polska sredniowiecze, Średniowiecze, Średniowiecze


Historia Polski do roku 1505

Źródło historyczne - wszelki ślad działalności człowieka, zapisany tekst, ale i materiał na którym dokonano zapisu.

Geograf Bawarski z IX w wymienia nazwy plemion: Pyrzyczanie, Wolinianie, Wiślanie, Ślężanie, Dziadoszanie, Opolanie, Goplanie.

Roczniki:

Pierwszy polski zapis - tablica paschalna z Fuldy, zapisy rocznikarskie z Niemiec - później dokonano tam zapiski związane z bp Jordanem i Gaudentym, później dostał się do Czech.

Tablica paschalna przywieziona przez Rychezę, żonę Mieszka II 1013 - układ ruchomych świąt wielkanocnych.

Nauki pomocnicze:

Licikaviki - nazwa plemienia polskiego występująca u Widukinda, zniekształcona, zepsuta nazwa plemienia lub Lestkowice - poddanych Lestka, Leszka, co miało dodatkowo potwierdzać jego istnienie.

Pierwsza działalność chrystianizacyjna na ziemiach polskich przez świętych Konstantyna (Cyryla) i Metodego z Moraw ok. 863. państwo wielkomorawskie hamowało ekspansję Franków, upada na pocz. X w.

Żywot św Metodego - opisuje potężnego księcia siedzącego na Wiśle, który wyrządzał chrześcijanom z Moraw wielkie szkody. Jego proroctwo, że zostanie ochrzczony na obcej ziemi spełniło się. Pokonany prwdp przez księcia wielkomorawskiego Świętopełka.

Nazwa Polanie pojawia się ok. X w. Plemię nie było ani najsiln., ani najliczniejsze. (, po 2 ani).

Przejście do form państwowych z organizacji plemiennych było niszczenie starych grodów plemiennych i budowa nowych potężnych ośrodków władzy. Inkorporacja sąsiednich ziem dokonana przez Polan. Przesiedlenie ludności i narzucenie zwierzchnictwa. Nowa sieć grodów powstawała w innych lokalizacjach, na początku wokół Gniezna 20/30 lata X w. Po opanowaniu Wielkopolski ekspansja na Pomorze i zachód, później Mazowsze i południe Lędzianie - Grody Czerwieńskie (Przemyśl). Małopolska nie zniszczona ze względu na ugruntowaną pozycję Piastów. Prwdp nastąpiła tylko wymiana załóg czeskich na polskie, za BCH ok. 984. Państwo gnieźnieńskie powstało szybko w ok. 30 lat.

Mieszko I - ur. między 920-940 - 992 Pierwsze informacje o Mieszku - żydowski podróżnik Ibrahim ibn Jakub, w 966 był na dworze Ottona I w Magdeburgu. Widukind pisze o zbiegłym komesie Wichmanie do Wieletów, z którymi walczył przeciwko Mieszkowi i zabił jego brata.

Jordan 1 bp, i 1 biskupstwo misyjne w Poznaniu 968; 2 Unger. Widukind nazywa M I „przyjacielem” cesarza, zwierzchność Ottona I, aż do rzeki Warty. Popierał Henryka Kłótnika z Bawarii do tronu po śm O I 973 i O II 983.

W 963 Wichman na czele z pogańskimi Redarami zadał klęskę M I, w bitwie ginie nieznany brat M I.

W 967 Wichman ginie w kolejnej bitwie z Mieszkiem.

972 Cedynia - Hodon mrgr Marchii Wschodniej pokonany przez brata M I Czcibora. B. Chrobry zakładnikiem Ottona I. 979 wyprawa O II nie przynosi rezultatu. Wielbłąd dla O III. Zm 992.

Ubiega arcbp mongunckie i przyjmuje chrześcijaństwo. Dzięki czemu mógł być niezależny od Niemiec. Głównym zagrożeniem nie były jednak plemiona połabskie. Nazwany jako przyjaciel cesarza. Płaci trybut ces z podbitych ziem.

Przystępuje po śm. Ottona I do opozycji z Henrykiem z dyn Ludolfingów bawarskich zw Kłótnikiem (jego syn Henryk IV zaczyna panowanie jako H II, zostaje królem 1002 i 1014 cesarzem).

W konflikcie Mieszka z Czechami BCH z czeskiego nadania sprawował władzę w Małopolsce.

Dagome iudex - donacja państwa Mieszka pp.

Dagome iudex, akt oddania państwa polskiego pod opiekę papieża przez Mieszka I, występującego pod imieniem Dagome. Znany jedynie z mocno zniekształconego streszczenia.

Stanowi podstawę do określenia terytorium ówczesnego państwa polskiego, które według dokumentu obejmowało w latach 990-992 Wielkopolskę, Kujawy, Mazowsze i Śląsk oraz prawdopodobnie Pomorze.

Dagome, imię nadane Mieszkowi I w dokumencie Dagome iudex, w którym król oddawał państwo polskie pod opiekę pp.

Świętopietrze, denar św. Piotra, w  średn. opłata na rzecz papiestwa, składana przez kraje uznające jego zwierzchnictwo lenne (m.in.: Anglię, Danię, Norwegię, Szwecję). W Polsce przyjęcie świętopietrza wiąże się najczęściej z wydanym przez Mieszka I ok. 990 dok Dagome iudex, poddającym państwo pod opiekę Stolicy Apostolskiej. Świętopietrze płacone było przez władców, później (prawdp od XI w.) obciążono nim bezpośrednio ludność. Początkowo uiszczano je jako podymne, później jako pogłówne (wprowadzone oficjalnie po 1318, za cenę zgody pp na koronację Wł I Łokietka). Od XIV w. świętopietrze pobierali kolektorzy kurii papieskiej. Przetrwało do reformacji, zaniechano jego poboru po 1555.

Dziesięcina, rozpowszechniona w krajach katolickich średniowiecznej Europy danina na rzecz Kościoła w wysokości 1/10 plonów. Zastąpiona później stałą daniną pieniężną (od łana), zanika w XIX w. w związku z rozdziałem Kościoła od państwa.

Podymne - danina prawa książęcego, występująca w średniowieczu głównie na Mazowszu i  Kujawach, pobierana od domu mieszkalnego (dymu), zanikała stopniowo od XIII w.

Pogłówne, w Polsce przedrozbiorowej podatek płacony przez całą ludność ("od głowy") bez względu na posiadany majątek.

Bolesław Chrobry - 992-1025 - w 995 wyprawa z O III przeciw Obodrytom. Bolesław II Najazd na Libice wymordował Sławikowiców; Sobiesław pozostał z drużyną na dworze BCH. Niepowodzenie O III na Połabiu, wyprawa po koronę ces i utrata sojusznika w postaci Czechów, pozwala BCH na wygnanie Ody z synami. (Thietmar: z lisią chytrością zjednoczył kraj). Śmierć Wojciecha 997 podczas misji pruskiej, wykupuje jego zwłoki na wagę złota, Polska zyskuje męczennika, 999 uznany przez Sylwestra II za św i przyznaje arcybiskupstwo.

Zjazd gnieźnieński 1000 - dostaje arcybiskupstwo z 3 biskupstwami Wrocław, Kołobrzeg, Kraków oraz biskupstwo misyjne w Poznaniu. Thietmar - religijno-kościelny aspekt. Gall - polityczny aspekt.

BCH otrzymał diadem i włócznię św. Maurycego (na Wawelu). Mógł wyznaczać biskupów. O III ramię św. Wojciecha i 300 pancernych.

Radzim Gaudenty - arcbp w Gnieźnie, bp w Kołobrzegu, Wrocławiu i Krakowie. Unger osobną diecezję poznańską.

„... Otto uznał Bolesława godnym królewskiej godności, a na znak tego włożył na jego głowę swoją cesarską koronę i nazwał go „bratem i współpracownikiem cesarstwa” oraz „przyjacielem i sprzymierzeńcem narodu rzymskiego”. Akt ten wychodził znacznie poza symboliczne znaczenie, skoro Thietmar pisał z wyrzutem: „Niech Bóg wybaczy cesarzowi, że czyniąc trybutariusza panem, wyniósł go tak wysoko”. S.124

Uznaje H II. W 1002 w Merseburgu składają mu hołd książęta gdzie Miśnie otrzymuje Gucelin a BCH Milsko i Łużyce na zasadzie lenna. Powracając próba zamachu. BCH pali po drodze gród, H II nie reaguje.

Rządy w Czechach Bolesław III Rudy - Władywoj - Jaromir - B III Rudy okrutne rządy (oślepiony przez BCH).

2 wygrane H II. BCH zmuszony Opuszcza Czechy. W 1004 wojna z H II o Milsko i Łużyce. Oblega Budziszyn. 1005 2 wypraw H II, pokój pod Poznaniem, BCH zrzeka się Milska i Łużyc.

1007 H II znów wypowiada pokój, ale BCh uprzedza go najazdem na Magdeburg. Odzyskuje Budziszyn.

W 1010 najazd na Śląsk, ale H II zachorował. 1012 5 letni rozejm.

1012 BCH podbija Łużyce. Poselstwo pokojowe BCH i nacisk książąt zmuszają H II do zawarcia pokoju 1013 Magdeburg (małżeństwo Mieszka II z córką palatyna reńskiego Rychezą), która pozwala H II na wyprawę po koronę ces. BCH zaś na Ruś. Posiłki niemieckie. Na Rusi konflikt między zięciem BCH Świętopełkiem a jego ojcem Włodzimierzem I.

Nowy konflikt z cesarzem 1015, BCH odmawia stawienia się na zjazd oraz pomocy w wyprawie do Włoch.

Kampanie w 1015 i 1017 niepowodzenie cesarza. Mieszko II już dowodził oddziałami ojca.

1018 - pokój w Budziszynie, którego szczegółów nie znamy. Prwdp Milsko i Łużyce zwolnione z lenna i układ o małżeństwie z Odą, córką mrgr Ekkeharda.

2 wyprawa na Ruś znów z posiłkami niem. Osadza Świętopełka, ale ten traci władztwo na rzecz brata Jarosława Mądrego.

1018 um Thietmar brak informacji do 1025 roku. Wykorzystał zamieszanie: w 1024 um H II i związany z nim pp Benedykt VIII, nowy władcą zostaje Konrad II z dyn salickiej z Frankonii.

Drużyna - archeologia dostarcza dowodów, że Normanowie mogli być istotnym czynnikiem w drużynie BCH (Rurykowicze, jedna z córek Świętosławę BCH za króla Szwecji Eryka). Mieszko I miał ich wg Ibrahima ibn Jakuba 3000, BCH:

1500 w Gnieźnie - 1300 w Poznaniu - 800 we Włocławku - 300 w Gieczu

Spór po śm BCH sprawił obcą interwencję. Bezprym, n/n i Mieszko II i Otto z Emnildą.

Synowie: M II, Bezprym, Otto, bratanek - Dytryk.

Mieszko II 1025-1033 włącza się do polityki europejskiej popierając opozycję Konrada II. 2 wyprawy w głąb Saksonii 1028 i 1030.

Bezprym obejmuje władzę i odsyła insygnia poprzez Rychezę. Za jego rządów prześladowania obozu Mieszka, sprzyjało to wystąpieniom ludu przeciwko możnym, tzw reakcja pogańska. W 1032 zamordowany.

1032 w Merseburgu Konrad II podzielił państwo między pretendentów:

Mieszka II (Mazowsze i Wielkopolska), Otto (Śląsk) Dydryk (państwo gnieźnieńskie).

Po śm Otto M II jednoczy kraj wypędziwszy Dydryka. Sam zmarł śm gwałtowną w 1034. Na Mazowszu panował Miecław.

Od śmierci M II 1034 do najazdu Brzetysława 1039 - bezkrólewie (nie wiemy kto rządził).

Kazimierz - przejmuje władzę ale już 1037 musi uciekać. W 1038 najazd Brzetysława. Relikwie św Wojciecha i 5 męczenników. Przyłącza Śląsk. Powstanie ludowe - reakcja pogańska.

Opole, organizacja opolna, - (termin w Wlkp, w Młp - sąsiedztwo) w XII-XIII w jednostka osadnicza Słowian zach, złożona z kilku mniejszych osiedli powiązanych sąsiedztwem. Zabudowa z opola mniej zwarta od spotykanej współcześnie zabudowy wsi. Własność prywatna obejmowała grunty orne i łąki, pastwiska i lasy użytkowano wspólnie. Opole w Polsce stanowiło formę przejściową między osadnictwem rodowym a terytorialnym. Od opola wywodzą się nazwy Opolan i Opola.

Ilość grodów za czasów pierwszych Piastów 60-80. W głównych grodach rezydencja władcy.

W XI-XII w. na czele grodu stał komes grodowy (kasztelan). Istniało kilka typów grodów: główne ośrodki miejskie, grody kasztelańskie i grody o znaczeniu militarnym.

W XIV w. grodem nazywano także zamek, będący siedzibą starosty, stąd określenie “grodzki” (sąd, urząd, księgi).

Władza księcia bezpośrednia objeżdżał kraj i konsumował nadwyżki.

Wokół grodu skupiali się wszyscy, którzy zobowiązani byli do świadczeń usług na rzecz księcia i jego otoczenia.

Rocznikarstwo polskie, czyli annalistyka - pojawiło się od notowania ruchomych dat świąt Wielkanocnych uzupełnianych krótkimi zapiskami dotyczącymi najważniejszych wydarzeń.

Pierwsze tablice paschalne przywozi bp Jordan - zwane Rocznikiem Jordana. Późniejsze roczniki Gaudentego, oba wywiezione do Pragi dały początek czeskiej annalistyce.

Roczniki Rychezy - ich kontynuacja to Rocznik kapituły krakowskiej dawny - opuścił razem z K. Odnowicielem i razem wrócił. Pierwsze zapiski jednak w Krakowie związane z bp w Ołomuńcu.

Powrót i drugie rządy Kazimierza dają mu nowe miano.

Kazimierz Odnowiciel - 1039-1058 syn M II i Rychezy. Z Węgier udaje się do Niemiec otrzymuje pomoc 500 jezdnych (od Konrada II lub jego syna Henryka III). Gniezno i Poznań były w ruinie. Punkt ciężkości do Krakowa. Przy poparciu sił, które pogrążyły kraj odnawia się: pomoc cesarstwa i Rusi Jarosława Mądrego. Odzyskuje Mazowsze przy pomocy Rusi od samozwańczego księcia Miecława 1047, Konsekwentna postawa K I O wobec odzyskania Śląska, 3 razy najeżdżał. Na zjeździe w 1054 ustalono, że Śląsk należał będzie do Polski, ale ma płacić trybut 500 grzywien srebra i 30 złota rocznie, podporządkowuje Pomorze

W chwili śm odzyskał wszystkie utracone terytoria odziedziczone po M II: Wielkopolska, Małopolska, Śląsk, Mazowsze, Kujawy. Zostawił kraj lepszy niż odziedziczył.

Um 1058, pozostawia 3/4 synów: Bolesław Szczodry, Władysław Herman, Mieszko (zm 1065),Otto.

Bolesław II Szczodry/Śmiały syn K. Odnowiciela, brat Hermana 1058 książę, w latach król 1076-1079.

Władysław I Herman - wiąże się ściśle z panowaniem Sieciecha - palatyn, nikt przed nim ani po nim nie uzyskał takiej pozycji w państwie - bił nawet swoje monety, niejasny związek z Judytą-Marią, 3 żoną. Siły, które wypędziły B. Śmiałego zyskały duży wpływ na władzę. Stolicą jego Płock.

Wygnana arystokracja z Czech przeciwstawia syna Zbigniewa, któremu pomagają wydostać się z klasztoru żeńskiego,

1093 Magnus popiera Zbigniewa, który otrzymał Śląsk, a B. Krzywousty ziemię kłodzką.

Zbigniew pobity przez Sieciecha dostaje się do niewoli - gród w Sieciechowie na Mazowszu, w

1097 (1099 konsekracja) sprzymierzył się z Krzywoustym, którzy przy poparciu możnych zmuszają ojca do wydzielenia dzielnic i wygnania Sieciecha. 1097/99 - konsekracja katedry gnieźnieńskiej - powierza braciom dowództwo w wyprawie na Pomorze, nie podejmują walki - zwracają się przeciwko ojcu. Opozycja domagała się wskazania następcy, jednak czyni ich równymi. Nie decyduje się na ustalenie pryncypatu (princepsa - księcia zwierzchniego). Solidarnie walczyli z Sieciechem, który miał wpływy osadzania dowódców grodowych. 1099 nad Pilicą spotkanie buntowników z Hermanem. Zgadza się na wygnanie, ale gdy oblegany był w Sieciechowie, niespodziewanie Herman przechodzi na jego stronę. Wtedy możnowładcy pomagają opanować Bolesławowi Małopolskę, a Zbigniewowi Mazowsze. Wkrótce upadek Sieciecha, wygnany ok. 1000/1, Herman umiera w 1002, pochowany w Płocku.

Bolesław III Krzywousty 1085-1138

Zjednoczenie kraju i pokój z Czechami pozwala na podbój Pomorza:

Ustawa sukcesyjna - zasada senioratu - nie zachowała się, miała zapobiegać rozdrabnianiu państwa. Zatwierdzona przez możn duch i św na wiecu. Nie pisany statut.

Primogenitura - (pierworództwo) - prawo pierwszeństwa w dziedziczeniu tronu, przysługujące najstarszemu synowi w linii prostej. Primogenitura nie daje się pogodzić z zasadą senioratu.

Seniorat - zasada dziedziczenia tronu przez najstarszego członka rodu bez względu na stopień pokrewieństwa ze zmarłym.

Statut BK dla princepsa przewidywał:

1118 - bunt Skarbimira (oślepiony) - opowiadał się przeciwko sukcesji, był za wyborem króla przez możnowładców.

1177 - zakwestionowano zasadę senioratu, a później pryncypat. Panowanie w Krakowie dawało prestiż, ale nie zapewniało zwierzchności nad pozostałymi księstwami. Księstwa stały się suwerenne.

1.Władysław II Wygnaniec, senior - Śląsk + dzielnicę senioralną nie podlegającą dziedziczeniu: Małopolska, , wsch Małopolska z Gnieznem, zwierzchność nad Pomorzem.

Bolesław IV Kędzierzawy - Mazowsze

Mieszko III Stary - Wielkopolskę

Salomea, wdowa z nieletnimi synami Henrykiem i Kazimierzem ziemię sieradzko-łęczycką.

Podział ten zapoczątkował okres rozbicia dzielnicowego.

Władysław II Wygnaniec syn Zbysławy c Świętopełka II ks kijowskiego 1138-1144, zm 1159

Bolesław Kędzierzawy i Mieszko Stary sprawują władzę.

Wł. Wygnaniec na dworze Konrada III, który powziął wyprawę, ale zawrócił gdy bracia złożyli ces. deklarację przysięgi. Sam Konrad III zajął się wyprawą krzyżową. Bracia za namową pp Eugeniusza III, który zatwierdził klątwę wyruszają z krucjatą Mieszko na Prusy i Bolesław na Słowiańszczyznę nadłabską.

Agnieszka, żona Władysława poczyniła zabiegi dyplomatyczne i ten sam pp rzuca klątwę na braci przez legata Gwidona, jednak klątwa nie ma już takiej mocy (jak ta na Henryka IV) nie ma poparcia wśród kleru polskiego. Uzyskują akceptację rządów. Wł. Wyg cieszył się zaufaniem króla niem Konrada III, jako jego wasal bierze udział w krucjacie. Po jego śm składa przysięgę wierności Fryderyk I Barbarossa, wyprawa do Polski 1157. Do walki nie doszło. Układ w Krzyszkowie - B.Kędzierzawy płaci trybut, przysięga wziąć udział w wyprawie do Włoch, przybędzie na zjazd do Meklemburga, Kazimierz Sprawiedliwy zakładnikiem - nie złożyli jednak hołdu. Co znaczyłoby, że porzucałby sprawę Wł. Wyg. Jednak 2 lata później 1159 Władysław umiera. Przez niego cesarstwo kilkakrotnie interweniowało co przyczyniło się do umocnienia ces. w Polsce.

Dzięki temu umacnia się ks czeski Władysław, ces daje mu koronę i trybut ze Śląska.

O III- Henryk II 1002-1024 -Konrad II (zał dyn frankońskiej) 1027-1039 - Henryk III 1039-1056 - Henryk IV 1056 - 1106 (1065 samodzielne rządy) - Henryk V 1106-1125 (ostatni z dyn frank, zdetronizował ojca H IV).

Lotar 1125-1127, Konrad III, Fryderyk Rudobrody 1152-1190, Henryk VI zm1197, Otton IV, Fryderyk II 1215, Konrad IV 1251, antykrólowie - 1256-1273 bezkrólewie.

Synowie - zapoczątkowali śląską linię Piastów, odzyskali Śląsk 1163:

Bolesław IV Kędzierzawy 1146-1173 s. Salomei z Bergu

seniorem po wygnaniu Wł. II Wygnańca - oprócz Mazowsza obejmuje Małopolskę i Śląsk

W 1146 powstrzymał na linii Odry najazd ces Konrada III, który chciał przywrócić na tron Wł. II Wyg.

W 1157, pokonany przez ces Barbarossę uznał zwierzchnictwo niemieckie nad Polską, jednak nie stawia się na zjazd do Meklemburga, nie posiłkuje ces w wyprawie do Włoch. Grał na zwłokę, kiedy podwójna elekcja pp.

W 1163 w obliczu najazdu niem. oddał Śląsk synom Wł. II: B. Wysoki i M. Plątonogi w zamian za wyrzeczenie się Krakowa i przekazaniu głównych grodów seniorowi. Prawdopodobnie opowiedzieli się za app Wiktorem IV - przeciwko reformom gregoriańskim. Po jego śm walka Paschalisa z ces Fr I Barbarossą, (kanonizuje K W - co miało być wymową wobec władzy nad ces). Ces klęska od miast włoskich - oddźwięk na jego stronników-B IV K.

W 1166 podjął nieudaną próbę podboju Prus, co osłabia jego pozycję

Pojawia się problem podziału wielkich dzielnic spowodowanych większą liczbą książąt piastowskich.

1173 w obliczu nowej wyprawy Fr Bar. na Polskę, Kędzierzawy uznaje się lennikiem, składa okup.

Zmarł w 1173 jako nie koronowany władca, w dobie pogłębiającego się rozbicia dzielnicowego.

M III Stary 1126-1202(s: Odon, Wł. III Laskonogi) - rządził z Wlkp. 1138 Gniezna, w Krakowie nie rezydował. Tron krak. x 4 - 1173/7, 1191, 1198 -1202 (1201). W Krakowie namiestnik H Kietlicz. 1172 składa przysięgę Barbarossie z r. Staufów.

Przyczyny buntu w Krakowie:

1177 bunt panów krakowskich - dobry moment, klęska Barbarossy w Italii, którego popierał M III S.

Pierwszym kandydatem najstarszy z rodu B. Wysoki jednak trwał bunt na Śląsku z bratem M. Plątonogim i uniemożliwił mu przejęcie tronu w Krakowie (drogą okrężną). B. Wysoki wysuwa najstarszego syna M III, Odona przeciwko ojcu, w obawie wydziedziczenia na rzecz młodszych synów z 2 małż. W Wlkp i na Śląsku wojny domowe. M III uniemożliwia przejęcia okrężną drogą rządów w Krakowie. 2 wojny domowe na Ślasku (B. Wys z M Pląt) i Wielkopolsce (M III z synem Odonem).

Panowie kr wysuwają przeciwko M III S (najmł., pominiętego w testamencie syna Krzywoustego) K II S ks sandomierskiego.

Przegrana M III S wygnany chwilowo z kraju przez syna Odona.

B. Wysoki przegrywa z M Plątonogim zdany na łaskę K II S, dzięki niemu wygrywa, ale traci tron krak.

K II S pomimo, że zajmuje tron przewidziany dla B.Wysokiego zawiera z nim sojusz przeciw M III S.

M III S- powraca przy poparciu Pomorzan (ks Bogusław) w 1182 i obejmuje władzę w Gnieźnie i całej Wielkopolsce. Drugi sojusz M III S z M.Plątonogim oczywisty. Skupia wszystkich książąt przeciw K II S. Sukces, że rozpada się sojusz z B Wysokim. 2 ośrodki władzy w Gnieźnie i w Krakowie.

