Rozbicie dzielnicowe (1138-1320)

Po śmierci Bolesława Krzywoustego pierwszym princepsem został Władysław II (1138-46). Prowadził on w latach 1141-46 walkę z juniorami, w wyniku której pokonany musiał zbiec z kraju i . umarł na wygnaniu (1159). Po jego wypędzeniu rządy objął Bolesław IV Kędzierzawy (1146-73). Za jego panowania na Polskę wyprawił się cesarz Fryderyk I Barbarossa, do którego o pomoc w odzyskaniu tronu zwrócił się Władysław II. W 1157 r. Bolesław IV zmuszony został złożyć pod Krzyszkowem Fryderykowi hołd lenny, zaś w latach 1163-73 zwrócił synom Władysława II - Bolesławowi Wysokiemu i Mieszkowi Plątonogiemu - dzielnice śląskie. Bolesław wspierał niemiecką krucjatę przeciw Słowianom połabskim, sam podjął też w 1166 r. wyprawę przeciwko Prusom, w trakcie której zginął jego brat Henryk Sandomierski.

Kolejnym princepsem był Mieszko III Stary (1173-77). Podejmowane przez niego próby odbudowy autorytetu monarszego wywołały w 1177 r. bunt możnowładców. Książę musiał uchodzić do Wielkopolski, swojej dzielnicy dziedzicznej, gdzie wystąpił przeciwko niemu jego syn Odon.

Po wypędzeniu z Krakowa Mieszka Starego, władzę objął Kazimierz II Sprawiedliwy (1177-94). Powołanie go na stolec dzielnicy senioralnej stanowiło złamanie zasady senioratu. Na zjeździe książąt i dostojników kościelnych w Łęczycy w 1180 r. Kazimierz zrzekł się praw do nieruchomości po zmarłych biskupach i opatach (ius spolii). Książę ten prowadził aktywną politykę wobec Rusi [XLIII 81] i Jaćwingów. W 1191 r. złamał bunt możnych krakowskich, którzy otworzyli Kraków przed Mieszkiem III.

W latach 1194-98 na tronie krakowskim zasiadał Leszek Biały, syn Kazimierza II. Po jego śmierci w 1198 r. Mieszko Stary po raz trzeci opanował Kraków i po raz trzeci nie udało mu się tam utrzymać. Czwartą i ostatnią próbę zajęcia stolicy podjął on w 1202 r. Wraz z jego śmiercią upadła zasada senioratu. W Krakowie przejściowo panował syn Mieszka III, Władysław Laskonogi, zaś później na tron powrócił Leszek Biały (1202-27). Książę ten zabiegał o poparcie Kościoła, obdarzając go przywilejami i uwalniając tym samym od zależności od państwa. Sam także oddał się pod opiekę papieża (1207). Kontynuuje aktywną politykę wobec Rusi; wraz ze swym bratem Konradem księciem mazowieckim, pokonał w 1205 w bitwie pod Zawichostem księcia halickiego Romana.

Leszek Biały wspierał też misję pruską (1212), starając się u papieża o zwolnienie z krucjat do Ziemi Świętej w zamian za udział w wyprawie przeciw Prusom. W 1223 r. stanął też na czele takiej ogólnopolskiej ekspedycji.

Przełomowym wydarzeniem, gdy idzie o sytuację na północno-wschodniej rubieży piastowskiej Polski, były jednak nie wyprawy przeciw Prusom, lecz osadzenie w 1226 r. przez księcia mazowieckiego Konrada Zakonu Krzyżackiego w ziemi chełmińskiej.

W 1227 r. Leszek Biały został zamordowany w Gąsawie. Jego śmierć spowodowała ostateczny zanik zasady pryncypatu. W tym samym roku spod zależności od władców krakowskich wyswobodzili się książęta wschodniopomorscy.

W 1228 r. książę mazowiecki Konrad - brat Leszka Białego - opanował Kraków. Jednocześnie książę wielkopolski Władysław Laskonogi - syn Mieszka III - na zjeździe w Cieni ustalił z możnymi małopolskimi warunki objęcia przezeń tronu w Krakowie. Po opanowaniu Krakowa odstąpił on jednak miasto księciu śląskiemu Henrykowi I Brodatemu, który w latach 1233-34 prowadził wyprawy do Wielkopolski przeciw Władysławowi Odonicowi - wnukowi Mieszka III - i opanował część tej dzielnicy. W ten sposób Henryk Brodaty zyskał podstawę do wysiłków na rzecz zjednoczenia Polski. Prawdopodobnie zamierzał on koronować na króla swego syna, panującego w latach 1238-41 Henryka Pobożnego, który władał Śląskiem, Małopolską i większością Wielkopolski. Plany te zniweczył jednak w 1241 r. najazd Tatarów na Polskę. Próbując powstrzymać ich pochód w bitwie pod Legnicą zginął książę Henryk Pobożny, a jego państwo uległo rozpadowi. Synowie Odonica odzyskali część Wielkopolski, Konrad mazowiecki opanował Kraków (do 1243), zaś Śląsk rozpadł się na dzielnice: wrocławską, legnicką i głogowską (1249).

