1 „Idziesz przez świat i życiu nadajesz kształt przez swoje czyny”.

Rozwiń myśl Stanisława Wyspiańskiego w świetle

znanych ci utworów XIX i XX w.

WSTĘP

Każdy bohater wybiera własną drogę działania, własne cele i drogę jaką będzie kroczyć aby zrealizować swoje zamiary. Poprzez te działania nadaje sens i kształt swojemu życiu. Człowiek może wybrać idee wzniosłe, poświęcenie się dla konkretnej sprawy, w tym momencie rezygnuje z własnego szczęścia, prywatnego życia w dostatku i spokoju. Dąży do celu, często w samotności, rezygnując z miłości. Jego życie wypełnia wieczna walka ze złem, ciemnotą; zacofaniem, despotyzmem. Literatura podkreśla, że nie należy biernie poddawać się zniewoleniu i przemocy. Można też wybrać drogę wygodniejszą, szczęście własne i czerpać korzyści z życia. A oto, co sprawiło, że niektórzy sami kształtowali swoje życie:

OJCZYZNA

1. Mickiewicz: „Konrad Wallenrod” - postać Konrada Wallenroda

PATRIOTYZM - dobro ojczyzny stawia nad wszystko

„Szczęścia w domu nie znalazł bo go nie było w ojczyźnie”

- całe życie poświęca walce, przygotowany do niej przez Halbana, jest zdolny oddać życie za słuszność idei, walka dla narodu bez narodu

2. Mickiewicz: „Pan Tadeusz”

• Jacek Soplica = ks. Robak

- służba ojczyźnie i przywrócenie dobrego imienia domowi Sopliców po splamieniu go swoim czynem u boku Moskali (zabicie Stolnika - zabójstwo w afekcie),

- służył ojczyźnie jako emisariusz i wywiadowca, jego czyny zostają przebaczone,

- postać Jacka Soplicy staje się romantycznym wzorcem osobowym.

3. Juliusz Słowacki: „Kordian”

- Słowacki ukazuje bezsens samotniczej walki (= poświęcenia się), uważa, że walka taka nic nie rozwiąże

- Kordian jest bohaterem słabym, ponosi klęskę w scenie próby zamordowania cara

4. Henryk Sienkiewicz: „Potop”

- postać Kmicica: po zmianie poglądów na życie pod wpływem miłości do kobiety - Oleńki Billewiczówny - staje się prawdziwym patriotą, zaangażowanym w sprawy publiczne: uczestniczył w obronie klasztoru na Jasnej Górze, za swoje bohaterskie działanie zostają mu wybaczone wcześniejsze postępki - zdradę ojczyzny pod wpływem złych ludzi

- widoczne są podobieństwa między Kmicicem a Jackiem Soplicą

5. Maria Dąbrowska: „Noce i dnie”

• Agnieszka, córka Bogumiła i Barbary (Noce i dnie)

- jej postać przedstawia kształtowanie się polskiej inteligencji. Jej losy zostały ukazane na szerokim europejskim tle demokratycznych związków młodzieży, na tle polskiej emigracji politycznej przygotowującej się do walki o wolność kraju,

PRACA

1. Eliza Orzeszkowa: „ABC”

- celem życia dla Joanny Lipskiej jest praca, chęć nauczania dzieci, przez to chciała być użyteczna, chciała robić coś pożytecznego,

2. Eliza Orzeszkowa: „Nad Niemnem”

• Justyna

- zdecydowała się na opuszczenie zamkniętego świata, na dokonanie przejścia. Nie chciała szczęścia z czyjejś łaskawości bądź cudem wręcz otrzymanego. Przyciągnął ją czar Anzelmowskiej zagrody, tajemnica leśnych mogił, siła i pracowitość Jana. Dokonała wyboru; zdecydowała się ponieść swoją odrobinę światła pracowitemu ludowi, dzielić z nim życiem

3. Stefan Żeromski

- pozostał przy racjonalnej, odziedziczonej po poprzednim pokoleniu ocenie realiów, społecznych potrzeb, w swoich utworach umieszcza bohatera, który pragnie nadać życiu sens, odnaleźć cel

a) Działania podejmowane przez bohaterów przypominają wzorce z literatury tendencyjnej. Przekonani o obowiązku spłacenia długu środowisku, z którego się wywodzili, bądź kosztem którego uzyskali wykształcenie, dążący do zapewnienia najbiedniejszym opieki lekarskiej i poprawy warunków sanitarnych

• St. Bozowska, bohaterka „Siłaczki”

- uczy dzieci na zapadłej wsi, pisze podręcznik dla ludu, realizuje przecież dokładnie program „pracy u podstaw”, konsekwencja Stanisławy Bozowskiej w realizowaniu szczytnych idei kosztowała ją życie

• dr Judym, bohater „Ludzi bezdomnych”

- dla Judyma, który miał możliwość kształcenia, praca była powołaniem, misją do spełnienia, w ten sposób realizował swoje idee. Praca była dla niego tym, co dawało mu godne życie

„Muszę oddać to com wziął. Nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony, ani jednej rzeczy, którą bym przycisnął do serca z miłości, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory”

- skazany na samotność, odrzucając uczucie kobiety, którą kochał, gdyż bał się, że potrzeba ustabilizowania rodziny przeszkodzi mu w działaniu na rzecz najbiedniejszych

4. Władysław Reymont: „Chłopi”

• Boryna

- kocha ziemię i najważniejsza jest dla niego praca - sieje, a to nadzieja na plony; umiera, a daje życie

5. Albert Camus: „D¿uma”

• Dr Rieux

- nie uważa się za bohatera, jest to jego obowiązek, nie chce pokonać dżumy (Syzyf, Don Kichot), chce ratować ludzi,

- to, że nie wierzy w Boga daje mu oparcie (nie ma do kogo mieć pretensji)

„może lepiej dla Boga, że się nie wierzy w niego, walczy ze wszystkich sił ze śmiercią, nie wznosząc oczu ku temu niebu, gdzie on milczy”

- doktor stawia czoło wyzwaniu, które rzuca mu los

• Rambert

- najpierw chce uciec, chce wrócić do ukochanej kobiety

„może być wstyd, że człowiek jest sam tylko szczęśliwy”

- również stawia czoło losowi,

• Panelaux

- przyłącza się do akcji sanitarnej,

- ma świadomość tego, że walka z dżumą jest sprawą wszystkich,

- JAK TRZEBA KSZTAŁTOWAĆ ŻYCIE:

„trzeba tylko iść naprzód w ciemnościach, trochę na oślep, próbować czynić dobrze”

„bracia moi, trzeba być tym, który zostaje”

• Tarroy

- prowadzi zapiski, aby oddać klimat miasta, reakcje ludzi,

- tworzy formacje sanitarne, wierzy, że wspólnym działaniem można coś zmienić,

„należy zrobić wszystko aby nie być zadżumionym”

„każdy nosi w sobie dżumę, nikt na świecie nie jest od niej wolny, trzeba czuwać nad sobą nieustannie”

• Grand

- współpracuje z doktorem, prowadzi statystyki,

OCALANIE ŻYCIA I GODNOŚCI

1. Zofia Nałkowska: „Medaliony”

a) Dwojra Zielona chce przeżyć aby świat się dowiedział,

„Niech świat o tym wie, co oni robili.”

b) Greczynki śpiewają hymn po hebrajsku - daje im poczucie godności.

2. Tadeusz Borowski: „Pożegnanie z Marią”

- brak bohaterstwa, kombinacje jak przeżyć,

„Byliśmy źli, byliśmy okrutni bo chcieliśmy żyć”

3. Tadeusz Borowski - OPOWIADANIA - jedyny sposób kierowania swoim życiem to wybór czasu i rodzaju śmierci

- osoba umierająca prosi o pochowanie jej osobno, chce być traktowana jako jednostka,

- starsza kobieta zbiera martwe noworodki, za to pójdzie do gazu,

- dziewczynka z kasztanowymi włosami żeby ocalić godność decyduje się na śmierć, chce o sobie stanowić,

- ludzie w obozie kradną, żyją kosztem innych, oszukują, kształt ich życiu nadaje rytm życia obozowego,

4. Gustaw Herling Grudziński: „Inny świat”

Kostylew

- postanowił nigdy więcej nie pracować dla Rosjan nawet oddając życie,

- samo okaleczenie jest sposobem zachowania godności,

Natalia Lwowna

- próby samobójcze, wolnością jest możliwość wyboru czasu, miejsca, rodzaju własnej śmierci,

Karinen

- próby ucieczki mimo bezludnego terenu,

Polacy

- głodówka aktem heroizmu gdy wszyscy myślą o jedzeniu,

BUNT CZŁOWIEKA PRZECIWKO TEMU, CO MU SIĘ NARZUCA

„Człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach i uważam za potworny nonsens naszych czasów próby sądzenia go według uczynków, których dopuścił się w warunkach nieludzkich.”

G. H. Grudziński

5. „Jeden dzień Iwana Denisowicza”

- życie obozowe, zaakceptował jego warunki,

- filozofia przetrwania, robi tylko rzeczy najpotrzebniejsze,

- człowieka ratuje bezwolność albo bezwzględność ale zatraca wrażliwość.

6. Hanna Krall: „Zdążyć przed Panem Bogiem”

- Marek Edelmann przeprowadzał poważne operacje na sercu,

- jeden z przywódców powstania w getcie,

- chce wyprzedzić śmierć, próba wydarcia życia, wyścig z Bogiem,

- jest bohaterem wysoce pozytywnym, nie jest bierny, aktywnie kształtuje swoje życie,

„Każde życie stanowi dla każdego 100% więc może ma to jakiś sens.”

7. Andrzej Szczypiorski: „Początek”

- Irma Seidenmann po wyjściu z więzienia łapie się na tym, że inaczej myśli,

- Władzio Gruszka dodaje sobie końcówkę -ecki do nazwiska, rodzi się w nim antysemityzm (ŻYD NIENAWIDZĄCY ŻYDÓW),

- Joasia Fichtenblaum-> Maria Wiewiórska-> Miriam Wawer, nie chce powrócić do swojego nazwiska,

NIE CHCĄ PAMIĘTAĆ ŻE SĄ ŻYDAMI

a) pomoc w ocalaniu życia człowieka

Pawełek, Filipek, Muller, Henio, siostra Weronika

sędzia Romnicki - walka ze złem (misja)

krawiec Kujawski

matka Pawełka - wewnętrzna potrzeba

Jerzy Fichtenblaum - miłość ojcowska

b) pragnienie godnej śmierci:

Henio, Jerzy Fichtenblaum - przyjąć przeznaczenie z podniesioną głową (Henio wraca do getta chociaż mógł przeżyć)

sędzia Romnicki - zasady moralne

„Gdy inni godzili się z rzeczywistością, on pozostał niepogodzony, wyrzucając światu brak godności.”

„Pamiętał więc prawdę i to był jego pancerz, którego nie mogło przebić kłamstwo aby wyzuć go z honoru.”

WARTOŚCI MORALNE

1. Stefan Żeromski: „Przedwiośnie”

• Cezary Baryka

- poszukuje własnego miejsca w odrodzonym państwie, surowo ocenia realizację gospodarczych i socjalnych zadań młodego państwa,

- Baryka przyłącza się do manifestujących robotników, nadaje kształt życiu, żyje dla idei

2. Gombrowicz: „Ferdydurke”

- Józio broni się przed upupieniem, czyli polubownym zgodzeniem się na wciśnięcie go w proponowane ramy kulturowe, staje się buntownikiem nagminnie „przyprawiającym wszystkim gębę”. Józio wie, że nigdy nie zyska wolności od społecznego terroru, gdyż przy zetknięciu się z innym człowiekiem może zyskać gębę, może mu być przyprawiona maska, zawsze kłamliwa, ale szczelnie przylegająca do twarzy

3. Sławomir Mrożek: „Tango”

- Artur chce się ożenić aby wyrwać się z panującej formy, szuka czegoś co uratowałoby rodzinę,

- Stomil odrzuca normy, jest rodzicem nowoczesnym, narzucił nowoczesność babci i wujkowi,

- Artur buntuje się przeciwko nowoczesności, brakowi norm,

- uświadamia sobie, że sama forma nie zmieni świata,

- chce się kierować siła i brutalnością,

- wuj Eugeniusz pomaga Arturowi,

- Artur jest za słaby, by kierować się siłą i przemocą chociaż chce,

- Mrożek pokazuje słabą inteligencję.

4. Czesław Miłosz: „Traktat moralny”

- wezwanie do aktywności:

„żyjesz tu teraz, hic et nunc,

masz jedno życie, jeden punkt,

co zdążysz zrobić, to zostanie

choćby ktoś inny mógł mieć zdanie”

- kreuj swoje życie:

„nie jesteś jednak tak bezwolny

a choćbyś był jak kamień polny,

lawina bieg od tego zmienia,

po jakich toczy się kamieniach (...)

możesz, więc wpłyń na bieg lawiny”

„a więc pamiętaj w trudną porę,

marzeń masz być ambasadorem”

5. HERBERT

Pan Cogito - rygorystyczne zasady moralne, mógłby powtórzyć za Kantem:

„Postępuj wedle takiej tylko zasady, co do której mógł być jednocześnie chcieć, aby stała się prawem powszechnym.”

• „Przesłanie pana Cogito”

- wezwanie do walki aż do śmierci,

- nakaz postawy wyprostowanej,

- bunt przeciwko krzywdzie innych,

- pogardzaj przeciwnikami,

- nie powinniśmy przebaczać zbrodni,

- nie popaść w samouwielbienie,

- dostrzegać naturę,

- sięgaj do tradycji.

• „Pan Cogito o postawie wyprostowanej”

- obywatele miasta UTYKA chodzą na kurs padania na kolana i w tej sytuacji panu Cogito zostaje tylko śmierć jako wyrażenie dezaprobaty

• „Pan Cogito - powrót”

- nie chce wracać do kraju,

- będzie go otaczała życzliwa obojętność,

-wraca do kraju lat dziecinnych.

SZCĘŚCIE OSOBISTE

1. Byron: „Giaur”

- miłość jest dla niego nieszczęściem, traktowana jest jako ogromna namiętność, która doprowadza do zemsty (na Hassanie)

„Serce w cierpieniach, gdy samotność widzi,

chcąc mieć pociechę wszystkich znienawidzi.”

2. Bolesław Prus: „Lalka”

• Wokulski

- chce pokonać bariery dzielące kupca od arystokratki. Musi zwrócić na siebie uwagę, wedrzeć się do najlepszych warszawskich salonów, potrzebuje pieniędzy. Przegrał życie jako „rycerz wolności”, jako romantyczny kochanek, który poświęcił wszystko dla kobiety, którą uczynił celem i sensem swojego życia,

- klęską skończyły się pozytywistyczne dążenia, by wiedzą i pracą służyć społeczeństwu,

- nie pozwolono mu ulżyć doli biedakom, aby jego „lwia” energia została spożytkowana w pracy naukowej, lub działalności gospodarczej.

3. Stefan Żeromski: „Siłaczka”

• Dr Obarecki

- zaczynał od szczytnych ideałów, szybko dostosował się do warunków życia na prowincji i zajął się skutecznym pomnażaniem majątku

4. Maria Dąbrowska: „Noce i dnie”

• Anzelm Ostrzeński

- przedsiębiorca zakładający spółki handlowe, wchodzi w środowisko burżuazji przemysłowo-kupieckiej

5. Zofia Nałkowska: „Granica”

- Ziembiewicz przekroczył granicę i to wielokrotnie, w wielu dziedzinach życia. Jego związek z zakochaną w nim naiwną dziewczyną pozbawiony był nie tylko uczucia, ale i odpowiedzialności. Motywy postępowania były często egoistyczne, nie zwrócił uwagi, że swoim zachowaniem spycha z drogi drugiego człowieka. Poprzez egoizm zniszczył siebie i innych. Nie zważając na metody, chce osiągnąć swoje własne cele, a następnie zrobić karierę. Osiągając cel, gubi samego siebie.

6. Zygmunt Krasiński: „Nie-boska komedia”

- postać Pankracego przejawem chęci zdobycia władzy na drodze rewolucji

- rewolucja ma dokonać się na zasadzie zamiany miejsc, jednak w wyniku upadku racji w obliczu racji nadrzędnej - Boga, do rewolucji nie dochodzi

7. Stefan Żeromski: „Przedwiośnie”

• Szymon Gajowiec

- wysoki urzędnik państwowy, opiekun i przyjaciel Cezarego buduje program organicznikowski, zdaniem jego jedyną możliwością perspektywy rozwoju państwa stwarza program powolnych, stopniowych reform

8. „Rozmowy z katem”

- przykład negatywnego kształtowania swojego życia (zależy od perspektywy z jakiej się ocenia),

- Stroop podatny na ideologię,

- fanatyzm w kwestiach wiary,

- błyskotliwa kariera, dąży coraz wyżej,

- inicjatywa w wyniszczaniu ludności,

- stara się zasłużyć, traktuje to jako pracę.

9. Andrzejewski: „Popiół i diament”

- zwolennicy nowego ustroju (karierowicze) i przeciwnicy,

- niektórzy nie potrafią się odnaleźć w nowej rzeczywistości (ROZBICKA),

- Maciek i Andrzej czują się żołnierzami, rozterki wewnętrzne, wątpliwości jak się zachować,

- zdemoralizowane nastolatki (Szreter, Kotowicz), przejęli psychikę najeźdźców, względy rodzinne nie liczyły się.

2 „Jeśli masz dwie drogi do wyboru wybieraj zawsze trudniejszą dla siebie” - postulat heroizmu moralnego w literaturze XX wieku.

I Wiek XX - czasem gwałtownych przemian społeczno-politycznych wpływających na kształtowanie się światopoglądu, kanonów postępowania i wartości.