W 1191 przejściowo powrócił na tron krakowski, gdy K II S brał udział w wyprawie na Ruś. Od 1198, w imieniu małoletniego L. Białego, faktycznie sprawował rządy w Krakowie. Podejmował próby podporządkowania sobie innych dzielnic. Wydzielił w Wielkopolsce dzielnice synom, ale przeżył wszystkich synów oprócz Laskonogiego. Popierany przez H.Kietlicza, ojca późniejszego abpa.

Nie wtrącał się w politykę zagraniczną. 4 x obejmował tron w Krakowie. Ostatni władca, tytułował się księciem całej Polski.

Seniorat: Władysław II Wygnaniec: Bolesław Wysoki (syn Henryk Brodaty), Mieszko Plątonogi.

Bolesław IV Kędzierzawy: (syn Leszek)

Mieszko III Stary (syn Władysław III Laskonogi)

Sojusze:

Mieszko Plątonogi - Mieszko III Stary przeciwko KIIS później - Leszek Biały (s. K. II S.).

Bolesław Wysoki - Kazimierz II Sprawiedliwy przeciwko Mieszko Plątonogi i M III S.

Bunt juniorów:

Mieszko Stary musi uchodzić z kraju przed K. II Spr., który zajmuje dzielnicę krakowską. K II S - ostatni princeps.

Bolesław I Wysoki uchodzi przed M I Plątonogim. Zwycięstwo juniorów oznacza upadek senioratu - 1177.

Kazimierz II Sprawiedliwy 1177-1194 (s: Leszek Biały, Konrad Mazowiecki) zm. 1194 prawdopodobnie otruty.

ks wiślicki od 1166, sandomierski i krakowski od 1177, kujawski i mazowiecki od 1186. Pominięty przez B.Krzywoustego w testamencie, nie otrzymał żadnej z dzielnic. Dopiero po śmierci Henryka Sandomierskiego (1166) wykrojono dla K. Sprawiedliwego część ziemi sandomierskiej z Wiślicą.

Po buncie panów krakowskich przeciwko Mieszkowi III objął dzielnicę krakowską jako princeps, czyli najstarszy spośród książąt. Przejęcie władzy w Krakowie wiązało się ze złamaniem zasady pryncypatu ustalonego przez B. Krzywoustego.

Po wygnaniu M III S porządkuje sytuację w kraju. Sojuszem z wiązany z B.Wysokim. Pomaga mu pokonać przeciwników na Śląsku, za co ten zrzeka się roszczeń do Krakowa. K II S wydziela ziemię M.Pląt. na Śląsku i z. Oświęcim, Bytom. Odonowi wydzielił Wielkopolskę z wyłączeniem Gniezna.

Przez bp Krakowa (nie Gniezna) - bp Gedko - Polska wraca po 20 latach do obozu papieskiego.

Po śmierci Leszka, syna B.Kędzierzawego rozszerzył swą władzę na Mazowsze i Kujawy.

Opierał swą władzę na duchowieństwie i podporządkowaniu się cesarzowi.

1180 zjazd w Łęczycy zrzekł się, przysługującego dotychczas panującym, prawa zagarniania spadku po zmarłych bpach oraz zobowiązał się do ograniczenia obciążeń nakładanych na dobra kościelne. W ostatnich latach panowania prowadził walkę z możnowładcami i M III S o tron krakowski. Interweniował w sprawy książąt ruskich, przywracając na tron Rusi Halickiej ks Włodzimierza 1191 z polecenia ces, ale było to przyczyną pogorszenia stosunków z Węgrami i panami kr. Opozycja, Henryk Kietlicz - podczas nieobecności K II S wzywa na tron M III S. Łatwo jednak odzyskuje władzę.

Pomaga w utrzymaniu się B.Wysokiemu na Śląsku. M Plątonogiemu pozostawia Racibórz, Oświęcim, Bytom, Opole.

Przyłącza do dzielnicy senioralnej Gniezno - Odon nie protestował - odzyskane w 1181 przez M III S.

Henryk I 1146-1166), ks sandomierski , syn B.III Krzywoustego i Salomei. Nie uwzględniony w testamencie, dz Sandomierz po wypędzeniu Władysława II. W 1154 w wypr krzyżowej do Jerozolimy, sprowadza zakon joannitów do Zagościa nad Nidą.

Zginął w wyprawie B IV Kędzierzawego przeciw Prusom, który po jego bezpotomnej śm zagarnął dzielnicę sandomierską.

Po śm K II S panowie nie szukają seniora - prowadzą rządy regencyjne w imieniu nieletnich synów K II S; Leszka Białego i K. Mazowieckiego. Woj. Mikołaj i bp Pełka, wdowa Helena - rządy nie zgodne.

1195 Mozgawa przegrana - M III S z synami, syn Bolesław poległ - spóźnia się M.Pląt, ale i Goworek.

Druga bitwa- wygrywa M.Pląt, Goworek w niewoli, ale stronom brak sił na rozstrzygającą walkę.

Wdowa Helena weszła w układ z M III S i pomogła mu powrót za cenę uznania syna L. Białego za następstwo i zwrot Kujaw. Było to 3 pan M St, a wygnany w 1201 wraca po raz 4, wkrótce zm 1202.

Skutki rozbicia dzielnicowego:

Dwór książęcy - urzędy:

Urzędy wyższe - Wysokich urzędników królewskich (palatynów, kasztelanów) nazywano komesami.

Palatyn - (wojewoda ogólnopolski), comes palatinus (komes pałacowy) zastępował panującego w różnych dziedzinach zarządzania państwem. Godność palatyna łączyła się z funkcją wojewody, naczelnika wojska. Liczne przypadki buntów np.:

Sieciech - comes Wł. Hermana - za przywództwo opozycji antyksiążęcej został skazany na banicję, po powrocie oślepiony.

Skarbimir z rodu Adwańców - Z tych samych powodów - z rozkazu Bolesława Krzywoustego.

Piotr Włostowic - komes Wł. II Wygnańca, magnat i dostojnik śląski - został skazany na ucięcie języka, oślepienie i banicję.

Przyjął się model karolińsko - ottoński:

Palatyn - (wojewoda) Od XI w. najwyższym urzędnikiem dworskim był (comes palatinus) - zastępujący władcę we wszystkich sprawach publicznych, związanych z funkcjonowaniem państwa i dworu. W razie potrzeby kierował wojskiem, stąd jego polska nazwa - wojewoda, od dowodzonych przezeń wojów (rycerzy) i sprawował sądy w imieniu władcy.

Wojewoda - (urząd dożywotni) w dawnej Polsce najwyższy urzędnik książęcy

Należał początkowo do urzędników nadwornych, od XIII w - ziemskich. Od tego czasu istnienie bądź upadek urzędu wojewody zależały od losów dzielnicy.

Kasztelan - (urząd dożywotni) od XI w. Pan grodowy (comes castellanus), sprawujących władzę lokalną w określonych prowincjach, i nieco później także do kasztelanów zarządzających ziemiami (kasztelaniami). Kasztelanom podporządkowane były siły zbrojne, sprawowali również sądy w imieniu władcy i zbierali daniny od ludności.

W XIV w. kasztelani utracili swoje uprawnienia skarbowe i większość sądowych w stosunku do ludności wiejskiej w dobrach duchownych i świeckich. Pozostałe funkcje urząd kasztelański utracił po wprowadzeniu urzędu starosty, a resztki kompetencji sądowych przeszły do sądów ziemskich w 1454. Urzędy dożywotnie nie sprzyjały centralizacji państwa.

Kanclerz od XII w - prowadził kancelarię królewską, spisującego i przechowującego ważne dokumenty. Ze względu na konieczność posiadania umiejętności biegłego czytania i pisania, funkcję tę pełniła osoba duchowna (najczęściej kapelan dworski). Kanclerz posiadał grono pomocników (notariuszy, pisarzy). Duży wpływ na politykę księcia.

Skarbnik utrzymujący pieczę nad skarbcem dworskim.

Urzędnikami niższej rangi byli m.in.: miecznik, łowczy, podstoli, krojczy, koniuszy.

Podział Polski na dzielnice w 1138 przez B. III Krzywoustego, upadek zasady senioratu i trwające prawie 200 lat rozbicie dzielnicowe sprawiły, że po ponownym zjednoczeniu ziem polskich dotychczasowe dworskie urzędy samodzielnych księstw stały się urzędami związanymi z określonym terytorium państwa (ziemią) - powstały urzędy ziemskie.

Najwyższym urzędem ziemskim był urząd wojewody. Inne urzędy dworskie, np. cześnik, łowczy, stolnik itp., stały się także urzędami ziemskimi, w większości o charakterze tytularnym.

Jednoczenie Polski po rozbiciu dzielnicowym wokół Krakowa i Małopolski sprawiło, że nadworne urzędy ziemi krakowskiej zaczęły nabierać charakteru ponaddzielnicowego, zapoczątkowując powstawanie urzędów centralnych, które ostatecznie ukształtowały się do początku XVI w.

Urzędy centralne dzielono na:

Jednoczenie państwa przyniosło likwidację niektórych urzędów (np. kanclerza dzielnicowego, podskarbiego dzielnicowego) spowodowaną przejęciem ich funkcji przez urzędników ziemi krakowskiej. Urzędy wojewody i kasztelana stały się urzędami dożywotnimi, zajmowanymi przez możnowładców pochodzących z danej ziemi, co nie sprzyjało tendencjom centralizacji władzy w okresie odbudowy państwa polskiego. W związku z tym Wacław II Czeski (1300-1305) powołał na wzór czeski starostów (capitanei) jako przedstawicieli władzy lokalnej, pozbawiając jednocześnie większości uprawnień wojewodów i kasztelanów. Pozostali oni jednak nadal wysokimi dygnitarzami państwowymi, wchodzili w skład rady królewskiej, później senatu, byli dowódcami pospolitego ruszenia swych ziem.

Statut warcki z 1423 nadał wojewodom prawo i obowiązek ustalania maksymalnych cen na wyroby rzemieślnicze, kontroli miar i wag w miastach oraz sądownictwa nad ludnością żydowską.

Starosta - będący przedstawicielami władzy lokalnej, reprezentowali króla na określonym terytorium (ziemi). Wybierani przez panującego spośród najbardziej zaufanych osób, mogli zostać w każdej chwili odwołani. Do nich należało dowództwo sił zbrojnych stacjonujących w grodach i zarząd nad tymi grodami. Sprawowali także sądownictwo w sprawach zastrzeżonych przez króla, a dotyczących ciężkich przestępstw, jak: zabójstwo, podpalenie, rabunek, gwałt. Ze względu na rozległe kompetencje starostów nazywano "ramieniem królewskim" (brachium regale).W Polsce trzy typy urzędów starosty:

Marszałek - od XIVw zarządzający dworem królewskim lub książęcym dbał o porz i bezpiecz. monarchy.

Podkomorzy - drugi w hierarchii po marszałku - opieka nad apartamentami i służbą panującego. Od XIV w. Urząd ziemski.

Podkomorzy rozstrzygał także spory w sprawach o rozgraniczenie dóbr szlacheckich.

Urzędy niższe:

Hetman - Najpóźniej powstałym urzędem centralnym był urząd dowódcy wojsk zaciężnych, istniejący od XV w., od 1505 noszący nazwę hetmana wielkiego koronnego, od 1581 będący urzędem dożywotnim.

Egzekucja świadczeń (2 stanowiska):

  1. Dwory książęce - rozrzucone po całym kraju (wokół grodów kasztelańskich brak osad służebnych), a więc dworski system świadczeń

  2. Grody kasztelańskie (jednak administracja kasztelańska powstała w pocz XIII), a więc ośrodki grodowe.

Powstanie własności ziemskiej wiązało się z nadaniami władcy, pierwsze w czasach K. Odnowiciela.

Ludność: niewolna, jeńcy, służebna, rataje, goście. Później w XIII w przypisańcy.

Immunitety - wyłączenie wielkiej własności feudalnej ze świadczeń na rzecz władzy publicznej i sądowej.

1210 - Walka o immunitet - zjazd w Borzykowej 1210 bez pieczęci H.Brodatego.

1215 przywilej 4 książąt: L.Biały, K.Mazowiecki, Kazimierz opolski, Wł. Odoniec - na rzecz Kościoła. Immunitet rozwijał się dzięki trudnościom władców, zmuszeni byli iść na ustępstwa - głównie wykorzystywane bpów. Ograniczał władzę księcia.

Regalia - monopol, wyłączne uprawnienia władcy:

Świadczenia i ciężary ludności:

Ok. 40 specjalności zawodowych zaopatrujących księcia - książęca ludność służebna - dziedziczność zawodu, dziedziczność ziemi, ograniczenie prawa wychodu - rekompensowane opieką księcia.

Kultura Polski X-XII w.

Ludność wiejska mimo, że przyjęła nową rel była nadal pogańska. Rozwój rzemiosła.

Rozwijał się natomiast dwór monarszy, dwór możnowładczy i postępujący zań dwór rycerski.

Na dworze Chrobrego wybitne osobistości: św. Wojciech; Włoch opat Tuni, Bruno.

Bruno z Kwerfurtu - św.1005-1009 działał w Polsce, skąd prawdopodobnie wysłał 1007 misję do Szwecji i 1008 sam wyjechał nawracać Pieczyngów. Po powrocie zorganizował wyprawę misję do Prus, w trakcie której zginął z rąk Jaćwingów. „Żywot 5 zamordowanych braci”, do których zamierzał dołączyć. Obrońca polityki polskiej w listach do ces H II.

Radzim Gaudenty - pierwszy arcbp Polski, świadek wszystkich podróży brata Wojciecha. Bp Kołobrzegu - Reinbern

Hagiografia = żywoty świętych.

Żywoty św. Wojciecha pióra Brunona z Kwerfurtu, jeden powstał w Rzymie ok. 999 oraz Męczeństwo św. Wojciecha nieznanego autorstwa, a 4 zaginął.

Ewangeliarz płocki - tzw Złoty kodeks pułtuski - dziś w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie - pontyfikat bp-ów krak.

Pocz XII Rocznik Świętokrzyski; Kronika Galla

Carmen Mauri - Poemat Maura chwalący Piotra Włostowica (palatyn Wł. II Wygnańca), znany dziś tylko z fragmentów.

W XIII w rozwój hagiografii i annalistyki. Rocznik kapitulny krakowski dawny różni się od nowego - komentarzem.

Romański styl - benedyktyni - geometryczne surowe formy, sklepienia kolebkowe- Francja, krzyżowo-żebrowe w Niemczech, żebrowe we Włoszech, łuki koliste.

Gotyk - cystersi - (cegła z kamieniem), styl trzynawowy, łuki strzeliste, duże otwory okienne.

Kazimierz W budował już w stylu gotyckim - miejscowa odmiana - gotyk nadwiślański, ograniczony budową tylko z cegły.

W XIV w były 84 osoby z wyższym wykształceniem.

Rozbicie dzielnicowe

Do XIII w granice były płynne. Korzystne warunki polityczne:

Polska nie wykorzystała tych warunków z powodów:

Ród Święców w 1307/8 prowokuje najazd Brandenburgii na Pomorze Gdańskie.

Rozbicie dzielnicowe sprzyjało wzrostowi feudałów świeckich i duch oraz powiększaniu ich posiadłości. Biskupstwa, klasztory czerpały dochody z rolnictwa i hodowli. Nadania ziemskie monarchów, zajmowali pod uprawę nowe tereny, fundacje prywatne, drobne zapisy rycerskie.

Osadnictwo na prawie czynszowym

Prawo polskie - osadzanie chłopów na zasadzie wolnych gości (wczesna postać dzierżawy), gwarantował panu zgodny z umową dochód, a chłop mógł opuścić w każdej chwili ziemię jeśli tylko wywiązał się z powinności i uiścił specjalną opłatę z tytułu rozwiązania umowy. Rozpowszechniany w XII w.

Prawo niemieckie - osadnictwo czynszowe związane z kolonizacją - dotyczyło osadników z Niemiec, później rodzimych. Wolniznę - dzielono na równe części, okres wolny od świadczeń od 8 do 24 lat w zależności od okoliczności, np. karczunek lasów utrudniający lokację. Świadczeniem był czynsz czyli renta pieniężna. Świadczenia w zbożu - charakter symboliczny. Dodatkowo 2 dni w roku lub upraw 2 morgów w roku na rzecz pana. W święta danina w mięsie. Objedne świadczone przez wieś 3 razy w roku gdy zjeżdżał na sądy. Dziesięcina płacona była biskupowi diecezji.

Sołtys - był organizatorem osady i stawał się wasalem właściciela. Otrzymywał większy nadział ziemi, partycypował w czynszach i dochodach sądowych właściciela. Był sędzią pierwszej instancji, jego władzę ograniczała ława z chłopów - jako organ samorządowy - przyjęta wg wzoru miejskiego. Zobowiązany do służby wojskowej. Prawo niem dawało wolność chłopom jeśli ci wywiązywali się z kontraktów dzierżawnych, a władcom dawało wojowników z wyposażeniem.

Rozwój miast - Co decydowało o powstaniu miast?

Mir - pokój monarszy (miastami zarządzał wtedy włodarz książęcy) w okresie targów, obowiązywał na drogach, gwarantował kupcom podobne prawa i ochronę jak rycerstwu.

Tymczasem w płd Włoch, płn Francji i Flandrii - emancypacja miast spod władzy feudałów i tworzy się samorządowy ustrój miejski - „rewolucja komun”. Rada miejska - czynnik reprezentacyjny, gildie, czyli bractwa kupieckie przejęły sądowo-administracyjną władzę miejską.

W Niemczech był to kompromis. Wójt pozostawał wasalem, ława sądowa wybierana zaś z pośród mieszczan.

Rada miejska dopiero w XIII w. Włochy - rada miasta, Niemcy - wójt + ława.

Cechą charakterystyczną było nadawanie prawa miejskiego osadom targowym. Nie spotyka się lokacji na suchym korzeniu. Wójt ok. 1/6 gruntów. (Na wsi sołtys). Sąd składał się z wójta i ławy.

Prawa miejskie przyjmowano w gotowej formie.

Model w Polsce z Magdeburga. Na Pomorzu z Lubeki gdzie funkcjonowała już rada miejska.

Stany

Wyróżnikiem stanu było sądownictwo. Każdy stan miał swoje. Pierwszy, niezależność uzyskał kler.

Stan szlachecki zamyka się w XIV w

Rycerstwo - wyróżniało posiadanie ziemi, która była wolna od większości ciężarów, partycypowali w utrzymaniu kościoła, wybór dziesięciny, odrębne prawo. Jeżeli ziemię uprawiali chłopi nie byli zwolnieni od ciężarów. Zwalniał tylko ks immunitet

Na początku rycerz nie wyróżniał się wiele od chłopa, panował swobodny przepływ.

Herb był znakiem przynależności do warstwy rycerskiej - proces heraldyzacji z Europy zach. W Polsce herb od XIII w -charakterystyczne dziedziczenie herbu po ojcu przez wszystkich potomków. Członkowie rodu przekonani byli o pochodzeniu od jednego przodka. W koń XIV w zamyka się stan - szlachcicem był ten kto się nim urodził.

Stan mieszczański - zwolnienia od sądów i urzędników państwowych. Zróżnicowanie majątkowe.

Stan włościański - tworzył się przez nadawanie specjalnych przywilejów, ale w wyniku wyodrębniania się innych stanów. Tylko we wsiach na prawie niemieckim można mówić o analogiach ze stanem mieszczańskim.

Rataj - wolny chłop na ziemi pana, mógł w każdej chwili odejść (prawo wychodu)

Duchowieństwo - powstają nowe reguły zakonów:

Dominikanie - Dominik Guzman zatw pp 1216 w Pol. pierwsi w 1223 - misjonarze, działalność w miastach - powiązania z uniwersytetami Kolonii, Bolonii, Paryża - bez funkcji dożywotniego opata, misje w Am. łac;

Franciszkanie - św Fr z Asyżu s. bogatego kupca, zatw pp 1220 - głosili ubóstwo i miłość bliźniego brak wszelkich rzeczy na własność), w Polsce Kraków 1237.

1130 - pierwszy podwójny wybór pp: Innocenty II i ces Anaklet II. Likwidacja schizmy pp po klęsce Fr I Bar 1178 Legano.

IV krucjata - kompromitacja, zdobycie Konstantynopola 1204.

.

Książęta fundowali od poł XI do koń XII opactwa i klasztory benedyktyńskie.

Możnowładcy natomiast w XII w opactwa i uposażenie cystersów.

Początkowo kościoły miały charakter prywatny, (nadania związane z zagospodarowaniem), dopiero w obliczu reform gregoriańskich Kościół podjął walkę z kościołem prywatnym (problem nie poznany).

Henryk Kietlicz 1199-1219 reformy - immunitet dóbr kościelnych, celibat duch, kanoniczny wybór bp. własny sąd duch, zakazując duch. wzajemnego pozywania się przed sądy świeckie, likwidacja koś. prywatnego. Spór z Wł.Laskonogim, którego obłożył klątwą i próbował pozbawić dziedzicznej Wielkop za złamanie przywileju łęczyckiego 1180 - zagarnięcie mienia po zm bp. Wygnany przez Laskonogiego z Gniezna udał się do Rzymu, gdzie uzyskał poparcie pp Innocentego III.

Na mocy postanowień pp Kietlicz dokonał pierwszego w Polsce kanonicznego wyboru biskupa, którym został Wincenty Kadłubek (1207). Doprowadził do uznania wszystkich wolności i przywilejów Kościoła w Polsce przez Leszka Białego, Konrada Mazowieckiego i Władysława Odonica na zjeździe w Borzykowej w 1210 - immunitet.

Jakub Świnka ?-1314 - abp gnieźnieński. Popierał dążenia książąt do zjednoczenia ziem polskich. Obrońca j. polskiego.

Jarosław Bogoria ze Skotnik, abp gnieźnieński - 1342-1374 - pełnomocnik Kazimierza Wielkiego. 1357 w Kaliszu przeprowadził kodyfikacje polskiego prawa kościelnego. Uzyskał potwierdzenie przywilejów Kościoła. Oślepł.

Z okresu dzielnicowego Kościół wyszedł wzmocniony, ale - centralizacja władzy pp osłabiła bpstwa.. Nie dotknęły go jednak przesunięcia terytorialne.

Wielka schizma - Podwójna elekcja po okresie niewoli awiniońskiej (1309-1378) - 1378 - 1417 Urban VI i Klemens VII, prowadziło to do podwójnych nominacji bpich i osłabienia K. Nominacja na bpa wiązała się z oddaniem pp jednorocznych dochodów. Kler polski zobowiązany był stale do dzielenia się dochodami z pp. Popularne były pp dziesięciny.

Społeczeństwo płaciło świętopietrze - wprowadzone za Łokietka starając się o koronę, podymne zastąpił pogłównym.

KW wykorzystywał dziesięciny pp do walki z Tatarami i gł Litwą. KW miał już realny wpływ na obsadę bpstw.

Bunt Alberta - dziedziczny wójt Kr, zwol. czes. rządów, poddał miasto Łokietkowi dopiero po śm Wacława III. 1312 - na czele mieszczan bunt, poparcie Jana Muskaty bp krak, w celu obalenia Łokietka i oddania Małop Janowi L. Zmarł na wygn.

Państwo w XIII w

Państwo polskie składało się z wielu niezależnych państewek. Ostatnią władzę jako princeps - K II S.

W XIII w, kiedy władza książęca słabnie a rośnie władza możnych powraca rola wieców - wysocy duch i świeccy. Kwestie: sądy, podatki, obsady urzędów, przywileje immunitetowe, nowa moneta, nowe cła, lokowanie miast na prawie niemieckim, nowe nadzwyczajne świadczenia.

Wiecowi przewodniczył książę. Słaby książę zwoływał częściej wiec. W tle było rycerstwo, a nawet ludność wieśniacza. Ludność mogła być świadoma wpływów na rządy, ale i brzemię odpowiedzialności.