Lata 1243-79 to rządy księcia krakowskiego i sandomierskiego Bolesława V Wstydliwego, syna Leszka Białego. Usunął on z dzielnicy krakowskiej w 1243 r. po bitwie pod Suchodołem Konrada mazowieckiego. Nie wykazywał jednak ogólnopolskich ambicji politycznych i swoje rządy ograniczył do Małopolski. Tu udało mu się złamać potęgę urzędu wojewody krakowskiego (1244). Odtąd na czoło małopolskiej (a po zjednoczeniu kraju ogólnopolskiej) hierarchii dostojników świeckich wysunął się kasztelan krakowski. Wyrazem wzrastającej roli Małopolski wśród księstw piastowskich był wybór w 1253 r. Krakowa na miejsce kanonizacji św. Stanisława. Bolesław Wstydliwy popierał rozwój miast (lokacja Krakowa na prawie magdeburskim, 1257), zaś w polityce zagranicznej zwracał się przeciw Jaćwingom (wyprawa w 1264). Wspierał nieudaną próbę zorganizowania w Łukowie biskupstwa z zadaniami misyjnymi. Prowadził też aktywną politykę wobec Węgier i od 1273 r. - względem Czech.

Za panowania Bolesława Wstydliwego (ok. 1250) odpadła od Polski ziemia lubuska zajęta przez Brandenburgię.

W latach 1279-88 Krakowem władał książę sieradzki Leszek Czarny, syn księcia kujawskiego Kazimierza. Prowadził on liczne, zwycięskie kampanie wojenne przeciw sąsiadom: w 1280 r. pokonał w bitwie pod Goślicami księcia przemysko-halickiego Lwa Daniłowicza, w 1282 r. zwyciężył Jaćwingów, zaś rok później rozbił Litwinów w bitwie pod Rowinami. W latach 1287-88 Leszek Czarny bronił też skutecznie przed Tatarami Krakowa i Sandomierza dzięki właśnie wzniesionym murom obronnym. W polityce wewnętrznej książę wszedł natomiast w konflikt z biskupem krakowskim Pawłem (1280-81) oraz z możnowładcami krakowskimi, których pokonał w 1285 r. W bitwie pod Bogucicami. Szukając wsparcia dla swej władzy, Leszek Czarny popierał rozwój miast.

Rozbicie dzielnicowe - próba bilansu.

Rozbicie dzielnicowe zapoczątkowało testament Bolesława Krzywoustego z 1138 roku, które trwało blisko 182 lata. Bolesław podzielił państwo pomiędzy swoich synów. Jan Długosz napisał w "Kronice": " Pierworodnemu Władysławowi (...) zapisuje ziemie krakowską, sieradzką, łęczycka, Śląsk i Pomorze. Poleca by w jego ręku z tytułu primogenitury została władza zwierzchnia, tron książęcy i dawny autorytet, a pozostałym bracią rozkazuje, żeby mu byli posłuszni.(...) Bolesławowi Kędzierzawemu zapisuje Mazowsze, ziemię dobrzyńską, Kujawy i ziemię chełmską. Mieszkowi Staremu ziemię gnieźnieńską, poznańską i kaliską. Henrykowi I ziemie (...) sandomierską i lubelską". Status Bolesława Krzywoustego regulujący sukcesję tronu miał być kompromisem, który uchroni kraj przed wojną domową, zachowa jedność władzy politycznej, zabezpieczy też młodszych synów księcia przed wygnaniem lub gorszym losem i zapewni udział w rządzeniu oraz dochodach państwa. Wkrótce po śmierci Bolesława synowie zaczęli sie wzajemnie zwalczać. Każdemu z nich chodziło o władze, a państwo polskie zostało osłabione. w okresie panowania dynastii piastowskiej, podczas rozbicia dzielnicowego, na ziemiach zaszły liczne przemiany polityczne, społeczno- gospodarcze i kulturalne.