1.

- Europa na przełomie wieków:

a) nastroje katastroficzne związane z fin de siecle,

b) dynamika sytuacji społeczno-politycznej,

• niepewność jutra związana ze wzrostem nastrojów pełnych wrogości i niechęci,

• bezrobocie, kryzysy gospodarcze, spadek wartości pieniądza,

• konflikty klasowe mające swoje podłoże w wyzysku najbiedniejszych warstw społeczeństwa,

c) nastroje niepodległościowe oraz narodowowyzwoleńcze,

• I wojna światowa -> Polska jako suwerenne państwo pod wieloletnim nieistnieniem,

- Ludzkość wobec zawieruchy wojennej

a) obrona zagrożonej ojczyzny - przykłady męstwa oraz poświęcenia dla sprawy,

b) życie w okupowanym kraju - filozofia pracy i przetrwania

„Patriotyczne jest źle pracować bo pracodawcą jest Niemiec.”

c) wykształcenie określonej postawy moralnej sposobem na przetrwanie piekła obozowej rzeczywistości,

- Budowa nowej, powojennej rzeczywistości, kreowanie nowego sposobu życia oraz podstaw moralnych

• dzieła literackie zawierające moralne pouczenia i dylematy

• literatura skarbnicą wartości,

2.

- Poszukiwanie nowej drogi w sposobie zaistnienia w społeczeństwie, próba odnalezienia wartości, które mogłyby stać się podstawą egzystencji i działania,

- Poświęcenie jako miernik wartości człowieka,

- Rezygancja z egoizmu, narcyzmu, pragnienie zaspokojenia własnych potrzeb na rzecz umiłowania człowieka, filantropii i bezinteresowności

3. HEROIZM MORALNY jako przykład poszukiwania właściwej drogi w otaczającej rzeczywistości.

a) polegający na bohaterstwie, męstwie i śmiałości w wyznawaniu prawd i wartości moralnych,

b) napotykający na przeszkody wynikające ze schematów myślowych, popularnych kanonów zachowań lub okoliczności,

c) budzący zaniepokojenie, podziw lub wrogość,

d) będący poszukiwaniem sensu życia i granicy pomiędzy dobrem a złem.

II. „Jeśli masz dwie drogi do wyboru wybieraj zawsze trudniejszą dla siebie” - postulat heroizmu moralnego w literaturze XX wieku.

1. Twórczość Żeromskiego niosąca posłannictwo duchowe propaguje młodopolski model zachowań

• ofiarność w walce o wyzwolenie narodu połączona ze sprzeciwem wobec nierówności i krzywdy społecznej,

• heroiczny bunt człowieka wobec rzeczywistości,

• próba odbudowy, na różnych płaszczyznach, niepodległego szczęścia ojczyzny,

a) walka o wyzwolenie ojczyzny wbrew zaborcy, prowokacjom oraz wewnętrznemu rozłamowi w społeczeństwie,

• pragnienie bycia do końca wiernym ojczyźnie i rodakom,

- Ofiarność i determinacja Szymona Winrycha z opowiadania „Rozdziobią nas ...”,

- Krytyka rezygnacji i lojalizmu - postać księcia Odrowąża w „Wiernej rzece”,

b) walka z zakłamaniem, wyzyskiem i uciskiem społecznym mimo braku oparcia i poparcia w najbliższym otoczeniu,

c) próby zdemaskowania różnych objawów podłości i marazmu społecznego.

- Doktor Piotr walczący o dobro ogółu, prawda i uczciwość kosztem szczęścia osobistego; jego sprzeciw wobec egoizmu klas posiadających wyniszczających lud (również „słowo o bandosie”)

d) próba walki z chorobami, fizycznym i duchowym skalaniem człowieka,

- P. Stanisława Bozowska (boh. „Siłaczki”) wierząca w ideały, pragnąca krzewić dobro i wiedzę za wszelką cenę,

- Doktor Judym z „Ludzi bezdomnych” stawiający dobro ogółu ponad wszystko,

2. II-ga wojna światowa okresem próby oraz trudnych życiowych przeszkód

- próba ocalenia człowieczeństwa jako jedynej wartości, o którą warto walczyć, dla której warto się poświęcać

„Aby wypełnić ludzkie serca wystarczy walka prowadząca ku szczytom.” A. Camus „mit Syzyfa”

a) poprzez ocalenie wartości narodowych

- Greczynki śpiewające hymn narodowy, czerpiące z niego siłę i nadzieję („Wiza” - Z. Nałkowska)

„To nie była siła fizyczna

To była siła tęsknoty i pragnienia”

b) ocalanie człowieczeństwa za cenę istnienia

- „Przy torze kolejowym” Z. Nałkowska -> ukazanie postawy jednostek; - mężczyzna odbierający życie rannej kobiecie -> działanie uznane za najwyższy akt łaski i woli

- kobieta zbierająca martwe niemowlęta i dziewczyna decydująca się na śmierć - mimo iż jej ocalenie w obozie będzie bardzo prawdopodobnym - bohaterki opowiadania „U nas w Auschwitzu” Borowskiego ratujące godność poprzez wybranie sposobu śmierci, stanowienia samemu o sobie.

„W tym świecie można zachować człowieczeństwo za cenę istnienia”

- Natalia Lwowna - „Inny świat” Grudzińskiego

• ponawiane próby samobójcze aby zakończyć koszmar obozowego życia,

• „Ostatecznie należy się tylko do samego siebie - przynajmniej w wyborze rodzaju i czasu śmierci”

- Hanna Krall - „Zdążyć przed Panem Bogiem”: powstańcy zmuszeni do „dokonania wyboru między życiem a śmiercią” będącą „ostatnią szansą zachowania godności”

• lekarka podająca dzieciom truciznę (oczekująca na rozstrzelanie); samopalenie (siedzenie na murach getta); kobieta mająca możliwość ocalenia dzięki „numerkowi”, wybierająca śmierć przy boku matki

• pragnienie godnej śmierci, „mężnej śmierci” w „Początku” A. Szczypiorskiego: Hemo i jego ojciec - Jerzy Fichtenblaum

c) ocalenie człowieczeństwa poprzez miłość do drugiego człowieka, niesienie pomocy, litość i współczucie,

- „Dzieci i dorośli w Oświęcimiu” Z. Nałkowskiej - lekarz ratujący małych chłopców, ryzykujący utratą zdrowia a nawet życia,

- „Człowiek jest mocny” - postawa chłopa, który bezinteresownie udziela pomocy zbiegłemu Żydowi,

- „godność człowieka naprawdę leży w jego uczuciu” T. Borowski „Pożegnanie z Marią” - uczucie, miłość, podtrzymujące przy życiu głównego bohatera, stanowiące jedyny cel i sens,

- poczucie solidarności; więzi, udzielanie sobie wzajemnej pomocy, która pomogła przetrwać: „Jeden dzień ...” - A. Sołżenicyna

„Przecież ten sąsiad każdy twój kęs liczy, choćbyś całkiem nie miał sumienia, złamiesz się, dasz”

- „Zdążyć przed Panem Bogiem” - H. Krall

• miłość, będąca sposobem na przetrwanie

• „Otóż być z kimś, to była w getcie jedyna możliwość życia”

- pomoc w ocalaniu ludzi z powołania (siostra Weronika), obowiązku (sędzia Romnicki), z ludzkiego odruchu (Filipek), z przyjaźni (Pawełek) i miłości (Jerzy Fichtenblaum): bohaterowie „Początku” A. Szczypiorskiego

- Dr Rieux - poświęcający swój czas, zdolności i siły dla ratowania „zadżumionych”

- Rambert - rezygnujący z ucieczki, nie chce być „samym tylko szczęśliwym”

- ojciec Panelaux - czyniący dobro w imię służby człowiekowi oraz Tarrou i Grand : bohaterowie „Dżumy” A. Camusa udowadniający swoją postawą, iż prawdziwe szczęście oraz pełnię człowieczeństwa zdobywa się poprzez pomoc najbardziej potrzebującym

• „Trzeba tylko iść naprzód w ciemnościach, trochę na oślep, próbować czynić dobrze.”

d) próba ratowania człowieczeństwa poprzez męczeństwo i wyrzeczenia:

- Dwojra Zielona pragnąca przetrwać za wszelką cenę, znosząca największe cierpienia „aby dać świadectwo prawdzie” - Z. Nałkowska

- „aby w miejsce pokonanej litości rozdmuchać w stygnącym popiele swojego życia wysoki płomień z ostatniej iskierki człowieczeństwa”

• postawa Michała Aleksiejewicza Kostylewa w „Innym świecie” - G. Herlinga Grudzińskiego, którego sposobem na uratowanie człowieka w sobie było dobrowolne męczeństwo,

- głodówka Polaków z „Innego świata” - G.H.Grudz., będąca wyrzeczeniem graniczącym z bohaterstwem, jako próba wzmocnienia wewnętrznej siły wypływającej z odwagi, męstwa i wytrzymałości

3. Poezja XX-go wieku jako oręże w walce ze stereotypami i stagnacją

A. Nawołująca do aktywnego kształcenia swojego życia, odwagi i wytrwałości w wyznawaniu swoich poglądów i obrony ideałów

„Nie jesteś jednak tak bezwolny

A choćbyś był jak kamień polny

Lawina bieg od tego zmienia

możesz, więc wpłyń na bieg lawiny” Cz. Miłosz

- „Przesłanie pana Cogito”; nakaz:

a) bycia wiernym do śmierci,

b) sprzeciwu wobec przemocy; poniżenia, mimo ograniczonych możliwości a nawet bezsilności,

c) pogardy dla zdrajców, katów i tchórzy

- „Pan Cogito o postawie wyprostowanej”

• krytyka bierności: pogodzenia z rzeczywistością; postawa pana Cogito przykładem pragnienia zachowania własnej tożsamości, nawet za cenę życia,

- „Pan Cogito - powrót”

• realizacja marzenia jakim jest powrót do rodzinnego kraju mimo grożących konsekwencji

- „Potęga smaku” - odmowa, niezgoda i upór wypływające z poczucia estetyki,

- „Traktat moralny” Cz. Miłosza - konieczność wypełnienia życia celem i wartością; karygodne staje się uginanie przed innymi ludźmi prowadzące do zmiany punktu widzenia, poglądów lub zasad; wezwanie do aktywności i kreowania swojego życia,

- „Campo di Fiori” - poeta podejmuje walkę ze znieczulicą, aby nie powtórzyły się nigdy akty okrucieństwa

„Kiedyś na nowym Campo di Fiori bunt wznieci sława poety”

- „Przedmowa do tomu Ocalenie” - poeta zauważa konieczność nadania sensu życia i poezji poprzez postawienie przed sobą wyższego celu

- „Św. Szymon Słupnik” - St. Grochowiaka; ukazuje poetę czerpiącego siłę w buncie przeciwko zakłamaniu, hipokryzji i sztuczności

„Powołał mnie Pan na bunt”

B. Postulat hołdowania wartościom moralnym mimo pewnych stereotypów, ciasnoty umysłowej, przeciwnościom losu. Honor i poczucie własnej wartości

- „Dlaczego klasycy” - Zb. Herbert; krytyka współczesnych i ich tchórzostwa w przyznawaniu się do porażki, słabości; poeta zarzucający małość i zapomnienie wielkich słów,

- „Przesłanie pana Cogito” - nakaz postawy wyprostowanej, silnego kręgosłupa moralnego, krytyka dumy, samouwielbienia, zarozumiałości, egoizmu, wygodnictwa i oschłości

- „Pan Cogito o postawie wyprostowanej” - poeta ukazujący głównego bohatera jako jedynej ostoi wartości moralnych w zagrożonym mieście, który sam skazuje się na unicestwienie będąc tym, czym jest

III. „Człowiek nosi w sobie większego od siebie” - A. Saint-Exupery

- literatura XX-go wieku dowodem na odwieczne pragnienie człowieka stanowienia o sobie oraz otaczającej rzeczywistości, nawet kosztem niewyobrażalnych wyrzeczeń:

- próba uratowania własnej tożsamości poprzez walkę, uczucie, poświęcenie,

- zdolność do poświęcenia szczęścia osobistego, zdrowia i życia dla wytyczonego celu,

- próba zrozumienia, podziw dla jednostek, których postępowanie staje się przykładem dla innych,

- krytyka ucieczki przed dokonaniem wyboru lub wyboru drogi łatwiejszej i bezpieczniejszej,

- walka ze słabościami, przeciwnościami, wrogiem tkwiącym w człowieku lub przybierającym materialne kształty jako nierozerwalny element życia każdego z ludzi.

3 Tutaj powinien być tytuł, lecz nie pamiętam jaki. Sorry

Każdy z okresów literackich jest fragmentem procesu historycznoliterackiego, zawartym pomiędzy zwrotnymi momentami w dziejach literatury, która odzwierciedla życie i poglądy istniejące w danej epoce, wyraźnie odrębnej od fragmentów poprzedzających i różniącej się od tego, co dzieje się potem. Epoka jest więc zespołem relacji pomiędzy elementami poddanym bezustannym zmianom. Zmiany w literaturze nie dokonują się jednak ..(1)...., decydują o nich nie odosobnione zjawiska, lecz pewne ich kompleksy. Jest to uważane za naturalny bieg rzeczy oparty na zasadzie wyraźnej odrębności następujących po sobie epok, która była wynikiem działania różnych przyczyn. wydarzeń politycznych lub społecznych, ujawnienia się nowej postawy światopoglądowej, nowego programu artystycznego, a także prądów umysłowych charakterystycznych dla danej epoki, która wypracowała podstawowy repertuar problemów pojęć i idei, aprobowanych bądź odrzucanych, określiła główne zasady moralne i obywatelskie. Każdy z okresów literackich ma swoje niepowtarzalne oblicze, lecz jest coś co łączy je, bez względu na swoisty charakter danej epoki, tym czymś jest ludzkie cierpienie wpisane w życie każdego pokolenia „są różne tragedie i pokolenia tragiczne, najbardziej wzruszają to, które padło w ogniu i dymie, lecz jest wiele innych i tak bardzo tragicznych, że nawet nie słychać, jak oddychają zatrutym powietrzem”. Cierpienie jest wszędzie, jest częścią świata, nieuniknione, pozwala nam poznać prawdziwe życie, jeżeli nie ma bólu to nie ma życia, tak długo jak istnieje świat, tak też długo ma miejsce cierpienie. Ból jest częścią każdego życia, tak jak ukojenie gdyż „nic nie jest wiecznego na świecie, a radość z troską się plecie”. Każdy z nas doznał cierpienia i jeszcze często poczuje jego gorzki smak, ale nie można zmienić świata , który przepełniony jest tragicznymi wydarzeniami; trzynastoletnia dziewczynka została zaatakowana nożem, ofiara wybuchu bomby walczy o życie, mąż morduje żonę, rosną liczby ofiar terroru, trzęsienie ziemi, horror głodu, umierają miliony, jagnięta idą na rzeź, ojciec gwałci swoje dziecko i pomyśleć, że „to ludzie zgotowali ten los”, nie tylko innym ludziom, ale także zwierzętom, całemu światu.

Patrząc na to wszystko pragnę stwierdzić, że cierpienie dla idei, które sprawia radość człowiekowi wyrzekającemu się dobrowolnie wszelkich uciech życia, poddającemu się surowej dyscyplinie i umartwianiu się ma sens. Święty Aleksy nie zadaje bólu innym, tylko sobie, wręcz odwrotnie - uszczęśliwia biednych, rozdając im własny majątek, a sam nie przyznając się do swego pochodzenia, cierpi 16 lat leżąc na schodach swego domu, znosząc ból zadawany przez swoich bliskich. Dla nas jest on męczennikiem, ale on sam był szczęśliwy, gdyż osiągnął ideał ascety na co ciężko pracował przez całe życie. Nie tylko on cierpiał przez bliskich, którzy go kochali i nieświadomie mu zadawali ból, jest to paradoksalne, że źródłem cierpień jest miłość do bliskiej osoby, czy ten, który wymyślił miłość jest masochistą ? Ile jeszcze matek musi utracić swoje dzieci, żeby zrozumieć sens cierpienia, bo to właśnie ono jest miarą miłości, im większa miłość tym większy ból, tęsknota i żar co rozpala udręczone serce matki Rolinsona, Jezusa Chrystusa, którego spotkała też wielka udręka mimo że był niewinny, ale czy ta porażka jest porównywalna z tym nieszczęściem, które spotkało Niobe matkę14 dzieci, zabitych przez nieokiełznaną zazdrość Talony i zamienioną w kamień, w ówczesnych czasach uznawana jest za symbol cierpiącej matki , a matka Polka, która „ma wcześnie dziecku okręcać ręce łańcuchem i do taczkowego zaprzęgać wozu”, a wszystko po to „aby przed katowskim nie zblednął obuchem” i w tym tkwi sens zadawanego przez matkę bólu, żeby się „ani nie spłonił na widok powroza”. Nie tylko matki przeżywają udrękę z powodu straty potomka, ojcowie też to ciężko przeżywają, Kochanowski Beniowski piszą treny, gdzie ujawniają swój smutek z żal, który panuje wszędzie tam, gdzie odejdzie bliska osoba, nieważny jest powód, którym może być katastrofa, albo wojna przynosząca same straty, rozpacz, śmierć i fakt, że pozostają tylko te co opłakują poległych, którzy walczyli. Cierpienie, czy ktoś wie, czym one naprawdę jest, co mu nadaje sens, jaki gest ludzi może mu nadać znaczenie ,tym właśnie czym może być poświęcenie się za drugą osobę ; ojca ratującego córkę, starszej kobiety przygarniającej do siebie porzucone dzieci ze świadomością, że czeka ją za to śmierć .