Książęta tworzą swe dwory dzielnicowe na wzór wcześniejszych ogólnopolskich.

1215 - sobór w Konstancji - przywraca aut pp - Innocenty III 1198-1216 - (GVII, zm 1085 abs. władza pp, supremacja Koś - Henryk IV / B. Śmiały), kontynuator polityki G VII i supremacji Koś. (In III/ Fryderyk II Hohenstauff - Z.Bulla - przeciwko Otto IV / H. Kietlicz-Wł.Laskonogi. 2 cele pp - 1. odzyskanie ziemi św i 2. reforma Koś.

Po śm Mieszka III Starego 1202 najstarszy syn obejmuje na krótko rządy - Wł. Laskonogi, ale wypędzony.

Ród Gryfitów w Krakowie - prosi o przybycie L.Białego (syn K II S) pod warunkiem, że oddali palatyna Goworka. Odrzuca. Na jego miejsce M.Plątonogi (syn Wł II W), ale krótko, bunt panów krak -wypędzony.

Leszek Biały (1187-1227), (syn K II S, ojciec Bol. V Wstydliwego), ks sand i krak w latach 1194-1199, 1201 i od 1202, powołany ostatecznie na tron kr po śm M III S i usunięciu Wł Laskonogiego. Oparcia dla polityki szukał wśród duchow.

Poparł reformę kościelną arcybiskupa H. Kietlicza, - zgoda na pierwszy kanoniczny wybór W. Kadłubka na bp Kr 1207, za co oficjalnie uznany został przez pp Innocentego III ks krakowskim. Zwolnił duch. od odpowiedzialności przed sądami świeckimi i dał klerowi prawo sądzenia ludności wsi kościelnych.

W polityce zagr kontynuował linię ojca, angażując się w sprawy ruskie. W 1205 pokonał księcia halicko-włodzimierskiego pod Zawichostem, ale nie potrafił wykorzystać tego zwycięstwa i utracił swe wpływy na rzecz Węgrów. 1215 - układ spiski m Węgrami a Polską - władzę na Rusi Koloman syn Andrzeja II i Salomea c LB, królestwo miało zapewnić pokój. Aby uregulować sprawy Pomorza zwołał zjazd ks dzielnicowych do Gąsawy 1227 Wł. Las, H.Brodaty. Zabity - po śmierci L.Białego P.Gdańskie uniezależniło się, a w Polsce przestała funkcjonować zasada pryncypatu.

Po śmierci Leszka Białego walki o tron krakowski miedzy Brodatym, K.Mazowieckim.

Laskonogi adoptuje syna Białego 1,5 rocznego B.Wstydliwego.

Władysław III Laskonogi - najstarszy syn M III Starego, książę gn i pozn od 1202. Dwukrotnie (1202 i 1228) panował w kr.

Powołany po raz pierwszy na tron krakowski (dzięki woj. Mikołaj), jako przeciwnik emancypacyjnych dążeń Kościoła i zwolennik wzmocnienia władzy książęcej szybko zraził do siebie możnowładców duchownych i świeckich. Wygnany z dzielnicy kr w 1202 lub 1206 (po śm Mikołaja), wdał się 1206 w ostry spór z abp H. Kietliczem. W tym samym roku rozpoczął walkę z bratankiem, Wł. Odonicem o Wielkopolskę. Wygnany przez Odonica.

Schronienie na dworze wrocławskim H. I Brodatego. (Tam także H. Kietlicz)

1208 zmuszony do wydzielenia Wł Odonicowi dzielnicy z Kaliszem. Walki z Wł.Odonicem wspieranym przez Świętopełka. W 1227 na pomoc Laskonogiemu przybyli L.Biały, Brodaty i Konrad wiec w Gąsawie - Świętopełk i Odonic dokonali zamachu. W łaźni Leszek ginie, ranny Brodaty ucieka.

1228 powtórnie powołany na tron krak. Na zjeździe w Cieni (1228) potwierdził przywileje dla duch. Nie zdołał umocnić się na tronie i w 1229 został wygnany przez możnych. Wypędzony również z Wielkp przez Odonica, zmarł na Śląsku. Zginął z rąk dziewczyny, którą usiłował zgwałcić. Dziedzictwo przekazał H. Brodatemu.

Pp nawoływał do krucjaty w Ziemi Świętej i chrystianizacji Prus. Próba chrystianizacji Prus.

Projekt L. Białego - zorganizować emporium handlowe i głosić miano słowo Boże. Jednak projekt nie zyskał poparcia.

Krucjaty podejmowali L.Biały z H.Brodatym, Konradem i Świętopełkiem - 1222, 1223.

Bolesław V Wstydliwy - 1243-1279 (36 lat) syn L.Białego, ks sand walczył o Kr z Konradem M. Suchodół 1243. Żona królewna węg Kinga. Stały sojusz z Węgrami. W 1273 stłumił bunt rycerstwa, które powołało na tron krakowski księcia Władysława opolskiego. Popierał rozwój miast - lokacja Krakowa 1257. 1259 ponowny najazd Mongołów. Chroni się u L.Czarnego na ziemi sieradzkiej. 1260 zniszczyli miasto Kraków, ale nie opanowali grodu. Po śm jego wolą L. Czarny w Kr.

Konrad I Mazowiecki 1229/31 i 1241/43 ks kr. - młodszy syn K II S, brat L Białego. Po śm M III Starego na mocy układu z bratem L Białym w 1202 otrzymał dzielnicę składającą się z Mazowsza, Kujaw, Sieradza i Łęczycy. Popierał aba Kietlicza w jego walce przeciwko Wł. Laskonogiemu. Jako zwolennik Kościoła, przyczynił się do nadania duchprzywilejów, podpisując w 1210 układy w Borzykowej i w 1215 w Wolborzu. Ekspansję w Prusach popierał prowadzoną tam przez cystersów akcję misyjną. W 1222 bp Christianowi liczne dobra w ziemi chełmińskiej. Krucjaty przeciw Prusom 1222, 1223. 1226 sprowadził Krzyżaków do Polski, nadając im ziemię chełmińską (formalny układ z 1228), w 1228 na ziemi dobrzyńskiej osadził braci dobrzyńskich (Dobrzyński zakon).

Nadanie ziemi miało być zgodne z polskim prawem takie same jak uposażenie kasztelani biskupiej bądź klasztoru. Oznaczać miało, że wszelkie zdobycze terytorialne przejdą na fundatora. Władze zakonu inaczej rozumiały sens nadań.

Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego.

Przed przybyciem wyjednali sobie od ces Fryderyka II - status, gwarantujący państwowość na podbitych terenach.

W 1228 przybyli dopiero 2 bracia, dopiero 2 lata później przybył niewielki konwent na ziemię chełmińska.

Po śmierci L.Białego walczył o tron kr. Popierał osadnictwo, lokacje wsi i miast na swoim terenie (m.in. Płocka). Dwóm starszym synom dzielnice: Bolesławowi 1230/34- sandomierską, siedlecką, mazowiecką, Kazimierzowi - kujawską (1233).

W Polsce nie dostrzeżono niebezpieczeństwa i wspomagano Zakon w walce z Świętopełkiem, tylko Świętopełek podjął walkę z Zakonem.

Władysław Odonic (ok. 1190-1239), książę kaliski 1194 i 1207-1217, poznański i kaliski od 1227, wielkopolski od 1229. Syn Odona, brata Wł. III Laskonogiego, brat Przemysła I. 1206 wystąpił do stryja o przyznanie księstwa kaliskiego.

Wygnany, znalazł schronienie na dworze wrocławskim H I Brodatego i dzięki jego interwencji w 1208 otrzymał księstwo kaliskie. Podjął walkę z Wł III Laskonogim o Wielkopolskę. 1217 utracił ziemię lubuską na rzecz stryja. 1223-1224 wybuchł bunt rycerstwa wielkopolskiego, zaniepokojonego licznymi przywilejami na rzecz duchowieństwa. Bunt wykorzystał Henryk I Brodaty, zajmując Wielkopolskę po linię Warty.

Dzięki sojuszowi z księciem gdańskim Świętopełkiem, Władysław Odonic odzyskał w 1227 księstwo kaliskie, a w 1229 wypędził Wł. III Laskonogiego z Wielkopolski. Po śmierci Władysława Odonica władzę w Wielkopolsce przejęli jego synowie, Przemysł I i  Bolesław Pobożny.

M III Stary synowie: WŁ Laskonogi, Odon; syn Odona: Wł Odonic, synowie Wł. Odonica: Przemysł I, Bolesław Pobożny.

Pomorze

Dynastia pomorska od Świętopełka 1109-1113, krewniaka Krzywoustego. Syn: Warcisław (ojciec Bogumiła), Warcisław składa hołd Krzywoustemu, zgoda na chrystianizację.

Pierwszym znanym był Sobiesław, synowie: (Sambor I) Mściwój I syn Mściwoja - Świętopełk.

Świętopełk Wielki ok. 1200-1266, ks gdański od 1220 i ks Pom Wsch. Za jego czasów Pom. uniezależniło się od Piastów..

Bracia: Warcisław I, Sambor II i Racibor.

Początkowo rządził samodzielnie. Przyjazne stosunki z Zakonem. Wspomagał ich nieliczny zakon milit. Wojna gdy zajęli terytoria bpa Chrystiana i wkroczyli na tereny Żuław. Sambor jako pierwszy się usamodzielnił. Utrzymywał stosunki z Meklemburgią i książętami szczecińskimi oraz z Zakonem. Przeciąga na swoją stronę najmłodszego Racibora. Stają po stronie Zakonu. Świętopełk bierze w niewolę Racibora a Sambor wygnany. Koalicja pol-zak najeżdża ks aż po Gdańsk. Ten wiąże się układami z Prusami gdzie wybucha powstanie. Interwencja legata pp, traci wszystko na ziemi chełmińskiej.

Synowie: Mściwój II i Racisław (Gdańsk) 1216 złożył hołd księciu krakowskiemu L. Białemu, następnie w przymierzu z  Władysławem Odonicem wystąpił przeciwko niemu. 1227 dokonał zabójstwa księcia na zjeździe w Gąsawie. Prowadził wojny z sąsiadującymi księstwami piastowskimi. 1258 pokonał połączone siły książąt zachodniopomorskich i wielkopolskich. Jako jeden z pierwszych książąt polskich walczył przeciwko Krzyżakom (1242-1248) i wspierał występujących przeciwko nim Prusów. 1242 wybuchło powstanie pruskie przeciwko krzyżakom, które popierał. Sprawiło to, że książęta polscy stanęli murem po stronie krzyżaków dochodząc do Oliwy, pokój dopiero w 1252.

Mściwój II -po śm ojca Świętopełka składa hołd Brandenburgii, a potem w zagrożeniu Brand i Zakonu zapisuje ks Przem II.

Zarówno stryj Sambor jak i brat Racibor pozbawieni z czasem ziemi przez braci robili nadania na rzecz zakonu. Wykorzystuje to zakon i otrzymuje w drodze procesu ziemie już na lewym brzegu Wisły. W obliczu zagrożenia Brandenburgii i Zakonu. W okresie rozbicia dzielnicowego pod rządami rodu Święców, urzędników książęcych, którzy wymówili posłuszeństwo książętom piastowskim.

Śląsk

Od H. Brodatego monarchia Henryków Śląskich.

Śmierć Leszka B i Wł Laskonogiego potrafił wykorzystać H I Brodaty, a nawet zneutralizować zabiegi K Mazowieckiego.

Henryk I Brodaty - ks Śląski od 1201, kraków 1232-1238, syn B I Wysokiego (ojciec H II Pobożny), wnuk Wł II Wygnańca Dążył do zjednoczenia i umocnienia Polski dzielnicowej, córki za królów Fra, Węgier i Czech, syn ożeniony z c hr Bertolda.

1227 sojusznik Wł Laskonogiego w walce o dzielnicę krakowską. Na zaproszenie seniora L Białego uczestniczył w zjeździe książąt piastowskich w Gąsawie, gdzie został ciężko ranny w napadzie zorganizowanym przez Wł.Odonica i Świętopełka pomorskiego, uratowany przez rycerza Peregryna z Wezenborga.

Po śm L. Białego (Gąsawa 1227) w Krakowie w imieniu Wł. Laskonogiego w latach 1228-1229. W 1229 rozciągnął władzę opiekuńczą nad księstwem opolskim. Po śmierci seniora, Wł Laskonogiego w 1232, książę krakowski.

W 1234 po pokonaniu K I Mazowieckiego odebrał Wł. Odonicowi Wielkopolskę. Uczynił namiestnikiem H I Pobożnego. Zmarł w Krośnie jako książę zjednoczonych ziem Polski południowej: księstwa wrocławskiego (od 1201), księstwa krakowskiego (od 1232), księstwa wielkopolskiego (od 1234).

Twórca tzw. monarchii Henryków śląskich. Propagator rozwoju górnictwa, zakładania miast i wsi na prawie niemieckim. Przeprowadził reformę monetarną. Przyczynił się do rozwoju gospodarczego Śląska. Znany budowniczy klasztorów i zamk.

Po jego śm bez przeszkód władzę objął syn H II Pobożny. Jednak zabiegi o koronę przerwał najazd Mongołów.

Jego polityka lokacyjna kontynuowana przez następców doprowadziła do powstania na Śląsku ok. 100 miast.

H. Pobożny przygotował koronę dla syn H. Brodatego - nie był jak ojciec, robi ustępstwa wobec Kościoła.

Henryk II Pobożny (ok. 1238-1241), książę śląski, krakowski i wielkopolski, syn H I Brodatego, wnuk B. Wysokiego. Ojciec H III Białego i Bol II Rogatki (5 synów). W 1222 dopuszczony do współrządzenia z ojcem, wspomagał go w dziele jednoczenia Polski, następnie je kontynuował. Zginął 9 IV 1241 dowodząc obroną Legnicy przed Tatarami. Śm H Pobożnego w bitwie pod Legnicą stanowi rozpad stworzonej przez H Brodatego tzw. monarchii Henryków śląskich oraz podział Śląska na księstwa dzielnicowe, których władcy ciążyli w stronę Czech. Sytuację wykorzystuje Przemysł I.

Henryk III Biały - 1241-1266 syn H II Pobożnego, ojciec H IV Probusa, brat Bol II Rogatki, dopuszczony do współrządów po podziale 1247 na ks wrocławskie i legnickie ks wrocławski. Toczył z bratem walki. Przeciwnik samowoli możnych.

Henryk IV Probus, zwany Prawym - ks wrocławski od 1270, krakowski od 1288 - 1290 zm.

Syn księcia H III Białego, wnuk H II Pobożnego. Wychowywany na dworze czes króla Przemysława Ottokara II, po jego śm:

Bolesław II Rogatka zw Łysym - 1224-1278, syn H II Pobożnego brat H III Białego, ks śląski legnicko-głogowski, otaczał się Niemcami przez co niepopularny wśród rycerstwa polskiego. Współrządził z bratem H III Białym, którego dopuścił do współrządów po podziale Śląska na ks wrocł i legnickie objął rządy w ks legnickim 1247. Krótko w Kr - Klemens z Ruszczy.

.

Henryk I Brodaty 1201/38 - H II Pobożny 1238/41- H III Biały 1248/66 (brat Bol Rogatka) - H IV Probus 1270/90

Najazd Mongołów 1241 ( H II Pobożny), 1259 (Bol V Wstydliwy), 1287 (L.Czarny)

Batuchan wnuk Czyngischana. 1240 podbój Kijowa. 1241 Węgry, a część oddziału dywersyjny atak na Polskę, 1241 Legnica poległ H II Pobożny. Mongołów zaczęto w Europie nazywać Tatarami.

Kraków zajął Konrad Mazowiecki. Rozpada się idea zjednoczeniowa.

K Mazowiecki w 1243 pod Suchodołem wypędzony i pokonany w bitwie przez B.V Wstydliwego, syna L.Białego.

Znaczenie Małopolski wzrasta kiedy odkryto kopalnię soli 1251.

Po klęsce pod Legnicą na krótko władzę w Krakowie obejmuje najstarszy syn H II P. Bol II Rogatka, nie obejmuje jednak rządów osobiście, ale wyznacza namiestnika Klemens z Ruszczy.

Zamieszanie wykorzystuje Konrad M, ale przegrywa z bratankiem B.V Wstydliwym 1243 Suchodół.

Po śm Bol V Wstydliwego wysunięto ks sieradzkiego L. Czarnego (wnuk Konrada M, ojciec Kazimierz, brat Łokietka).

Synowie Wł. Odonica: Przemysł I i Bolesław Pobożny. Rządzą razem 3 razy dzielą ziemie, a po śm Przemysła I w 1257 całość przejmuje Bol. Pobożny. Po nim zaś 1279 całą Wielkopolskę przejmuje pogrobowiec P I Przemysł II.

Konrad Mazowiecki dzieli ziemię na synów: Kujawy - Kazimierz, Mazowsze- Bolesław.

Synowie Kazimierza to: Leszek Czarny,Władysław Łokietek.

Leszek Czarny 1240 -1288, najstarszy syn ks kujawskiego Kazimierza I, wnuk Konrada Maz, brat Wł Łokietka. Za życia ojca, w 1260 objął księstwo łęczyckie, ok. 1263 zamienione na sieradzkie. Popierał rozwój gospodarki.

W polityce zagranicznej reprezentował kierunek prowęgierski i antyczeski. Po bezpotomnej śmierci B. Wstydliwego, (syn L Białego, L Biały to brat K Maz) zgodnie z jego wolą objął tron krakowski 1279. Zwolennik zjednoczenia dzielnic, starał się realizować ten cel w oparciu o mieszczan. W swych staraniach napotkał jednak opór możnowładców, wśród których poważną rolę odgrywał bp krakowski Paweł. W 1282 rozgromił Jaćwingów oraz Litwinów.

W obliczu najazdu Tatarów w 1287 nie dał się wciągnąć w walną bitwę, lecz nękał ich podjazdami doliną Dunajca, wycofując się na Węgry. Tatarzy nie zdołali zdobyć Krakowa i Sandomierza, które Leszek Czarny, w zamian za wierne poparcie podczas buntów możnowładców (1282, 1285), polecił nowocześnie ufortyfikować.

Proces zjednoczenia:

Ok. 1287 4 książąt porozumiewa się co do kolejności sukcesji tronu krakowskiego: Leszek Czarny, Henryk IV Probus, Przemysł II, Henryk głogowski (ks Śląska).

Walki o tron po Leszku Czarnym zakończyły się czeskim panowaniem, ale dzięki temu zachowano całość dzielnicy. Rola Krakowa szczególna ze względu na insygnia władzy. Żaden z kandydatów nie miał idei zjednoczeniowej. Wszyscy zabiegali tylko o poszerzenie dzielnic.

Wacław II z dynastii Przemyślidów sposobił się do zagarnięcia Krakowa. bp Bamberg w 1291 zajmuje na jego rzecz Kraków. W 1292 wyprawa do Sieradza przeciwko Łokietkowi zmusza do zrzeczenia się praw do Małopolski i złożenia hołdu. Kiedy Wacław II opanował Małopolskę, Polska dzieliła się na dwa obozy Wielkopolska Przemysła II i Małopolska Wacława II.

Zawarto sojusz wielkop-kujawski przy pomocy abpa Przemysł II, Łokietek, Kazimierz II Łęczycki.

Mściwój zrzeka się Pomorza, um 1294. Koncepcja koronacji na króla Polski. Zaskoczony i ubiegnięty koronacją 25 VI 1295 w Gnieźnie Wacław poselstwo z zapytaniem o prawne podstawy koronacji

Przemysł I 1220-1257 - syn Wł,Odonica, wnuk Odona, prawnuk M III S, brat Bol Pobożnego, jednoczy Wielkopolskę. Współdziała z Koś. Razem z bratem rządził Wielkopolską. Władzę przejął w imieniu pogrobowca P II brat Bol Pobożny. P I umożliwił koronę synowi P II przez zjednoczenie Wlkp.

Bolesław Pobożny - 1221-1279, syn Wł Odonica, brat P I. Toczył walki z Krzyżakami i Brandenburgią. 1272 wyparł Brand z Pom Gd- początek sojuszowi z ks Mściwojem II. Brak potomka dziedzictwo P II.

Bolesław Bobożny - Mściwuj II > przeciw Brandenburgii.

Przemysł II

1282 - układ z Mściwojem przekazał ks pomorskie Przemysłowi II.

1295 uzyskał zgodę pp i został koronowany w Gnieźnie przez arcbp Jakuba Świnkę. Terytorium to tylko Wpska i Pom Gd. Po 7 m-ch zamordowany w Rogoźnie w II 1296 spisek rodów Zarembów i Nałęczów pod naciskiem Brandenburgii. Kiedy eksponował się jako król objeżdżając Pomorze i robiąc nadania zostaje porwany zamordowany przez Jakuba Kaszuba.

Po spadek sięgają Henryk głogowski (oparcie w miastach) i Łokietek (oparcie w rycerstwie i kościele).

Wybór elekcyjny jednak padł na Łokietka - objął tron wielkopolski. Henryk nie rezygnuje, najeżdża Wlkp, Łokietek prowadzi do podziału Wlkpl. Podjęcie działań zbrojnych wobec H Głogowskiego spotkało się z opozycją w Wlkp. Starał się utrzymać w dzielnicy stosując represje. Wypędzono Łokietka z Wlkp ale i z księstwa dziedzicznego Kujaw. Próbował się jeszcze utrzymać chcąc oddać hołd 1299 Wacławowi II, ale bunt rycerstwa - został wypędzony. Wielkopolskę zajmuje Wacław, koronuje go 1300 na króla Świnka - konsoliduje większość ziem: Pomorze Gdańskie, Wielkopolskę, Małopolskę, opuszczone przez Łokietka Kujawy i ziemię sieradzką. Brak tylko Śląska.

Kultura Polski XIII w.

Głównymi ośrodkami były w dalszym ciągu biskupstwa.

Konwent (zakon, klasztor) dominikański pierwszy powstał w Krakowie 1222 a w 1236 franciszkanie.

Witelo zm 1314- traktat o optyce „Perspektywa”. Filozof, matematyk i przyrodnik we Wrocławiu.

XIII w - złoty wiek polskiego rocznikarstwa.

Kronika wielkopolska spisana w Poznaniu; Księga henrykowska - tworzenie się latyfundium zakonu cysterskiego na Śląsku.

Trójpolówka i pług żelazny.

Energia wodna: młyny, folusze (maszyna do spilśniania wełny - filcowanie (prasowanie i walcowanie wełny). Budownictwo gotyckie - rozwój szklarstwa.

Do poł XIII w budowle romańskie. Malarstwo ścienne i miniaturowe (kalendarze, psałterze).

Nowy kształt państwa 1300-1386

Okres rozbicia dzielnicowego okaleczył wszystkie granice Polski. Najbardziej zurbanizowane Śląsk i Pomorze pozostały poza granicami królestwa. Ludność 1340 na pdst rachunków świętopietrza to 936 tyś.

Panowała dobra koniunktura rozwoju gospodarczego - odpływ środków z zachodu Europy przeżywającej kryzys feudalny i epidemie dżumy. Postęp w osadnictwie - największy za Kazimierza W.

Rozwój miast - miasta niestety były nieliczne, mniej niż 20.000 mieszkańców. Często po kilkaset.

Miasta walczyły o swój samorząd, wyodrębniały się cechy. Walka o przywileje handlowe:

Rozwój górnictwa w Małopolsce i poza królestwem na Śląsku - sól (żupnicy - zarządca kopalni) i ołów (gwarkowie - oddawał 1/10 panu).

Reforma monetarna - XIV w wzrost roli pieniądza. przeprowadzona przez K.Wielkiego. Przejście do monety grubszej łac. Grosus = gruby. Zapoczątkowana we Włoszech w poł XII w, w Europie zach w XIII w, a w Polsce w XIV w.

Lokacja, w Polsce XIII w., zakładanie wsi lub miast na surowym korzeniu, zwykle na tzw. prawie niemieckim, albo częściej przenoszenie już istniejących osad z prawa polskiego na niemieckie. Lokacja wiązała się z immunitetem nadanym przez pana feudalnego. Pan zawierał umowę z zasadźcą (nabór osadników), określając prawa i obowiązki zasadźcy, jak i chłopów. Na czele wsi stał dziedziczny sołtys. Chłopi uzyskiwali zwykle łan ziemi, z którego (po okresie wolnizny) zobowiązani byli do płacenia czynszu w pieniądzach i zbożu, a także do niewielkiej renty odrobkowej (2-4 dni w roku).