Jak już wspomniałam, dochodziło do walk bratobójczych, a w ich następstwie obalono Władysława, który w 1146 roku po klęsce z juniorami opuścił kraj, zyskując miano Wygnańca. Władze seniora przejął jego młodszy brat Bolesław Kędzierzawy. Jego pozycja była mocna, gdyż oprócz Mazowsza zajął Śląsk, dziedziczne ziemie Władysława i połączył je w dzielnice senioralną. Prawa Władysława Wygnańca poparł król Konrad III, który wyznaczył termin wyprawy na Polskę na sierpień 1146 roku. Sprzymierzeni z polskimi juniorami odwiedli króla od pomysłu interwencji. Dopiero jego następca, Fryderyk Barbarossa, skutecznie wystąpił w obronie Władysława, chociaż jego prawdziwym celem było narzucenie Polsce zwierzchności lennej. Pomimo ustępstw na rzecz duchowieństwa w 1191 r. część możnych krakowskich z biskupem Pełką wszczęła bunt i wezwała do Krakowa Mieszka Starego Kazimierz z pomocą książąt ruskich odzyskał stolice, ale w 1194 nagle zmarł, prawdopodobnie został otruty. Po jego śmierci możni krakowscy dysponowali tronem. Część z nich opowiedziała się za Leszkiem Białym, synem Kazimierza , a cześć za Mieszkiem Starym. Spór rozstrzygnięto w krwawej bitwie pod Mozgawą w 1195 roku. Kiedy w bitwie poległ syn Mieszka Starego- Bolesław, zrozpaczony ojciec, powrócił do Wielkopolski, w Krakowie zaś pozostał Leszek. Konflikt wygasł w 1202 roku, wraz ze śmiercią Mieszka Starego, ostatniego z synów Bolesława Krzywoustego. Państwo po 64 latach od ogłoszenia testamentu wyglądało następująco: Małopolską zarządzał Leszek Biały, Mazowszem- Konrad, Wielkopolska- Władysław Laskonogi, Śląskiem wnukowie Władysława Wygnańca, Pomorzem władała dynastia lokalnych książąt. Przestała obowiązywać zasada senioratu i dzielnica senioralna. Warto zauważyć, że panowanie książąt piastowskich w Krakowie jako stolicy państwa wynosiło ich ponad pozostałych książąt dzielnicowych.

Rozbicie dzielnicowe spowodowało osłabienie polityczne państwa, ale przyczyniło się do rozwinięcia gospodarki. Przemiana społeczno- gospodarcza na ziemiach polskich była bardzo znaczna. Nastąpiła zmiana gospodarowania wsi, wzrosła liczba miast, rozwijało sie rzemiosło i handel. Nastąpił postęp techniczny, wprowadzono lepsze narzędzia takie jak pługi, zagospodarowanie nieużytków i zastosowanie trójpolówki. Zwiększało to powierzchnie ziemi uprawnej i powodowało to wzrost plonów. Komasacja gruntów usprawniła wypas bydła na ugorach i skoszonych łąkach oraz zapewniała lepszą ochronę pól przez dzikimi zwierzętami. Zastosowanie trójpolówki zwiększyło teren upraw o 30%. Na wzrost plonów i wydajność pracy wpłynęły ulepszone narzędzia, a zwłaszcza radła rylcowe i płozowe, które lepiej spulchniały glebę. Stosowano także brony. Przystępowano do karczowania wielkich puszcz oraz lasów przygranicznych. Wsie lokowane były na prawie niemieckim. W takiej wsi ważną role odkrywał zasadźca, będący pośrednikiem miedzy panem a osadnikami. Podstawą uposażenia chłopa, zwanego kmieciem, był łan ziemi ornej, zwolnionych od czynszów i opłat przez okres od 2 do 24 lat, tak zwana wolnizna. Po jej upływie chłopi płacili czynsz roczny w wysokości 12 groszy z łana oraz 3 korce zboża. Na rzecz kościoła chłop oddawał dziesięcinę. Chłop gospodarujący na prawie niemieckim był wolny. Organizator wsi stawał sie sołtysem, był to urząd dziedziczny. Przewodniczył ławie sądowej, pobierał czynsze i daniny dla pana, mógł być powołany do służby wojskowej. Otrzymywał za to jedna-szósta czynszów pobieranych od chłopów dla pana oraz jedna-trzecia kar sądowych, prawo prowadzenia karczmy, jatki lub młyna. Korzystne zmiany na wsi, spowodowane wzrostem liczby ludności, zwiększeniem popytu na towary rzemieślnicze oraz pojawienie sie w obiegu większej ilości pieniędzy, wpłynęły na rozwój miast. Podstawą wyodrębnienia miasta był przywilej lokacyjny, w którym właściciel ziemi powierzał zasadźcy jego organizacje. W ośrodku miasta mieścił się rynek, tam też znajdował sie ratusz, który był siedzibą władz Zasadźca w mieście był wójtem i przedstawicielem miasta. Miasta małopolskie i wielkopolskie czerpały wzory lokacyjne z Magdeburga, stąd mówimy o lokacji na prawie magdeburskim, natomiast miasta Pomorza Zachodniego i Gdańska przyjęły wzory z Lubeki, stąd prawo lubeckie. pierwsza lokacja na prawie niemieckim miała miejsce przed rokiem 1211 w Złotoryi, następnie Lwówek w 1217, Poznań w 1253 i Wrocław w 1261 roku. Na zdobyte ziemie słowiańskie przybywali osadnicy z Niemiec, Flandrii, Niderlandów. W ten sposób rozpoczęła się akcja kolonizacyjna. Przyczyniło się to zmian gospodarczych. Osadnictwo na prawie polskim zwane było "zwyczajem wolnych gości", a pojawiło się w XII wieku na Śląsku i w Małopolsce. Istotą tych zmian było zastąpienie renty odrobkowej ściśle określoną daniną bądź czynszem. Chłop przy zasiedleniu otrzymywał zwolnienie na kilka lat od płacenia czynszu lub danin, ziarno na pierwszy zasiew i wyposażenie gospodarstw. Częściowe lub całkowite zwolnienie majątków feudalnych z ciężarów prawa książęcego nazywano immunitetem. Oprócz zwolnień ekonomicznych, książę przyznawał czasami immunitet sądowniczy, polegający na zrzeczeniu się przez niego prawa sądzenia i pobierania kar sądowych od ludności zamieszkałej w dobrach feudała obdarzonego tym przywilejem. Z czasem ziemię wolną od świadczeń zaczęto traktować jako wynagrodzenie za służbę wojskową u boku poszczególnych książąt. Dobra immunizowane określane jako posiadane na prawie rycerskim. Immunitety niekorzystnie wpłynęły na prawną sytuację chłopów, gdyż powoli stawali się zależni od feudała, podlegali jego sądownictwu i jemu płacili daninę. Pan feudalny dążył do ograniczania wolności chłopów, a w szczególnie prawa opuszczania wsi. W XIII w. zaczęły kształtować się stany. Przywileje dla duchowieństwa dały początek stanowi duchownemu, a lokacje miast-mieszczańskiemu. Rycerstwo natomiast nie było grupą jednolitą, Ziemia należąca do rycerstwa była zwolniona z podatków, rycerze podlegali sądom samego księcia i mieli obowiązek odbywania służby wojskowej. Z biegiem czasu nastąpiło tworzenie się grup rodzin szlacheckich. Miasta stanowiły centra życia religijnego. Społeczeństwo dążyło do zjednoczenia państwo polskiego. Dzięki temu poprawiła się komunikacja między dzielnicami. Życie było łatwiejsze, gdy miasta i wsie się rozwijały.