Cierpienie z miłością ma także jedno oblicze, bo czym jest cierpienie z powodu kochanki? Słowa dotyczące miłości tak często sprawiają ból, można by powiedzieć, że słowa śa niepotrzebne, one tylko kłamią, a przysięgi są po to, aby je łamać, uczucia są potężne, po ukochanej osobie pozostają przyjemne wspomnienia, ale pozostaje także ból, którego nic, nikt nie zdoła ugasić, oprócz tej jedynej, Celem cierpień spowodowanych nieszczęśliwą miłości Kordiana, Jacka Soplicy, Wokulskiego i Gustawa, bo „kto miłości nie zna ten żyje szczęśliwy i noc ma spokojną i dzień niekąśkliwy” jest nadzieja, że wiara, że miłość zostanie odwzajemniona, że ukochana dostrzeże ich cierpienie i doceni trud poświęcenia i oddanie. Nie tylko mężczyźni cierpią z miłości, Karusię śmierć ukochanego doprowadza do obłędu, mówi do niego tak, jakby żył, nie umarł i właśnie jej monolog daje dużo do myślenia, iż może chce powiedzieć mu to, czego nie zdążyła za jego życia, z pewnością gdyby ks. Twardowski żył w tamtych czasach z spointowałby to wydarzenie jednym zdaniem, spieszmy się kochać ludzi tak szybko, odchodzą”, może właśnie tą chciała ..(2).. uświadomić zawiedziona i rozgoryczona dziewczyna ; lecz „kto nie dozna goryczy ni razu ten nie dozna słodyczy w niebie” bo przecież według Bożego rozkazu, kto za życia choć raz był w niebie ten po śmierci nie trafi od razu” ,a więc ziemiańskie cierpienia są przepustką do nieba, a także próbą wiary w Boga, której został poddany Hiob przez pozbawienie go całego majątku, zesłanie na jego rodzinę trądu ;

pomimo szyderczej rady żony „aby się wyklął Boga i umarł” on wszystko zniósł wszystko wierząc głęboko w sprawiedliwość boską za co w nagrodę odzyskuje zdrowie, majątek, także zostaje obdarzony nowym potomstwem. Pomimo tak wielu cierpień wiara jego nie zostaje złamana, gdyż „wierzyć to znaczy nawet się nie pytać jak długo mamy jeszcze iść po ciemku”, prawdziwa i nieugięta wiara to przede wszystkim akceptacja cierpienia.

Za Bogiem trzeba iść na oślep, pomimo wielu przeciwności losu i trudności jakie nam przysparza życie, bo wszystkie nasze cierpienia zostaną uwieńczone sukcesem, pomimo klęski, rozpaczy, zła szerzącego się wokół, gdy jest nadzieja walki, wiara - bo przecież ona czyni cuda, walka ta zostanie zakończona triumfem, żołnierze z Westerplatte w nagrodę za swoje ofiary, któr ponieśli podczas obrony ojczyzny, pójdą „prosto do nieba czwórkami”.

Ofiara dzieci, niewinna, niezasłużona, tak jak ofiara Chrystusa przyniesie kiedyś wyzwolenie .

Nasz kraj Polska jest skazany na ponoszenie ciągłej ofiary, a zatem losy Chrystusa są równe losom Polski niewinnie skazanej na ciepienia.

Niedolę jednostki dla wyzwolenia całego ludu z niewoli bierze na siebie Konrad, wierny patriota, cierpiący buntownik „nazywam się milion - bo za miliony kocham i cierpię katusze” buntuje się przeciw niesprawiedliwości Boga, podobnie jak i Adam, który ma pretensje, że bóg karze za to co sam stworzył. Celem cierpienia jednostki jej poświecenia stało się wybawienie całego narodu. Całkowity sprzeciw wyraża na takie postępowanie Cecylia Kolichowska, która „wcale nie powiada, że świat jest dobrze urządzony i że każdy ma co mu trzeba, ona tylko nie chce sama jedna cierpieć za to, że jest urządzony źle”, woli żeby wszyscy inni cierpieli, wtedy gdy ona jako jednostka mogła by wziąść tę całą udrękę na siebie i wyzwalając z niej cały kraj, tylko kto oprócz Konrada umiałby dokonać tak heroicznego czynu jak Chrystus .

Chyba we współczesnym świecie nikt, tu gdzie każdego dręczy pytanie dlaczego jeden musi cierpieć, by drugi mógł być szczęśliwy? W warunkach obozowych szczęcie to przeżycie kolejnego dnia kosztem innych ` gdyż jeden musi zginąć, by drugi mógł żyć, a więc co się stanie, gdy transporty się skończą ? nie ma co się obawiać gdyż „ludzi nigdy nie zabraknie”. A zatem tragedia jednego człowieka przynosi nam ukojenie nadzieję, że dzieki temu nam uda się przeżyć, tylko dlaczego, jeszcze raz dlaczego ? kosztem innych niewinnych ludzi, czy takie cierpieni ma jakikilwiek sens dla nas, ludzi żyjących w obecnychczasach z pewnością nie, a zarazem na szczęsćie, bo gdyby widzielibyśmy w tym sens, znaczyło by, że myślimy kategoriami ludzi żyjących w „innym, odrębny świecie do niczego niepodobnym, gdzie panowały inne odrębne prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy, gdzie trwał martwy za życia dom, a w nim żyje jak nigdzie i ludzie ..(3).., dla ych ludzi cierpienie miało ogromny sens.

Tutaj tortury stają się metodą śledztwa, zadawanie bólu fizycznego i psychicznego, a także głodzenie, a przecież „nie ma takiej rzeczy, której by człowiek nie zrobił z głodu i bólu”, dlatego powoduje to brak godności, szacunku dla siebie i innych, upodlemnie i zanik uczuć, ciężka, katorżnicza praca niszczy, zabija, poniża, jest przekleństwem, te cierpienia mają ukazać wielkość i siłe człowieka, który śpiew swój hymn narodowy stojąc na zimnie boso i w cienkim ubraniu, czy też wywożonego na Sybir w kibitce krzyczącego fragment hymnu na znak, że się tak łatwo nie podda. I też nie poddał się tak jak Kostylew, który oblał się wrzątkiem, aby nie jechać do inngo obozu, cel jego cierpień to próba zachowania człowieczeństwa, pomimo śmierci zachował człowieczeństwo dowiódł wielkości i nieokreślonych żadnymi wymiarami możliwości człowieka. A może lepszym wyjściembyłoby jechać, może żyłby - tylko jak: na kolanch, a przecież zawsze lepiej umrzeć z honorem, niż żyć na kolanach, tak jak niewolnik”.

Kultura, cywilizacja to właśnie ona tworzy się kosztem innych ludzi, morderczej pracy i krwi mimo tego „że nie ma piękna, jeśli lezy w nim krzywda człowieka, nie ma prawdy, która tą krzywdę pomija, a także nie ma dobra, które na nią pozwala” to takż ekatorżnicza praca ma w sobie jakiś sens, gdyż nie poszłą na marne, dała owoce, którymi są piramidy, termy zbudowane z marmuru, którego czynią pieknymnaczynia krwionośne niewolników, czy śmierć tylu milonów, setek milionów ludzi, była tego warta ? Na pewno była więcej warta niż śmierć i cierpienia zwykłych także niewinnych ludzi, którzy zgineli w bólu którego źródłem była wojna, była ona nie tylko źródłem śmierci, ale także wielu nieszczęść, takich jak kalectwo. Bo nie jeden woli umrzeć niż byc do końca życia, skazanyna cudzą łaskę. Krzyk głodujących dzieci, cywili skazanychna zagładę, tylko przez to, że urodzili się żydami, ich „ciało zapewne przerobione na mydło”.

Ludzie są ludźmi i nie można ich dzielić na gorszych i lepszych, nie rozumiem dlaczego jeden człowiek nienawidzi drugiego, dlaczego kopie, bije, krzyczy, przecież nigdy wcześniej go nie spotkał, więc dlaczego udzie tak ze sobą postępują, różnią się kolorem skóry, włosów, celem w życiu, mają różne potrzeby, pochodzenie i cierpienie z tego powodu, że nie ma najmniejszego sensu, znaczenia ani celu, do niczego nie prowadzi czy ktoś coś osiągnął poprzez mękanie Mendla Gdańskiego, albo Ryfki, można z pewnością stwierdzić, że nic, ale tak naprawdę w ich cierpieniach nie było sensu, dla nich samych one miały znaczenie, ich cierpienie miało wzbudzić bunt świata, który miał się przeciwstawić zbrodniom dokonywanym na ich narodzie i nie tylko na ich, ale na innych ludach Europy. Zbrodniarze Jurgen Stroop traktuje ludzi ból, śmierć tylko jako pracę - robotę do wykonania, a żydzi cierpią za to, bo mają inne tkanki, inną krew, inne kości i inne myśli, zbrodnia przynosi mu sławę, robi dzięki niej karierę zawodową , tutaj ceną sławy jednego człowieka jest śmierć drugiego natomiast w biały dzień u W.Szymborskiej ceną jaką (4) zapłacić człowiek za swoją sławę jest jego własny ból i śmierć, a więc paradoksalny wniosek, gdyby nie umarł, przeżył, byłby zwykłym człowiekiem, nikim wybitnym. Czy w ogóle cierpienie ma jakiś sens, gdy nie ma przyszłości i jest tylko śmierć, tak to jest zwątpienie, czy wszystko warte jest tyle zachodu, przecież i tak każde pokolenie uznaje naszą walke za próżną, bezpotrzebną, nie będą w stanie docenić naszego poświęcenia i tylko „zostanie po nas złom żelazny i głuchy drwiący śmiech pokoleń”. Zatem pora odrzucić wszelkie cierpienia i udręki „zrzuć do ostatka te płachty okrutne, tę Dejaniry palące koszulę, która jest symbolem największych męczarni, od których nie ma ucieczki, jedyną ucieczką jest śmierć, jest to jedyny ratunek, możliwość uwolnienia się , nic nam innego już nie pozostaje jak tylko porośba o śmierć do Boga, który o nas zapomniał, nie chce na pomóc, co stawrz abrak perspektywy na przyszłość.

Śmierć to jedyne wyjście, uwolnienie, żydowkę, którą zabija młody mężczyzna dla jej dobra, żeby jej zaoszczędzić bólu, ale mimo tego są ludzie, którzy wolą cierpieć i prażyć, ażeby „świat się o tym dowiedział co oni robili” w tymjest jakiś cel, bo każde cierpienie ma swój sokreślony sens, albo ze strony cierpiących , albo ze strony tych, którzy cierpienia zadają i nigdy cierpienie nie jest na darmo, mimo że komuś by się tak wydawało .

A może tak cierpienie to „jedyny sposób żeby ludzie byli razem ?”.

4 Na przykładzie romantyzmu i pozytywizmu rozważ problem służebności literatury, oraz przedstaw swój sąd o miejscu i roli twórcy w życiu społeczeństwa w tych epokach.

Zarówno twórczość romantyczna jak i pozytywistyczna mają funkcje utylitarne, twórcy tak romantyczni jak i pozytywistyczni mają misję do spełnienia.

(1) Koncepcja poety i poezji w romantyzmie

Poezja jako absolut, głos wnętrza, akt twórczy - niemal boska czynność kreacyjna, wyrażanie niewyrażalnego, wyrażanie uczuć jednostki i zbiorowości, ma odpowiedzialne zadania narodowe i społeczne. Poeta - geniusz, wieszcz, wybraniec.

Do 1830 r. w okresie przedpowstaniowym

Spór romantyków z klasykami - Kazimierz Brodzinski pisze O klasyczności i romantyczności tudzież a duchem poezji polskiej - 1818 r. W dziele tym propagował model poezji narodowej, odpowiadającej rzekomo sielskiej naturze Polaków (ironiczna aluzja w Dziadach - my Słowianie, my lubim sielanki).

Poezja gminna jako wzór romantyczności (Wstęp do Ballad i romansów - program poezji romantycznej)

Romantyczność - przeciwstawiona literaturze klasycystycznej, racjonalistycznemu doktrynerstwu i politycznej ugodowości - powstaje oparty na folklorze nowy typ literatury narodowej, wyzwanie rzucone racjonalistom - czucie i wiara silniej mówią do mnie, niż mędrca szkiełko i oko.

Realizacja tych zadań poetyckich w Balladach i II i IV cz. Dziadów obrzędy ludowe, motyw winy i kary, sprawiedliwość, dramat nieszczęśliwej miłości.

Konrad Wallenrod - początki romantyzmu politycznego - tyrtejska rola poezji, podtrzymującej w narodzie ducha walki o wolność, stworzenie bohatera bojownika i patrioty.

Pochwała poezji jako strażniczki tradycji narodowych i jako zbiorowej pamięci (o wieści gminna, ty arko przymierza; o wieści gminna, ty stoisz na straży narodowego pamiątek Kościoła,... póki cię własny twój lud nie znieważy; pieśń ujdzie cało)

Rola Halbana - A. Witkowska - Romantyzm - Przetrwać w pieśni gminnej, to stać się częścią śpiewanej tradycji ludu. Ten sposób tworzenia jest niezniszczalny, cios zadać mu może wyłącznie zatrata pamięci zbiorowej, a więc w pewnej mierze samoświadomości narodu. Z tą niezwykłą, ocalającą rolą pamięci zbiorowej związany jest Halban, wajdelota, czyli pieśniarz, jest jakby upersonifikowaną pamięcią. I tak po śmierci Wallenroda uchodzi od zagłady pamięć jego niezwykłego czynu. Zostaję przy życiu, aby sławę twego czynu... rozgłosić światu.

Z tej pieśni wstanie mściciel naszych kości.

W szerszym sensie rolę strażnika poezji pełni w ogóle cała poezja, bardzo romantycznie w utworze Mickiewicza uwznioślona, przeznaczona do sterowania świadomością narodu. Można nawet mówić o swego rodzaju wszechwładztwie poezji, zwłaszcza poezji tyrtejskiej, poezji heroicznego obowiązku, uzurpującej sobie prawo do rządu dusz.

Poetycka manifestacja tyrteizmu w lirykach powstańczych Słowackiego.

Klęska powstania jako moment przełomowy, skupienie życia politycznego i kulturalnego na emigracji, nowe zadania poezji i poety.

Rozrachunek z klęską powstania i narodu: nasz naród jak lawa, sąd na przywódcami powstania (Kordian), krytyka spiskowców, podziemia (Kordian), krytyka narodu Grób Agamemnona - czerep rubaszny

Poezja spierająca się o idee i tworząca idee wskazujące drogi do wolności - mesjanizm, prometeizm, winkelriedyzm.

Poezja wieszcza, niezwykły akt kreacyjny, tworzący nieśmiertelną pieśń, źródło wielkości Gustawa Konrada - Ja Mistrz. Pieśń to wielka, pieśń - tworzenie; Taka pieśń jest siła, dzielność, Taka pieśń jest nieśmiertelność.

Podważenie Mickiewiczowskiej poezji wodzowskiej w Kordianie i Beniowskim - zarzut usypiania narodu pijcie wino, idźcie spać;

A mnie daj łzy ogromne i męki niespania - antymesjanizm

Trzecia Osoba Prologu z przebudzonych rzeczy zerwę całun zgniły.

Program Słowackiego to program nawiązujący do narodowej historii poprzez wskrzeszenie rycerskiej tradycji o podtrzymywanie nadziei na zmartwychwstanie.

Sama poezja jako czyn patriotyczny i etyczny - siła fatalna, przerabiająca zjadaczy chleba w aniołów.

Zarys nowego programu poetyckiego w Beniowskim - Nie pójdę z wami waszą drogą kłamną. Pójdę gdzie indziej - i Lud pójdzie za mną!

Wyrażanie uczuć i myśli zbiorowych, wskazywanie drogi.

Poezja jako absolutny ideał, zrodzona z wielkich myśli i boskiego natchnienie - ideał niemożliwy do realizowania w życiu - Za to, żeś nic nie kochał, nic nie czcił, prócz siebie i myśli twych, potępion jesteś, potępion na wieki!

Poezjo, bądź mi przeklęta!

Poezja utrwalająca znikający kształt życia Pan Tadeusz - widzę i opisuję

Zamiar terapeutyczny ku pokrzepieniu serc - kojąca rola Pana Tadeusza, przeciwstawienie się degradacji emigrantów, nieprzystosowanych do życia na paryskim bruku.

Soplicowski ład lekarstwem na chaos i pęd historii.

Optymizm historyczny utworu - zapowiedź odrodzenia i przemian, obecność historii w poemacie, nadzieja na niepodległość.

Opowieść o domu - gnieździe, centrum polszczyzny, Tam się człowiek napije, nadysze ojczyzny.

Poezja Norwida przeciw romantycznej koncepcji sztuki zrodzonej z natchnienia, postuluje za sztuką wynikającą z pracy, uszlachetnioną przez miłość - Bo piękno po to jest, by zachwycało do pracy, praca by się zmartwychwstało.

Poezja jako czyn etyczny - poszukiwanie i poznawanie prawdy; poezja myśli, intelektualna.

(2) Koncepcja pisarza i literatury w pozytywizmie

Program literacki sformułowany w artykułach prasowych i rozprawach, np. E. Orzeszkowa - Kilka uwag nad powieścią i P. Chmielowskiego Utylitaryzm w literaturze.

Wychowanie nowego społeczeństwa - zainteresowanie go codzienną pracą powiększającą siłę gospodarczą i kulturalną narodu i przebudowa poglądu na świat - zamiast idealistycznych mrzonek nowoczesny światopogląd naukowy, prowadzący do skutecznego i celowego działania.

Kreowanie nowego wzoru człowieka - nie wybitna, natchniona jednostka czy poeta, ale członek społeczeństwa, świadomy swego względem niego obowiązku.