Lokacja miast na prawie niemieckim objęła gł miejskie osady przygrodowe i targowe. Organizatorem miasta był także zasadźca, a w zależności od właściciela gruntu były to miasta królewskie lub prywatne. Miasta walczyły o uniezależnienie się od właścicieli i rozszerzenie samorządu. W wyniku lokacji mieszczanie zdobywali prawa i przywileje, które były wymieniane w przywileju lokacyjnym, stanowiącym podstawę prawną samorządu miejskiego.

Królewskie rządy Wacława II i ich upadek.

Wacław II (1271-1305), król czeski od 1283, król polski od 1300. Syn Przemysła Ottokara II z rodu Przemyślidów wykorzystuje okazję i żeni się z Ryksą, c króla Polski Przemysła II, co otwiera mu drogę do koronacji. Wykorzystując spory pomiędzy piastowskimi książętami polskimi, popierany przez mieszczaństwo pochodzenia niemieckiego, część rycerstwa i duchowieństwa małopolskiego, gł bpa i niektórych książąt śląskich, w 1291 zajął Kraków (wcześniej otrzymawszy zrzeczenie się go przez Przemysła II), i rok późn Sandomierz wypierając Wł Łokietka.

Zmusił Władysława I Łokietka do zrzeczenia się pretensji do Małopolski i uznania się lennikiem z  Brześcia i Sieradza. Zaczął podporządkowywać sobie ks śląskich. rozpoczął proces przyłączania ich do Czech, zakończony przez Luksemburgów. Po śmierci Przemysła II (1296) i opanowaniu Wielkopolski po wygnaniu stamtąd Wł. Łokietka, połączył pod swym berłem prawie całość ziem polskich.

Koronowany w 1300 przez abpa Świnkę. Uznawany kolejno przez Wlkp - chcieli znaleźć się w orbicie władzy, gdańszczan.

Poprzez ustanowienie urzędu starosty wprowadził jednolitą administrację. 1301 przyjął koronę węgierską dla swego syna Wacława III, co spotkało się ze sprzeciwem króla niemieckiego Albrechta Habsburga i papieża Bonifacego VIII.

1304 zmuszony do opuszczenia Węgier, w Polsce podjął walki z popieranym przez węg stronnictwo Wł. I Łokietkiem. Umierając przekazał koronę czeską i polską swemu synowi Wacławowi III.

Rządy w oparciu o siłę militarną i urzędy starostów sprawowane przez oddanych sobie Czechów i Niemców nie podobały się. W walce z Habsburgami o tron węgierski dla swego syna Wacława III obiecuje Pom Gd Brandenburgii w zamian za pomoc. 1305 w Kujawach pojawia się Łokietek. W Wlkp wybucha antyczeskie powstanie. Wacław II umiera. Wacłwa III koronuje się na króla Czech odpuszcza Węgry, zabiega o pomoc Brandenburgię w zamian za Pom Gd, ale w drodze zamord w Ołomuńcu 1306.

Zjednoczenie ziem za Władysława I Łokietka.

Władysław I Łokietek - król 1320 - 1333, syn Kazimierza I kujawskiego, ojciec K III Wielkiego. Książę brzesko-kujawski od 1267, sieradzki od 1288, łęczycki od 1294.

Po śm braci Kazimierza i L. Czarnego z. sieradzką i łęczycką oraz sandomierską i rywalizował o tron krakowski z  H IV Probusem (wnuk H II Pobożnego), opanowując przejściowo Kraków w 1289. Wyparty w 1291 przez Wacława II. Następnie pokonany w Sieradzu zrzeka się praw do ziemi krak-sand i zobowiązał się w razie niedotrzymania umowy przekaże ziemię sieradz-kuj. Po śm Przemysła II (1296) powołany na tron wielkopolski, toczył walki o tę dzielnicę z Henrykiem głogowskim. Pozbawiony władzy w  Wlkp na skutek buntu rycerstwa, równocześnie utracił swoje dawne dzielnice na rzecz nowego władcy dzielnicy krakowskiej, Wacława II, który w 1300 koronował się na króla Polski. Łokietek schronił się na dworze króla węg Karola Roberta i wspomagany 1304-1305 przez wojska węgierskie odebrał ziemię sandomierską.

Po śm Wacława II (1305) i jego syna Wacława III (1306) zajął Kraków - zjednał sobie możnych nadaniami i zburzeniem murów Wawelu z miastem, (brak połączenia miał świadczyć o samodzielności miasta, mury zbudował Wacław II). Odzyskał ziemię sieradzką i łęczycką, zajął Pom Gd, które jednak w 1308-1309 zagarnęli Krzyżacy. Wiele wysiłku poświęcił utrzymaniu poszczególnych dzielnic, podjął wojnę z krakowskim zniemczonym bp Janem Muskatą (1307) - abp Jan Świnka wytoczył mu proces kanoniczny o nadużycia gwałty i okrucieństwa, wyklął go i zawiesił w czynnościach.

1312 stłumił bunt mieszczan krakowskich pod przywództwem wójta Alberta - popierali roszczenia Jana L. króla Czech do korony polskiej. Po odebraniu hołdu na Pomorzu nie ufał już rodowi Święców. Pozbawia ich swego poparcia, oddają hołd Brandenburgii: Darłowo, Tucholę, Nowe, w dożywocie dostają ziemię słupską. Brand znaleźli się w okolicy Gdańska, 1308 najechali Gdańsk, ale nie zdobyli grodu. Łokietek poprosił krzyżaków, zajęli miasto (rzeź Gdańska - kilkadziesiąt osób)potem Tczew i Nowe. Na spotkaniu z mistrzem krajowym - rachunek za odsiecz i możliwość wykupu Pomorza. Odmowa przyczyną zajęcia Świecia. Zakon nie opanowałby terenów bez miejscowego poparcia, zastosował prwdp te same przywileje.

1314 podporządkował sobie Wlkp, wykorzystując rosnące niezadowolenie z rządów ks głogowskich.

Ogromne niebezpieczeństwo dla odradzającego się państwa polskiego stanowili Krzyżacy. Wezwani w celu obrony Pomorza Zachodniego, pobili Brandenburczyków, sami zajęli jednak Gdańsk (1308), a w rok później całe Pomorze Gdańskie 1309.

Mistrz tak pewnie się poczuł, że z Wenecji przybył do Malborka. Roszczenia Brandenburczyków wykupili.

1320/1 proces sąd pp w  Inowrocławiu i Brześciu kuj - zwrot Pom i 30 000 grzywien. Zakon odwołuje do pp - zawieszony.

1320 - Starania w Stolicy Apostolskiej - zgoda na koronację w Krakowie gdyż Jan L miał pretensje do korony Wlkpl traktowany był jako król krakowski - nowe insygnia. Stare Przemysł II wywiózł z Krakowa do Gniezna a stamtąd Wacław II wywiózł do Czech gdzie zaginęły. Koronacja 1320 - uznawana za koniec rozbicia dzielnicowego państwa polskiego, Terytorium: Śląsk, Pom Gd, Pom Zach i Mazowsza.

Sprzyjająca sytuacja polit. - walka o tron ces w Niem - Ludwik Bawarski (Jana L) z Fryderyk Habsburg (pp Jana XXII

Brandenburgia - Czechy Jana L - Zakon (Pomorze Warcisław, ks mazowieccy) > Polska - Węgry - Ruś - Litwa Giedymina.

Kazimierz W żeni się z c Giedymina Aldoną Anną.

1328 wyprawa Łokietka na z. chełmińską Krzyżaków podczas ich wyprawy na Litwie, źle odebrana w Europie i pp - izolacja. Wykorzystał to Jan L zawarł sojusz i nadał Pomorze Zakonowi jako król Polski, co wzmocniło ich prawa do Pomorza.

1329-1332 wojna prowadzona przez Łokietka z Zakonem, wygrana pod Płowcami (1331), dowiodła słabości militarnej strony polskiej. Wykorzystane propagandowo. Zmuszony do oddania Krzyżakom Kujaw i  z dobrzyńskiej. Śląsk i Mazowsze zhołdowane Janowi L. Bilans opłakany.

  1. Formalny sojusz z Węgrami 1320, córka Łokietka wyszła za mąż za Karola Roberta - sojusz p. Luksemburgom.

  2. Z Litwą sojusz przeciwko krzyżakom małżeństwo syna Kazimierz W z Aldoną.

  3. Zawiera pokój z Brandenburgią.

Zm 1333 w wieku 73 lat. Pozostawia państwo nie skonsolidowane wewn i śmiertelnie zagrożone z zewn - sojusz luks-krzyż. Terytorium Polski stanowi tylko Wielkopolska i Małopolska.

Kazimierz III Wielki - 1333- 1370, syn Wł Łokietka, ostatni z dynastii Piastów. Po śm ojca król, ubiegając zgłaszającego pretensje do tronu polskiego Jana L. Dążąc do utrzymania jedności i całości państwa, zagrożonego najmocniej ze strony Czech i  Krzyżaków, zawarł sojusz z królem węgierskim Karolem Robertem, utrzymywał także nienaganne stosunki ze Stolicą Apostolską. Po koronacji zmienia herb z kujawskiego na orła białego.

Dla Węgier Polska była jednym z sojuszników, dla Polski Węgry sojusznikiem jedynym. Jan L w Europie za króla Polski.

1335 Małżeństwo c KW, Elżbieta z Ludwikiem Brandenburgia wyprowadziło Polskę z izolacji - syn ces i sojusz z ces. Także poselstwo od Jana L i rozejm graniczny.

1. Spór polsko-krzyżacki i sprawa Śląska

2. Zakończenie sporu o Śląsk

Zbliżenie Kazimierza W. do ces., dobre stosunki z książętami śląskimi (Bolek świdnicki) i nieprzyjazne kroki w stosunku do Luksemburgów legły u podstaw odwetowej wyprawy na Polskę króla czeskiego Jana L. Wojska czeskie zajęły znaczny obszar Polski, podchodząc aż pod Kraków. Śmierć Ludwika Bawarskiego (1347) i wybór na króla niemieckiego Karola Luksemburga zmusiły KW do pokoju w  Namysłowie (1348).

3. Konflikt europejski:

Ludwik Wielki (Węgry) w sojuszu sojusznik Rudolf IV Habsburg Założyciel (Austria) - contra ces Karol IV Luks.

1364 - Arbitraż nie pp, ale Bolka świdnickiego i KW. Uczta Mikołaja Wierzynka.

KW dążył do odzyskania Pomorza, zawierając sojusze z książętami zachodniopomorskimi i adoptując Kaźka słupskiego. Uzyskał zgodę Węgier na zatrzymanie terytoriów na Rusi, po potwierdzeniu w 1355 prawa królów węg do tronu polskiego.

1365 żeni się po raz 4 Krystyna Rokiczańska - wbrew układom z węg i czech, pp nie uznaje. o. Usynawia Kaźka słupskiego.

4. Osiągnięcia Kazimierza Wielkiego

Gospodarka:

Prawo, sądy: wprowadził instytucje ogólnopaństwowe, które miały doprowadzić do integracji państwa.

Panowanie K III W stworzyło okres stabilizacji państwa i dało podstawy świetności państwa polskiego w wiekach późn.

1364 - zjazd monarchów w Kr - porozumienie o równowadze sił m Luks a Habs- stanowiło o potędze i znaczeniu K III W.

Jarosław Bogoria ze Skotnik - abp Gnieźnieński, pełnomocnik i doradca króla KW. Przeprowadził kodyfikację kościelnego prawa polskiego. 1370 koronował Ludwika, przeciwnik jednak sukcesji tronu przez Andegawenów. Współtwórca Akademi Krakowskiej. Stracił wzrok i złożył urząd.

Janko z Czarnkowa - polski kronikarz 1370-1384, podkanclerz koronny.

Alodium - ziemia stanowiąca własność rycerza (w odróżnieniu od lenna) wolna od ciężarów i zobowiązań lennych.

Reforma monetarna - w czasach Wacława II system denarowy zastąpiono groszowym, zastąpiono drobne monety, grubszą groszową. Monety czeskie zaczęły napływać do Polski.

W Krakowie krzyżowały się 2 szlaki handlowe.

Krzyżacy - pierwszy wyrok Karola Roberta i Jana L niekorzystny dla Polski (Krzyżacy uzyskali Pomorze, oddać mieli natomiast Kujawy i ziemię dobrzyńską, odwołuje się do pp - 200.000 grzywien odszkodowania i pokryć koszty procesu - krzyżacy nie uznają tego sądu - KW korzysta z poprzedniego wyroku i odzyskuje Kujawy i z. dobrzyńską. Pomorze przekazane krzyżakom w „wieczystą jałmużnę”.

1388 - zjazd w Wyszehradzie (Bolesław Jerzy - książę ruski, Karol Robert, Jan L.) przyznał Andegawenom tron polski jeśli nie będzie miał potomka, a Bolesław Jerzy uczynił tak samo Kazimierza. Po śmierci Bolesława podbija Ruś.

Litwa była lokalnym mocarstwem, która odgrywała istotną rolę polit. Wybór m rel wsch a katolicką zach.

Giedymin dzieli Litwę na 7 synów, ale polityka wymagała jedności. Olgierd przejął władzę wielkoksiążęcą walki z Moskwą brat Kiejstut sprawujący władzę równorzędną z Litwą. 1350 Ludwik Wielki (syn Karola Roberta, król węg 1342, Polski 1370) oświadczył, że Ruś może należeć do Polski jeśli korona po KW przypadnie Andegawenom. Wyprawy pol-węg pełne wzajemnych konfliktów. To stało się przyczyną zmiany polityki KW względem Litwy.

1350 - sojusz z Danią Waldemar IV, który szachuje krzyżaków i Henryka IV.

Małżeństwo KW z mieszczką praską Krystyną Rokiczańska spowodowało, że stał się zakładnikiem Ludwika Wielkiego - bigamia, potomkowie bez praw do tronu.

Jan L. - 1310- 1346), syn ces Henryka VII, ożeniony z córką Wacława II, tron uzyskał za cenę znacznych przywilejów na rzecz szlachty. Jako spadkobierca Przemyślidów występował z roszczeniami do korony polskiej, zhołdował większość księstw śląskich 1327-1336 z wyjątkiem księstw świdnickiego.

W 1329 zawarł sojusz z  Krzyżakami, których wspomagał w wyprawach przeciw Polsce i Litwie. Występował, wraz z  Karolem Robertem, jako arbiter w sporze polsko-krzyżackim, wydając wyrok na zjeździe w Wyszehradzie (1335), na którym zrzekł się również pretensji do tronu pol, za cenę 20 tys kóp groszy praskich. Uczestniczył w wielu konfliktach zbrojnych na terenie Europy, m.in. 1330-1333 podjął próbę opanowania Lombardii. Poległ, walcząc po str fr, pod Crécy (wojna stuletnia).

Karol IV L. - król czeski i niem. od 1346, ces od 1355- 1378. Syn króla Czech Jana L., wybrany jako antykról, prowadził walkę o tron z  Ludwikiem Bawarskim z rodziny Wittelsbachów. W 1356 wydał tzw. Złotą Bullę, która ustalała sposób wyboru panującego w Niemczech oraz wyznaczała skład kolegium elektorskiego. W praktyce Bulla legalizowała istnienie siedmiu niezależnych państw Rzeszy, luźno związanych niemiecką koroną królewską bądź ces.

Karol L. dbał głównie o wzrost potęgi swego rodu, powiększając posiadłości Luksemburgów o  Palatynat Górny, Łużyce, księstwa jaworskie i świdnickie, Marchię Brandenburską. Jeszcze za swego życia doprowadził do wyboru swego syna Wacława na króla Niemiec. Zakończył spory o Śląsk pokojem z Polską w 1348. Założył abp (1344) w Pradze, niezależne od metropolii w Moguncji, oraz uniwersytet (1348).

Zygmunt L 1387-1437, król węgierski, niemiecki od 1410, cesarz od 1433, król czeski od 1436. Syn Karola IV Luksemburskiego i Elżbiety pomorskiej, prawnuk Kazimierza III Wielkiego.

1372 zaręczony z Marią, córką Ludwika I Wielkiego, i przeznaczony na tron polski. Wybór Marii na tron węgierski (1382) i niechęć Polaków do dalszej unii z Węgrami zmusiły go jednak do rezygnacji z tych planów. Niechętny Polsce, popierał Krzyżaków (1402 sprzedał im Nową Marchię), a 1410 wypowiedział Polsce wojnę. Często powoływany na rozjemcę sporu polsko-krzyżackiego (1410, 1412-1413, 1419-1420), zajmował zmienne stanowisko. 1411 (ostatecznie 1415) nadał Brandenburgię Hohenzollernom, 1412 na mocy układu w Lubowli zastawił Polsce część Spiszu.

Swój autorytet wzmocnił zwołaniem 1414 soboru w Konstancji, ale spalenie Jana Husa naraziło go na nienawiść czeskich husytów i niedopuszczenie go do tronu czeskiego po śmierci Wacława IV (1419). Opanował Morawy, Śląsk i Łużyce, ale podejmowane od 1420 wyprawy na Czechy nie przynosiły rezultatu. Dopiero zwycięstwo utrakwistów nad taborytami (1434) umożliwiło mu zdobycie 1436 korony czeskiej. Dziedziczką Zygmunta jego córka Elżbieta, żona Albrechta II Habsburga.

Luksemburgowie: Jan L 1310-1346 (20000 kup tron pol) ojciec Karola IV L 1346-1378 (złota bulla) synowie Karola L.: Wacław (zdetronizowany, więziony przez braci 1400), Zygmunt L 1368-1437 (Hus)

W czasach kryzysów w Europie zach, zaraza, kraje położone na wschód od Niemiec przeżywały okres rozkwitu gospod.

W jednym okresie wybitni władcy: Ludwik Wielki na Węgrzech, ces Karol IV L zwany ojcem ojczyzny, KW w Polsce, mistrz zakonu Winrich von Kniprode, król Danii Waldemar IV, ks Litwy Olgierd, ks Moskwy Dymitr Doński, król Serbii Stefan Duszan. Czarna śmierć nie przekroczyła Alp, przyrost naturalny na wsch, odpływ bogactw na wsch, prosperita Hanzy - pokonanie Flandrii, charakterystyczny rozwój małych ośrodków miejskich. Walka Waldemara IV (próba zjednoczenia Skandynawii) z Hanzą.

Wojna stuletnia, okres wojen toczonych między Anglią a  Francją w latach 1337-1453, których główną przyczyną było dążenie Walezjuszów do przejęcia kontynentalnych posiadłości Plantagenetów (dyn angielska) w Akwitanii.

Starania o koronę polską po K III W.

1355 - zjazd w Budzie - Ludwik andegaweński obiecuje rycerstwu polskiemu zniesienie wszystkich podatków i darmowego żywienia króla w czasie jego podróży po kraju, panowie zaś uznają go królem.

1368 - nieudana próba korony Kaźka słupskiego. Ludwik uprzedzony o chorobie KW w Krakowie w 1370 w 2 dni po śm KW

Kaźko słupski 1351-1377, ks słupski 1374 po śm Elżbiety, c. KW, na dworze Kr, adopcja KW, przewidziany następcą tronu, później po L. Węg.. Popierany przez panów Kr. nie angażował się w walkę o koronę królewską. Zm od ran ks gniewkowski.

Ludwik I Wielki 1342-1382), król Polski od 1370, syn Karola Roberta i Elżbiety Łokietkówny. Twórca potęgi politycznej i militarnej Węgier w XIV w. Jako siostrzeniec KW 2 x desygnowany na króla pols w Wyszehradzie 1334 i Budzie 1355. Realizator dynastycznej polityki andegaweńskiej w Polsce. Koronowany w Krakowie zobowiązał się do stawienia w Gnieźnie i złożenia insygniów, nie dotrzymał umowy, insygnia wywiózł oraz królewskie archiwum

Po objęciu władzy walczył z opozycją możnych w Wielkopolsce popierających prawa Kaźka Słupskiego do korony.

Podporządkowanie Polski interesom Węgier - spowodowało utratę Santoka i Drezdenka na rzecz Brandenburgii, ziemi włodzimierskiej na rzecz Litwy i zerwanie przez Mazowsze zależności lennej od Polski. Regencja matki Elżbiety.

Układ z Karolem IV L o małżeństwie jednej z córek z Zygmuntem L.

Po śmierci Ludwika 2 letnie bezkrólewie w Polsce 1382-1384. Po śm Ludwika panowie zgadzali się na kandydaturę jednej z córek, ale zastrzegli, że rządy sprawowane mają być z Krakowa. Na to nie zgodził się Zygmunt L. Siemowit IV z Mazowsza kandydatem. Plan porwania Jadwigi i ożenku. Ostatecznie pokonany. Elżbieta matka Jadwigi długo przeciągała sprawę koronacji, w końcu wysyła 10 letnią Jadwigę.

Katarzyna córka przeznaczona do rządów nie przeżyła ojca.

Maria ożeniona z Z.Luksemburskim. Jednakże wybór Marii na tron węgierski (1382) i niechęć Polaków do dalszej unii z Węgrami zmusiły go do rezygnacji z tych planów.

Jadwiga w 1384 pod groźba wyboru innego króla staje w Krakowie w wieku 11 lat. Zaręczona z Wilhelmem Habsburgiem - 200.000 florenów odszkodowania. Projekt unii personalnej z Litwą.

Kultura Polski XIV w

Stabilizacja polityczna i gospodarcza sprzyjała ogólnemu rozwojowi kultury.

Budownictwo murowane na wielką skalę - cegła. Przewaga obiektów sakralnych maleje na rzecz budowli obronnych, murów i miast. Tworzy się polski gotyk na bazie polskich budowniczych. KW - fundator 14 kościołów i 50 zamków i warowni miejskich. Rozwija się sztuka złotnicza. Rzeźba drewniana, malarstwo witrażowe.

Uniwersytet krakowski 1364 na mocy koncesji pp. Był drugim po praskim, a w Wiedniu dopiero 1365, na Węgrzech w 1367, w Niemczech w Heidelbergu 1386. Rozwój oświaty - szkoły parafialne i katedralne.

2 modele uniwersytetów:

Kraków na model włoski. Świecki charakter nie zyskał jednak uznania pp. Prawo, medycyna i sztuki wyzwolone. Bez wydziału teologii, na którą miał monopol wówczas Paryż. Po śm fundatora KW zaniechano działalności, jednak przetrwał w świadomości i stał się podstawą do późniejszej odbudowy.

W piśmiennictwie po woli wchodzi j. polski.

Kronika Janka z Czarnkowa - „pamiętnik polityczny” z okresu rządów andegaweńskich w Polsce do 1384.

Dalej rozwija się hagiografia - żywot bł Kingi, św. Jacka, cuda św. Wojciecha, Psałterz floriański (dla królowej Jadwigi).

W j. Polskim najstarsze zabytki piśmiennictwa - pieśń bogurodzica, kazania świętokrzyskie XIII/XIV w.

Monarchia Jagielonów 1386-1505

Wstąpienie na tron Wł. Jagiełły oznacz przesunięcia środka ciężkości państwa na Wschód.

1386 - ważna data w dziejach Europy wsch. Sprawy granic wsch stały się ważniejsze niż zach:

Jadwiga (ok. 1374-1399), córka Ludwika Węgierskiego i Elżbiety Bośniaczki, królowa polska od 1384. Początkowo rządy za małoletnią królową sprawowali panowie małopolscy. W 1386 mimo sprzeciwu z jej strony i zawartego w wieku 4 lat małżeństwa z księciem austriackim Wilhelmem z rodziny Habsburgów została żoną Wł Jagiełły. Zajmowała równorzędne z mężem stanowisko w państwie. Skupiała na swoim dworze wielu uczonych. Była mecenasem Akademii Krakowskiej, której zapisała przed śm swoje klejnoty i kosztowności. Wilhelm Habsburga nie wpuszczono do Kr by mógł skonsumować małż.