Nie można pominąć ważnych przemian kulturalnych, które nastąpiły w okresie rozbicia dzielnicowego. Ośrodkami kultury były dwory książąt, możnych i biskupów oraz klasztory. Powiększenie się grona osób korzystających z dóbr kultury stało się możliwe dzięki rosnącej roli pisma. W II ćwierci XIII w. z dworskiego skryptorium wyodrębniła się kancelaria książęca, podobnie usamodzielniły się kancelarie biskupie. Obok szkół katedralnych istniały szkoły parafialne, szczególnie w miastach. Na studia wyjeżdżano natomiast do ośrodków zagranicznych. Dwory książęce i możnowładcze stały się ośrodkami kultury rycerskiej. Na dworach biskupich, zaopatrzonych w księgozbiory, skupiali sie zaś znawcy teologii i prawa kanonicznego. Dwory biskupie i klasztory posiadały skryptoria, w których kopiowano księgi. W tym czasie powstały kroniki: "Kronika polska Wincentego Kadłubka", "Kronika Wielkopolska", liczne roczniki, hagiografie, uposażenia klasztorów np. "Księga Henrykowska" oraz pieśni religijne "Bogurodzica". W architekturze romańskiej w XII w. kontynuowano nurt tradycyjny, obok tego rozwijał się nurt związany z kręgiem reformy benedyktyńskiej, czego przykładem jest kościół norbertanek w Strzelnie lub kolegiata w Kruszwicy. Niezwykle wysoki poziom reprezentowała w XII w. rzeźba romańska, portale, tympanony fundacyjne, kolumny strzelneńskie. W architekturze romańskiej z I poł XIII w. na czoło wysunęły się klasztory cystersów. Gotyckie formy architektoniczne pojawiły się najwcześniej na Śląsku w 3ciej ćwierci XIII w. Te zmiany bardzo dużo wnosiły w życie ludzi i w późniejszym okresie przyczyniły się do zjednoczenia Polski.