Nad Niemnem - wypowiedź Witolda o siostrze, krytyka rodziców, że wychowują ją na lalkę, nieprzydatną społeczeństwu do niczego, wypowiedź Benedykta o Różycu - Człowiek, który na świecie jedząc chleb nie pracuje, czy tam w nim błękitna krew płynie, czy popielata, czy czerwona, jest darmozjadem i niczym więcej.

Arystokracja w Lalce to parę tysięcy ludzi, którzy wysysają cały kraj, topią pieniądze za granicą, przywożą stamtąd najgorsze nałogi.

Pozytywistyczna koncepcja artysty rodzony brat ludzkości, a zarazem pokorny jej sługa.

Gruntownie wykształcony, zorientowany w zdobyczach nauki.

Twórca demokratyczny, docierający do całego społeczeństwa (a nie elitarny)

Piszący dla wszystkich i o wszystkim, zwłaszcza o niższych warstwach społecznych.

Dydaktyczny i wychowawczy cel literatury - dostarczanie wiedzy i kształtowanie postaw, tępienie przesądów, szerzenie kultu nauki, równanie wszystkich ludzi w prawach i obowiązkach, głoszenie potrzeby praktycznego działania, kształtowanie patriotyzmu pracy.

Stosunek pozytywistów do poezji i prozy - dystans do poezji romantycznej, zbyt subiektywnej, elitarnej.

Uprzywilejowana pozycja prozy w pozytywizmie jako najbardziej odpowiedniej dla realizacji celów społecznych, łatwo czytelna, dająca możliwość popularyzowania programu społecznego i duże możliwości wychowawcze przez komentarz odautorski.

WNIOSKI ODNOŚNIE ROMANTYZMU

Literatura romantyczna wypływała z uczuć nieskończoności, przepełniona uczuciem, musiała się odznaczyć odpowiednią siłą ekspresji, aby miała wystarczającą siłę oddziaływania - taki właśnie jest bohater romantyczny, miotany różnymi uczuciami

Dowody na programowy charakter epoki i literatury romantycznej - Manifest: Mierz siły na zamiary, a nie zamiar podług sił - bezpośrednie zwroty do czytelników, wskazujące drogę postępowania.

Literatura propagująca ideały romantyczne - Romantyczność - czucie i wiara silniej mówią do mnie, niż mędrca szkiełko i oko.

Wiara w dualizm świata, w niezwykłe właściwości prostego ludu, a jednocześnie literatura stawia sobie za zadanie spełnienie obowiązku wobec własnego narodu i miała mu objawić prawdy żywe. Miała pomagać narodom poznać się w jestestwie swoim.

Po upadku powstania listopadowego literatura faktycznie zaczyna przewodzić narodowi - organizuje jego świadomość, kształtuje duszę narodu.

Twórcy romantyczni uważani byli za jednostki wybitne, mieli fuck'tycznie misję do spełnienia - umiejętne poruszanie zbiorową wyobraźnią i zbiorowymi emocjami.

Literatura staje się siłą polityczną, siłą ideową - a to tylko dzięki ogromnemu zaangażowaniu się twórców.

Literatura romantyczna miała ogromną siłę oddziaływania, głównie za względu na wykorzystanie nowych środków literackich - pisano o wszystkim, poruszano nawet tematy, o których wcześniej pisać nie wypadało - motywy ludowe, baśniowe, sceny tortur, egzekucje, opisy natury, prowincjonalne obyczaje, itd... Mieszano gatunki, estetyki - łączono sytuacje tragiczne z komicznymi, motywy realne z fantastycznymi, wyszukane poetyckie metafory i wulgaryzmy.

To całe nowatorstwo - nowa problematyka, nowe środki wyrazu - rozszerzy automatycznie zasięg swego oddziaływania - literatura czytana teraz nie tylko przez wytworne towarzystwa, ale także przez litewskie pomywaczki - jak złośliwie oceniali klasycy.

Romantycy stworzyli model literatury ogólnonarodowej, dostępnej dla wszystkich.

WNIOSKI Z POZYTYWIZMU

Literatura przedstawiała wzorce osobowe, gotowe do naśladowania, np. Nad Niemnem - postawą Justyny i Witolda - wzorce pozytywne, oraz wzorce negatywne, przed którymi przestrzegano - Różyc, pni Emilia.

Literatura pozytywistyczna zawierała cały program epoki, jasno wyznacza drogę postępowania swoim czytelnikom Trzeba z żywymi naprzód iść, po życie sięgać nowe.

Bohater literatury pozytywistycznej był człowiekiem zwykłym, przeciętnym, z nie wybujałą indywidualnością, toteż literatura polska przedstawiła wzorce możliwe do naśladowania, praktyczne, pozytywne - realne, ścisłe, pewne, a przede wszystkim użyteczne, dające się zastosować w codziennym życiu.

Literatura pozytywistyczna nie wymagała od ludzi heroicznych wyczynów, samotnego buntu, romantycznej walki, wymagała natomiast humanitaryzmu, nakładała na ludzi odpowiedzialność za innych; tego wymagała praca organiczna, a wraz z nią praca u podstaw - odpowiedzialność za lud, który należało uzdrowić, pozytywiści mieli za zadanie zająć się również kwestią żydowską - zmienić stosunek Polaków do Żydów, a także zintegrować oba narody, żyjące na tej samej ziemi od tylu lat.

Literatura pozytywna obarczała organicznoków odpowiedzialnością także za kwestię kobiecą, za ich dramatyczną sytuację po powstaniu styczniowym.

Jak widać, były to zadania trudne, wymagające żmudnej, długotrwałej pracy, ale zarazem nie były to zadania niemożliwe do wykonania.

Z perspektywy czasu możemy ocenić owoce pracy organicznej, stopień realizacji założeń.

W dwóch kwestiach - kobiecej i żydowskiej pozytywiści mieli naprawdę trudne zadanie - musieli przełamać głęboko zakorzenione stereotypy. W zasadzie można się pokusić o stwierdzenie, że stereotypy te istnieją nadal, bo nadal w wielu kręgach panoszy się antysemityzm i panuje niechęć do zatrudniania kobiet.

Natomiast rola pozytywizmu jest nie do przecenienia jeśli chodzi o kwestię chłopską. To właśnie pod wpływem epoki zaczynają powstawać pierwsze organizacje chłopskie, wymowne jest to, że powstała w latach 80-tych pierwsza partia chłopska - Stronnictwo ludowe, przyjęło wkrótce przymiotnik Polskie i do programu swojego dołącza postulat odzyskania niepodległości. Na tym gruncie literatura pozytywistyczna odniosła pełny sukces - najniższe warstwy społeczne - chłopi zaczęli się czuć Polakami, nabrali poczucia przynależności narodowej - co bez wątpienia zaprocentowało w przyszłej walce o niepodległość - kiedy to chłopi okazali się wielką siłą militarną.

WNIOSKI OGÓLNE

Obie epoki nałożyły na literaturę zadania utylitarne, gdyż literatura zarówno romantyczna jak i pozytywistyczna miały za zadanie wykształcenie społeczeństwa według pewnych zasad. Można zauważyć, że cele obu epok były w zasadzie podobne, odmienne były jedynie środki oddziaływania. Romantyzm posługiwał się bogatą ekspresją, uzyskiwaną przez tajemniczość, ludowość, mieszanie różnych estetyk, pozytywizm natomiast nie przebierał w środkach wyrazu, jasno przedstawiał, czego wymaga od czytelnika. Romantyzm poprzez swoją literaturę wyzwalał w narodzie ducha walki przeciw zaborcy, walki bez względu na ocenę zemsta, zemsta, zemsta na wroga, z Bogiem, a choćby i mimo Boga. Pozytywizm zaś tylko pozornie odrzucał walkę, w rzeczywistości propagował tylko inny sposób - walkę bezkrwawą, za pomocą pracy organicznej, umacniającej Polaków.

Mówi się zawsze o przeciwieństwach romantyzmu i pozytywizmu, nie zauważa się podobieństw. A przecież obie epoki wyrosły na podobnych gruntach - Polski zniewolonej, obie przygotowywały naród do walki. Różnice dotyczyły jedynie jej sposobów - romantycy nie mogli w swej dumie znieść biernego poddania się niewoli, toteż gotowi byli przelać krew, choćby nadaremnie. Pozytywiści natomiast mieli trochę zdrowego rozsądku oraz cierpliwości, nie obawiali się zhańbienia poprzez czekanie na odpowiedni moment, moment, w którym całe społeczeństwo będzie gotowe do wystąpienia w obronie ojczyzny. Taki moment nastąpił w 1914 r., w którym Polacy dali świadectwo, że wciąż są Polakami. I nie polała się wówczas krew nadaremnie, bo była to krew, dzięki której utworzono znów suwerenne, niepodległe państwo.

Zasługi w utworzeniu II RP miały obie epoki. Romantyzm rozwinął bowiem Polakach ducha walki narodowowyzwoleńczej, dzięki któremu nie zapomnieli o swojej przynależności narodowej i o tym, że jak każdy naród mają prawo do własnej ojczyzny. Natomiast pozytywizm poprzez swą ogólnodostępna literaturę nauczył ludzi cierpliwości, przygotował społeczeństwo, uświadomił, spowodował, że nie tylko te górne warstwy poczuły przynależność narodową.

5 Lud i ludowość jako inspiracja oraz jako temat w litaraturze polskiej.

1. RENESANS

a) Jan Kochanowski „Pieśń świętojańska o sobótce”

Kochanowski wykorzystuje tradycyjne święto ludowe - Sobótka - obchodzone najczęściej w noc letniego przesilenia (z 23 na 24.VI), podczas którego są palone ognie, dziewczęta puszczają wianki na wodę. Autor pochwala też życie ludzi na wsi, ukazuje w sposób wyidealizowany życie rolników i pasterzy, pełne radości, harmonii i szczęścia. Wspomina o ich pracy oraz o tym, jak odpoczywają - śpiewają, tańczą, polują, łowią ryby, słuchają śpiewu ptaków. Kochanowski uważa, że życie na wsi jest lepsze niż życie dworzanina czy podróżnika, ponieważ tutaj człowiek „bez wszelakiej lichwy żyje”.

b) Szymon Szymonowic „Żeńcy”

W utworze tym Szymonowic pokazuje dzień powszedni pracujących w polu chłopów pańszczyźnianych. Podobnie jak Kochanowski, ukazuje pracę wiejskiego ludu na wsi. Jednak dla Szymonowica praca ta jest bardzo ciężka a los chłopów beznadziejny, utwór ten jest protestem przeciw niesprawiedliwości społecznej i jest to przykład antysielanki.

2. BAROK I OŚWIECENIE

W baroku średnia prosta szlachta ceniła niemal do przesady swojskość, rodzimość, wartości ziemiańskiego trybu życia. Stąd jednym z wzorów kultury barokowej był wzór ziemiański, reprezentowany głównie przez Wacława Potockiego i Jana Chryzostoma Paska. Kulturę ziemiańską inspirowała renesansowa tradycja „wsi spokojnej”, cechował ją kult ojczystych pamiątek i realiów, niejednokrotnie też zbliżała się do kultury ludu, jego muzyki, pieśni, obrzędów, obyczajów, wyobrażni, o czym świadczą m. in. stylizacje ludowe w pewnych utworach literackich.

Jednym z prądów oświecenia był sentymentalizm reprezentowany przez Franciszka Karpińskiego, Jeana Jacquesa Rousseau oraz Franciszka Dionizego Kniaźnina. Sentymentalna twórczość literacka była oryginalna, rodzima, odznaczała się prostotą, niejednokrotnie wzorowaną na utworach ludowych, co widać wyraźnie w licznych sielankach.

3. ROMANTYZM

a) Adam Mickiewicz „Ballady i romanse”, „Dziadów cz. II”

Mickiewicz dzięki utworom pomieszczonym w tomiku „Ballady i romanse” wykształcił gatunek literacki, zwany balladą romantyczną. W swoich balladach Mickiewicz wykorzystywał swoją znajomość kultury ludowej. Przede wszystkim ukazał obyczaje ludu, jego wierzenia, etykę (kara następstwem winy), a także podania ludowe (np. podanie o syrence w balladzie „Rybka”). Bohaterowie tych ballad wierzą w siły nadprzyrodzone, świat fantastyczny traktują na równi ze światem realnym. Narrator w tych balladach utożsamia się z ludem, przyjmuje jego sposób widzenia i wartościowania świata.

Inspiracją utworu II cz. „Dziadów” dla Mickiewicza był obrzęd ludowy zwany Dziadami, obchodzony w Dzień Zaduszny przez pospólstwo Wielkiego Królestwa Litewskiego W czasach współczesnych Mickiewiczowi uroczystość ta była nadal obchodzona w wielu państwach Litwy, Prus i Kurlandii w ustronnych kaplicach, z dala od ludzkich oczu. Istotą tej uroczystości było udzielenie pomocy duszom zmarłych przodków męczącym się w czyśćcu. Uroczystości tej przewodniczył tzw. Guślarz, który był kimś w rodzaju kapłana i poety w jednej osobie. Wywoływano dusze nieboszczyków, karmiono je przynosząc im tym ulgę oraz wysłuchiwano ich nauk, ostrzeżeń.

Cały utwór Mickiewicza jest zapisem takiego obrzędu.

4. POZYTYWIZM

Jednym z haseł pozytywizmu była tzw. praca u podstaw społeczeństwa. Bohaterowie powieści pozytywistycznych chcą pracować z ludem, np. w powieści Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem” Justyna Orzelska czuje się najlepiej wśród ludu wiejskiego i dołącza do niego, wychodząc za mąż za Janka, Andrzejowa Korczyńska szyje ubranka dla dzieci wiejskich, Witold doradza chłopom w gospodarstwie, uczy ich na przykład jak jest zbudowana maszyna rolnicza itp. Praca u podstaw zauważalna również w nowelistyce epoki (np. Joanna Lipska w „ABC”).

5. MŁODA POLSKA

a) Jan Kasprowicz „W chałupie”, oraz cykl sonetów „Z chałupy”

W utworach tych Kasprowicz ukazuje nędzę, tragiczny los rodzin chłopskich. Często bohaterowie tych utworów umierają na suchoty.

Inspiracją do napisania utworów ukazujących polską wieś i trudne warunki egzystencjalne chłopów było dzieciństwo Kasprowicza - urodził się on w Szymborzu pod Inowrocławiem w wielodzietnej rodzinie chłopa analfabety. Ubodzy rodzice z wielkim trudem zapewnili mu wykształcenie. Kasprowicz bardzo często w swoich wierszach wraca do lat dzieciństwa.

b) Stanisław Wyspiański „Wesele”

Inspiracją do napisania tego dramatu było wesele poety Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną, na którym Wyspiański był obecny. W utworze tym autor obala arkadyjską wizję wsi, ukazuje, że zachwyt inteligencji nad życiem wiejskim, nad obrzędami i pracą ludu jest powierzchowny. Ukazuje, że wieś to nie tylko oaza spokoju, ale również ciężka praca a mieszkańcy też mają swoje problemy. Inteligenci nie rozumieją wsi, mają zakodowany obraz wsi cichej, spokojnej:

„Tak to czuję, tak to słyszę,

I ten spokój, i tę ciszę (...),

Patrzę w ten lud krasny, kolorowy,

Taki rześki, taki zdrowy,

Choćby szorstki, choć surowy.”

c) Władysław Stanisław Reymont „Chłopi”

W powieści tej Reymont ukazuje pełny obraz wsi polskiej końca XIX w., na który składają się problemy jej mieszkańców, ich obyczaje, obrzędy, które podlegają rytmowi pór roku

d) Stefan Żeromski „Siłaczka”, „Ludzie bezdomni”

W obu tych utworach zauważamy troskę o losy ludu, pracę u jego podstaw. Stanisława Bozowska - poświęca swoje życie dla najbiedniejszych warstw społeczeństwa, pisze „Fizykę dla ludu”, uczy biedne dzieci, sama żyje w skrajnej nędzy.

Tomasz Judym - idealista, który stawia na pierwszym miejscu dobro ludzi najbiedniejszych, wierny swoim przekonaniom

6. DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE

a) Bolesław Leśmian „Dusiołek”

Utwór ten to tzw. ballada ludowa. Postać Dusiołka została zaczerpnięta z podań ludowych, baśni, wierzeń o szkaradnym stworzeniu męczącym ludzi. Na ludowość wskazuje również stylizacja językowa. Autor stylizowany na ludowego gawędziarza, bajarza, posługuje się językiem gwarowym. Ludowa fabuła jest potrzebna do ukazania problemów filozoficznych XX-wiecznego poety.

b) Stefan Żeromski „Przedwiośnie”

Bohater powieści, Cezary Baryka chce uświadomić chłopom, że powinni się zbuntować „przeciwko sobaczemu losowi”. Tę grupę społeczną Żeromski przedstawił jako niezdolną do działania, o zaściankowym nastawieniu do świata, skupiającą się tylko na sprawach własnej wsi. Czas wypełnia im ciężka praca, która doprowadza do zezwierzęcenia, do zabicia uczuć.

6 Społeczeństwo polskie w oczach pisarzy Młodej Polski i XX-lecia

I. Zmiany w widzeniu poszczególnych klas społecznych i próba ich zespolenia.

1. Młoda Polska - epoką, w której dekadenckie przyzwolenie na rezygnację przeplata się z nastrojami agitacji do walki o wzniosłe idee.