Układ krewski 1385 - dotyczył małżeństwa, godził się przyjąć chrzest, chrystianizację, 200.000 florenów odszkodowania dla Wilhelma, wypuści jeńców pols i zobowiąże się do odzyskania utraconych terytoriów pol - standardowa umowa. Najważniejszym było wcielenie do Królestwa Polskiego ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego.

1386 - szlachta po raz pierwszy zadecydowała samodzielnie o obsadzie króla. Wraz z braćmi przyjął chrzest. Jagiełło przybrał imię Władysław, Korygiełło Kazimierz, Świdrygiełło Bolesław, ks Witold Aleksander. Unii 2 państw. 800 tyś km2.

Utworzono bpstwo w Wilnie podległe Gnieznu.

Próby rozbicia sojuszu przez Zakon wykorzystujący spory ks gł Skirgiełły i Witolda. 1391 liczne nieudane wyprawy K.Wallenroda mistrza zakonu na Litwę. Układ z Witoldem w zamian za namiestnictwo na Litwie. Witold działał w celu suwerenności jednak zagrożenie ze strony Zakonu hamowały ten proces. Sam zawiera układ z Zakonem. Wojsko lit obwołuje go królem, ale nie przyjmuje. Próba podboju ziem ruskich - klęską Witolda z Tatarami w 1399, giną 2 bracia Jagiełły.

1387 - wyprawa Jadwigi na Ruś - wykorzystując węgierskie bezkrólewie podbój Rusi, aż po M. Czarne. Mazowsze niezależne, ze względu na położenie m Pol a Zakonem. Siemowit IV. Podbój Rusi przyczynił się do wrogości Węgier Zygmunta L. Sojusz Węgier z zakonem. Polska zawiera sojusz z Czechami Wacławem IV bratem ZL.

1397 porozumiewa się ZL z Jagiełłą, Polska zatrzymuje Ruś w zamian za Mołdawię - pokój 16 lat.

1399 zm Jadwiga, żeni się z Anną wnuczką KW.

Sojusze: Polska - Czechy (Wacław L); Węgry (ZL) - Zakon.

Pierwszy elekcyjny król. Dało to świadomość szlachcie swej siły. (nie potwierdzało to jeszcze elekcyjności tronu).

Po elekcji dopiero następowała koronacja. Składała się z 2 części: sakry i wręczenia insygniów. Od Łokietka miejscem był Kraków, akt przez abpa. (od koronacji Wł Warneńczyka zmienia się rytuał, król wystawia dok potwierdzający przywileje, kiedy zwlekał utarło się przekonanie, że król nie może wykonywać pełni władzy dopóki tego nie uczyni.

Rada królewska: kanclerz, podkanclerzy, wojewodowie, kasztelanowie, marszałek i podskarbi, abp i bp krakowski.

Węższe grono wchodziło w skład tajnej rady.

Władysław II Jagiełło 1386-1434, syn Olgierda, synowie: Władysław Warneńczyk, Kazimierz Jagielończyk, wielki książę litewski od 1377, król polski od 1386, założyciel dynastii Jagiellonów.

Po objęciu tronu wielkoks zmuszony do walki z własnymi braćmi oraz stryjem Kiejstutem i jego synami.

1381 pozbawiony na krótko władzy przez stryja, odzyskał tron, pojmał i uwięził Kiejstuta, który zmarł w twierdzy w Krewie.

Witold książę, syn Kiejstuta zbiegł z więzienia i schronił się u Krzyżaków, z którymi organizował wyprawy wojenne przeciwko Jagielle. 1384 Jagiełło zawarł ugodę z Witoldem.

  1. układ krewski 1385. Szukając sojusznika do walki z Zakonem układ z Polską - zaczepno obronny sojusz

  1. 1401 - układ w Radomiu - Witold zachowa dożywotnio tytuł Wielkiego ks i namiestnictwo Litwy w zamian za wierność i pomoc Polsce. Po jego śm władza wraca do Jagiełły.

1396 opanował zbrojnie ziemię wieluńską i Kujawy, znajdujące się w rękach Władysława Opolczyka, lennika Zygmunta L.

1404 na podstawie układu w Raciążu wykupił od Krzyżaków ziemię dobrzyńską. Sukcesem strony pol i lt była wspólna polityka wobec Zakonu. Nie udało się zakonowi prowadzić odrębnej polityki w stosunku do pol i lit.

Wielka wojna z Zakonem

  1. Grunwald

Sytuacja Zakonu korzystniejsza. Lepsza sytuacja finansowa, wsparcie rycerstwa zach Europy. Zakon sojusze z Zygmuntem L Węgry i Wacław IV Czechy, książęta zach pomorscy. W 1410 Wacław IV wydał wyrok: Zakon ma zwrócić ziemię dobrzyńską gdy odzyska Żmudź, zakaz popierania Witolda co oznaczałoby zerwanie sojuszu. Delegacja polska wyroku nie przyjęła. Zygmunt L starał się rozbić sojusz pol-lit nakłaniając Witolda do przyjęcia korony, odmawia.

- Czerwiec 1410 Jagiełło postanawia zaatakować centrum Malbork, nie Żmudź, przez most pontonowy Wisłę i połączył się z wojs. Witolda. 15 VII 1410. Jedna z największych średniowiecznych bitew. 15 tyś/ 30 tyś. Ginie mistrz i kwiat ryc Europy. Po zwycięstwie wiele miast i bpów chciało złożyć hołd Jagielle. Zwycięzcy nie wystąpili z żądaniami likwidacji Zakonu czy rewindykacji ziem. Oblegany Malbork opuszcza Witold, Mazowsze a po 2 mcach Jagiełło. W rękach Toruń, Brodnica, Nieszawa, Radzyń. Zakon propaganda w Europie.

1411 - pokój toruński Wielki Mistrz Henryk von Plauen. Pokój, którego postanowienia nie odpowiadały rozmiarom odniesionego zwycięstwa i nie przyniosły trwałego rozwiązania konfliktów. Polska odzyskiwała ziemię dobrzyńską a Witold dożywotnio Żmudź, która po śm wraca do Zakonu. Santok i Drezdenko arbitraż, 100.000 kup praskich groszy za jeńców.

  1. Zerwanie sojuszu krzyż-luks

Sukcesem dyplomatycznym Wł Jagiełły stało się zerwanie sojuszu m Zakonem a ZL. Trudności ZL z Austrią i Wenecją wymuszają pokój na zjeździe w 1412. Efektem tego zjazdu było także przyłączenie do Polski 16 miast spiskich za gwarancje odszkodowania 100. 000. 37 tyś dostał ZL. Resztę pod groźbą utraty Nowej Marchii Zakon wypłaca Polsce.

  1. 1413 unia w Horodle król zacieśnił związki z Litwą. Litwa ma być rządzona przez Wielkiego ks, a po śm Witolda następca wyznaczony przez króla i panów. Zrównanie stanu szlacheckiego wszystkich, którzy przyjęli chrzest w obrządku rzymskim - adopcja 47 herbów bojarskich do szlacheckich rodów polskich. Unia mimo niemożliwości inkorporacji Litwy do Polski była ciosem dla Zakonu.

Fiasko rozmów król 1414 wojnę. Zakon bez poparcia z zach skupił się na obronie zamków, niszczy swoje zasiewy. Wojska Jagiełły nie były w stanie oblegać miast. Zawarto pokój 2 letni. Spór w Konstancji, jednak sprawa husytyzmu przesłania kwestię pol-krzyż. Strona pol nie zgadzała się na arbitraż pp wygórowane żądania, a Zakon na arbitraż Zygmunta L.

Polska wznawia wojnę.

  1. Jagiełło odrzuca koronę czeską

Korona prawnie należała się ZL, ale uważany za mordercę Jana Husa. Aby sięgnąć po koronę godzi się pozyskać książąt w Niemczech wydaje niekorzystny wyrok dla Pol, było to zaskoczeniem, ogłosił nienaruszalność granic. Zerwanie sojuszu z ZL. Polska odwołuje się do pp. Pp nie decyduje się na wyrok. ZL chwilowa przewaga, ogłasza krucjatę przeciw Husytom popieranej przez pp, wkracza do Czech, koronuje się w 1420 w Pradze ale szybko zdetronizowany.

1420 Wł. Jagiełło odrzucił propozycję husytów objęcia tronu czeskiego, o czym zadecydowało stanowisko kardynała Z. Oleśnickiego i innych dostojników - naraziło by to na konflikt z ces, pp i chrześ Europą. Jagiełło sojusz nawet z Brandenburgią. Jagiełło wyprawia do Czech namiestnika Zygmunta Korybutowicza.

1422 Pokój z Krzyżakami zawarty w  nad jeziorem Melno, pierwsze ustępstwa terytorialne Zakonu, Żmudź i część Kujaw. Pozwala Jagielle na wycofanie Korybutowicza z Pragi, którego pobyt stawał się problematyczny. W zamian za nie popieranie Husytów ZL uznaje układ w Melnie. Pomysł Oleśnickiego oznaczał ponowny sojusz z ZL i osłabienie wpływów Witolda w Polsce. Udziela ZL nawet pomocy.

Sprzyjający początkowo husytom król, pod wpływem opozycji - sankcje karne przeciwko Czechom (wieluński edykt 1424).

Pragnąc zapewnić dziedzictwo tronu polskiego i litewskiego synowi Władysławowi i zapobiec koronacji Witolda popieranego przez ZL, 1425-1433 wydał szereg przywilejów (m.in. neminem captivabimus nisi iure victum), które przyczyniły się do wzrostu pozycji szlachty w państwie. 1430 Witold umiera a pełnię władzy przekazał Jagielle. Ten desygnuje swego brata Świdrygiełłę, było to sprzeczne z umową w Hrodole 1413 bez zgody rady królewskiej. Przyłączenie do korony Podola było przyczyną koalicji Świdrygiełły z ZL oraz Zakonu i Mołdawii. Dążył jawnie do korony i zerwania związku z Polską, Rozgorzały walki. W 1432 w Sieradzu panowie zgodzili się na koronację syna Władysława i uznali Świdrygiełłę w zamian za dziedzictwo tronu dzieciom Jagiełły. Wierząc w sojusze Świdrygiełło nie przyjmuje warunków. Zamach katolickich bojarów niezadowolonych z popierania prawosławnych bojarów. Osadzają brata Zyg.Kiejstutowicza. Jagiełło zgadza się, ale Litwa została podzielona na 2 obozy. Bez prawa dziedziczenia. Kiejstutowicz w celu pozyskania zrównał prawa szlachty z prawosławnymi. Polska w celu konfirmacji atakowała Zakon nawet przy pomocy Husytów, którzy pustoszyli Nową Marchię i Pomorze Gdańskie, aby nie popierała Świdrygiełły i nie odwoływali się w swej polityce do ces i pp.

1438 po 48 latach rządów umiera Wł Jagiełło. Z Zofią Holszańską 2 synów Władysława i Kazimierza. Po śm decydujący wpływ Oleśnickiego. Dzięki jemu władzę w Polsce i na Węgrzech objął Wł III Warneńczyk.

Dokonał odnowienia uniwersytetu w Krakowie (1400).

Władysław Opolczyk - 1330-1401, ks opolski, palatyn wegierski, wielkorządca Rusi Czerwonej, namiestnik królewski w Polsce 1377 zastąpiony matką Ludwika Elżbietą Łokietkówną. Na dworze Zygmunta L prowadził rozmowy w celu podziału Polski między Węgry, Brandenburgię i zakon. 1396 pokonany przez Jagiełłę.

Rolnictwo - Osadnictwo na prawie czynszowym rozwija się i przynosi wzrost wydajności rolnej.

Rozbudowa rezerwy państwowej czyli folwarku. Powiększano zagospodarowując łąki.

Problem siły roboczej na folwarkach, ograniczano swobodę chłopów. Zbiegano na wolizny do ziemi ruskiej.

Miasta - Na Pomorzu i Śląsku sieć miejska ukształtowała się, natomiast na innych terenach w dalszym ciągu lokowano miasta. Rola miast była słaba w polit państwa, słaba ekonomika. Nie potrafiły stworzyć przeciwwagi dla szlachty i duch.

Ujemnie na rozwój miast i rozwój rzemiosła wpływał:

Propinacja - wyłączne prawo szlachty do produkcji i sprzedaży trunków w obrębie własnego terenu.

Wyodrębnia się ok 40 specjalności rzemieślniczych, organizacja w cechy, w dużych miastach rzadko dochodziły do 20.

Wykupywano wójtostwa na rzecz samorządów miejskich. Obok rad miejskich funkcjonowały sądy ławnicze.

Handel - eksport soli i ołowiu. Rozwój eksportu tekstyliów. Śledzie, wosk, ałun (garbnik). Import sukna czeskiego, srebra i miedzi z Węgier. Wina węgierskie. Dochody i rozwój z tranzytu. Do końca XV w rozwijał się handel czarnomorski.

Po zwycięstwie nad Danią handel bałtycki zmonopolizowała Hanza 1370.

Szlachta - wraz z utratą dziedzicznego i naturalnego charakteru tytułu króla wraz ze śmiercią KW rola szlachty umacnia się.

Przywileje:

Przywilej koszycki - 1374 Ludwik Węgierski w celu sukcesji tronu dla córek:

Przywilej piotrkowski - 1388 Wł II Jagiełło:

Przywilej czerwiński, - 1422 chronił przed samowolą urzędników - przywilej nadany szlachcie podczas zbierania pospolitego ruszenia na wyprawę wojenną, w obozie pod Czerwińskiem na królu Wł II Jagielle prawo nietykalności majątkowej tj.

Statut warcki, akt prawny wydany w 1423 przez króla Wł II Jagiełłę w Warcie.

Ograniczał możliwości rozwojowe miast, przyczyniał się do rozwoju folwarków. Szlachta niechętnie nastawiona do bogatych sołtysów korzystała z tego prawa i wykupywała je w swoich dobrach.

Przywilej w Jedlni 1430 - spełnienie brzeskich postulatów z 1425 - zasada elekcyjności nad zasadą dziedziczenia tronu. Neminem captivabimus nisi iure victim, przywilej ogłoszony- Wł II Jagiełłę w Krakowie w 1433 -treścią przyrzeczenie królewskie, iż żaden szlachcic osiadły (ziemianin, possessyonat) nie będzie uwięziony ani ukarany, bez wyroku sądowego.

Statuty nieszawskie, przywileje cerkiewickie - przewaga szlachty nad możnowładcami - 1454 przez K. IV Jagiellończyka w Nieszawie, wymuszone na królu przez szlachtę w związku ze zwołaniem pospolitego ruszenia na wojnę z Krzyżakami.

Statuty nieszawskie wydano dla każdej z ziem koronnych oddzielnie, a poszczególne wersje różniły się między sobą w mniej ważnych kwestiach. W sprawach zasadniczych jednolite, przewidywały obowiązek każdorazowego uzyskiwania przez króla:

Statuty nieszawskie ograniczyły władzę królewską i rolę rady królewskiej - senatu (od XV w senat - izba wyższa sejmu), przyczyniając się równocześnie do rozwoju demokracji szlacheckiej.

Piotrkowskie konstytucje, akty prawne uchwalone przez sejm obradujący w 1496 w Piotrkowie Trybunalskim.

Nihil novi, konstytucja uchwalona na sejmie radomskim w 1505 wydana przez Aleksandra Jagiellończyka (1501-1506).

Szlachecka izba poselska zyskała szeroką władzę, co dawało szlachcie przewagę w państwie.

Datę 1505 wielu historyków uważa za początek nowożytnego państwa polskiego.

Sądownictwo

Sądy pierwszej instancji dla szlachty: sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie.

Akta grodzkie i ziemskie - księgi sądowe prowadzone w Polsce od końca XIV w. przez sądy ziemskie i grodzkie. Początkowo były rejestrem, m.in. pozwów, świadków, rot przysiąg i kar, z czasem stały się protokołami czynności dokonanych przez sąd lub wobec sądu, zwłaszcza rozpraw sądowych, przybierając postać współczesnych ksiąg wieczystych.

Sądy ziemskie, XIV- sąd szlachecki, które zastąpiły sądy książęce. Sądy ziemskie rozpatrywały sprawy szlachty osiadłej w danej ziemi (województwie). W skład sądów ziemskich wchodzili: sędzia, podsędek i pisarz, mianowani dożywotnio przez króla spośród kandydatów przedstawionych przez sejmik ziemski. Sądy ziemskie rozstrzygały we wszystkich sprawach z wyjątkiem wyłączonych dla sądów grodzkich i  sądów podkomorskich: spadki, darowizny, zapisy, księgi wieczyste. Sąd objeżdżał ziemie w określonych terminach.

Sądy grodzkie - w Polsce od XIV w. sprawowane przez starostę lub zastępców, burgrabiego (zastępca starosty grodowego) bądź sędziego grodzkiego. Rozpatrywały 4 główne artykuły grodzkie: podpalenie, rozbój, gwałt, najście. Dotyczył szlachty, która także nie miała majątku ziemskiego, a która nie była dopuszczana do sądu ziemskiego.

Sądy podkomorskie - w dawnej Polsce od XIV w. sądy sprawowane przez podkomorzego bądź komornika. Rozpatrywały sprawy o granice pomiędzy dobrami szlacheckimi.

Wiec - nad sądami stał wiec. Rozstrzygano sprawy odsyłane przez sądy ziemskie. Wlkpl - nieregularnie, a w Młpl określone daty. Sprawy trudne, niejasne i w związku z ważną osobą. Wiece przekształciły się w zgromadzenia sądowe.

Sąd królewski - najwyższy urząd sądowniczy. W imieniu króla komisarze. Do sądu królewskiego sprawy można wnosić bezpośrednio lub z niższej instancji. Król rzadko sądził osobiście. Sprawy urzędników, przeciwko państwu, utrata czci, konfiskata majątku. Od XVI w był sądem apelacyjnym.

Sejmiki ziemskie - reprezentacja stanowa, dopuszczał szlachtę do rządów lokalnych. Na sejmikach decydowano o lokalnych podatkach, decyzje o pospolitym ruszeniu.

Sejm generalny lub prowincjonalny - obejmowały całą Wlkp lub Małop. Po dwóch reprezentantów rodu.

Sejm walny - dotyczył całego terytorium Polski. Elita polityczna Polski: 3 reprezentacje: 1.rada królewska - możnowładcy, 2.urzednicy ziemscy, 3.szlachta i przedstawiciele miast i kapituły. Najważniejszy w okresie bezkrólewia. Decydował o elekcji. Na sejm walny mógł przybyć każdy szlachcic, nie brał udziału w naradach, ale mógł głosować. Po 2 z 1 sejmiku ziemskiego. Już w 1453 delegaci obradowali osobno, co przyczyniło się do podziału sejmu walnego na 2 izby. Sejm walny zbierał się raz w roku i debatował ok. 2 tyg. Decyzje o wojnie, podatkach, pospolitym ruszeniu, także uchwalał statuty.

Wszystkie 3 rodzaje sejmów działały równolegle, a sejm walny nie stał wyżej od sejmików ziemskich.

Miasta: W miastach ok. 16% ogółu ludności. Małe ośrodki, których większość po ok. 1000. Największy Gdańsk 30, Kraków 15-18. Kupcy tworzyli bractwa, stowarzyszenia i korporacje. Wytwórcy łączyli się w cechy, które dotyczyły jednego zawodu. Dbały o jakość, cenę i konkurencję. Podział na mistrzów i rzemieślników. O prestiżu i władzy w mieście decydował majątek. Skłócone miasta zabiegające o swój interes ekonomiczny nie stanowiły siły politycznej.

Kraków uprzywilejowana pozycja - uniwersytet, dwór i biskupstwo, 13 klasztorów.

Wieś: Dalej rozwija się rozwija się kolonizacja wsi na prawie niemieckim ograniczona jednak do dóbr prywatnych. Wieś miała samorząd i miała własne organy sądowe. Na czele stał sołtys. Statut warecki 1423 dawał prawo usunięcia sołtysa - nie oznaczało to jednak usunięcie z gospodarstwa.

Ludność wsi cieszyła się wolnością osobistą. Wsie na prawach polskich lub ruskich nie miały samorządu ludność podlegała panu wsi, który sądził ludność, ale ta miała możliwość dochodzenia praw przed sądami królewskimi. Mógł także odwoływać się do sądu właściwemu dla pozwanego. Ludność miała prawo wychodu po wywiązaniu się z obowiązków wobec pana, czasami musiał znaleźć zastępcę. Opuszczenie wsi wbrew prawu surowo karane, traktowane jako zbiegostwo. Karany także ten kto przyjął zbiega.

Kryzys w rolnictwie w XV w przyczynił się do rozwarstwienia i rozwoju folwarków szlacheckich. Charakterystyczne gospodarstwa ½ łanowe i zamiana czynszu na pańszczyznę.

Kościół:

Koncyliaryzm - wyższość soboru nad pp. 1409 3 pp na raz: Grzegorz XII, Benedykt XIII, Aleksander V. Sobór w Konstancji nad j. Bodeńskim 1414-1418 - Marcin V. W tym czasie losy Kościoła w rękach soboru. Uznano za heretyckie pisma Jana Wiklefa zm 1384 i Jana Husa. Mimo glejtu ZL proces i stracony 1415, rok później Hieronim z Pragi przyjaciel Husa. Uniwersytet kr stał na stanowisku koncyliaryzmu. Król ni miał zgody na nominowanie bpa, ale decydował o tym w praktyce.

Szkolnictwo parafialne - 546 szkół parafialnych w archidiecezji gnieźnieńskiej przy 600 parafiach, a więc ok. 90%.

Poziom zróżnicowany, większy w miastach. Uczono podstaw łaciny, pacierza, psalmów, śpiewu - do liturgii.

j. niemiecki był językiem mieszczan kupców i ludzi interesu, w nim prowadzono księgi handlowe, akta sądowe. J. polski pierwszy pojawia się w sądach, w poł XV przekład statutów Kazimierza W., 1424 słownik pol-łac., przekład Biblii Zofii Holsztańskiej, zaczyna pojawiać się w literaturze świeckiej.

Litwa

Lokalne mocarstwo, która odgrywała istotną rolę polit. Wybór m rel wsch a katolicką zach. Ekspansja na wschód.

Mendog, (?-1263), wielki książę litewski, król Litwy od 1235. Zjednoczył litewskie terytoria plemienne i stanął na ich czele. Przyłączył do Litwy tzw. Ruś Czarną, przeniósł stolicę kraju do Nowogródka. W 1244 wszczął wojnę z zakonem inflanckim (Kawalerowie Mieczowi) zakończoną klęską Litwinów. W 1251 przyjął chrzest i otrzymał od pp Innocentego IV koronę. W 1260 porzucił chrześcijaństwo, poparł Żmudzinów w walce z Krzyżakami. Zginął w wyniku spisku książąt dzielnicowych.

Giedymin - ojciec Olgierda (Jagiełło) i Kiejstuta (Witold) - pokój wieczysty z krzyżakami 1380

Po śm ojca Jagiełło zgładził stryja Kiejstuta.

Konfrontacja zbrojna z Witoldem wspomaganym przez zakon. Łagodzi - powierza mu namiestnictwo L.

Rozbija sojusz krzyżacko - luksemburski. Nawiązuje porozumienie z Czechami i Węgrami oraz książętami pomorskimi.

Próba poparcia separatystycznych tendencji Świdrygiełły popieranego przez krzyżaków zakończona pokojem w 1404 w Raciążu - uświadamia obu stronom niebezpieczeństwo krzyżackie.

Węgry zagrożone ekspansją turecką musiały pogodzić się zwierzchnictwem Polsko-Litewskim na Rusi Halickiej i Mołdawii.

Grunwald 15 VII 1410 - 9 VII spotkanie wojsk pols i Witolda. Krzyżacy 32.000, Polska i wojska rusko-litewskie ok. 50.000.

Jagiełło dowodzi centralnie (doświadczenia z walk z Tatarami - nie znany w Europie zach, nie wdawał się w wir walki). Atak na centrum państwa krzyżackiego na Malbork.