Po śmierci B. Krzywoustego zwierzchnictwo książąt polskich nad Pom. Wsch uległo powolnemu osłabieniu. Wiek XIII przyniósł Polsce poważne zagrożenia zewnętrzne. Były one związane z ekspansją Marchii Brandenburskiej w kierunku Pomorza i Wlkp oraz polityką Zakonu Krzyżackiego. Jeszcze w 1157 wojska pomorskie wspomagały B. Krzywoustego podczas wojny z Fryderykiem Barbarossą oraz w czasie wypraw krzyżowych przeciwko Prusom. Jednak w 1177 Mieszko Stary wezwał miejscowych władców pomorskich do pomocy przeciwko swemu bratu, Kazimierzowi Sprawiedliwemu, ale spotkał się z odmową. Około 1180 Kazimierz potwierdził prawa lokalnych książąt: Sambora do Gdańska i Bogusława do Sławna. Książę Sambor zmarł około 1207,a władzę po nim przejął Mściwój, który wzmocnił swoją pozycję wchodząc w koalicje rodzinne z książętami zachodniopomorskimi, śląskimi, meklemburskimi. Po objęciu rządów Świętopełka w 1216 odżyły dążenia książąt polskich do zwierzchnictwa nad Pomorzem. W 1226 na Pomorze napadli Prusowie i zniszczyli klasztor cystersów w Oliwie, za inspiratora uznano Władysława Łokietka, księcia Wlkp. Świętopełk złożył skargę papieżowi na książąt polskich i poprosił o opiekę. Jednoznacznie rozgorzała na nowo wojna polskich książąt przeciwko Władysławowi Odonicowi, któremu Świętopełk przyszedł z pomocą. Princeps Leszek Biały zażądał od księcia pomorskiego poddania się jego zwierzchnictwu i zwołał wiec. Przybyli wszyscy powaśnieni książęta piastowscy: Leszek Biały, Konrad Mazowiecki, Henryk Brodaty, Władysław Laskonogi oraz wielu dostojników kościelnych.23,11,1224 zabito Leszka Białego i ciężko raniono Henryka Brodatego. Umożliwiło to Świętopełkowi uzyskanie samodzielności politycznej. Dopiero wobec zagrożenia krzyżackiego nastąpiło zbliżenie pomiędzy książętami wlkp. i pomorskimi. Ich sojusz w końcu XIII w, pozwolił na zjednoczenie kraju.

W 1226 Krzyżacy otrzymali ofertę od Konrada Mazowieckiego, a mianowicie w zamian za ochronę pogranicza prusko-mazowieckiego, książę nadał im ziemię chełmińską. W 1234 Krzyżacy sfałszowali przywilej, w taki sposób, że mieli prawa na całe Prusy. W 1235 Krzyżacy zagarnęli ziemię dobrzyńską oraz opanowali Pomezanię i Pogezanię. W Elblągu wybudowali port ułatwiający im kontakt z cesarstwem. W następnych latach Krzyżacy opanowali Warmię, Natangię, Sambię. Podbili Zalew Kuroński, gdzie założyli Kłajpedę. Ostatecznie w1253 w ręce margrabiów wpadła ziemia lubuska, ważne ogniwo w systemie obronnym państwa polskiego, którą lekkomyślni książęta śląscy oddali Niemcom. Ta strata osłabiła odporność państwa, tym bardziej że stamtąd margrabiowie niemieccy rozpoczęli podbój ziem leżących w widłach Odry i Warty, tworząc tak zwaną Nową Marchię. Z kolei od wschodu zagrażały Polsce koczownicze plemiona Mongołów. Na początku XIII w. hordy mongolskie zagrażały Rusi, państwo to uległo im już w latach 1236-1240.Kolejnym celem ataków stały się Węgry i Polska. Próba powstrzymania nieprzyjaciela prze z rycerstwo małopolskie pod Chmielnikiem nie odniosła rezultatów. Mongołowie zajęli Sandomierz i Kraków. W 1241 doszło do bitwy pod Legnicą, która zakończyła się pogromem polskiego rycerstwa dowodzonego przez Henryka Pobożnego

Jeżeli spojrzymy na duchowieństwo, to posiadało ono liczne prawa i przywileje. Na początku XIII polscy duchowni uzyskali własne sądownictwo. Upowszechnił się zwyczaj, że osoby duchowne odgrywające ważną rolę w życiu Kościoła były powoływane na swe stanowiska przez kapitułę działającą kolegialnie przy katedrach. Wprowadzono podział diecezji na parafie, co spowodowało oddziaływanie Kościoła na wiernych. W miastach wznoszone były klasztory dominikanów i franciszkanów. Jeszcze w XII w. wprowadzone były reformy zainicjowane prze papiestwo i dokonywane w całej Europie. Dotyczyły one znajomości liturgii, przepisów prawa kanonicznego oraz sposobu życia duchowieństwa. W okresie rozdrobnienia dzielnicowego wzrosło znaczenie Kościoła i jego biskupów. Coraz większą rolę odgrywali członkowie kapituł, ludzie z reguły wykształceni i widzący potrzebę reform. To również okres pojawienia się kultu rodzin świętych i często były to żony książąt piastowskich, jak św. Jadwiga, św. Kinga, św. Salomea. W XIII w. na ołtarze wzniesiony został także biskup krakowski, św. Stanisław ze Szczepanowa.