2. Żeromski dokonuje rewizji przyczyn narodowego dramatu:

- stworzenie brutalnej kreacji społecznego obrazu epoki

- poczucie odpowiedzialności za losy kraju i próba oddziaływania na narodową świadomość i kształtowania narodowego sumienia

3. Koniec wojny i odzyskanie przez Polaków upragnionej po ponad studwudziestoletniej niewoli niepodległości:

- głębokie rozczarowanie pisarzy - rozwiały się ich niepodległościowe marzenia o wolnym, sprawiedliwym i szczęśliwym państwie

- Polacy nie potrafią właściwie „zagospodarować” swojej wolności

- patriotyczne pokolenie bojowników po objęciu władzy w odrodzonym państwie nie realizuje szczytnych ideałów własnej młodości

4. Poeci, pisarze pragną stworzenia państwa, w którym zniesione jest panowanie ludzi nad ludźmi, nie istnieje niewolnictwo jednych, a próżnowanie innych, społeczeństwa pracujących, równych i wolnych ludzi.

II. Społeczeństwo polskie w oczach pisarzy Młodej Polski i XX-lecia międzywojennego.

1. Chłop szukający więzi z inteligentem, ale jeszcze niezupełnie świadom roli, jaką ma odegrać, prymitywnie oceniający rzeczywistość ( „Wesele” - Wyspiański ):

A) wykroczenie poza ramy wsi, zainteresowanie wydarzeniami w polityce i otaczającym świecie:

„Cóż tam panie w polityce? Chińczyki trzymają się mocno”,

„A i my tu cytomy gazety i syćko wiemy”

• świadomość potęgi własnej klasy, ale odczuwanie braku zdolności do samodzielnego pokierowania odbudową kraju, walką o wolność:

„jakby kiedy co do czego, myśmy wi sie, nie od tego,

ino kto by nos chcioł ozyć kosy wissom nad boiskiem”

• dostrzeganie obaw wśród inteligencji przed zbuntowaniem się chłopów, zarzucanie panom, że gardzą chłopami i nie chcą z nimi współpracować:

„Pon się boją we wsi ruchu, pon nos obśmiewują w duchu,

A jak my, to my się rwiemy ino do jakiej bijatyki (...)

A jak myślę, że panowie duza by już mogli mieć, ino oni nie chcom chcieć”

• uświadamianie inteligencji zagrożenia wynikającego z braku wyrażania chęci wspólnego działania:

„Panowie jakeście som, jeźli nie pójdziecie z nami, to my na was i z kosami”

• mimo poczucia świadomości swej siły wykazanie lekkomyślności i niedojrzałości w decydującej chwili, ważniejszy jest majątek niż idee, dla których chcieli walczyć:

„kupiłem se pawich piór, postawie se dwór”

• potępienie klasy przez Wyspiańskiego, ukazanie, iż w obecnych realiach nie jest możliwe odbudowanie Polski, nie powtórzy się historia, wydarzenie spod Racławic nie wystarczy, by chłop wziął broń i Polska była wolna.

B) Inne ( zdecydowanie różne od Wyspiańskiego ) spojrzenie na chłopa, który żyje w strasznej nędzy, warunkach wręcz ekstremalnych:

• zachowanie ludzi w sprawie powstania styczniowego, nie myślą o zmianie sytuacji narodowej, bardziej o zmianie sytuacji społecznej, swego położenia, prymitywizacja chłopa, któremu obce są wolnościowe ideały powstania ( „Rozdziobią nas kruki, wrony” )

„Tak bez wiedzy i woli, zemściwszy się za tylowieczne niewolnictwo, za szerzenie

ciemnoty, za wyzysk, za hańbę, za cierpienia ludu, szedł ku domowi z okrytą głową i z

modlitwą na ustach”.

• wypełnienie całego czasu ciężką pracą o zdobycie czegoś do zjedzenia:

- „Człek się nigdy obrobić nie obrobi, ino cięgiem jak ten wół w jarzmie”

- upodobnienie Gibałowej („Zmierzch”) do małpy - zatracenie społeczeństwa, zezwierzęcenie

• ekstremalne warunki powodują zanik uczuć:

- chorych, starych ludzi wynoszą na dwór by szybciej umarli ( „Przedwiośnie” )

- zatracenie instynktu macierzyńskiego, miłości i zrozumienia między małżonkami.

• brak pieniędzy jest często czynnikiem decydującym o życiu i śmierci ( Hymny Kasprowicza )

- ( XIX ) mężczyzna kiedyś najważniejszy we wsi umiera w domu z powodu braku pieniędzy na lekarstwa i lekarzy, którzy są dla bogaczy

- ( XXIX ) chłopiec uczy się w ciężkich warunkach, zdobywa wiedzę, wyjeżdża do miasta i tam umiera na suchoty, to co zarabiał wystarczyło tylko na edukację, z jedzenia często rezygnował

• chęć uświadomienia chłopom ich bierności trwania w takich warunkach ( Cezary z „Przedwiośnia” )

„Cóż za zwierzęce prowadzicie życie, chłopy silne i zdrowe. Jedni mają jadła tyle, że z

niego uczynili kult, obrzęd, nałóg, obyczaj jakiś i jakąś świętość, a drudzy po to tylko żyją,

żeby nie zdychać z głodu. Zbuntujcież się chłopy potężne przeciwko sobaczemu losowi”

chłopi jako klasa na razie niezdolna do działania, bez świadomości, nie mająca celu w życiu, zobojętniała na sytuację istniejącą poza ich chałupą, wioską.

2.

A) Inteligencja - klasą istniejącą w świadomości społeczeństwa jako stojąca na szczycie, wybrana na wodza i przywódcę, która poprowadzi innych, to ona ma wiedzę i zykształcenie, którym powinna się dzielić i uświadamiać innych:

• konsekwentny wizerunek polskiej wsi zakodowany przez inteligenta, wynikający z nadmiernego przywiązania do tradycji

„niech na całym świecie wojna, byle polska wieś

zaciszna, byle polska wieś spokojna”

• chęć pojednania z chłopami bardzo pozorna, brak wspólnego języka, płaszczyzny porozumienia, przepaść między klasami

„wyście sobie, a my sobie, każden sobie rzepką skrobie”

• chłopomania, powierzchowne zainteresowanie wsią, fascynacja strojem, wyglądem.

Chłop ze swoją kulturą jako obiekt do oglądania, w rzeczywistości brak znajomości ich

obyczajów

„Tak to czuję, tak to słyszę i ten spokój i tę ciszę

sady, strzechy, łąki, gaje, orki, żniwa, słoty, maje (...)

Patrzą w ten lud krasy, kolorowy, taki rześki, taki zdrowy, choćby szorstki, choć surowy”

• mają wielkie plany i ambicje, czują potrzebę zrealizowania ich, wewnętrzne poczucie

niewykorzystanej energii „Duch się w każdym poniewiera, że czasami duch zapiera, tak, by

gdzieś het gnało, gnało, do ogromnych, wielkich rzeczy (...) wielkie skrzydła porozwijać, a nie dać się mijać”.

• inteligencja zawsze uważała, że ma poczucie - misji stać na czele narodu, ale kiedy pojawia

się taka możliwość ( poprowadzenie chłopów do walki ) nie wywiązuje się w zadania,

zawodzi

„wy, a wy - co wy jesteście, wy się wynudzicie w mieście, to wam się do wsi zachciało, tu

was mało, tam was mało, a ot co z was pozostało, lalka, szopka, podłe maski, farbowany

fałsz, obrazki; kiedyś gdzieś tam tęgie pyski i do szabli i do miski; kiedyś gdzieś tam tęgie

dusze półwariackie animusze, kogoś zbawić, kogoś siekać, dziś nie ma na co czekać”.

B ) obraz inteligencji po odzyskaniu niepodległości, załamanie się nadziei ideowych i

politycznych związanych z tą klasą, zasługiwała na potępienie i najbardziej konserwatywne od niej odcięcie się:

• pozbawieni własnego zdania, poglądów, a gdy się już pojawią, nie potrafią ich

przeforsować, bo inteligent chciałby, pragnąłby, mógłby, gdyby”

• żyją w wiecznym strachu, lęku, boją się wychylić, bo jeszcze ktoś zauważy

• tylko jednostki maja świadomość „ że trzeba powziąć oddech szerszy”, wyrwać się z

rzeczywistości, która go przytłacza, ale kończy się to i tak tym, że „zostaje po nim smród

jak po tomiku wierszy”

• odpowiedź na pytanie, kto ja jestem jest bardzo gorzka „wszędzie spóźniony, wszędzie nie

pasujący”, ale jest to tylko jego wina, sam umieszcza się na pozycji przegranego

• konserwatyzm, tradycjonalizm przekonań, niedostrzeganie, że wszystko wokół się zmienia,

trwają przy swoich przekonaniach jeszcze z czasów młodości „idzie pod wiatr ten polski

święty z fortepianem Szopena”

• klasa mimo swojego wykształcenia i wiedzy w gruncie rzeczy do niczego się nie nadaje,

jest bezużyteczna; nie może stanowić wzoru, oparcia, jej zachowanie jest wręcz śmieszne i

dziecinne, boi się spojrzeć dalej niż czubek własnego nosa.

3. Ziemiaństwo - grupa żyjąca całkowicie w swoim świecie, w zbytkach i luksusie, nie

wykazująca żadnego zainteresowania innymi:

A ) Tczewscy przykładem ziemian posiadających kilka majątków, mieszkających w pałacu

• życie jak prawdziwie na nich przystało spędzają na polowaniach, balach, spacerach

• nie chcą i nie potrafią sami pracować, od wszystkiego mają ludzi, służbę

• myślą, że pieniądze decydują o wszystkim, o potędze na tym świecie, mimo ich nadmiaru

nie potrafią się zdobyć na pomoc dla potrzebujących

B ) mieszkańcy Nawłoci tworzą ze spożywania posiłków cały rytuał, jest to wręcz sens ich życia, w ciągu dnia nie ma przerw na jedzenie, ale przerwy od jedzenia; widoczny kontrast między ich obżarstwem a umierającymi z głodu chłopami

C ) szlachta wysadzona z siodła, zdeklasowana - po części winna swojej pozycji wynikającej ze złego gospodarowania, braku zaangażowania w swoje obowiązki ( Ziembiewiczowie ):

• nie posiadają pieniędzy, ale zakodowana duma nie pozwala im przyznać się do tego, nie

chcą pogodzić się z faktami, rzeczywistością

• żyją ponad stan, nie chcą być gorsi, wytykani palcami, utrzymują służbę, na którą ich nie

stać, posiadają np. osobnego chłopca do parzenia herbaty, nie mogą zapewnić wykształcenia synowi

• w wielu kwestiach stwarzają pozory, jak np. udawanie wzorowej rodziny „atmosfera w

Boleborzy przypominała zatęchły staw z rybami”

4. Mieszczaństwo, jako zbiorowisko odrażających postaci o zdeformowanej psychice:

A ) Dulska - typowym przykładem zepsucia i zakłamania:

• wykonywanie wszystkiego na pokaz, na zewnątrz, wszystko musi być w porządku „brudy

należy prać we własnym domu”

- w domu chodzi zaniedbana, brudna, nieuczesana, a na ulicy dba o ładny wygląd

- przekupuje służąca Hankę, żeby ludzie na mieście nie dowiedzieli się o skandalu, mezaliansie ze Zbyszkiem

- skąpstwo: oszczędność na najbardziej powszednich przedmiotach

- jako właścicielka kamienicy jest bezwzględna w postępowaniu, ludzie w kamienicy to

tylko źródło dochodu

- snobizm objawiający się m. in. w używaniu słów, których nie rozumie oraz brak gustu w

urządzeniu mieszkania

B ) przyznawanie się otwarcie do tego, że ma się świadomość zła, ale nie będzie się w to

angażować „ja ci wcale nie powiadam, że świat jest dobrze urządzony i, że każdy ma co ma.

Ja tylko nie chcę sama jedna cierpieć, że jest urządzony źle” ( p.Cecylia - „Granica” ):

- zamienia piwnice w kamienicy na mieszkania i wynajmuje ludziom (wilgoć, brud, ciemność),

najczęściej są to ludzie z nizin społecznych

- uodpornienie się na prośby o złagodzenie czynszu,

- odcięcie się od świata, dla niej przestrzenią życiową jest mieszkanie, w którym gromadzi

starocie ( mebla, sprzęty ) zastępujące jej towarzystwo ludzi

C ) przywiązanie do swoich rupieci „strasznych mieszkańców, strasznie mieszkających, w

strasznych mieszkaniach” zauważa również J. Tuwim, bo przecież są one „swoje,

wyłączne, zapracowane”

• ciasnota umysłowa, wszystko widzą oddzielnie, czytają gazety, ale są one dla nich

niestrawne

• jak ciasto biorą gazety w palce / i żują, żują na papkę pulchną / Aż papierowym wzdęte

zakalcem / wypchane głowy grubo im puchną.

• nadmiar wydarzeń ich przytłacza „warstwami rośnie brednia potworna/ I w dżungli

zdarzeń widmami płyną”; przyjmowanie, kodowanie informacji, brak zastanowienia nad

nimi, ich sensem

• życie przepełnione schematami, których kurczowo się trzymają, wszystkie dni są podobne i

kończą się „snem z mordą na piersi”

• nie mają jasno określonych poglądów, ich patriotyzm jest w opłakanym stanie „O Polsko i

Francjo, ty moja ojczyzno”, są gotowi świętować wszystkie rocznice - wynik zacofania i

nieuctwa

5. Proletariat jako warstwa, która nie może rządzić, gdyż nie posiada ziemi i bogactw, które

jedynie zapewniają posiadanie władzy:

• warunki, w jakich mieszkają robotnicy są wręcz nieludzkie - aleja chałup otoczona

śmietnikami, zbiorowisko istnych chlewów, domy zbite w kupę, przypominające

owczarnię, świeciły brudem, nagością sczerniałych cegieł, zaciekami wilgoci

• bardzo trudne warunki pracy, prawie ponadludzkie ( Ludzie bezdomni )

- kobiety w fabryce cygar wydają się jakby istoty bez jakichkolwiek uczuć, zwykłe

wytresowane małpy, które potrafią tylko wyuczone czynności, pracujące automatycznie

- górnicy za życia mieszkają w grobie jak pająki „czekając cierpliwie na chwilę, kiedy już

na zawsze wstąpią do ziemi, kiedy wejdą w jej zimne łono na „szychtę wieczną”

• zdrowie na pewno nie jest cechą tej klasy, jak wykazuje raport lekarki ( Przedwiośnie ) „w Warszawie 85 procent dzieci w wieku szkolnym ma początki suchot. Przeciętna długość życia robotnika wynosi 39 lat, przeciętna długość życia księdza 60 lat. W roku 1918 na 33000 wypadków śmierci w Warszawie 25000 było zmarłych na suchoty. Cała klasa

przeżarta jest nędzą i chorobami”

• masy robotnicze pozbawione są kultury, ich twórcze siły nie są wykorzystywane - zdolny i

ambitny Marian Chąśba próbuje wyrwać się z nizin, lubi się uczyć, zdaje maturę, pisze

artykuły, orientuje się w sytuacji politycznej, bierze udział w manifestacji i zostaje usunięty

z fabryki - musi wrócić do swojej klasy, bo z niej nie można się wyrwać

• panujące bezrobocie często prowadzi do demoralizacji, żeby zdobyć środki do życia ludzie

oszukują, uciekają się do przestępstw

• okazuje się, że „tutejsza klasa jest przeżarta nędzą i chorobami, jest w stanie zwyrodnienia,

czy na drodze do zwyrodnienia, jest pozbawiona kultury i żadnym sposobem ani prawem

„ta właśnie klasa nie może rwać się do roli odnowicielki społeczeństwa. Chory dotknięty

klęską braku kultury nie może przecież ani siebie, ani nikogo innego skutecznie leczyć

III. Poszukiwania idealnej grupy nie przynoszą rezultatów, okazuje się, że każda klasa jest

zepsuta, pełna wad, nie posiada umiejętności przewodzenia

• powtórzenie się historii, która raz już pokazała, że zjednoczenie jest konieczne do

wspólnego działania

„picie wino, idźcie spać,

my weźmiemy win puchary,

by je w szklany sztylet wlać”

Inteligencja nie chciała działać z ludem, przyniosło to klęskę powstania listopadowego

1. W Młodej Polsce powtarza się historia, społeczność zachowuje się tak, jakby nie mogła wyciągnąć wniosków.

„Społem to jest malowanka , społem to jest duma panka, społem to jest chłopskie w pysk”

2. Klasy społeczne są odrębnymi, zamkniętymi grupami, każda myśl tylko o swoim szczęściu, broni swoich interesów; ci, którzy żyją w zbytkach i luksusie nie chcą zmian, nie robią nic, by pomóc potrzebującym (chłopi, proletariat) - jedna klasa ciemięży drugą, przypomina model państwa, w którym panował system niewolniczy.

3. Czy rzeczywiście człowiek jest takim egoistą, który nie potrafi dostrzec, że jego otoczenie tworzy systemy i układy, które wykształciły się w czasach wręcz „pierwotnych”, gdy zaczynano dopiero szukać odpowiednich form istnienia społeczności jako całości ?

7 Dezintegracja osobowości w świecie form i stereotypów.

1.

Stereotypy istnieją od początku ludzkości. Uogólniając zachowania ludzkie, nie zastanawiamy się, czy jestesmy sprawiedliwi, czy nie wyrządzamy przypadkiem komuś krzywdy. Co sprzyja powstawaniu stereotypów:

- kategoryzacja

- niesprawdzenie informacji, przyjmowanie usłyszanych opinii

- lęk przed nieznanym

- chęć przynależności do jakiejś grupy, przejmowanie jej poglądów, utożsamianie się z nią

Świat stereotypów powoduje, że przyjmujemy różne formy. W dzisiejszych czasach wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie człowiek żyje w teatrze. Stojąc w garderobie ma do wyboru wiele masek. Którą z nich założy i wejdzie na scenę?

Postępująca dezintegracja osobowości jest niczym innym jak przybieraniem innej maski, przechodzeniem w kolejną formę.