Po stronie zakonu Śląsk, Pomorze Zachodnie, kwiat rycerstwa niemieckiego - totalna klęska ginie mistrz Ulryk. Pod wrażeniem klęski poddawały się różne grody i miasta, ale nie wykorzystali zwycięstwa, nie przygotowanie do oblężenia Malborka i brak konsekwencji, Witold się szybko wycofał, zaraz potem Mazowszanie. Pokój zawarty w Toruniu w 1411 nie odpowiadał rozmiarom zwycięstwa.

Polska uzyskała tylko ziemię dobrzyńską, Litwa Żmudź - za cenę Witoldowego dożywocia. Pryska mit o niezwyciężonej armii krzyżackiej. Umacnia się Polski związek z Litwą. Sukcesem rozerwanie sojuszu zakonu z Luksemburgami.

W dalszym ciągu prowadzono działania wojenne, ale krzyżacy unikali otwartego starcia, a Polacy oblegania twierdz. 1422 pokój nad j. Melno.

Husytyzm

Ojcem duchowym ang teolog John Wiclif. Przywódcą jego uczeń Jan Hus - rektor UP.

1412 - otwarte wystąpienie Husa - klątwa pp na Husa i interdykt na Pragę.

1415 - spalony na stosie wyrokiem sądu w Konstancji mimo żelaznego listu Zygmunta L (już król niem). 1416 - kolega Husa spalony - Hieronim z Pragi.

1419 - rewolucja w Pradze - wyrzucenie rajców praskich. Wojna domowa ogarnęła całe Czechy, Śląsk docierając do Wrocławia gdzie stracono z wyroku Zygmunta L 23 przywódców.

W społeczeństwie polskim silny oddźwięk jednak powstanie nie ogarnia Polski.

Oferta korony czeskiej dla Jagiełły, ten odmawia ze względów doktrynalnych i wysuwa Witolda.

Jednak byli przeciwnicy unii z Czechami na czele z Janem Oleśnickim w delegacji do Zygmunta L, który w zamian chciał uzyskać Śląsk.

Witold ubiega przeciwników i 1422 wyprawa zbrojna do Czech z Zygmuntem Kiejstutowiczem.

Jagiełło odnawia traktat z Z L i wycofuje Korybutowicza z Czech.

Następnie ustanawia surowe sankcje dla antyhusyckiego stronnictwa. Czesi powołują za to Kiejstutowicza na tron i do 1431 walczy już teraz o swoją sprawę.

W 1434 utrakwiści pod Lipinami rozbijają obóz radykałów husyckich zwanych taborytami, a sobór bazylejski aprobował 1436 umiarkowany ruch husytyzmu- utrakwistów. Nurt radykalny przekształcił się w stronnictwo polityczne.

Taboryci - radykalny ruch, z miasta Tabor, wspólnota dóbr, tylko Biblia, hetman Żiżka wiele zwycięstw, odpierają antyhus krucjaty. 1420-1452, wojny z utrakwistami - pod Lipinami 1434 przegrana Taborytów, miasto Tabor upada dopiero w 1452.

Utrakwiści - umiarkowany odłam, szukał porozumienia z ces i pp, gł szlachta i bogate mieszczaństwo, 4 artykuły praskie: komunia pod 2 postaciami: chleba i wina, zniesienie majątków kościelnych, władzy świeckiej dzierżonej przez duchowieństwo i wolność głoszenia kazań. 1458 przywódca Jerzy z Podiebradu obejmuje tron czeski. Uzyskali liturgię w j.czeskim, sekularyzację dóbr koś, przy poparciu katolików pokonali Taborytów w 1434 pod Lipinami.

Pozycja Jagiełły nigdy nie była silna w Polsce, był tylko współkrólem przy Jadwidze. Dopiero śmierć Jadwigi 1399 wzmacnia jego pozycję.

Giedymin, synowie: Kiejstut i Olgierd.

Olgierd, synowie: Jagiełło i Świdrygiełło. Kiejstut, synowie: Witold i Zygmunt Kiejstutowicz.

Stary król żeni po raz 4 w 1422 z Sońką (Zofią Holszańską) - urodził mu się

Po urodzeniu Władysława szlachta na zjeździe w Brześciu Kujawskim 1425 przygotowała dokument uznający królem niemowlęcego królewicza następcą pod warunkiem przywileju stanowego. Jagiełło odmawia, szlachta tnie szablami akt.

1430 w Jedlni szlachta i duch. uzyskuje jednak gwarancje nietykalności osobistej bez wyroku sądowego. 1434 umiera Władysław Jagiełło 1351-1434, żył 83 lata, panował 48 lat w Polsce.

Oleśnicki rychło przeprowadza wybór Władysława. Regencję przejmuje rada królewska z Oleśnickim na czele.

Polska i Litwa po śmierci Witolda

1430 - umiera Witold

Jagiełło desygnuje brata Świdrygiełłę, który od początku chce separacji. Zawierał sojusze z wszystkimi w tym celu i w celu uzyskania korony. Jagiełło desygnuje brata Witolda, Zygmunta Kiejstutowicza, którego uznaje część Litwy wielkim ks.

W zamian za zrzeknięcie się prawa do korony otrzymuje dożywotni charakter godności wielkoksiążęcej. Kiejstutowicz również próbował separacji, autokratyczne rządy - zamordowany w wyniku spisku szlachty.

Równoczesna próba równouprawnienia szlachty katolickiej z prawosławną sprawia, że Litwa podzielona jest na 2 obozy.

1435 pod Wiłkomierzem Świdrygiełłę wspierany przez Tatarów, krzyżaków ponosi totalną klęskę. Ginie Zygmunt Korybutowicz niedoszły król Czech.

Krzyżacy w 1435 podpisują „pokój wieczysty” w Brześciu Kuj. Zobowiązują, że w sporach nie uciekną się do ces i pp.

Władysław sposobił się do tronu węgierskiego i wysyła brata, ale Litwini sami obwołują Kaz Jagielończyka wielkim ks.

Koronacja zaraz po śm króla.

Władysław III Warneńczyk (1424-1444), syn Wł. II Jagiełły. Król polski od 1434, król Węgier od 1440. W imieniu 10 letniego Wł rząd Oleśnickiego i opozycji skupionej wokół królowej Zofii.

1435 pokój wieczysty z Zakonem pozwala zerwać sojusz z Świdrygiełłą. Całkowita eliminacja nie była na rękę panów polskich, ponieważ Kiejstutowicz mógł wrócić do dążeń Witolda. 1440 Kiejstutowicz zamordowany gdy myślał o usamodzielnieniu się od Polski. Bojarzy litewscy ogłosili brata Warneńczyka, Kazimierza - Wielkim księciem Litwy.

1436 - sukces ZL uznany królem Czech, ale i sukces Polski, 1435 - pokój brzeski Krzyżacy zobowiązali się nie odwoływać do ces i pp. 1437 zm ZL. Władzę objął zięć Albrecht Habsburg.

Na tron czeski powołano K. Jagielończyka, wbrew Oleśnickiemu. Albrecht ubiega wszystkich i koronuje się w Pradze. Przegrana ponieważ Kazimierz miał tylko husyckie poparcie. Proponowany był nawet sojusz Turków przeciwko Habsburgowi, jednak śm jego w 1439 sprawiła, że tron Węgier i Czech został pusty. Niespełna 16-letni król udał się na Węgry, wdowa była akurat w ciąży i zwlekała z decyzją. Godziła się nawet go poślubić, ale urodziła syna Władysława pogr. Koronowano Jagielończyka, ale również Elżbieta koronowała swego 3 cznego syna. Sejm nie uznaje tego. W latach 1440-1442 toczył wojnę domową z królową Elżbietą, wdową po Albrechcie II Habsburgu i matką Wł. Pogrobowca. Zmuszony zastawić swoje dobra. Po ugodzie zwaśnionych stron i załagodzeniu konfliktów wewnętrznych, w których trakcie um Elżbieta, Wł III Warneńczyk podjął wyprawę przeciw Turkom. Wypraw nie miała wielkiego poparcia w Polsce. W 1443 i na początku 1444 odniósł znaczne sukcesy, m.in. oswobodził Sofię i wyparł załogi tureckie z Serbii, co pozwoliło na zawarcie bardzo korzystnego dla Węgier, 10 letniego pokoju z Turkami w  Segedynie (Szeged). Zobowiązali się odstąpić wszystkie zajęte terytoria, odszkodowanie.

Za namową legata pp, kardynała J. Cesariniego, obiecującego pomoc wszystkich krajów chrześcijańskich, Wł III Warneńczyk zerwał układ i jeszcze w tym samym roku podjął nową wyprawę przeciw Turkom. Obiecanej pomocy nie otrzymał, prowadzone wojska składały się wyłącznie z sił węgierskich i nielicznych rycerzy polskich. W bitwie pod Warną dowodzona przez J. Hunyadyego armia królewska, nie bez winy Wł III Warneńczyka, poniosła klęskę, król poległ w bitwie. W Polsce przez kilka lat nie dowierzano jego śm - dopiero w 1447 Kazimierz IV Jagiellończyk koronował się na króla Polski.

Objęcie tronu węgierskiego przez Wł III Warneńczyka doprowadziło do chaosu politycznego w Polsce, w której praktycznie przez kilkanaście lat rządził kardynał Oleśnicki. Król zaciągał olbrzymie długi na wojnę, prowadzoną nie w interesie Polski, zastawiał królewszczyzny za pożyczki, doprowadził do ruiny skarb królewski będący wówczas skarbem państwa. Skończyło się jagiellońskie panowanie na Węgrzech i pogrzebana pp polityka odzyskania Konstantynopola dla chrz.

1444 - 1447 bezkrólewie.

Kazimierz IV Jagiellończyk - 1447-1492, s: Władysław, Kazimierz zm 1484, Jan Olbracht, Aleksander, Z Stary, Fr - krd

45 letnie rządy przyczyniły się do wzrostu potęgi Jagiellonów w Europie. Utrzymał unię z Litwą, pokonał Zakon w 13 letniej wojnie i złamał wewn opozycje w kraju. Był ostatnim wielkim średniowiecznym władcą Polski i Litwy.

Wielki książę litewski od 1440, król polski 1447. Wysłany na Litwę jako namiestnik królewski, obwołany wielkim księciem. Faktu tego nie uznała Korona. Po śmierci Wł III Warneńczyka zaproponowano K. Jagiellończykowi objęcie tronu polskiego. Koronował się dopiero 1447, wymuszając wcześniej zmianę warunków unii na korzystniejsze dla Litwy.

Opierał się na możnych z Wielkopolski przeciw Oleśnickiemu.

1449 długoletni pokój z Wielkim Ks Moskiewskim. Koncentruje się na sprawach śrdk Europ. Iwan III zbieranie ziem ruskich.

W Mołdawii hospodar Stefan Wielki uznawał zwierzch króla Polski, ale uchylał się od złożenia hołdu lennego, lawirował miedzy Turcja Węg i Pol. Turcy podbijają Tatarów krym tworzą chanat krymski 1475, zmiana ukł sił w basenie M.Czarnego.

Nadał bojarom litewskim prawa równe szlachcie polskiej, obiecał zwrot Podola i  Wołynia państwu litewskiemu.

Prowadził grę na zwłokę, mimo, że zobowiązał się potwierdzić przywileje szlachty zawiesił decyzję. Rozpoczął walkę z Oleśnickim, który nie przyjął nawet nominacji na abpa gnieźnieńskiego aby nie oddalić się od centrum polit.- pp powołał go w skład kolegium kardynalskiego. 1454 ślub z Elżbietą Habsburg - Rakuszanka.

Wojna 13 letnia z Zakonem Krzyżackim 1454-1466

Zakon przeżywał kryzys gospodarczy. Miasta domagały się wpływów w rządy.

Związek Pruski (konfederacja: szlachta i mieszczanie w obronie interesów) wypowiada posłuszeństwo Zakonowi.

1454 powstanie w Prusach, które opanowało większość miast. W 1454 Związek wystąpił do króla z Janem Bażyńskim z aktem oddania wszystkich ziem królowi.

W 1454 na prośbę Związku Pruskiego, popartą udanym powstaniem antykrzyżackim, ogłosił inkorporację Prus do Korony. Krok ten doprowadził do wybuchu wojny trzynastoletniej (1454-1466). Król zniósł przykre ciężary, cła i prawo nabrzeżne. Kupcy uzyskali pełną swobodę w handlu. Mistrz jednak za pieniądze przeprowadził zaciąg. Klęska pod Chojnicami wojsk polskich 1454. Król zastawia dobra i organizuje wojska zaciężne. Polska nie miała dosyć siły aby całkowicie usunąć Zakon, a Zakon nie miał środków, aby zapłacić za wojska najemne. Królowi dzięki środkom z miast udaje się i wykupuje Malbork, Tczew i Iławę za 190.000 florenów od zaciężnych wojsk krzyżackich. Jednak odzyskują Malbork przy pomocy mieszczan Krzyżacy, nie zdobywają jednak zamku. Rozpoczyna się ofensywa wojsk polskich, które etapami zdobywają zamki.

1466 - pokój Toruński i odzyskaniem ziemi chełmińskiej, gniewkowskiej, Pomorza Gdańskiego i  Warmii oraz miast Malborka, Elbląga, Sztumu i Gdańska. W wyniku traktatu pokojowego państwo zakonne stało się lennem polskim. Zakon pozbawiony samodzielności politycznej, Wielki Mistrz każdorazowo musiał składać przysięgę wierności, wchodził w skład rady królewskiej jako książę.

1457 umiera Władysław Pogrobowiec, tron Węgier i Czech pusty. Najbliższa krewna Elżbieta była żoną Kazimierza.

Węgry wybrano Macieja Korwina - syn Hunjadjego.

Czechy koronuje się Jerzy z Podiebradów - klątwa pp. Pp namawia Kazimierza do tronu czeskiego i interwencji zbrojnej. Król odraczał możliwość objęcia tronu Czech. Przeciwnicy Jerzego zaoferowali tron Maciejowi Korwinowi. Korwin zaproponował sojusz Kazimierzowi i poślubienie jego córki. Odmówiono mu w Krakowie. Rozpoczął wojnę z Jerzym. Utrakwiści z Jerzym na czele obwołali syna Kazimierza, Wł. II Jagielończyka na króla Czech. Rządy miał objąć dopiero po śm Jerzego, zm 1471. Królem obwołano również Macieja, rozpoczęła się walka dyplomatyczna i militarna.

Czechy podzielone: Maciej: Śląsk, Morawy i Łużyce, reszta w rękach Władysława. Tymczasem plan korony węgierskiej dla królewicza syna K. Jagielończyka też Kazimierza, ale spotyka go klęska i odwrót z Węgier.

Wbrew naciskom pp i ces nie wystąpił przeciwko królowi czeskiemu Jerzemu z Podiebradu, zyskując w 1468 uznanie syna Władysława jako następcy na tronie czeskim. Po śmierci Jerzego z Podiebradu (1471), zgodnie z obietnicą, rządy w Czechach objął Wł II Jagiellończyk. Sukcesja czeska wywołała konflikt z królem węgierskim Maciejem Korwinem, zakończony pokojem w Ołomuńcu (1479). Konflikt z Węgrami wykorzystał Zakon, Mistrz odmówił hołdu i wtargnął na Prusy. Kazimierz odniósł sukces. Po śm Macieja Korwina 1490 pretensje do korony Habsburgowie Maksymilian I, (tymczasem umiera kandydat królewicz Kazimierz 1484), 3 syn Jan Olbracht. Opanował już część Słowacji.

Jednak Czesi woleli Władysława, gdyż pokojowo mógł rozwiązać sprawę Łużyc, Śląska i Moraw jako władca 2 królestw.

1490 - Wł II Jagielończyk królem Czech i Węgier.

Jan Olbracht podjął wojnę ale pokonany przez brata, pokój 1491 w Koszycach.

Dążył do wzmocnienia władzy królewskiej.Walka z magnaterią Zb. Olesnickim na czele. Sojusznikiem króla w walce z magnaterią była szlachta, która otrzymawszy przywileje cerekwicki i nieszawski zaczęła odgrywać pierwszoplanową rolę.

Oleśnicki Zbigniew (1389-1455), polski duchowny, polityk i mąż stanu, bp krakowski od 1423, kardynał od 1449.

Sekretarz w kancelarii królewskiej Wł Jagiełły. Brał udział w bitwie pod Grunwaldem. W 1411 posłował do pp Jana XXII. Po wydanym przez ces Zygmunta w 1420 wyroku w sprawie krzyżacko-polskiej wysłany jako poseł z protestem do ces.

Zdecydowany przeciwnik husytów. Teokrata, zwolennik rozwoju państwa w oparciu o struktury Kościoła, wyższości władzy duchownej nad świecką. Popierał ideę wzmocnienia potęgi Polski przez powiązanie jej z państwami katolickimi, wchłonięcie Litwy, unię z Węgrami. Przeciwnik wzmocnienia władzy królewskiej. Przeprowadził elekcję Wł III War. na króla Polski, później Węgier. Jego wpływ na losy państwa ustał po objęciu tronu przez Kazimierza Jagiellończyka. Wyniesiony w 1449 do godności kardynała, stanął na czele antykrólewskiej opozycji duchowieństwa i magnaterii. Mecenas humanizmu w Polsce.

Unia polsko-węgierska dzieło Oleśnickiego legło w gruzach pod Warną w 1444, obiecana flota wenecka nie przybyła. 20 letni król zginął.

Próba nowych przywilejów przygotowana przez szlachtę sprawia, że Kazimierz grał na zwłokę, w końcu szlachta nic nie otrzymawszy ulega i Kazimierz został królem w 1447.

Oligarchia Oleśnickiego została pobita na forum polityki światowej. Narzucone przez Oleśnickiego neutralne stanowisko w walce o zasadę wyższości między soborem a pp upada ponieważ król od razu staje po stronie pp Mikołaja V, a zatem przeciwko soborowi - koncyliaryzm upada.

Również w szachu trzymał oligarchię litewską pod groźbą postulowanych przez Polaków aneksji.

Wojna trzynastoletnia z Zakonem

Kryzys wewn państwa zakonnego:

1397 - ryc. na ziemi chełmińskiej zakł- Związek Jaszczurczy - konfederacja - celem było przyłączenie ziemi z Polską.

1440 założono Związek Pruski o obliczu antykrzyżackim. W 1454 przedstawiciele związku zwrócili się do Kazimierza, aby przyjął Prusy pod swą władzę. Wzniecili powstanie antykrzyżackie, a król wypowiedział wojnę. Aktem inkorporacji 6 III 1454 włącza Prusy do Korony.

Szlachta niesforna zebrała się do pospolitego ruszenia w obozie pod Cerkiewicą postawiła królowi szereg żądań. Król zmuszony przyrzekł, że nie zorganizuje pospolitego ruszenia bez zgody zjazdów ziemskich, przyrzekł nie pomijać Wielkopolan przy obsadzie stanowisk.

Pod Chojnicami mimo przewagi ponieśli klęskę.

Król zwołuje nowe pospolite ruszenie z pozostałych ziem. Sytuacja się powtarza - stawiają petycje.

Król cofa przywilej cerkiewicki i nadaje jednolity nieszawski - wystawia przywileje dla każdej z ziem osobno. Istotna była klauzula o roli zjazdów ziemskich - sejmików w podejmowaniu przez króla decyzji państwowych i zwoływaniu pospolitego ruszenia.

Sejmik szlachecki - podstawą ustroju, kładł kres oligarchii magnackiej i ograniczał władzę króla.

Wojna stanowiła duże koszta dla Polski i miast gł Gdańska i Torunia.

1456 sukces - pobita flota duńska wspierająca krzyżaków u wyspy Bornholm.

1457 - wykupiono Malbork, ale wnet go utracono.

Dopiero dzięki wojskom zaciężnym przełamano kryzys, 1462 Piotr Dunin j. Żarnowieckiego wygrywa.

Szereg sukcesów doprowadza w 1466 do pokoju w Toruniu. Możliwość inkorporacji Prus została jednak zaprzepaszczona. Polska jednak po 150 latach odzyskała Pom Gd zwane odtąd Prusami Królewskimi. Zyskuje Malbork i Elbląg. Państwo staje się lennem Polski, a nowy mistrz musi składać każdorazowo hołd. Duże znaczenie dla Pol bo w okresie popytu na zboże uzyskaliśmy dostęp do morza.

Polityczne znaczenie osłabiał fakt, że nie zatwierdzony przez ces ani pp, tj 2 formalne władze zwierzchnie nad Zakonem. Stał się natomiast instrumentem nacisku na władze polskie.

Wiek XV to wiek rewindykacji ziem dawniej utraconych.

Polityka dynastyczna Kazimierza Jagielończyka

1457 zm król Węgier Habsburg Wł Pogrobowiec. Zwolniony tron na Węgrzech i w Czechach stał się pokusą dla Kazimierza ponieważ był ożeniony z jego siostrą Elżbietą a ten nie miał bliższych sukcesorów. Był to atut Habsburgów, którego się Kazimierz uchwycił. W obu przypadkach wybrano królów narodowych.

Węgry - Maciej Korwin, Czechy - Jerzy z Podiebradu. Drogę Kazimierzowi otwierał Jerzy, był husytą i wyklęty przez pp.

Zawiera kompromis z Jerzym, iż jego syn Władysław odziedziczy tron. To nie spodobało się pp Pawłowi II i nie zatwierdził pokoju toruńskiego.

W 1471 dokonano elekcji Władysława na króla Czech. Konflikt z Maciejem Korwinem - rościł sobie prawa do korony czes.

Śmierć Macieja toruje drogę do tronu Jagiellonom na Węgrzech. Kazimierz desygnuje kolejnego syna Jana Olbrachta. Jednak niespodziewanie do korony pretenduje król czeski Wł II Jagielończyk.

Władysław II Jagiellończyk (1456-1516), syn K. IV Jagiel., król czeski od 1471, węgierski od 1490. Dzięki układom ojca z  Jerzym z Podiebradu został wybrany na króla czeskiego. Toczył walkę z panującym na Węgrzech Maciejem Korwinem, zakończoną w 1479 pokojem w  Ołomuńcu.

Po śmierci Macieja (1490) został wysunięty przez magnatów węgierskich jako kandydat na króla i objął tron węgierski. Pod naciskiem Habsburgów zgodził się w 1515 na przyznanie im następstwa w Czechach i na Węgrzech po wygaśnięciu swych męskich potomków (wiedeńskie układy).

Jan I Olbracht (1492-1501), król polski z dynastii Jagiellonów, syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, wychowanek J. Długosza. Po śmierci Macieja Korwina, 1490 pretendował do tronu węg., popierany przez szlachtę. Jednak jako kontrkandydat wystąpił, mający poparcie magnaterii, jego brat Władysław - król czeski, który pokonał Jana I Olbrachta. Od 1492 król Polski, swymi reformami przyczynił się do wzmocnienia stanu szlacheckiego. Na sejmie piotrkowskim (1496) wydał postanowienia przeciwko zbiegostwu chłopów oraz ograniczające prawa mieszczan (zakaz nabywania dóbr ziemskich, taksy wojewodzińskie). W okresie panowania Jana I Olbrachta skrystalizowała się instytucja dwuizbowego sejmu walnego z przewagą szlachty, dając podwaliny tzw. demokracji szlacheckiej w Rzeczypospolitej.

1497 wkroczył do Mołdawii i oblegał jej stolicę Suczawę. Podczas odwrotu poniósł ogromne straty. Za panowania Jana I Olbrachta rozluźnieniu uległa unia polsko-litewska. Na mocy tzw. unii wileńskiej (1499) Polska i Litwa pozostawały niezależnymi państwami posiadającymi odrębnych władców, zobowiązanych jednak do wzajemnej pomocy przeciwko wrogom zewnętrznym.

Problem turecki. Mołdawia i Tatarzy

W ostatniej ćwierci XV w Polsce zagrażały najazdy tureckie.

Po upadku Konstantynopola 1453 Turcy powzięli ekspansje na Krym i Mołdawskie porty Białogród i Kilię 1484, które odgrywały znaczną rolę w handlu Polski ze wschodem.

W Polsce od razu doceniono problem, już Kazimierz IV Jagielończyk1485 podjął wyprawę do Mołdawii.