Sumując, uważam że okres rozbicia dzielnicowego spowodował niewątpliwie osłabienie polityczne państwa polskiego.
Już samo słowo "rozbicie' niesie za sobą negatywne skojarzenia, jednak w tym czasie rozwinęła się gospodarka, kultura i społeczeństwo. Na arenie międzynarodowej pozycja polski była osłabiona. Książęta polscy składali hołdy lenne cesarzom niemieckim, gdyż obawiali się ich. Dzielnice rozdrabniały się coraz bardziej, a władza książąt była coraz słabsza. Książęta dzielnicowi byli zbyt słabi ,a by samodzielnie bronić się przed wrogiem. Ta sytuacja odpowiadała możnowładcom, gdyż mieli oni większy wpływ na władzę. Podział kraju uniemożliwiał skuteczną obronę granic. A Krzyżacy widząc Polskę przeżywającą kryzys, zagarnęli Pomorze Gdańskie podczas próby zjednoczenia przez Władysława Łokietka. Polska nie była już spostrzegana jako potęga Europy za czasów Chrobrego. Zamiast jednoczenia się państwo polskie dzieliło się na odrębne, niewspółpracujące ze sobą dzielnice. Plusem rozbicia były zmiany w dziedzinie gospodarki i kultury, które dużo wniosły w życie ludzi. Pogłębiający się proces rozbicia w Polsce nie zniszczył jednak więzi narodowych. Obok pojęcia "naród polski", występował termin "Królestwo Polskie", oznaczający wszystkie dzielnice dawnego państwa. Istniała więź dynastyczna, we wszystkich dzielnicach, poza Pomorzem rządzili książęta wywodzący się od Bolesława Krzywoustego. Wszystkie ziemie polskie podlegały wspólnej metropolii kościelnej w Gnieźnie. U schyłku XIII w. idea zjednoczenia znajdowała coraz więcej zwolenników. Jej wielkim realizatorem był Przemysł II, który w 1295 koronował się na króla Polski. Po jego śmierci większość ziem zjednoczył król czeski Wacław II, a dzieła zjednoczenia dokonał Władysław Łokietek, który koronował się na króla Polski w 1320 roku

ROZBICIE DZIELNICOWE

W czasie stu lat panowania pierwszych Piastów umacniało się państwo polskie. W jego granicach kształtował się naród, tworzyło się poczucie więzi z ojczyzną. Jednym z władców, panującym w pierwszej połowie XII w., który przyczynił się do dalszego rozwoju naszego kraju, był książę Bolesław Krzywousty. Obronił on Polskę przed Niemcami oraz powiększył jej terytorium przyłączając Pomorze Zachodnie. Pod koniec życia postanowił jednak podzielić kraj pomiędzy swoich pięciu synów. Każdemu z nich wyznaczył osobną dzielnicę. Bolesław chciał w ten sposób zapobiec walce o tron, którą sam niegdyś toczył ze swoim bratem. Zdawał sobie bowiem sprawę, że spory wewnętrzne mogły jedynie przynieść korzyści wrogom państwa. Jedność Polski miał zapewnić testament księcia. Zawierał on postanowienie, że władzę zwierzchnią w kraju będzie sprawował senior, czyli najstarszy z synów Bolesława Krzywoustego, któremu młodsi bracia byli winni posłuszeństwo.

Jednak wola Bolesława Krzywoustego nie wypełniła się. Wkrótce po jego śmierci w 1138 r. między braćmi wybuchły walki, w następstwie których obalona została władza seniora. Państwo polskie rozpadło się wówczas na mniejsze księstwa, a ich władcy często toczyli ze sobą spory i walki. Rozbicie Polski trwało ponad 150 lat.

Pod koniec XIII w. wielu Polaków uświadamiało sobie, jak ważne jest ponowne zjednoczenie państwa. Dzielnice były zbyt słabe, by bronić się przed wrogami. W XIII wieku książę Konrad Mazowiecki, chcąc ochronić ziemie Mazowsza przed napadami pogańskich Prusów, sprowadził rycerzy zakonników nazywanych Krzyżakami, którzy mieli osłaniać granice przed wrogami. Wkrótce jednak Krzyżacy podbili ziemie Prusów i utworzyli tam doskonale zorganizowane państwo. Zagrozili również Polsce, podstępnie zagarniając Pomorze Gdańskie. Była to ogromna strata dla naszego kraju, gdyż zostaliśmy pozbawieni dostępu do morza. Niebezpieczeństwo pojawiło się także ze strony Tatarów. Był to lud wywodzący się z Azji (z terenów dzisiejszej Mongolii). Najazdy Tatarów były bardzo niszczące. Palili i grabili kraj, a ludność porywali do niewoli.

Tak oto opisywał kronikarz Wincenty Kadłubek testament Bolesława III Krzywoustego w swojej Kronice polskiej:

"Gdy Bolesław Krzywousty czuł, że będzie musiał ulec przeznaczeniu, polecił spisać testament i wydał rozporządzenia, mocą których przekazał czterem synom przykłady cnót przodków i następstwo w rządach, rozgraniczając dokładnymi granicami cztery dzielnice z tym by przy starszym co do wieku pozostawał pryncypał władzy nad prowincją krakowską i godność władzy książęcej. Gdyby go zaś śmierć dosięgła, to zawsze starszeństwo wieku i zasada pierworództwa ma rozstrzygać spór o następstwo (...). Niech zamilkną wiec skargi na nieprawość testamentu, bo słuszną jest rzeczą, by sprawy małoletnich powierzać opiekunom, a nie małoletnim. Przyjąwszy tedy zbawienne lekarstwo zakończył szczęśliwy ojciec, nie łatwo o nim powiedzieć, czy wśród jasności pokoju był szczęśliwy, czy orężnymi zwycięstwami świetniejszy".