Czy wreszczie my stwarzamy formę, czy ona nas stwarza? Wydaje się nam, że to my konstruujemy - złudzenie, w równej mierze jestśmy konstruaowani jak bohaterowie.

Problem dezintegracji osobowości podnoszą pisarze współcześni: Bruno Schulz, Witek Gombrowicz Ferdydurke, Tadek Różewicz Kartoteka, Sławomir Mrożek Tango.

2.

Obnażenie przez twórców funkcjonujących w społeczeństwie stereotypów

Stereotyp wobec narodu niemieckiego (Kartoteka Różewicza).

W pokoju bohatera pojawia się młoda Niemka. Nie czuje on do niej nienawiści, ale wydaje mu się, że powinien poinformować dziewczynę o tym, jak to ich ojcowie polowali w lesie na siebie nawzajem. Kiedy rozlegają się sowa niemieckiej komendy ptrzestraszony bohater staje na boaczność pod ścianą. Wskazuje to ciągłe postrzeganie Niemców jako hitlkerowców i zbrodniarzy wojennych.

Stereotypy określonych warstw społecznych.

Anachroniczny świat ziemiański w Ferdydurke, specyficzny dla polskiej tradycji. Ja i tak pan, tyś i tak cham Miętus nie może się zbratać z parobkiem. Granicy między ziemiaństwem i chłopami nie może przekroczyć żadna ze stron.

Cecha charakterystyczna dla ziemiaństwa - kult jedzenia (podobieństwa do Pana Tadeusz Mickiewicza i do Przedwiośnia Żeromskiego)

Stereotypy dotyczące ziemiaństwa

Straszni mieszkanie w strasznych mieszkaniach.

Zwracanie uwagi na charakterystyczne umeblowanie mieszkań i zachowanie się

Stereotyp inteligenta

Wyśmianie inteligencji w Tangu S. Mrożka (Stomil i Eleonora) Zburzyli konwencje, ale stali się zbyt przeintelektualizowani, są sztuczni w swych zachowaniach, zafascynowani prymitywną siłą, marginesem społecznym.

Antytradycjonizm.

Anarchizm.

Pozorna rewolucyjność.

Nonkonformizm.

Pusty, pozbawiony idei intelektualizm.

Życie dla nich to miła wegetacja.

Sztuka - eksperymentem.

Rezygnacja z odpowiedzialności za kształt świata.

Brak odpowiedzialności za własną rodzinę, społeczeństwo.

Belfer - uczniak (Ferdydurke). Model szkoły jako instytucji nie zmienił się, najtrudniej jest się wyzwolić z gęby szkolnej, indywidualność człowieka w szkole zostaje zatracona.

Temat ten podejmuje także Różewicz w Kartotece (scena egzaminu dojrzałości). Autor pokazuje bezsensowność ucznia sie w szkole, gdzie należy wkuć ogromną ilość encyklopedycznych informacji, do niczego niepotrzebnych. Czy matura ma być egzaminem dojrzałości, czy zaliczeniem Encyklopedi Powszechnej (PWN, w czterech tomach) jako lektury obowiązkowej ?

Wyśmianie stereotypów zachowań społecznych

Wychowanie młodego człowieka.

Ferdydurke Gombrowicza: Młodziakowie tworzą w swoim odczuciu model rodziny nowoczesnej, odrzucają konserwatyzm, staroświeckość, uważają się za bardzo liberalnych, tolerancyjnych, dochodzi do rozluźnienia więzów rodzinnych i zatracenia uczuć.

Tango S. Mrożka: Eleonora i Stomil wprowadzqają nowoczesność, Stomil eksperymentuje, a Eleonora jest wyznawczynią tych zasad. Cechuje ich całkowita utrata wartości i totalny liberalizm. Dochodzi do typowego dla każdej rodziny konfliktu pokoleń. Wydawałoby się, że jest to stereotypem, ale czy na pewno? Z reguły rodzice to konserwatyści, a dzieci buntują się, chcąc wprowadzenia czegoś nowego. Mrożek ukazuje sytuację odwrotną. Dzieci dążą do przywrócenia dawnego systemu wartości.

Odwrócony model miłości

Rodzicielskiej (Młodziakowie, Stomil i Eleonora).

Rodzice nie interesują się dziećmi, nie przekazują im żadnych wartości.

Pomiędzy kobietą, a mężczyzną

Ferdydurke: miłość Józia do Nowoczesnej. Pimko i Kopyrda w sypialni Ali. Porwanie Zosi - panny z dobrego domu - typowy motyw.

Nowoczesne małżeństwo Stomila i Eleonory

Stomil eksperymentuje by nie dostrzegać zdrad żony.

Motyw ślubu w Tangu

Aby przywrócić świat do porządku Artur decyduje się na ślub, gdyż jest to tradycja przynosząca szczęśliwy koniec zwaśnionym stronom. Do ślubu nie dochodzi, ponioeważ Artur uświadamia sobie, iz sama forma nie zmieni świata. Zaprzeczenie funkcjonującego dotychczas stereotypu.

Stereotyp człowieka silnego, który rozpycha się łokciami, chamstwem próbuje zdobyć świat.

Eden: Kto jest silny, ten może wszystko, może robic co mu się podoba (Tango Mrożka).

Rozpad osobowości

8 Koncepcja poety i poezji w poszczególnych epokach

ANTYK

Horacy - „Exegi Monumentum” - oznacza „stawiam sobie pomnik”.

- podejmuje temat nieśmiertelności poety i poezji,

- twórczość, poezja daje poecie sławę i nieśmiertelność,

- „non omnis moriar” (nie wszystek umrę) - zostanie po mnie sława i poezja. Według Horacego poeta ma dwoistą naturę poety: śmiertelną i nieśmiertelną np: „w odzie”, „Niezwykłe i potężne uniosą nas Skrzydła”, - mówi „poeta ze dwojej złożony natury” - słowa te wykorzystuje wielokrotnie J. Kochanowski

RENESANS

np: „Pieśń XXIV” Kochanowskiego: „Polecę precz, poeta ze dwojej złożony natury” - głosi wizję poety ptaka, istoty o dwoistej naturze, którego nikt nie rozumie,

ROMANTYZM

- Poeta wyniesiony ponad tłumy zwykłych ludzi na szczytach gór w pojedynku z Bogiem, mający misję do spełnienia

a) A. Mickiewicz - „Konrad Wallenrod” - Pieśń Halbana, Konrad samotny, którego nikt nie rozumie, występuje przeciwko Bogu (typowy mit poety romantycznego):

- poezja jest skarbcem pamiątek narodowych,

- poezja ma siłę zagrzewania do walki - poezja tyrtejska:

• poezja narodowa spełnia rolę mistrza, który uczy miłości ojczyzny, budzi i utrwala w ludziach uczucie patriotyzmu

• na wzór poezji tyrtejskiej rozpala w narodzie nienawiść do wroga i pragnienie walki o ojczyznę, mobilizuje ludzi do działania na rzecz kraju, nawet do poświęcenia siebie

• pieśń zawiera wzorce postępowania i zachowań, które mogą przejąć młodsze pokolenia

• poezja zawiera prawdę o dziejach narodu, przechowuje je i utrwala jego historię, przekazuje ją młodszym pokoleniom: „Pieśń Wajdeloty”

„Stoi na straży narodowego pamiątek kościoła”

„O wieści gminna, Ty arko przymierza,

Między dawnymi i młodszymi laty.

W tobie lud składa broń swego rycerza

Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty”

- A. Mickiewicz - „III cz. Dziadów” - „Wielka Improwizacja”

Poezja - moc twórcza prawdziwego mistrza sprawia, że nikt go nie rozumie, jest on samotny lecz za to obdarzony wielką siłą - tworzy (jak Bóg) i jest nieśmiertelny (też jak Bóg)

- Poeta może swoją pieśnią poruszyć serca i umysły społeczeństw, wezwać do buntu - nawet przeciw Bogu.

J. Słowacki

• Prolog „Kordian”

- trzy Osoby prezentują odrębne stanowiska w sprawie poezji, wizja mesjanizmu i poety Mesjasza, Osoba I wyobraża pogląd Mickiewicza - poezja mesjanizmu - poświęcenie wybitnej jednostki, jaką jest poeta, która to koncepcja przynosi w konsekwencji uspienie biernego narodu.

Osoba II - głosi poezję tyrtejską - sprzeczna wobec I teorii walczy, domaga się aktywnosci i czynu. Lecz i ta nie jest zwycięska. Osoba III - wyraża pogląd Słowackiego. jest to mit poezji jako „narodowej urny pamięci” która przechowa wartości narodu by wydobyć je i wykorzystać w odpowiedniej chwili

• „Grób Agamemnona” - poezja jako „lutnie Homera” - czarowna struna, której uzywać można do utrwalenia i rozsławienia czynów zwycięskich i chwalebnych. Koń poezji PEGAZ unosi poetę w poszukiwaniu wzorów. Poeta wrysowuje marzenie o Polsce idealnej, jednolitej, nagiej w swej doskonałości, ojczyzny, kórej naród się wskrzesił, opłacił śmiercią oczyszczenie grzechu. Jest to portret Polski idealnej, potzreba poezji tyrtejskiej, która sięgnie do wnętrz i pobudzi do czynu, rozgniewa, nawet uleczy.

• „Testament mój” - poezja jest siłą, która trwa, jest wieczną i ma moc przekształcenia ludzi małych, szarych, zwykłych w „aniołów” czyli w bohaterów. Koncepcję poezji łączącą horacjańskie „Non omnis moriar” z ideą koncepcji tyrtejskiej.

„Lecz zaklinam - niech żywi nie tracą nadziei

I przed narodem niosą oświaty kaganiec

A kiedy trzeba, na śmierć idą po kolei,

Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec.”

Wezwanie do bohaterstwa, do poświęcenia, wierzy Słowacki, że poezja będzie oddziaływać na przyszłe pokolenia.

• „Beniowski” - „Pieśń V” - wyznaczająca rolę poezji, poety, sługi , przewodnika ludu „chodzi mi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa”. Poezja musi wydobyć prawdę, uwypuklić, a nie uwięzić, poezja ma być prosta i zrozumiała, łączyć pokolenia, poeta czuje się spadkobiercą J. Kochanowskiego. „Język giętki” - to umiejętność żonglowania różnymi stylami i konwencjami, podporządkowywanie słowa, treści, to radość która wynika z tworzenia. Poezja musi dawać, być pożyteczna, poeta musi stać na czele ludu, prowadzić i nauczać. Poeta śpiewa „sam sobie” na siebie bierze „ciężar walki”, ucho ludzi jest mu zupełnie zbędne.

- „Nie-boska komedia” - Krasiński

Poezja może być przekleństwem lub błogosławieństwem. Poeta musi spełniać wielkie obowiązki - oto musi odznaczać się czystością moralną w życiu prywatnym, być istotą szlachetną, niewinną. Romantyczne ujęcie poezji wszechwładnej, siły nadprzyrodzonej stwarzającej lub niszczącej (Henryk - poeta fałszywy, Maria i Orcio - poeci prawdziwi, błogosławieni). Poezja jest wielkim dobrem, wynosi ponad tłumy, poeta jest sposobem na poznanie prawdy, życie poety i jego czyny nie mogą być w sprzeczności z tymi ideałami. Trudno o ideał człowieka godny nazwy poety.

- C.K. Norwid „Promethidion” - tu poeta zawarł swoje poglądy na temat artysty i sztuki. Głosi, że artysta jest rzemieślnikiem, musi szukać prawdy, pracowicie walczyć ze złem. Poezja jest „praktycznością”, polem walki o prawdę, spełnia więc cele użytkowe. „Nie miecz, nie tarcza bronią języka lecz arcydzieła”.

POZYTYWIZM

- nowa odmienna od romantycznej wizja poety i poezji. Poeta i pisarz pracować będą w służbie ludu, dla idei pomocy uciśnionym, by nieść oświatę i walczyć o pracę u podstaw. Widać to w poezji Adama Asnyka „Do młodych” - w wierszu tym nakazuje młodemu pokoleniu „nieść wiedzy pochodnię”,

- „Użyteczność, utylitaryzm opiera się na zasadzie moralnej, która wymaga, ażeby wszystkie czynności nasze zmierzały do jednego celu: do rozwoju i udoskonalania, a w rezultacie do uszczęśliwienia najprzód całego społeczeństwa, a następnie całej ludzkości. A jakże dopomóc może temu sztuka jeżeli zerwie z życiem, nauką, przemysłem, teoriami społecznymi, jeżeli zamknie się szczelnie w obrębie fantazji” - „Utylitaryzm w literaturze” - gazeta „Niwa”

„Artysta powinien przed wykonaniem swego dzieła powziąć cel jakiś społeczny, utwór jego powinien mieć tendencję, bez tendencji nie ma dobrego dzieła sztuki, są tylko mniej lub więcej pięknie wyrobione fatałaszki. - „Utylitaryzm w literaturze” Piotr Chmielowski

MŁODA POLSKA

- przypomina mit poety - ptaka, samotnego, wyizolowanego, ustaliła swoje oczekiwania wobec sztuki, kwintesencją tych zapatrywań stało się hasło „sztuka dla sztuki”

„Sztuka nie ma żadnego celu, jest celem sama w sobie, jest absolutyzmem, bo jest odbiciem absolutu duszy, sztuka stoi przed życiem, sztuka tendencyjna, sztuka pouczająca, sztuka rozrywka, sztuka patriotyzm, sztuka mająca jakiś cel moralny lub społeczny przestaje być sztuką, a staje się biblią pauperum. Artysta uważa, że sztuka dla ludu, to wstrętne i płaskie bandażowanie sztuki” - „Konfiter” Stanisław Przybyszewski

- K. Przerwa - Tetmajer - „Choć życie nic nie warte eviva l'arte”

- „Nie wierzę w nic” - silny motyw „exegi monumentum”, przekonanie o nieśmiertelności poety, którą dają mu jego słowa. Twórczość daje artyście wyższość nad narodem nędznych „filistrów” czy ich „królami bez ziemi”.

„Jedyną rzeczą wartą cokolwiek na ziemi jest sztuka”. Tetmajer propaguje waloryzację sztuki, uważając ją w ślad za filozofią Schopenhauera za jedyną z możliwości ucieczki od tego świata.

- Wyspiański - „Wyzwolenie” - Konrad krzyczy: „Poezjo precz!, Jesteś tyranem”, Konrad czyni poezję odpowiedzialną za świadomość narodu.

W „Weselu” - poezja była siłą, która powołała do istnienia szereg widm, a poeta słaby z manią rycerskiej wielkości nie sprostał zadaniu i wymaganiom chwili.

DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE

Nowa epoka - nowe spojrzenie na poezję i rolę poety.

„Zrzucam z ramion płaszcz Konrada” - A. Słonimski. Ponieważ starsze pokolenie wybudowało piedestały, to młode będzie bawić się w „zwalanie sztuki z piedestału”.

„Do krytyków”, „Prośba o piosenkę”, „Poezje” - Tuwim - Poeta ma wcisnąć się w tłum i z tej perspektywy ma tworzyć, bo takie jest miejsce poety.

„Manifest szalony” - K. Wierzyński - W utworze tym młodzieńczy, pełen energii poeta przeciwstawia się pojmowaniu sztuki jako sfery świętej.

„Precz z poezjami! Z duszą tromtadrata!

Niech żyją bzdurstwa, bujdy, banialuki!

Dosyć rozsądku! Wiwat trans wariata!

Życie jest wszystkim! Nie ma żadnej sztuki!”

- Julian Przyboś - ten poeta był zdania, że poezja jest rzemiosłem, a poeta pracownikiem w materiale słowa, rzemieślnikiem, który musi pracować nad dążeniem do maksymalnej skrótowości intelektualizmu. Po wojnie Przyboś występuje przeciw poezji turpistycznej i pomysłów, by brzydotę uczynić tematem poezji w słynnym wierszu „Oda do turpistów”

- Broniewski „Poezje” - utwór ten to głos w dyskusji o kształt poezji. Poezja wg. Broniewskiego ma być poezją rewolucyjną i poezją tyrtejską, czyli walczącą, przynajmniej do czasu kiedy na świecie będzie grasować zło i ciemność. Odrzuca typ poezji sentymentalnej, słodkiej, każe jej „przypiąć skrzydła do ramion”, być „werblem do marszu”, „bić pięścią” - bo jest przecież orężem walczących.

WOJNA I CZASY POWOJENNE

- K. K. Baczyński i T. Gajcy - poeci straceńcy, uczestnicy powstania warszawkiego, ofiary hitleryzmu. Wskrzesili mit poezji tyrtejskiej, typ romantycznego poety - żołnierza, poświęcającego swoje życie. Warto podkreślić, że poezja była dla nich też ucieczką od koszmaru świata, stosowali „Kolumbowie 20” zabieg „odrealnienia rzeczywistości”, gdyż nie mogli do końca pojąć i zaakceptować okropieństw wojny np. „Pokolenie” - K.K.Baczyński, „Do potomnego, Wczorajszemu” - T.Gajcy, „Zdjecie ciężaru”, „Żart patetyczny” - Tadeusz Różewicz.

T. Różewicz „Bez” - zwątpienie w rolę poezji, Bóg przestaje nam być potrzebny i sztuka także. We współczesnym świecie poezja traci na wartości „Nasze sieci są puste, słowa są puste, nie mają zdolności nazywania”

„Drze się miękko” - tu: poeta i poezja także tracą swoją rolę, wiersz staje się papierową papką „Zostało jeszcze trochę, zostały resztki języka” - całkowita niewiara w znaczenie poezji.