Niestety Polska nie odzyskała portów a jedynie odnowiła lenno hospodara Mołdawii Stefana Wielkiego 1457-1504, lawirując między Polską a Turkami zachowywał niezależność. Turcy dodatkowo zagrażali Polsce opanowując Kaffę i podporządkowali sobie Tatarów nadczarnomorskich tworząc tzw Chanat Krymski. Mołdawia znalazła się w zabiegach Polski, Węgier i Turcji.

W 1487 - Stefan zobowiązał się do płacenia haraczu Turkom, została więc zerwana więź z Polską.

Próbę rozprawy z Turcją podjął Jan Olbracht, nie udało się skłonić brata Władysława czesko-węg.

Tylko drugi brat wielki książę litewski, Aleksander wspierał początkowo Jana O, bo był zainteresowany ze względu na najazdy Tatarów krymskich - sprzymierzeńców Moskwy.

Stefan stanął po stronie Turków i powziął dywersję, Aleksander pod naciskiem feudałów zawrócił. Oblężenie Suczawy - stolicy Mołdawii nie powiodło się. Tymczasem Turcy przy udziale Tatarów zapuszczali się w głąb Polski w odwecie. Zabiegi o pokój z Turcją sfinalizowano już po śmierci Jana O w 1503.

Śląsk i Pomorze Zachodnie w XV w i ich stosunek do państwa polskiego

Na pocz swych rządów Ludwik I Węg 1370-1384 zrzekł się Śląska na rzecz Luks. Śląsk w XV w był zdecydowanie Polski.

Śląsk zwracał się ku Polsce np. w 1466 w okresie konfliktu pp z J. z Podiebradu (husyta). K. Jagielończyk nie wykorzystał okazji.

Pom. Zach. nigdy na stałe nie było zintegrowane z Polską, zachowywało zawsze pewną odrębność.

W XIV i XV w duże postępy poczyniła germanizacja gł w miastach i warstwie szlacheckiej.

W 1390 udało się przeciągnąć na stronę Polską sojuszem przeciwko Zakonowi, Polska korzystała z ich portów ponieważ Zakon zamknął przed nią porty gł Gdańsk. Już w 1407 Pomorze Zach znów sojusz z Zakonem.

W 1478 dokonał zjednoczenia Pomorza Bogusław X wyjątkowo bliski Polsce i Kaz. Jagielończykowi, wychowywał się z jego synami na pol dworze, ożenił się z córką Kazimierza Anną a w 1493 odmówił hołdu margr Brandenburgii. Nie wykorzystano szansy a Z Stary zupełnie od spraw pomors się oddalił.

Unia jagiellońska XV/XVI w

Jednym z najbardziej dalekowzrocznych przedsięwzięć Jagiellonów było przymierze z Francją w 1500. Celem przeciwwaga Habsburgom, udział Władysław, Jan Olbracht i Aleksander.

Litwa rozluźniła sojusz z Polską, Iwan III zajął Nowogród Wielki 1471. 1481 zorganizował nieudany zamach na życie Kazimierza, opierał się na Tatarach krymskich. W 1492 po śmierci Kazimierza Jagiellończyka rozpoczął wojnę z Litwą 1500, by w 1503 Litwa poniosła olbrzymie straty terytorialne.

W 1499 powrócono formalnie do unii gł personalnej. 1501 Aleksander zostaje wybrany królem wbrew kandydaturze Zygmunta i Władysława czesko-węgierskiego.

Rada królewska utworzyła nową oligarchie magnacką rozwinięta w czasach Olbrachta. Dążeniem jej było zacieśnienie unii z Litwą i wpływ na rządy.

1501 - król wystawia przywilej odnawiający unię z Litwą zapewniająca senatowi złożonemu z magnatów realną władzę. - tzw unia mielnicka. W Litwie nie zatwierdzona ponieważ Polska nie wzięła czynnego udziału w obronie przed Moskwą.

Aleksander w testamencie przekazuje Litwę Zygmuntowi, który po śmierci brata obrany królem Polski.

W czasach Jagiellonów tylko szlachta cieszyła się przywilejami i potrafiła wysunąć swa reprezentacje. Miasta powoli traciły znaczenie i nie mogły stać się przeciwwagą polityczną i ekonomiczną.

Zastawy ziemskie króla - tylko dożywotnio wobec tenutariusza (dzierżawca królewszczyzny), po jego śm wracały dobra na rzecz króla. Zastawy były przyczyną bogactwa szlachty. Rozwarstwienia - tworzono klucze dóbr w różnych częściach kraju.

Rozwój folwarków - ziemia, która była uprawiana bezpośrednio przez właściciela ziemi.

W monarchii Jagiellonów nie doszło do wyodrębnienia się szlachty wyższej.

Unia polsko-litewska, istniejący w XIV-XVIII w. związek Polski i Litwy. Idea unii powstała w wyniku zagrożenia, jakie dla obydwu państw na przełomie XIV i XV w. stanowił Zakon Krzyżacki.

Unia w Krewie 1385 - małżeństwo

układ pomiędzy Wielkim Księstwem Litewskim a Królestwem Polskim.

Unia wileńsko-radomska 1401- Witold

Unia horodelska 1413 Książę- król.

Unia w Grodnie 1432 - Kiejstutowicz

Unia w Mielniku 1501 - lipa

Unia lubelska 1569 - unia realna

Litesy - akta z procesu pol-krzyż.

Bawiliaty - Zakon zorganizowany w Bawiliaty.

Dziesięcina - jako powód duch w procesie zjednoczenia ziem polskich.

Raisy pol-krzyz na Litwę podczas pokoju wieczystego 1443-1485.

Chłopa sądzi sołtys, sąd wyższy to pan wsi.

Szkoły 7 sztuk wyzwolonych:

Ok. 400 n.e. Marcjanus Capella ustalił ich liczbę na 7 i podzielił na 2 grupy (stopień niższy - trivium: gramatyka, retoryka i dialektyka, oraz wyższy - quadrivium - arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka.

Na Soborze w Konstancji Paweł Włodkowic, Zawisza.

Paszkwil Jana Falkenberga.

Mistrz po abdykacji Henryka von Plauena = Michał Kichmaister.

Wymuszona polityka fiskalna wymusza konflikt z mieszczaństwem i rycerstwem. Upada idea krucjat.

Paweł z Rusdorfu Wielkim Mistrzem. - komisja.

Bażyński Jan 1390-1459 - gubernator Prus Królewskich 1454, działacz Towarzystwa Jaszczurowego, następnie Związku Pruskiego. Pierwszy gubernator polski w Prusach. Uczestnik wojny 13-letniej.

Bażyński Gabriel ? - 1474 - woj. Elbląski. Wiele starostw za zasługi.

Bażyński Ścibor ? - 1480 - woj. Królewiecki i elbląski, 1459-1467 gubernator, a od 1492 starosta generalny.

Oldżich Czerwonka sprzedaje Malbork.

1. Polska Piastów
Prehistoria ziem polskich. Jeśli za prehistorię Polski uważać okres od pojawienia się człowieka na obszarze obecnego państwa polskiego, to zaczęła się ona ok. pół miliona lat temu. Na północnej półkuli ziemskiej panowała wówczas epoka lodowcowa, datowana od ok. 1,6 mln do 8 tys. p.n.e. Pierwsze ślady człowieka homo erectus na terytoriom prapolskim odkryto w okolicy Trzebini, a jego następcę neandertalczyka ok. 100 tys. lat temu, w okresie paleolitu, w jaskiniach w Górach Świętokrzyskich. W jaskiniach tych znaleziono też narzędzia kamienne, jakimi człowiek ówczesny się posługiwał i kości największych zwierząt epoki, mamutów. Po epoce lodowcowej obszary Europy Środkowej pokryły się gęstymi lasami, obfitującymi w różnorodną zwierzynę. Żyjący w tym okresie ludzie (homo sapiens) byli koczownikami, zajmowali się zbieractwem, łowiectwem i rybołówstwem. Do polowania służyły im kamienne topory, drewniane włócznie z grotami z krzemienia i łuki.
Przejście na osiadły tryb życia na terytoriach prapolskich dokonało się ok. 4 tys. lat p.n.e. Towarzyszyło mu zaprowadzenie rolnictwa i hodowli zwierzęcej. Liczne ślady tych pierwszych kultur rolniczych znaleziono na urodzajnych ziemiach Małopolski, Dolnego Śląska, Wielkopolski i Kujaw. Do jednych z najstarszych (XV-IV wiek p.n.e.) zaliczana jest kultura łużycka, uważana powszechnie za prasłowiańską. Charakteryzowało ją zastosowanie brązu do wyrobu narzędzi, broni i ozdób oraz pojawienie się pierwszych osad obronnych. Najbardziej znaną i zbadaną jest osada w Biskupinie, w której jednakowe domy oraz obwarowania obronne zbudowane zostały z pni drewnianych.
Mniej więcej w IV wieku p.n.e. nastąpił stopniowy upadek kultury łużyckiej. Na terytoriach przybałtyckich i w dorzeczach Warty i Wisły zastąpiła ją kultura pomorska plemion zachodniosłowiańskich, a na obszarach obecnego Śląska i Małopolski kultura lateńska, zapoczątkowana przez Celtów, przybyłych w III w. p.n.e. z zachodniej Europy. Epoka ta charakteryzowała się znacznym rozwojem produkcji i zastosowania żelaza, rozpowszechnieniem garncarstwa glinianego (koło garncarskie) i znacznym rozwojem rolnictwa m. in. dzięki zastosowaniu radła, okutego żelazem. Rozwinęła się tez wówczas produkcja bursztynów i soli, jako cenionych towarów użytkowych i handlowych.
Celtowie to, obok słowiańskich Wenedów, pierwszy lud znany z imienia, zamieszkujący prapolskie terytoria. Wymieszali się oni z miejscową ludnością, a następnie częściowo ulegli plemionom germańskim, Wandalom i Burgundom, przybyłym w I. wieku n.e. z północy Europy. Okres ich dominacji trwał do ok. III w. i określany jest mianem kultury przeworskiej. W międzyczasie ze Skandynawii przybyli jeszcze germańscy Goci i Gepidzi, którzy osiedlili się na Pomorzu Gdańskim. Cała środkowa Europa znajdowała się wówczas ponadto pod znacznymi wpływami kulturowymi i cywilizacyjnymi wielkiego śródziemnomorskiego Imperium Rzymskiego.
Gdy upadło Cesarstwo Zachodniorzymskie ludy germańskie z prapolskich obszarów zaczęły przemieszczać się na południe nad Morze Czarne, do Italii, Hiszpanii, a nawet północnej Afryki. W ich miejsce przywędrowały nowe ludy, zamieszkujące wcześniej dorzecza Dniepru i Donu. Były to wschodnie plemiona prasłowiańskie. Niosły ze sobą niższy stopień cywilizacji i kultury materialnej, lecz były prężniejsze demograficznie. Np. w VI w. słowiańskie plemiona nadłabskich Serbów i Chorwatów przeniknęły także na Półwysep Bałkański.
Szacuje się, że w połowie pierwszego tysiąclecia n.e. na całym terytorium obecnej Polski zamieszkiwało do pół miliona ludności. Głównie rolniczej, stosującej prymitywne wypaleniskowe metody uprawy. W IV w. terytoria przykarpackie uzależnione były od państwa Awarów, które zapewne posługiwało się wojownikami słowiańskimi w swych łupieżczych wyprawach do zachodniej Europy. Po okresie wielkich wędrówek ludów, czyli od ok. VII w., następował powolny wzrost gospodarczy, wprowadzone zostały stałe uprawy rolne, przybywało osad, zwłaszcza wzdłuż spławnych rzek i rozwijał się handel, także dalekosiężny. Przy czym eksport obejmował skóry, futra, miód pszczeli, wosk, woły, a zapewne także niewolników. Zaś import obejmował głównie wyroby metalowe, ceramiczne i złotnicze oraz broń.
W okresie wczesnego Średniowiecza do końca IX w., organizacja ludów słowiańskich ograniczała się jedynie do wspólnot plemiennych i rodowych. Pojawiły się grody, jako siedziby zwierzchniej władzy, naczelników i książąt plemiennych. Skupiali oni obok siebie drużyny wojów, dla celów obronnych, bądź napastniczych i ściągali daniny od swych podwładnych na budowę umocnień obronnych, zakup broni i utrzymanie grodów z ich dworami. Wśród licznych zorganizowanych we wspólnoty rodowe plemion słowiańskich w IX-X w. znane są plemiona: Dziadoszan, Ślęzan, Goleszan, Bobrzan, Opolan, Lędzian, Goplan, Mazowszan, Wolinian, Pyrzyczan, Pomorzan i największe Polan i Wiślan.

Księstwo Polan i Wiślan. Pierwsze państwa plemienne Wiślan i Polan zaistniały w IX wieku. Księstwo Wiślan powstało w dorzeczu górnej Wisły, na wschód od Księstwa Wielkomorawskiego, któremu prawdopodobnie pod koniec IX w. zostało podporządkowane. Księstwo Polan objęło terytoria północno-zachodnie obecnej Polski. Pierwsze historyczne wzmianki o nim pochodzą dopiero z połowy X w., zamieszkałe było przez słowiańskie plemiona Polan, Mazowszan, Pomorzan, Goplan, ludność zajmowała się rybołówstwem, łowiectwem i rolnictwem, wyznawała wielobóstwo. Najważniejszymi czczonymi bogami byli: Światowid - bóg wojny i urodzaju oraz Swarożyc - bóg słońca i ognia. Miejscami kultu były święte gaje, a w nich dęby, lipy i jawory.
Pierwszym znanym władcą Księstwa Polan był Mieszko I (960-992) z dynastii Piastów. Wg kroniki Galla Anonima (XII w.) był on już czwartym władcą państwa Polan po Siemowicie, Lestku i Siemysławie, wywodzących się z rodu Piasta, po obaleniu w ok. 850 r. złego władcy Popiela, którego myszy zjadły. Mieszko I władał ziemiami Wielkopolski, Mazowsza, Kujaw i Pomorza Zachodniego, o których utrzymanie i rozszerzenie prowadził walki z najazdami niemieckich feudałów i z pomorskim szczepem Wieletów. W 972 r. jego wojowie odnieśli znaczące zwycięstwo nad niemieckimi wojskami margrabiego Marchii Łużyckiej Hodona w bitwie pod Cedynią na Pomorzu Zachodnim.
Mieszko I ugruntował pozycję Księstwa Polan wśród państw środkowej Europy przez przyjęcie w 966 r. chrztu i wiary katolickiej, jaka dominowała wtedy w Europie Zachodniej. Poprzedziło je zawarcie przymierza z księciem czeskim i ślub Mieszka z jego córką, Dobrawą. Stolicą państwa początkowo była Kruszwica nad jeziorem Gopło, potem Gniezno, jeden z największych ośrodków gospodarczych wśród istniejących grodów wczesnośredniowiecznych. W 990 r. do państwa Mieszka I włączone zostały Śląsk i Kraków, po zwycięskiej wojnie z Czechami, a przy wsparciu Cesarstwa Niemieckiego.
Do znacznego wzrostu potęgi i znaczenia księstwa przyczynił się kolejny władca Bolesław Chrobry (992-1025), syn Mieszka I. Głównie przez mądre sojusze, utrzymanie jedności państwa i powiększenie jego terytorium. Współdziałając z papieżem zwołał w Gnieźnie w 1000 r. synod biskupi, w związku z utworzeniem w tym mieście pierwszego arcybiskupstwa rzymsko-katolickiego w Polsce oraz biskupstw w Poznaniu, Kołobrzegu, Wrocławiu i Krakowie. Na zjazd zaprosił cesarza niemieckiego Ottona III, zabiegając o jego przyjaźń i wsparcie, jako władcy najpotężniejszego państwa chrześcijańskiego Zachodu. Drugim powodem przyjazdu Ottona III był zamiar złożenia hołdu u grobu przyjaciela, biskupa czeskiego Wojciecha, zabitego w 997 r. w czasie misji chrystianizacyjnej wśród Prusów. Szczątki jego wykupione zostały na wagę złota przez Chrobrego, którego też staraniem już w 999 r. papież uznał Wojciecha za świętego. Otton III ocenił zasługi i znaczenie Chrobrego, a tym samym i Księstwa Polan, wręczając mu włócznię św. Maurycego z gwoździem z krzyża Chrystusa i swój diadem cesarski.
Po śmierci Ottona III, jego następca Henryk II wsparł jednakże pogańskich Wieletów, zagrażających z Pomorza Szczecińskiego Księstwu Polan, oraz wystąpił przeciwko sojuszom i ekspansji Chrobrego na sąsiednie południowe terytoria słowiańskie: Milsko, Łużyce, Morawy i Czechy. Doszło wówczas do trzech wojen niemiecko-polskich, toczonych z przerwami w latach 1002-1018. W zawartym po nich pokoju w Budziszynie, Chrobry utrzymał zdobyczne tereny Milska, Łużyc i Moraw. Równocześnie, interweniując w walkach dynastycznych na Rusi Kijowskiej, zdobył i złupił Kijów (miecz “Szczerbiec”), a w 1018 r. podporządkował sobie tzw. Grody Czerwieńskie, to jest tereny na wschód od Rzeszowa i Lublina do Bugu i Dniestru.

Królestwo Polskie. Zwieńczeniem panowania Bolesława Chrobrego była jego koronacja na króla w 1025 r., z przyzwolenia papieża, a po śmierci niechętnego Bolesławowi cesarza niemieckiego Henryka II. Wkrótce potem zmarł, zostawiając swe królestwo zjednoczone w granicach zbliżonych do obecnych, w szczególności bez Prus Wschodnich, lecz z Łużycami, Morawami i Słowacją. Pochowany został, obok swego ojca Mieszka I, w tumie poznańskim.
Kolejni władcy piastowscy rządzili ze zmiennym szczęściem. Syn Chrobrego Mieszko II (1025-34) musiał borykać się z anarchią, powodowaną przez możnowładców i jego braci, Bezpryma i Ottona, którzy realizując własne cele, sprzymierzali się z wrogami zewnętrznymi. Królestwo utraciło wtedy Łużyce i Morawy na rzecz Niemiec, Śląsk i Małopolskę zagarnęły Czechy, Słowację Węgry, natomiast Grody Czerwieńskie zajęte zostały przez Rusinów. W 1034 r. Mieszko II zginął, zaś w państwie nastał 5-letni okres bezprawia, buntów społecznych, najazdu czeskiego i praktycznie rozpadło się ono na kilka odrębnych księstw. Starszy syn Mieszka II nie potrafił rządzić, młodszy Kazimierz był mnichem i dopiero, gdy jego matka Ryksa uzyskała zgodę papieża, mógł zasiąść na książęcym tronie.
Kazimierz I Odnowiciel (1038-58) częściowo zjednoczył ziemie polskie, przy pomocy niemieckiego cesarza Henryka III i księcia Rusi Kijowskiej, Jarosława Mądrego. Następnie odbudował zniszczone grody oraz przeniósł stolicę do Krakowa. Zlikwidował też swą drużynę książęcą, której członkowie, mając obowiązek służby wojskowej na wezwanie księcia, stali się zaczynem stanu rycerskiego, a późniejszej szlachty.
Jego syn Bolesław II Śmiały (Szczodry) (1058-79) odniósł szereg sukcesów w swej polityce zewnętrznej, m.in. toczył zwycięskie wojny z cesarzem niemieckim Henrykiem IV i jego sojusznikami Czechami, ale utracił zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim. Natomiast odzyskał Grody Czerwieńskie, interweniując w spory dynastyczne pomiędzy Węgrami i Rusinami. Został koronowany na króla w 1076 r., niejako w nagrodę za współdziałanie z papieżem Grzegorzem VII w jego sporze o inwestyturę z cesarzem Henrykiem IV. Lecz nie zdołał stłumić buntu możnych, żądających osadzenia na tronie uległego im młodszego jego brata, Władysława Hermana. Po królewskim procesie sądowym i ukaraniu śmiercią jednego z nich, biskupa krakowskiego, Stanisława ze Szczepanowa, który wcześniej rzucił klątwę na króla, król uszedł, wraz z żoną i synem, na Węgry. Tam zmarł w 1081 r. w niejasnych okolicznościach, zaś syn Mieszko, przywołany do Polski przez Hermana, został otruty. Natomiast biskup Stanisław w połowie XIII w. uznany został przez stolicę apostolską za świętego.
Władysław I Herman (1079-1102) uzależnił się od cesarza niemieckiego, ożenił się też z jego siostrą, Judytą, wdową po królu węgierskim. Zrezygnował z przyjęcia korony, rządził zaś za niego palatyn (najwyższy urzędnik państwa) Sieciech, który przyczynił się znacząco do pogłębienia chrystianizacji, a także centralizacji władzy królewskiej. Jednakże Władysław I umierając, podzielił kraj na trzy części. Sam przejął Mazowsze, zaś swym synom przekazał: Zbigniewowi Wielkopolskę i Kujawy, a Bolesławowi Małopolskę i Śląsk.
Jeden z nich, Bolesław III Krzywousty (1102-1138) ponownie zjednoczył w 1107 r. państwo, usuwając od rządów swego starszego brata Zbigniewa, którego kazał oślepić za sprzymierzanie się z czeskimi książętami przeciwko niemu. Odbył potem pielgrzymkę w pokutnym worku do Gniezna dla uzyskania rozgrzeszenia. Rok wcześniej miała miejsce interwencja cesarza niemieckiego Henryka V, jego wojska weszły na Śląsk, oblegając Głogów, którego mieszkańcy stawili zacięty opór. Wojna zakończyła się polskim zwycięstwem w bitwie na Psim Polu pod Wrocławiem w 1109 r.
Po wcześniejszym zawarciu układów pokojowych z cesarzem niemieckim i Czechami Bolesław III w latach 1116-23 podbił Pomorze Gdańskie i Ziemię Lubuską oraz podporządkował sobie Pomorze Zachodnie wraz ze Szczecinem, które chrystianizował. Prowadził też walki na Rusi, a w 1135 r. złożył hołd lenny cesarzowi niemieckiemu z Pomorza i Rugii w zamian za uzyskanie od papieża samodzielności organizacji kościelnych w Polsce. W stolicach biskupich powstały szkoły katedralne, w nich tworzono księgozbiory i rozwijało się piśmiennictwo.
Od zarania rozwijania się plemiennych państw na ziemiach polskich, towarzyszył im rozwój i utrwalanie się feudalnego ustroju gospodarczo-społecznego. Charakteryzował się on powstaniem warstwy feudałów tj. możnych posiadaczy ziemi, którą otrzymywali z nadania monarchy, głównie za swe rycerskie zasługi. Tworzenie wielkich własności ziemskich dotyczyło również biskupstw i klasztorów, zwłaszcza cysterskich. Związane z tym były wzrost osadnictwa wiejskiego oraz intensyfikacja rolnictwa. Osadnictwo realizowano w dużym stopniu w oparciu o prawo niemieckie, wprowadzające rentę odrobkową i pieniężną dziesięcinę na rzecz pana, właściciela ziemi. Zaś intensyfikacja rolnictwa polegała na wprowadzeniu trójpolówki, zastosowaniu nawozów naturalnych i pługów z żelaznym ostrzem, zamiast drewnianych soch.
Od XI w. utwierdzają się ustrój i struktury państwa. Najwyższa władza administracyjna, sądownicza i gospodarcza należała do księcia. Pobierał on daniny w naturze i posługach od ludności i opłaty z eksploatacji bogactw naturalnych. Wysługiwał się w tym kasztelanami, którzy dzierżyli władzę w kasztelaniach, to jest okręgach grodowych, na jakie podzielony został kraj. Siły zbrojne państwa tworzyły stałe, konne drużyny książęce i możnowładców rodowych oraz pospolite ruszenie wojów, wywodzących się z wolnej ludności wiejskiej.