Kronika polska, Wincenty Kadłubek

Polska w okresie rozbicia dzielnicowego

Rozbicie dzielnicowe jest okresem w historii Polski trwającym umownie od śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 do koronacji Władysława Łokietka w 1320.

Rozbicie dzielnicowe przyczyniło się do wzmocnienia tendencji odśrodkowych w państwie Piastów, wzrostu roli możnowładztwa i Kościoła oraz trwałego odejścia ziem Pomorza oraz Śląska.

Na mocy testamentu Krzywoustego kraj został podzielony na dzielnice, a seniorem z władzą zwierzchnią został najstarszy syn, Władysław II Wygnaniec. Mazowsze przypadło Bolesławowi Kędzierzawemu, a Wielkopolska Mieszkowi Staremu. Po śmierci Krzywoustego Henrykowi Sandomierskiemu wydzielono Ziemię Sandomierską, a wdowie Salomei Ziemię Łęczycko-Sieradzką jako odprawę. Senior miał sprawować władzę w Ziemi Krakowskiej oraz zwierzchnictwo nad Pomorzem.

W roku 1173, po śmierci Bolesława Kędzierzawego, jego rolę jako seniora, księcia oraz pana Krakowa przejmuje trzeci syn Bolesława Krzywoustego - Mieszko Stary. Po czterech latach ponownie dochodzi do walki o tron - Mieszko zostaje wygnany, a Kraków opanowany przez najmłodszego z braci, pogrobowca Kazimierza Sprawiedliwego, co oznaczało złamanie zasady senioratu (władza zwierzchnia dla najstarszego z rodu).

Stopniowo postępowało rozdrobnienie ziem Polski, powiązane z umacnianiem się separatyzmu księstw dzielnicowych. Nie istniały żadne ponaddzielnicowe urzędy ani prawa. Około połowy XIII wieku Polska składała się z kilkunastu księstw, bez żadnej władzy centralnej. Okres dzielnicowy był okresem walk wewnętrznych pomiędzy rywalizującymi książętami - o władzę, i o terytorium.

W tym okresie kraj znalazł się w obliczu silnych zagrożeń zewnętrznych, rozbicie oznaczało osłabienie militarne. Wzmógł się napór książąt i margrabiów niemieckich na ziemie zachodnie oraz czeskich na Śląsk. Pomorze Zachodnie i Wielkopolska znalazły się w strefie ekspansji Marchii Brandenburskiej.

Okres dzielnicowy mimo wszystko był czasem intensywnego rozwoju gospodarczego i istotnych przemian społecznych. W rolnictwie upowszechnił się system trójpolówki, używanie ugoru jako pastwiska. Zaczęto używać nowocześniejszych narzędzi. Stworzono Immunitety - "zwolnienia" dóbr od danin i posług, co zmieniało sytuację wolnych chłopów. Lokowano miasta na prawie niemieckim, skodyfikowano także inne normy osadnicze (prawo polskie, średzkie). Wykształciły się samorządy wiejskie oraz ogólny zbiór reguł feudalnych.

Rozbicie dzielnicowe było charakterystyczne dla przemian ustroju feudalnego. Dochodziło do niego w poszczególnych krajach w różnych okresach ze względu na zróżnicowanie w przebiegu procesów zmian społeczno-ekonomicznych.

Bolesław Krzywousty 1102 - 1138

1. Po śmierci Hermana władza w kraju została podzielona między Bolesława i Zbigniewa.

-) Zbigniew rządził : Wielkopolską, Kujawami i Mazowszem.

-) Bolesław rządził : Małopolską, Śląskiem oraz Ziemią Lubuską.

2. W kraju doszło do rywalizacji między braćmi. Za Bolesławem opowiedziało się rycerstwo oraz duchowieństwo. Zbigniew uzyskał poparcie części możnych jednak miał przeciw sobie kościół gdyż był on z nieprawego łoża. Bolesław zwolennik centralizacji państwa postanowił skupić władzę w swoim ręku.

Sposób: należy zrobić coś aby Zbigniew utracił poparcie wśród możnych (wtedy można by się go pozbyć). Sposób: Bolesław rozpoczyna walki o pomorze. Na pomorze wyprawia się on głównie po łupy. Zbigniew chce pokoju z Pomorzem.

Efekt: możni skupieni wokół Zbigniewa widząc co dają walki z Pomorzem (łupy, niewolnicy, tereny) zaczynają odchodzić od niego i przechodzić do obozu Bolesława.

Efekt: w wyniku coraz szybciej kurczącej się liczby popleczników oraz coraz większemu wzrostowi pozycji Bolesława, Zbigniew ucieka z kraju.