Poezja to „walka o oddech”, jest to protest przeciwko złu świata, braku porozumienia między ludźmi, okrucieństwa współczesności. Poezja to wyznacznik wartości i istota moralności człowieka, poeci muszą wziąć na siebie odpowiedzialność, bo tworzenie jest obowiązkiem, nie darem.

- S. Grochowiak - „Rozmowa o poezji”, „Ikar”

Głos Grochowiaka, to głos poety - turpisty. Protestuje przeciwko określeniu dziedziny tematów, choroba są prawdą o człowieku, poezja zaś „wynika z brodawek ogorka”, czyli z rzeczy zwykłych, nie z natchnienia, romantycznego mitu wzniosłości.

Cz. Miłosz - „W Warszawie”, „Campo di Fiori”, „Który skrzywdziłeś...”

Poeta rozważa problem roli poety we współczesnym świecie. Miłosz zauważa, że pragnął być poetą radosnym, lecz historia i rzeczywistość nie pozwalają na to. Poeta musi upamiętnić dzieje swojej epoki, być jej obiektywnym świadkiem, sumieniem, ocalić „prawdę i sprawiedliwość”, głosić przestrogę dla pokoleń, karę dla zbrodniarzy. „Nie bądź bezpieczny, poeta pamięta” - cytat z wiersza „Który skrzywdziłeś”.

„Ars poetica” - Poezja często odzwierciedla złożoność natury człowieka, a poeta pisze pod natchnieniem. Miłosz wręcz ironicznie przedstawia zadania poezji współczesnej, określa ją mianem bredzenia, dzieła z kliniki psychiatrycznej. Taka poezja nie pomaga człowiekowi znosić bólu i nieszczęścia. Miłosz dostrzega także pożytek płynący z poezji, bowiem uświadamia człowiekowi złożoność jego natury. W utworze „Wstęp do traktatu poetyckiego” pokazuje nam wyższość poezji nad prozą, mówi: „Więcej waży jedna strofa niż ciężar wielu pracowitych stronic”.

Z. Herbert „Dlaczego klasycy?” - Herbert odrzuca sztukę bez wartości, grzebanie się w duszy, cierpieniach jednego człowieka, opiewanie jego uczuć nie jest tematem godnym poezji. Herbert nie chce „małej, rozbitej duszy z wielkim żalem nad sobą”. Chce on sięgać do wielkich tragedii, wielkich uczuć.

9 Pokora i bunt jako dominujące postawy człowieka wobec Boga w poznanych utworach

M I T O L O G I A I B I B L I A

Literatura mitologiczna prezentuje bogów greckich, którzy są ogromnie podobni do ludzi, mają te same pragnienia, namiętności, rywalizują o względy Zeusa, zazdroszczą sobie, snują intrygi, dokonują zemsty, kochają i nienawidzą. Bogów greckich można przekupić, można wpłynąć na ich decyzje. Bogowie pod względem estetycznym nie przewyższają ludzi, nie ma pomiędzy nimi wielkiej różnicy - bogowie są tacy jak ludzie, a ludzie mogą być tacy jak bogowie.

Biblia w porównaniu z mitologią wyróżnia się swoim monoteizmem. Jest przede wszystkim świętą księgą społeczeństw chrześcijańskich, a także w pewnej swojej części - wyznawców judaizmu. Tym samym Biblia jest także źródłem kultury moralnej, prezentuje wzorce postępowania, kodeks dobra i zła. Całe Pismo Święte traktuje o Bogu, Narodzie Wybranym, wierze.

P O K O R A

Cechą charakterystyczną średniowiecza jest teocentryzm, który oznacza umieszczenie w centrum kultury, literatury, sztuki i filozofii Boga. Wszystkie dziedziny życia znajdowały się pod wpływem światopoglądu religijnego, więc motywy rozwijane w sztuce najczęściej nawiązywały do Biblii lub działalności kościelnej. Utwory te bezpośrednio wpływały na czytelnika, przedstawiając mu postacie godne naśladowania, bądź też potępienia, wskazywały konkretne wzorce i ideały.

Największym ideałem w średniowieczu był święty, a w pierwszych wiekach średniowiecza najlepiej było jak był to święty - asceta. Asceza pokazana jest w anonimowym utworze Legenda o św. Aleksym, jest to przykład hagiografii. Legenda ta przedstawia żywot świętego: od narodzin, przez małżeństwo ze ślubami czystości, ascezę i śmierć.

Bardzo popularna była filozofia świętego Augustyna, który propagował prymat wiary nad rozumem. Augustyn szczęście widział w medytacji, w poznaniu Boga i własnej duszy.

Nieco inna jest filozofia świętego Tomasza z Akwinu. Głosił harmonię, rozumny ład świata, strukturę stworzoną przez Boga, w której każdy element ma swoje miejsce (pojęcie drabiny bytów). Najważniejsze w tej filozofii jest przezwyciężenie, przełamanie dualizmu ciała i duszy.

Inną filozofię stworzył św. Franciszek. Głónymi założeniami jego filozofii były miłość, radość i ubóstwo. Miłość jest podstawą wiary, jest to miłość do każdej żywej istoty jako do brata i siostry - dlatego potępiał umartwianie cielesne. Głosił radość z faktu istnienia, z piękna świata, z pracy, ze zwykłych obowiązków. Życie św. Franciszka i jego towarzyszy poznano na podstawie anonimowego dzieła Kwiatki św. Franciszka.

Z kulturą religijną ściśle była zespolona kultura rycerska, dworska. W tych utworach motywem przewodnim nie jest gorliwa wiara, za to częściej mówi się w nich o przygodach i czynach walecznych rycerzy, o turniejach, walkach. Jednak tutaj też jest widoczny wszechobecny teocentryzm - Roland (Pieśń o Rolandzie) głosi hańbę dla pogan, prawo dla chrześcijan, a umierając ofiarowuje Bogu prawą rękawicę, chcąc pokazać przez to że jest wasalem Boga.

Miłość skierowana do Boga, jako jedyną prawdziwą miłość widzimy w utworze Sępa Szarzyńskiego O nietrwałej miłości rzeczy świata tego. Barok w budowaniu swojej wizji Boga powrócił do średniowiecza, nastąpił powrót do tamtych ideałów, filozofii.

Bóg nie odpowiedział dumnemu romantycznemu Konradowi (Dziady cz. IV), lecz odpowiedział skromnemu duchownemu, który nazywa siebie prochem i niczem - księdzu Piotrowi. Przeżywa on Widzenie - jest to mistyczne uniesienie, w efekcie ktorego dane jest księdzu ujrzeć dzieje Polski i jej przyszłość. Ksiądz widzi historię Polski ułożoną na wzór dziejów Jezusa - Polska Chrystusem narodów.

Hymn Smutno mi Boże (Słowackiego) jest monologiem skierowanym do Boga. Bóg milczy, a człowiek otwiera przed nim duszę.

Podobną konstrukcję ma Moja piosnka II Norwida, tutaj powtarzającym się fragmentem jest Tęskno mi, Panie.

Zygmunt Krasiński Nie-boska komedia Wymowa dramatu jest taka, że świat rozwija się przez przelew krwi i niszczenie starych form - dlatego też ludzie wszczynają rewolucję - lecz bez oparcia w Bogu nie może narodzić się postęp, najwyżej zło i kara. Stąd w zakończeniu Nie-boskiej komedii o ostatecznym wyniku walki decyduje interwencja Boska.

Pozytywizm to kolejna epoka ukierunkowana na poznanie zmysłowe, eksperymentalne, kult wiedzy, nauki. Takie hasła epoki jak ewolucjonizm czy determinizm nie zostawiają już miejsca na rozważania religijne.

Konopnicka (Rota) jest jedną z nielicznych twórców tego okresu, którzy przypominają przywiązanie Polaków do wiary, do Boga - każda strofa kończy się słowami Tak nam dopomóż Bóg!.

Bóg, honor i ojczyzna - te trzy wartości wyznaczały przez wieki życie każdego Polaka.

Andrzej Szczypiorski Początek Przedstawiony jest tu portret Boga dużo bardziej tolerancyjnego, niż ludzi. Ten sam jest Bóg żydów, chrześcijan - Ten, w którego wierzy siostra Weronika i Ten, w którego nie wierzy ateista Henryczek. To właśnie Henryczek wiedzie z Bogiem największe spory (w wychodku) i toczy rozmowy jak bohater romantyczny, oskarżając go o niesprawiedliwość. Dyskusyjna jest tu postawa siostry Weroniki, która ratuje żydowskie dzieci i uważa za swój obowiązek ochrzcić je. Stosunek niektórych postaci kształtuje się na zasadzie pokory, inne wykazują stanowczy bunt w stosunku do Boga.

Człowiek nie może być sam w chwili próby. Potrzebuje innych ludzi, a kiedy nie ma ich w pobliżu, odnajduje nagle obecność Boga.

Stwórca odwracał oczy ku innym galaktykom aby nie patrzeć na to, co zgotował nie tylko umiłowanemu ludowi, ale wszystkim ludziom na ziemi.

Albert Camus Dżuma. Ojciec Pannelaux przyjmuje najpierw postawę bierną, uważa że dżuma jest karą Boga za grzechy mieszkańców. Później jego postawa zmienia się i ojciec zaczyna walczyć z dżumą - Trzeba tylko iść naprzód w ciemnościach, trochę na oślep, próbować czynić dobrze. Jednak zawsze odnosi się do Boga z pokorą.

Różewicz Bez, (Wygaśnięcie absolutu...) Człowiek współczesny stracił wiarę, Bóg nie jest już mu potrzebny, zapomina się o nim. Konsekwencje odejścia od Boga: marnieje religia, sztuka, poezja, język, zdolność przeżywania i wyrażania uczuć. Teksty poetyckie tracą zdolność nazywania uczuć, stanów.

Miłosz Piosenka o końcu świata - Każdy ma swój prywatny koniec świata, jest to moment jego śmierci.

Oeconomia divina Bez Boga świat byłby chaosem, nie miałby żadnych wartości. Ludzie grzechem prowokują Boga, chcą jego uaktywnienia się.

Wiara Podmiot akceptuje, aprobuje wszystko, co jest na świecie, ponieważ wszystko jest dziełem Boga. Powinniśmy zaakceptować nie tylko to co jest nam wygodne, ale także to co sprawia nam ból, ponieważ to też jest konieczne, cierpienie nadaje sens życiu.

Nadzieja Akceptacja świata jest bramą wstępu do nadzieji, ogród gdzie wejść nie można, ale jest na pewno.

Herbert Przesłanie pana Cogito Większość haseł głoszonych przez pana Cogito kojarzy się z ideami głoszonymi przez różne religie: nie bądź obojętny, okazuj sprzeciw przeciwko czyjeś krzywdzie, nie popadaj w zarozumiałość, strzeż się oschłości serca. Podmiot zaleca stosowanie się do podanych przez siebie zasad, zastrzegając jednak, że za to można być ukaranym niezrozumieniem, banicją, śmiercią.

X. Twardowski. Twórczość księdza Jana Twardowskiego należy do poezji o tematyce religijnej propagującej model wiary franciszkańskiej, radosnej, bliskiej człowiekowi. Poeta przyjmuje dogmaty wiary bez surowości nakazów i zakazów, bez lęku, głosząc że ma ona być pomocą i oparciem człowieka.

Bóg u księdza Twardowskiego to Bóg z ludzką twarzą, Boże, po stokroć święty, mocny i... uśmiechnięty (Suplikacje) przyjaciel, rozumiejący i kochający człowieka, bliski mu, opiekun, nie sędzia.

Wiara - to radość życia i uśmiech, źródło szczęścia i umiejętność kochania świata z prostotą i szczerością, zwierzę swój sekret, że ja, ksiądz, wierzę Panu Bogu jak dziecko (Wyjaśnienie), Wierzyć, to znaczy nawet się nie pytać, jak długo mamy iść po ciemku (Jakby go nie było).

Znany jest ksiądz Twardowski z dowcipnych aforyzmów (rysowałem diabła bez rogów - bo samiczka - Dzieciństwo wiary) i licznych sentencji (spieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą; nigdy nie wiadomo, mówiąc o miłości, czy pierwsza jest ostatnią, czy ostatnia pierwszą - Śpieszmy się), zaś ostrze jego krytyki nigdy nie tępi ludzkich błędów, lecz raczej traktowanie religii i Boga z fałszywą pobożnością, dostosowywanie jej do własnych potrzeb - nie posypujcie cukrem religii, nie wycierajcie jej gumą (Nie).

Ściśle z ideologią chrześcijańską związana jest poezja Karola Wojtyły (papieża Jana Pawła II), głownie są to teksty wielbiące Boga, wysławiające Jego chwałę.

Uwielbiam cię, siano wonne, któreś tuliło w sobie Dziecinę bosą (...)

Uwielbiam cię, drzewo surowe, boś kryło Jego barki w krwawych okiściach

Wojciech Bąk (1907-61) Droga krzyżowa to własna interpretacja poety Męki Pańskiej. Podmiot mówi o sobie jako o jednym z oskarżycieli Chrystusa - To ja byłem Twym sędzią! To ja w tłumie stałem i wołałem "Ukrzyżuj!". Bąk, przy opisie Męki, nawiązuje do nauki Kościoła:

Grób zawaliłem skałą. Postawiłem straż,

Byś nie mógł powstać więcej z kamiennego grobu -

A ty wciąż zmartwychwstajesz - i wysoki trwasz -

A ja Cię znów krzyżuję. I Ty wstajesz znowu.

(...) Ty, któryś był i jest, i będziesz.

B U N T

Stosunek człowieka do Boga zależy od wyznawanej religii. W renesansie, poprzez reformacje, nastąpiło odejście od teocentrycznej wizji świata, dokonał się rozłam Kościoła na kilka religii. Marcin Luter był twórcą nowego podejścia do Biblii - głosił , że można ją interpretować indywidualnie. Kalwin natomiast wierzyli, że los człowieka jest określony już od czasu jego urodzin, człowiekowi jest przeznaczone piekło lub niebo. Nauka ta propaguje ideę pracy i gromadzenia dóbr. Innymi odłamami w Kościele są anglikanie, czy też arianie.

Tak rozpadł się średniowieczny światowy teocentryzm.

Jan Kochanowski w utworze O żywocie ludzkim zwraca się do Boga, którego określa mianem Wiecznej myśli. Kochanowski po stracie ukochanej córki całkowicie pogrążył się w rozpaczy. Przestał wierzyć w miłość płynącą od Boga. Teraz widzi Boga surowo karzącego, niedostępnego myśli ludzkiej.

Utwór Czego chcesz od nas, Panie jest manifestem renesansowego optymizmu. Postawa poety wobec życia, wobec Boga zmienia się. Wiąże się to z poczuciem stałości, logicznego uporządkowania i kierowania przez Boską opatrzność, wolę, wolność. Boga traktuje jako przyjaciela i źródło oparcia. Wiara jest ukojeniem bólu, pomocą w nieszczęściu (Treny od XI)

Konieczność pogodzenia się z wolą Boga, Boga kierującego naszym życiem widzimy jeszcze w utworach O żywocie ludzkim, Miło szaleć..., Nie porzucaj nadzieję . Jest to wizja Bóga dobrego, kochającego, upersonifikowany, Deus ridens - Bóg śmiejący się, Deus faber - Bóg artysta.

Kolejny bunt w literaturze skierowany przeciwko Bogu to Wielka Improwizaca (Dziady cz. III). Konrad nie może pojąć niesprawiedliwości Boskich wyroków wobec Polski. Natchniony, owładnięty "duchem" tworzenia kieruje gorące słowa ku Bogu. Cała improwizacja to pojedynek z Bogiem. W szaleńczym uniesieniu Konrad bliski jest bluźnierstwu - milczenie Boga potęguje jego gniew - grozi Bogu i prawie nazywa go carem..., lecz to słowo dopowiada diabeł. Oskarża Boga, że nie jest Miłością, ale tylko Mądrością.

Hymny Kasprowicza. Są wyrazem buntu przeciwko Bogu. Kasprowicz rozpatruje pojęcie dobra i zła, i pyta: kto stworzył zło? Odpowiedź kieruje ku Bogu:

Nic, co się stało pod sklepieniem niebiosów,

Bez Twej woli się nie stało!

Kyrie elejson!

O źródło zdrady! Kyrie elejson!

przyczyno grzechu ! (Dies irae)

Przypomina się manicheizm - koncepcja, wg której Dobro i Zło są równorzędnymi siłami stwarzającymi wszechświat, istnieją konflikcie, ale obie są konieczne. Lecz - jeśli zło jest częścią Boga, to nie jest On doskonały, a jeśli jest wrogą, równorzędną siłą - to Bóg nie jest najmocniejszy i wszechmogący! Był to jednak pewien etap w twórczości poety.

Kolejna faza twórczości cechowana jest przez postawę franciszkańską. Z buntownika występującego przeciw Bogu, zacznie wyznawać i głosić filozofię św. Franciszka. Ten etap, przynoszący pogodzenie się z Bogiem, uwielbienie piękna przyrody, widoczny jest w Hymnie św. Franciszka z Asyżu, O miłości wroga czy w tomie wierszy pt. Księga ubogich.

Zło, nazwał Kasprowicz, rezultatem sprzeniewierzenia się człowieka Bogu, cierpienie - koniecznym warunkiem zrozumienia szczęścia.

Najlepszym dowodem tej przemiany jest wiersz Przeprosiny Boga. Utwór jest opowieścią o staruszkach, którzy żyli w zgodzie z Bogiem, grywali z nim w karty, chodzili do karczmy, aż pewien uczony zarzucił im, że pospolitują Boga. Przerażeni staruszkowie są pewni, że Bóg ich opuścił. Lecz Bóg sam ich odnajduje i uświadamia, że uczony nie miał racji. Staruszkowie przepraszają Go teraz za przypuszczenie, że On mógłby ich opuścić. Poeta chciał w ten sposób wyrazić myśl, że Bóg rozumie każdego człowieka i jest mu bliski, a on powinien sam do Niego dojść i powinien okazywać wiarę w taki sposób, który jest szczery i prawdziwy.

