacji między jednostką i zbiorowością, na temat powinności i należytości, tego, co prywatne i co społeczne, na temat wolności i podległości prawom porządku społecznego; kategoria natury i prawa naturalnego; kwestia przyczyn zła.
w poezji klasycystycznej akcentowane oddalenie i różnice dzielące Boga i człowieka.
gatunki charakterystyczne dla dydaktyki klasycystycznej.
rzadko podejmowany w literaturze klasycystycznej, w sentymentalnej - zbanalizowany gest umierania z miłości.
26