Rozbicie dzielnicowe. W swym testamencie Bolesław III Krzywousty dokonał podziału kraju pomiędzy czterech swych synów, lecz na zasadach senioratu, to jest dominacji najstarszego księcia-seniora, któremu przypadała uprzywilejowana dzielnica senioralna z Krakowem i Sandomierzem, i w którego rękach miały spoczywać wspólna, jednolita polityka zagraniczna oraz kościelna całego państwa. Księciem seniorem został Władysław II, który prócz ziemi krakowskiej otrzymał Śląsk i zwierzchnictwo nad Pomorzem, Bolesław przejął Mazowsze, Mieszko Wielkopolskę, zaś Henryk ziemię sandomierską. Piąty syn Kazimierz miał zostać mnichem.
Praktycznie ta zasada senioratu utrzymała się przez 90 lat, gdy księciami senioralnymi byli: Władysław II Wygnaniec (1138-46), Bolesław IV Kędzierzawy (1146-73), Mieszko III Stary (1173-77 i 1194-1202), Kazimierz II Sprawiedliwy (1177-94), Władysław III Laskonogi (1202, 1228) i Leszek Biały (1202-27). Po śmierci Leszka wszystkie dzielnice rządziły się samodzielnie, ulegając często dalszym podziałom.
Łącznie okres rozbicia dzielnicowego w Polsce trwał ok. 200 lat. Charakteryzował się wzajemnymi swarami, podbojami oraz zmianami granic i wpływów poszczególnych księstw. Od 1138 r. historia zanotowała aż 34 większych zmian granicznych, licząc do 1295 r., gdy książę wielkopolski i pomorski Przemysław II został koronowany na króla polskiego, po 220 latach nieistnienia tej godności.
W okresie rozbicia dzielnicowego miało miejsce szereg zdarzeń, które w znacznym stopniu wpłynęły na bieżące i przyszłe dzieje Polski. Należały do nich:
- działalność kronikarska Galla Anonima (...-1116) i kanonika Wincentego Kadłubka (1150-1223);
- zjazd w Łęczycy, na którym Kościół otrzymał znaczne przywileje gospodarcze;
- uzależnienie Pomorza Zachodniego od Cesarstwa Niemieckiego;
- w XII w. wyodrębnienie i podział Śląska, zniemczenie dynastii śląskich Piastów;
- sprowadzenie w 1226 r. na Ziemię Nieszawską i Chełmińską przez księcia Konrada Mazowieckiego Zakonu Krzyżackiego do walki z pogańskimi Prusami;
- w 1250 r. książę śląski Bolesław Rogatka sprzedał Marchii Brandenburskiej Ziemię Lubuską;
- najazdy Litwinów i Jadźwingów na Małopolskę w 1256 i 1264 r.;
- trzy najazdy Tatarów: w 1241 r., kiedy doszli do Legnicy na Śląsku, gdzie w walnej bitwie 9 kwietnia rozbili wojska księcia Henryka II Pobożnego; w 1259 r., gdy spalili Kraków, oraz w 1287 r.;
- zakończenie w 1283 r. podboju Prus przez Zakon Krzyżacki;
- kanonizacja na świętych biskupa krakowskiego Stanisława (1253) i żony księcia Henryka I Brodatego, Jadwigi (1267);
- rozwój produkcji i eksportu zbóż, bydła, drewna, soli, skór, płótna oraz rozwój handlu tranzytowego na szlakach z Europy przez imperium mongolskie do Chin i z Południa Wisłą i Bałtykiem do Skandynawii;
- zakładanie nowych miast na prawie magdeburskim przez kolonistów niemieckich, z czym wiąże się powstanie stanu mieszczańskiego; lokacja Krakowa w 1257 r., założenie Warszawy ok. 1300r.
- ukształtowanie się stanu rycerskiego, jako szlachty i jednolitego stanu chłopskiego;
- budowa licznych kościołów, katedr, opactw, parafii, a również ratuszy, sukiennic w stylu romańskim, a od połowy XIII w. w stylu gotyckim;
- nadanie wielu nowych przywilejów dla. możnych świeckich i kościelnych.

Scalenie dzielnic.
Próby zjednoczenia kraju podejmowali: Bolesław II Wstydliwy(1243-79), ożeniony z Kingą, córką króla węgierskiego; Leszek Czarny (1279-88), pogromca Litwinów i Jadźwingów, najeżdżających na ziemie polskie; Henryk Probus (1288-90), pozostający pod wpływami zgermanizowanego dworu czeskiego; Przemysław II (1295-96), koronowany w Gnieźnie, a zabity przez zbirów, nasłanych przez margrabiów branderburskich, liczących na anarchię w Polsce.
Faktyczne scalenie dzielnic nastąpiło wszak dopiero w 1300 r. przez króla czeskiego Wacława II (1300-05), z dynastii Przemyślidów, kiedy koronował się w Gnieźnie na króla polskiego i poślubił córkę Przemysława II, lub, jak uważają inni historycy, w 1320 r.,
gdy Władysław I Łokietek (1306-33), po opanowaniu większości dzielnic polskich, koronowany został w Krakowie. Łokietek do władzy doszedł w drodze walki z Wacławem czeskim, wygnany przez niego ukrywał się w jaskiniach Ojcowa, zabiegał też skutecznie w Rzymie o poparcie papieża Bonifacego VIII. Pełne zwycięstwo uzyskał Łokietek (Niezłomny), gdy Wacław II zmarł, a w rok potem także jego syn Wacław III, przez co wygasła dynastia Przemyślidów.
W 1309 r., w początkowym okresie panowania Władysława I Łokietka, Zakon Krzyżacki podstępnie zajął Pomorze Gdańskie, o którego odzyskanie toczył się potem proces przed sędziami papieskimi w Inowrocławiu. Krzyżacy nie uznali jednakże wyroku sądu, nakazującego im zwrot Pomorza Gdańskiego. Na tym tle doszło do wojny Polski z Zakonem, który sprzymierzony z Czechami, uderzył w 1331 r. na Kujawy. Słabsze wojska Łokietka stawiły niezwyciężonym dotąd Krzyżakom skuteczny opór, i w bitwie pod Płowcami niedaleko Włocławka, zadały im dotkliwe straty. W rozejmie zawartym w 1332 r. Zakon Krzyżacki utrzymał wszak Pomorze i Kujawy w swych rękach. Poszukując sojuszników, Łokietek zapoczątkował wtedy przymierze z Litwą i Węgrami. Zmarł na Wawelu w wieku 72 lat, z których 45 strawił na wojnach o zjednoczenie państwa polskiego.
Kazimierz Wielki (1333-70), syn Łokietka, po wieloletnich zatargach i rozprawie papieskiej w Warszawie, wreszcie w bezpośrednich rokowaniach z Zakonem Krzyżackim odzyskał w 1343 r. Kujawy i Ziemię Dobrzyńską. W miejsce utraconych na rzecz Krzyżaków Pomorza Gdańskiego i uznania praw czeskich do Śląska, przyłączył do Polski w 1366 r. Ruś Czerwoną, to jest tereny od Przemyśla do Krzemieńca Podolskiego, z Haliczem i Lwowem, stanowiące 1/4 powierzchni królestwa i 30 procent jego zaludnienia. W latach 1350-57 prowadził walki z Litwinami o dalsze ziemie ruskie, planował też chrystianizację Litwy. Umocnił centralną władzę, powiększył wpływy do skarbu państwa przez reformy: monetarną (srebrny grosz), ceł, podatków gruntowych i wprowadzenie monopolu solnego. Zbudował około 50. zamków obronnych i warowni, Umocnił centralną władzę, powiększył wpływy do skarbu państwa przez reformy: monetarną (srebrny grosz), ceł, podatków gruntowych i wprowadzenie monopolu solnego, zbudował około 50. zamków obronnych i warowni, otoczył murami obronnymi 27 miast, wprowadził wojska zaciężne i artylerię, skodyfikował prawodawstwo (statuty wiślicki i piotrkowski), założył w 1364 r. uniwersytet w Kazimierzu-Krakowie, jako drugi, po praskim, w Europie Środkowej.
Za panowania Kazimierza Wielkiego rozbudowały się miasta, rozwinęło się rolnictwo, górnictwo, handel i rzemiosło, rozpowszechniło murowane budownictwo ceglane. Stąd powiedzenie “Kazimierz Wielki zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”. W budownictwie monumentalnym, kościelnym, pałacowym dominował styl architektoniczny zwany gotykiem. Cechowało go zastosowanie strzelistych sklepień krzyżowo-żebrowych i murów przyporowych. Zakładane na prawie niemieckim miasta posiadały prostokątny układ ulic z centralnym rynkiem, przy którym lokalizowano ratusz, kościół, często sukiennice. Miasta były otaczane murami obronnymi.
Polska wówczas wiele znaczyła na arenie międzynarodowej. Przykładem może być Kongres Krakowski w 1364 r. z udziałem monarchów Niemiec, Francji, Danii, Brandenburgii, Cypru i wielu książąt dzielnicowych. Celem jego było utrzymanie pokoju w Europie i przygotowanie wyprawy krzyżowej przeciw Turcji, a zakończył się wystawną ucztą “u Wierzynka”. Po renesansie gospodarczo-kulturowym za panowania Kazimierza Wielkiego, Polska jawiła się jako silne, zasobne i znaczące państwo w Europie. Zagrażały jej jednakże dwaj poważni wrogowie: nawisające od północy Państwo Krzyżackie, realizujące swój niemiecki „Drang nach Osten” i islamska potęga Turcji osmańskiej, przybliżająca się do południowych granic Polski.
Kazimierz III Wielki był ostatnim królem dynastii piastowskiej. Był czterokrotnie żonaty, posiadał 5 córek, ale ani jednego syna, który mógłby przejąć po nim koronę.

Andegawenowie (1370-1386).
Następcą po Kazimierzu III Wielkim został Ludwik Węgierski (1370-82), syn jego siostry, Elżbiety Łokietkówny i Karola I, założyciela węgierskiej dynastii andewagenskiej. Była to transakcja uwarunkowana wcześniejszą pomocą Karola I Węgierskiego w podboju Rusi Czerwonej (Halickiej) i brakiem męskich potomków Kazimierza III. W ten sposób doszło do unii personalnej obu państw, to jest Polski i Węgier, połączonych osobą wspólnego monarchy. Na Węgrzech Ludwik panował 40 lat i w tym czasie to państwo szybko się rozwijało, zdobywając dominującą pozycję w regionie, natomiast w Polsce tylko 12 lat. Ponieważ na stałe przebywał na Węgrzech, w Krakowie rządy regencyjne sprawowała jego matka Elżbieta. By zdobyć poparcie w kraju prowadziła przychylną dla miast i stanu rycerskiego-szlachty politykę, m.in. zmniejszając znacznie wysokość podatku, tzw. poradlnego, od posiadanej ziemi. Dalsze przywileje otrzymała szlachta w 1374 r. w Koszycach, np. bez jej zgody król nie mógł podnosić ani wprowadzać nowych podatków. Przywileje koszyckie de facto stały się zaczynem nowego ustroju demokracji szlacheckiej w Polsce. Dzięki nim Elżbieta uzyskała też zgodę szlachty i miast na uznanie praw dynastycznych przez córki Ludwika, który nie miał synów. Po śmierci Ludwika Węgierskiego została więc królową jego córka Jadwiga (1384-86). Na niej zakończyła się unia personalna polsko-węgierska, po niej nastała w Polsce dynastia Jagiellonów. W 1997 r. kanonizowana została na świętą.

2. Polska Jagiellonów

Unia polsko-litewska. Gdy umarł, panujący po Kazimierzu Wielkim, jego siostrzeniec, król Węgier Ludwik Węgierski, królową została w 1384 r. jego najmłodsza, jedenastoletnia córka, Jadwiga (1384-99), po uprzednim zerwaniu zaręczyn z księciem Wilhelmem Habsburgiem, wymuszonym przez możnowładców małopolskich. W 1386 r. zaślubił ją wielki książę litewski Władysław II Jagiełło (1386-1434), po zawarciu rok wcześniej unii personalnej polsko-litewskiej w Krewie. W jej wyniku Jagiełło został zaraz po ślubie z Jadwigą koronowany na króla polskiego, przyjął chrzest i, opierając się na duchowieństwie polskim, wprowadził wiarę katolicką w całym księstwie litewskim. Próbował temu przeciwdziałać brat stryjeczny Jagiełły, Witold, prowadzący na Litwie samodzielną politykę. Lecz niepowodzenia w wojnie z Tatarami i Krzyżakami zmusiły go do współpracy z Koroną.
Jadwiga zmarła w 1399 r. Krótko przed śmiercią ofiarowała swe klejnoty rodowe na odnowę Akademii Krakowskiej, nazwanej po renowacji Uniwersytetem Jagiellońskim.

Polska i Litwa w XV w. Powstała z ziem Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego Unia Polski i Litwy stała się największym państwem w ówczesnej Europie. Zaś Jagiełło zaczął przygotowywać się do rozprawy z Zakonem Krzyżackim, panoszącym się nad Bałtykiem na zdobycznych terenach pruskich, polskich i litewskiej Żmudzi. Wojna z nim rozpoczęła się w 1409 r. Pierwsi uderzyli Krzyżacy, zajmując szereg polskich miast przygranicznych, w tym Bydgoszcz. W dniu 15 lipca 1410 r. doszło na polach pod Grunwaldem do wielkiej bitwy pomiędzy wojskami Zakonu, wspomaganymi przez Marchię Brandenburską cesarza niemieckiego Zygmunta Luksemburskiego i rycerstwo Zachodniej Europy, a połączonymi siłami polsko-litewskimi, wspartymi oddziałami ruskimi, czeskimi i tatarskimi. Krwawa rozprawa „dwóch światów” zakończyła się pogromem wojsk krzyżackich. Na placu boju padł kwiat rycerstwa krzyżackiego wraz z wielkim mistrzem Zakonu Ulrykiem von Jungingen. Wojnę zakończył w 1411 r. pokój w Toruniu, zobowiązujący Krzyżaków do zwrotu Ziemi Dobrzyńskiej, Żmudzi i zapłacenia wysokiej kontrybucji 100 tys. grzywien za wykup jeńców.
Po zwycięstwie Jagiełło odbył dwuletnią tryumfalną podróż po rozległych terytoriach Litwy od Żmudzi po Czerkasy nad dolnym Dnieprem. A w 1413 r. między Litwą i Polska zawarty został Układ Horodelski, potwierdzający i uściślający unię obu państw. Za udział w walkach z Zakonem i za uznanie męskich potomków Jagiełły następcami tronu, Jagiełło przyznał szlachcie szereg przywilejów: niedopuszczalność konfiskaty majątków szlacheckich bez zgody sądu, nietykalność osobistą i inne. Znacznie wzrósł też autorytet państwa polsko-litewskiego w całej Europie. Na wielkim soborze biskupów i uczonych świeckich w Konstancji (1414-18) odrzucono oskarżenia Zakonu wobec bezbożnej Litwy i odmówiono Krzyżakom prawa do "nawracania" tego kraju.
Po bitwie grunwaldzkiej faktycznie Jagiełło nie wykorzystał jednak zwycięstwa, by zająć całe terytorium wroga. Krzyżacy nadal stanowili istotne zagrożenie, zwłaszcza dla Litwy. Dopiero w 1422 r., po kolejnych zbrojnych akcjach Polski, w których Polacy nie potrafili zdobyć warownych zamków, a Krzyżacy unikali bezpośrednich starć - zrzekli się oni ostatecznie, w traktacie nad Mielnem, roszczeń do litewskiej Żmudzi. Konsekwencją klęski Krzyżaków pod Grunwaldem było też powstanie tzw. Związku Pruskiego, to jest związku szlachty i miast Pomorza i Prus, będącego w opozycji wobec rządów Zakonu.
Dynastia Jagiellonów panowała do 1572 r. Po Władysławie II Jagielle, który zmarł w 1434 r. królem został jego syn Władysław III Warneńczyk (1434-1444). Ponieważ w chwili wstąpienia na tron miał zaledwie 10 lat, więc przez kilka lat w jego imieniu rządy sprawował regent, którym był kardynał Zbigniew Oleśnicki. W 1440 r., po wygaśnięciu panującej w Czechach i na Węgrzech dynastii Luksemburczyków, Władysław III został także królem Węgier, liczących bardzo na pomoc Polski w obronie przed zagrażającym im bezpośrednio pochodem islamskiej Turcji. Faktycznie Władysław III podjął w 1443 r. zbrojną wyprawę przeciwko Turcji, zakończoną zwycięstwem i 10-letnim rozejmem w Szegedynie. Jednak na usilną namowę legata papieskiego J. Cesariniego dwudziestoletni król zerwał rozejm, po czym w 1444 r. poprowadził przeciw Turcji źle przygotowaną krucjatę chrześcijańską, złożoną z ok. 20 tys. wojsk węgiersko-polsko-wołoskich. Po początkowych sukcesach skończyła się ona wielką klęską i śmiercią Władysława III w bitwie 10 listopada pod Warną nad Morzem Czarnym. Głowę polskiego króla sułtan turecki przechowywał potem, jako trofeum wojenne, w garnku z miodem przez wiele lat.
Polska, złączona unią personalną z Wielkim Księstwem Litewskim, stanowiła w XV w. wielkie, prężnie rozwijające się, mocarstwo europejskie. Po śmierci Władysława III Warneńczyka w wojnie z Turkami pod Warną w 1444 r., koronę królewską przejął, po trzechletnim bezkrólewiu, jego młodszy brat, wielki książę litewski, Kazimierz Jagiellończyk (1447-92), będący od kilku lat wielkim księciem na Litwie. Zwłaszcza Wielkie Księstwo Litewskie było wtedy u szczytu potęgi, sięgając od Bałtyku po limany dniestrowe nad Morzem Czarnym. Nie obawiając się już Krzyżaków, Litwini sami wojowali o tron moskiewski. Kazimierz zgodził się na przyjęcie korony polskiej, po zaakceptowaniu przez polskie poselstwo, któremu przewodził kardynał Zbigniew Oleśnicki, jego warunków pełnego równouprawnienia Litwy wobec Polski. W 1447 r. król ożenił się z Elżbietą z Habsburgów, zwaną Rakuszanką lub "matką królów": Władysława II (król Czech i Węgier), Kazimierza, Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta. Zaś jej pięć córek wydanych zostało za mąż za książąt panujących w zachodniej Europie.
W 1454 r. Kazimierz Jagiellończyk, wykorzystując bunt miast pruskich przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu, wznowił wojnę z Krzyżakami, zajmując prawie całe Prusy. Obronili się oni tylko w Malborku i kilku zamkach, wkrótce jednak otrzymali wsparcie dobrze zaopatrzonego i wyszkolonego wojska zaciężnego z Rzeszy Niemieckiej, a na Związek Pruski, który wywołał powstanie przeciwko Zakonowi, papież rzucił klątwę. Wojna się przeciągała, trwała z przerwami 13 lat, prowadzona była bez wsparcia Litwy, tylko siłami Korony, i zakończyła się odzyskaniem w drugim pokoju toruńskim w 1466 r. Prus Królewskich, to jest Pomorza Gdańskiego oraz Warmii i Ziemi Chełmińskiej. Z pozostałych ziem Prus Wschodnich Zakon Krzyżacki musiał płacić Polsce lenno.
Zwycięstwo to król okupił przyznaniem szlachcie szeregu przywilejów w tzw. statutach nieszawskich, które stanowiły, że król nie może nałożyć nowych podatków i zwołać pospolitego ruszenia bez zgody szlachty. Rozszerzył je jeszcze znacznie jego syn, król Jan I Olbracht (1492-1501) w statutach piotrkowskich, jakie zwalniały szlachtę od cła, ograniczały wychodźstwo chłopów, zabraniały nabywanie przez mieszczan majątków ziemskich oraz piastowania urzędów państwowych i inne. W 1491 r. doprowadził do uznania przez Rzym Księstwa Prus za integralna część Korony oraz przyłączył do Rzeczpospolitej Księstwo Płockie.
W 1497 r. Olbracht zorganizował wielką wyprawę wojenną 40 tys. pospolitego ruszenia na pomoc księciu Mołdawii w wojnie z Turkami i by pomścić klęskę warneńską. Mimo, że od 1485 r. Mołdawia była lennem Polski, jej hospodar, Stefan Wielki, opowiedział się po stronie Turcji i wyprawa zakończyła się wielkimi stratami polskich wojsk, co utrwaliło powiedzenie: „Za króla Olbrachta wyginęła szlachta”.
Jeszcze gorsze od wojennej klęski były skutki polityczne nieudanej wyprawy mołdawskiej. W jej następstwie zawiązał się cały szereg przymierzy i koalicji państw ościennych przeciwko Królestwu Polsko-Litewskiemu. W walkach przeciwko wojskom koronnym Wołochów wsparła Turcja, a nawet Węgry, rządzone przez króla Władysława II Jagiellończyka. Wiosną 1498 r. Tatarzy najechali południowo-wschodnie terytoria Litwy, a Iwan Srogi próbował opanować Kijów. Zaś na zachodzie cesarz niemiecki Maksymilian Habsburg przejął część Śląska z Głogowem i zażądał zwrócenie zakonowi krzyżackiemu Prus Królewskich, w zw. z czym komtur krzyżacki odmówił złożenia należnego hołdu królowi polskiemu. Wówczas, wiosną 1501 r. Olbracht zarządził koncentrację wojsk koronnych w Toruniu i sam tam pojechał, ale złożony ciężką choroba zakaźną, zmarł wkrótce i wyprawa wojenna na Prusy Zakonne nie doszła do skutku.
Za pierwszych Jagiellonów coraz większą rolę w zarządzaniu państwem odgrywała Rada Królewska, powoływana przez króla. Zaś od połowy XV w. znaczną część władzy przejęły ogólnopolskie zjazdy szlachty i dzielnicowe sejmiki. Ostatecznie Rada Państwa, za panowania Olbrachta, przekształciła się w Senat, a ogólnopolski zjazd stanu szlacheckiego, złożony z przedstawicieli sejmików, w Sejm. Tak więc, poczynając od XV w. Rzeczpospolita stała się szlachecką monarchią parlamentarną. Szlachta, zwłaszcza bogatsza i magnaci, stała się odtąd stanem panującym, skupiając w swych rękach ziemię, przywileje i urzędy. Zgodnie z Sejmem radomskim z 1504 r. administrację państwową stanowili: marszałek koronny i nadworny, podskarbi, kanclerz i podkanclerzy oraz starostowie, reprezentujący lokalną szlachtę.
Uprzywilejowaną pozycję uzyskał również w Koronie Kościół katolicki, a na Litwie i Rusi Kościół prawosławny. Należały do nich wielkie majątki ziemskie, otrzymywały one dziesięcinę ze wsi i liczne fundacje kościelne i klasztorne ze strony możnowładców, przy czym duchowieństwo nie płaciło podatków.
Wiek XV był pomyślny dla rozwoju kultury i sztuki w Królestwie. Ważnymi ich ośrodkami były dwory królewski i magnackie oraz większe miasta. Upowszechniała się oświata, prowadzona przez szkoły parafialne. Głównymi przedstawicielami polskiego piśmiennictwa byli: historyk Jan Długosz, pisarz polityczny Jan Ostroróg, pisarz i dyplomata Filip Kallimach. Rzeźbiarz Witt Stwosz w 1489 r. ukończył prace nad ołtarzem głównym w Kościele Mariackim w Krakowie. Rozwijało się budownictwo w stylu gotyckim, zwłaszcza kościelne (katedry na Wawelu i w Gnieźnie), powstało też wiele zamków królewskich i magnackich, ratusze w Gdańsku i Toruniu.

42


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Poezja polska średniowiecza
GALL ANONIM- KRONIKA POLSKA, Średniowiecze i renesans
Anonim tzw. Gall - Kronika polska, Średniowiecze
polska średniowiecze pyt z egzaminu
pytania na powtórzenie-Polska w Sredniowieczu, Średniowiecze kl. II
Stabat Mater Dolorosa, Filologia polska, Średniowiecze i renesans
Poezja polska średniowieczna
Polska średniowiecze źródła skrypt
2 Test Europa i Polska w średniowieczu lic
Poezja polska średniowiecza
polska średniowiecze
Poezja polska średniowieczna
polska średniowieczna pieśń maryjna rtf
Od czasu średniowiecznego do czasu nowożytnego, Filologia Polska, WOK
Polska póznego sredniowiecza
Lieteratura staropolska - Średniowiecze, Filologia Polska

więcej podobnych podstron