Leśmian. Dusiołek. Dusiołek to uosobienie zmory sennej, lęków i obaw, które opadają na człowieka. Oto chłop przysnął sobie pod drzewkiem i napadł go taki Dusiołek, i tak dusił, aż coś warkło w chłopie. Po przebudzeniu chłop na wzór mickiewiczowskiego Konrada i Kasprowskich hymnów występuje do Boga z pretensjami. Nie dość ci, żeś potworzył, mnie, szkapę i wołka, jeszcze musiał takiego zmajstrować dusiołka. Podmiot oskarża Boga za zło i ciężar psychiczny człowieka, bo je potworzył.

Trupięgi. Człowiek buntujący się przeciwko Bogu.

Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem Utwór między innymi przekazuje myśl, że to Bóg zsyła chorobę, bo decyduje o życiu lub śmierci.

10 „Romantyczne i współczesne myślenie o wolności. Rozważ problem na wybranych utworach literackich”

I. W czasach zagrożenia lub utraty suwerenności państwa poeci podejmują walkę o uzyskanie wolności i ocalenie wartości narodowych. Literatura wówczas nacechowana jest patriotyzmem, walką o wolność za wszelką cenę - nawet za cenę życia. Literatura ta zajmuje się aktualnymi tematami z życia, a twórcy otrzymują nową rolę polegającą na nawoływaniu do walki i mobilizacji całego narodu. Temat wolności widoczny jest w wielu utworach, często też stawiany jest jako nadrzędny cel życia. Ojczyzna pojmowana jest nie tylko w kategoriach obywatelskiej służby ale także w kategoriach uczuciowych i emocjonalnych. Zarówno w romantyzmie jak i we współczesności poruszane są tematy narodowo wyzwoleńcze, będące odpowiedzią na utratę niepodległości w 1795r., kiedy to Polska zniknęła z map Europy i żyła jedynie w sercach i umysłach Polaków. Mówią o tym słowa dzisiejszego hymnu narodowego: „Jeszcze Polska nie umarła póki my żyjemy”. Także we współczesności suwerenność Polski została zachwiana przez co w literaturze obydwu epok dostrzegane jest podobieństwo.

II. Romantyczne i współczesne myślenie o wolności.

1. Romantyzm epoką dążeń niepodległościowych:

a) myślenie o wolności u wielu poetów łączyło się z tęsknotą za krajem ojczystym, w którym nie było im dane żyć i tworzyć:

- „Sonety krymskie” odzwierciedleniem uczuć samotnego podróżnika, który musiał opuścić ojczyznę i zniechęcony do życia i świata znalazł się na obcej ziemi.

- „Jedna już tylko jest kraina taka,

W której jest trochę szczęścia dla Polaka

Kraj lat dziecinnych. On zawsze zostanie

Święty i czysty jak pierwsze kochanie”.

Tak mówi o swej ojczyźnie Adam Mickiewicz w wielkiej epopei narodowej „Panu Tadeuszu”. W inwokacji tego utworu nawiązuje do uczucia jakie wywołała w nim utrata ojczyzny.

- utrata ojczyzny i świadomość niedoli emigranta oraz brak nadziei na powrót do kraju tematem „Hymnu” Juliusza Słowackiego „Smutno mi Boże”:

„Żem prawie nie znał rodzinnego domu,

Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi

Przy blaskach gromu,

Że nie wiem, gdzie się w mogiłę położę,

Smutno mi Boże”.

b) Konieczność działania w imię wyższych celów gdyż:

„ten szczęśliwy, kto padł wśród zawodu. Jeżeli poległym ciałem dał innym szczebel do sławy grodu”. Preferencja postawy aktywnej.

c) Czynny udział Konrada Wallenroda w walce o wolność będącej miernikiem szczęścia: „Szczęścia w domu nie zaznał bo go nie było w ojczyźnie”.

d) Romantyczne myślenie o wolności często łączyło się z mesjanizmem - poglądem historiozoficznym przypisujący jednostkom lub narodom szczególne posłannictwo wobec ludzkości na wzór losów Chrystusa - Mesjasza. Mesjanizm w widzeniu księdza Piotra.

W „Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego” zawarte zostało mesjanistyczna postawa, iż naród polski wywiedzie narody europejskie z niewoli spełniając analogiczną rolę jak Chrystus w stosunku do narodu żydowskiego. Księgi kończą się litaniem do Boga o wojnę powszechną za wolność ludów.

e) Podporządkowanie wszystkich sfer życia Konrada z „Dziadów cz.III” oraz tytułowego

bohatera „Kordiana” Juliusza Słowackiego dążeniom do uzyskania wolności. Słowacki neguje jednakże postawę takich bohaterów a przede wszystkim ich samotność w działaniu.

f) Jacek Soplica nowym typem bohatera romantycznego, który dowodzi, że jedynym skutecznym sposobem walki o wolność jest walka całego narodu.

g) Klęska powstania styczniowego wywołuje w poetach postawę rezygnacji i niewiarę w sens działania na podstawie utworu: „Polały się łzy” Mickiewicza.

h) Uważając, iż powstania narodowe są niepotrzebne, Krasiński negował ideę walki zbrojnej o wyzwolenie narodu. Zalecał on cierpliwe czekanie w cierpieniu, doskonalenie moralne narodu do czasu, aż Bóg sam obdaruje Polaków wolnością.

2. Temat wolności w literaturze wojennej:

a) Podobne zdanie na temat zrywów narodowo-wyzwoleńczych miał współczesny poeta Jastrun uważający, że walka o niepodległość jest bezcelowa. Bohaterowie zostaną zapomniani, a na pierwszy plan wysunie się tragedia jednostki i problemy indywidualne.

b) „Nie wiedząc czy my karty Iliady

Rzeźbione ogniem w błyszczącym złocie,

Czy nam postawią z litości chociaż,

Nad grobem krzyż?”

To nurtujące pytanie o pamięć przyszłych pokoleń oraz problem utraty wolności w najpiękniejszych chwilach życia pokolenia Kolumbów - młodości, porusza Baczyński w wierszu „Pokolenie”. Młode pokolenie doświadczając wciąż okrucieństw wojny przestało wierzyć w litość, miłość, sumienie.

c) Strach, obawa, realia stłoczenia i zastraszenia spowodowały powstanie nowego bohatera, który toczył w sobie walkę pomiędzy przeszłością a próbą odnalezienia siebie w nowych powojennych realiach. Musi on dokonać wyboru, który często stawiali sobie także bohaterowie romantyczni. Dramat Maćka Chełmickiego i jego pokolenia w „Popiele i diamencie” Jerzego Andrzejewskiego wynika z tego, że inne znaczenie miały ideały w czasie wojny, a inne w okresie pokoju. Wymagały one dewaluacji a nawet całkowitego odrzucenia. Wątpliwości pokolenia powojennego dotyczące przyszłości zawarte w motcie:

„Coraz to z ciebie jako z drzazgi smolnej

Wokoło lecą szmaty zapalone,

Gorejąc nie wiesz czy stawasz się wolny

Czy to co twoje ma być zatracone?

Czy popiół tylko zostanie i zamęt,

Co idzie w przepaść z burzą?

Czy zostanie na dnie popiołu gwieździsty dyjament,

Wiekuistego zwycięstwa zaranie”

rozwiewa Andrzejewski w samym tytule powieści. Życie i wolność to popiół czyli przemijanie, pamięć, zgliszcza, bezsensowność ludzkich usiłować, dążeń. Diament - natomiast - wyższe wartości, trwałość, wiara w lepszą przyszłość.

III. Jak współcześnie odbierane są romantyczne zrywy?

W okresie drugiej wojny światowej w literaturze polskiej uwidacznia się charakterystyczny zwrot do światopoglądu romantycznego. Wzór osobowy bohatera romantycznego, wzór patriotyczny staje się znów aktualny. Przykładem bohatera, który ma wiele cech wspólnych z bohaterami romantycznymi jest właśnie Maciek Chełmicki. Romantyczne zrywy ponownie pojawiają się w literaturze współczesnej. Nadal aktualna jest postawa Konrada Wallenroda, który działał na drodze podstępu i zdrady. Dla współczesnych Mickiewiczowi czytelników była to postać bardzo kontrowersyjna. Dziś postać głównego bohatera jest dla nas wzorem prawdziwego patriotyzmu. Postępowanie Konrada wydaje się oczywiste nam, ludziom współczesnym, mimo że nie było tak jednoznacznie słuszne ani dla Wallenroda - średniowiecznego rycerza, ani nawet dla romantycznego poety. Konrad to jedna z najpiękniejszych postaci w literaturze, jest to człowiek szlachetny, zmuszony kroczyć drogą zdrady i zbrodni w imię wartości najwyższej - w imię wolności.

11 Uzasadnij, że słowa St. Żeromskiego „jestem towarzyszem tych, którzy cierpią, walczą, dążą do wolności” były myślą przewodnią jego utworów.

Żeromski był twórcą, który bardzo zaangażował się w sprawy kraju. Interesowało go to, co się działo na terenach Polski, był sumieniem narodu prowadząc go i wskazując mu drogę. W swoich opowiadaniach, powieściach często komentował aktualne wydarzenia. Był on twórcą młodopolskim, lecz poglądami związany był z pozytywizmem. Kontynuował pozytywistyczne idee takie jak praca u podstaw czy praca organiczna. Większość jego utworów miała charakter moralizatorski, dydaktyczny. Jego bohaterem przeważnie był społecznik, którego głównym celem była pomoc biedniejszym, bardziej potrzebującym. Żeromski popierał ludzi zaangażowanych, dążących do wolności, rozwoju i poprawy warunków życia najbiedniejszych. Społeczeństwem, które nie było w stanie zorganizować się, walczyć i dokonywać zmian Żeromski próbował odpowiednio pokierować. W swoich utworach takich jak „Wierna rzeka”, „Rozdziobią nas kruki, wrony ...”, „Echa leśne”, poruszał temat walki narodowowyzwoleńczej, nawiązywał do powstania styczniowego. W utworze „Rozdziobią nas kruki, wrony..” Żeromski pochwala dążenie do wolności. Ukazuje uczestnika powstania, człowieka walczącego, mimo że inni już się poddali, zrezygnowali, a powstanie upadło. Szymon Winrych, chociaż ma świadomość braku szans na zwycięstwo, zdaje sobie sprawę z upadku powstania, to jednak nie poddaje się, do końca walczy; jest wierny swoim postanowieniom. Ginie, a chłop, który znajduje jego zwłoki, ograbia je i wrzuca do dołu na kartofle. Chłop nie traktuje go jak bohatera, człowieka poświęcającego się dla narodu, ale jako możliwość wzbogacenia się. Czyny powstańca skazane są na zapomnienie, pozbawiony zostaje nawet mogiły. Żeromski przedstawia bohatera poświęcającego się dla ojczyzny, ale jednocześnie pokazuje brak zaangażowania chłopów do powstania, brak współpracy panów z chłopami. Jest towarzyszem tych, którzy działają, nie poddają się. Żeromski wyraża swoje uznanie nie tylko dla tych, którzy walczą w obronie ojczyzny, ale także dla tych, którzy walczą o zmiany, poprawę sytuacji społeczeństwa. W „Przedwiośniu” pokazuje bierność wszystkich klas: ziemiaństwa, chłopów, robotników, którzy nie dążą do zmian, nie działają, nie biorą udziału w życiu kraju. Główny bohater, Cezary Baryka, uświadamia, że klasy bierne mają się zbuntować, zwraca się do chłopów: „Cóż za zwierzęce pędzicie życie, chłopy silne i zdrowe. jedni mają jadła tyle, że z niego urządzili kult, obrząd, nałóg, obyczaj jakiś i jakąś świętość, a drudzy po to tylko żyją, żeby nie zdychać z głodu, zbuntujcie się chłopy potężne przeciwko sobaczemu losowi.” Cezary uświadamia, że klasa robotnicza także nie jest zdolna do odbudowy kraju. „Jeżeli tutejsza klasa robotnicza przeżarta jest nędzą i chorobami, jeżeli ta klasa jest w stanie zwyrodnienia (...), jeżeli ta klasa jest pozbawiona kultury, to jakimże sposobem i prawem ta właśnie klasa może rwać się do roli odrodzicielki tutejszego społeczeństwa!”. Żadna z grup nie może kierować krajem, poprowadzić. Cezary jest niezadowolony z rządów, zarzuca m. in. brak reformy rolnej, nędzę w kraju, złe położenie najbiedniejszych, prześladowanie mniejszości narodowych „Polsce trzeba na gwałt wielkiej idei. Niech to będzie reforma rolna, stworzenie nowych przemysłów, jakikolwiek czyn wielki, którym ludzie mogliby oddychać jak powietrzem.” W końcowej scenie Cezary idzie na czele pochodu robotników zorganizowanego przez komunistów. Żeromski nie zachęca do rewolucji. Ostrzega, że jeżeli Polacy nie znajdą jakiejś idei to młodzi przystąpią do komunistów. Żeromski utożsamia się z tymi, którzy zauważają potrzebę zmiany, z tymi, którzy są gotowi do walki, działania, nie bacząc na swoje prywatne sprawy. Żeromski jest także towarzyszem ludzi cierpiących, pragnie zmiany sytuacji najbiedniejszych. W opowiadaniu „Zmierzch” występuje motyw nieludzkiego wyzysku jednych ludzi przez drugich. Ukazuje parę ubogich wieśniaków zmuszonych do cięzkiej pracy przy wywózce torfu. Gibałowie, aby zarobić na swą nędzną egzystencję, muszą pracować za marne pieniądze od świtu do zmroku. Przedstawione są także cierpienia psychiczne matki, która zmuszaona do całodziennej pracy nie może zająć się zostawionym w chałupie dzieckiem. Cięzka praca prowadzi do zatracenia człowieczeństwa, zezwierzęcenia, upodlenia, praca nawet zabija instynkt macierzyński. „Przedwiośnie”, „Ludzie bezdomni” i opowiadanie „Zmierzch” podkreślają trudną sytuację biedniejszych warstw, niesprawiedliwość. Żeromski uświadamia czytelnikom, że najwyższy czas na zmiany, na ulepszenie życia. Często bohaterami jego utworów są ludzie, którzy dążą do poprawy doli najbiedniejszych. Sensem ich życia jest praca dla biednych klas i niesienie im pomocy. Wymaga ona jednak wiele wysiłków, wyrzeczeń i cierpień. Takim właśnie typem człowieka jest Piotr Cedzyna z noweli „Doktor Piotr”. Żeromski pokazuje tu człowieka, który nie może się pogodzić z myślą, że jego wiedza i wykształcenie zostało zdobyte kosztem innych ludzi - robotników, którym jego ojciec odebrał część zarobków aby móc opłacić naukę syna. Piotr czuje się niewolnikiem tych pieniędzy, jest idealistą, człowiekiem uczciwym, nie pojmuje jednak jak mógłby żyć ze świadomością tego, że całe jego życie, kariera będzie opierać się na cudzych pieniądzach. Postanawia zwrócić te pieniądze. W tym celu musi pojechać do Anglii, aby tam pracować i stopniowo spłacić swój dług. Staje się to kosztem szczęścia osobistego i rozstania z ojcem. Cechuje go postawa heroizmu. Doktor Piotr ma poparcie Żeromskiego. Postawa taka jest przez niego chwalona i jest realizowana w „Ludziach bezdomnych”, gdzie główny bohater, doktor Judym, także jest idealistą, który poświęca swoje życie dla klas niższych. Wie, że jest to grupa społeczna najbardziej potrzebująca i najbardziej zaniedbana. Tak jak Stasia Bozowska z „Siłaczki”, która walczy o poprawę szkolnictwa chłopów, pracuje nad „Fizyką dla ludzi”, skupia na tym wszystkie swoje siły, tak i Judym traktuje swoją pracę jako powołanie, stara się stworzyć chłopom z Cisów lepsze warunki do życia. Obydwoje poświęcają swoje życie dla innych, całkowicie rezygnują ze szczęścia osobistego, Judym stawia jako swój obowiązek, króry winien jest światu: „Otrzymałem wzystko co potrzeba ... muszę oddać to, com wziął. Ten dług przeklęty... nie mogę mieć ani ojca, ani matki; ani żony, ani jednej rzeczy, którą bym przycisnął do serca z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę wyrzec się szczęścia. Muszę być sam jeden, żeby obok mnie nikt nie był, nikt mnie nie trzymał”. Przykłady te pokazują, że młody idealista poświęcający się dla idei był ulubioną postacią Żeromskiego, a krytykował ludzi, którzy tak jak Paweł Obarecki z „Siłaczki”, rezygnują ze swoich ideałów, podporządkowują się sytuacji, w której się znaleźli i ludziom, którzy ich otaczają.

Przykłady z twórczości Żeromskiego dowodzą, że wzorową postacią dla niego był człowiek nastawiony na dawanie z siebie wszystkiego, co najwartościowsze, który pozostawał wierny swoim przekonaniom. Żeromski zalecał taką postawę, pełną poświęcenia w celu odbudowy narodu, społeczeństwa.

„Byłem zawsze jak dobosz, który biegnie obok spracowanego szeregu, znany takt wybijając pałkami”. Żeromski niby niezauważony, ale kroczy obok społeczeństwa, próbuje wskazać właściwą drogę.

SPIS TREŚCI

1 „Idziesz przez świat i życiu nadajesz kształt przez swoje czyny”.

Rozwiń myśl Stanisława Wyspiańskiego w świetle

znanych ci utworów XIX i XX w.

33

6

33

---