3. Zbigniew udaje się do Niemiec gdzie udaje mu się przekonać cesarza do najazdu na Polskę. W roku 1109 na Polskę spada najazd cesarza Henryka V. Najazd ten miał dwa cele:

-) pierwszy: osadzenie na tronie Zbigniewa

-) drugi: uzależnienie Polski od cesarstwa

4. Wojnę wygrywa Polska bo:

-) Niemcy nie mogli poradzić sobie z systemem obronnym Polaków (obrona oparta na grodach)

-) Polacy prowadzili wojnę podjazdową

-) Bolesław sterroryzował ludność oświadczając, że gród który się podda zostanie spalony a jego mieszkańcy wybici.

5. Po wojnie do kraju wraca Zbigniew który jednak zachowuje się jak zwycięzca a nie zwyciężony więc:

-) zostaje uwięziony,

-) oślepiony,

a następnie umiera.

6. Bolesław zdobywa pełnię władzy.

7. Polityka zagraniczna:

-) walki o przyłączenie Pomorza:

W latach 1116-1119 Krzywousty dokonał podboju Pomorza Gdańskiego. Rozpoczął on tam pokojową chrystianizację oraz wprowadził własną administrację.

W latach 1121-1122 Krzywousty podporządkował Polsce pomorze zachodnie. Pomorze zachodnie zostało lennem polskim i miało wystawiać armię na żądanie władcy Polski.

-) nieudane próby osadzenia na tronie Węgier władcy przyjaznego Polsce. Reakcją na takie działanie było podjęcie przez Czechów działań wojennych przeciwko nam. Krzywousty doznaje serii porażek. Wkrótce zawiązuje się koalicja Cesarstwo+Węgry+Czechy przed którą Bolesław K. kapituluje. W wyniku porażki zmuszony on zostaje do płacenia trybutu ze Śląska a arcybiskup Magdeburga chce aby kościół polski został podporządkowany jemu. Krzywousty niechce do tego dopuścić i układa się z cesarzem niemieckim Lotarem III. W zamian za niezależność kościoła polskiego Krzywousty rezygnuje z pomorza zachodniego. Do zawarcia porozumienia doszło w roku 1135 w Meresburgu.

8. W roku 1138 Krzywousty umiera. Przed śmiercią sporządza testament (prawdopodobnie ustnie). W testamencie tym reguluje on sprawę następstwa tronu oraz podział władzy w Polsce. Śmierć Krzywoustego uważana jest za koniec wczesnośredniowiecznej monarchii piastowskiej.

Rozbicie dzielnicowe

1. Podstawą do podziału stał się niepisany testament Bolesława Krzywoustego. Krzywousty nie chcąc aby jego synowie walczyli ze sobą o władzę w państwie, postanowił że:

-) Polska zostanie podzielona, a każdy z jego synów dostanie jej część (dzielnicę)

-) ponad wszystkimi synami stanie senior, najstarszy z rodu.

Senior:

-) decydował - wojna/pokój

-) juniorzy musieli mieć jego zgodę na ślub

-) jego dzielnica była niepodzielna

Zasada junior/senior to zasada tzw. pryncypatu a senior to princeps.

2. Pierwszym seniorem po śmierci B.K. został Władysław (zwany później Wygnańcem). Władysław panował na Śląsku. Juniorami byli:

-) Bolesław Kędzierzawy - Mazowsze

-) Mieszko Stary - Wielkopolska

W Łęczycy rezydowała wdowa po K. Salomea wraz synami (niepełnoletnimi) - Henrykiem i Kazimierzem (zwanym później Sprawiedliwym).

3. Władysław atakuje Ruś. Ruś oddaje lecz atakowane przez nią tereny należą nie do Władzia tylko do jego młodszego brata. W ten sposób chce on zostać jego protektorem. Władysław chce złamać zasadę pryncypatu - chce zostać księciem. Władzio oślepia swojego wuja, jedną z najpotężniejszych osób w państwie - Piotra Włosta. Inni możni uznają iż Władysław stara się zwiększyć swą władzę.

Efekt: Bunt. Juniorzy przekupują księży (nadania ziemskie), którzy wyklęli Władysława. W roku 1146 w wyniku buntu świecko-kościelnego Władysław zostaje wygnany.

4. Po wygnaniu Władysława II seniorem został Bolesław Kędzierzawy. Kędzierzawy zrzeka się większości swych praw (praktycznie nie jest już princepsem). W 1157 roku cesarz niemiecki Barbarossa najeżdża ziemie polskie. Kędzierzawy utrzymuje się na tronie ale musi zapłacić okup oraz musi złożyć hołd lenny. W roku 1173 Kędzierzawy umiera.

5. Trzecim seniorem został Mieszko Stary. Po czterech latach jego rządów doszło do walki o tron. Mieszko został wygnany a seniorem został najmłodszy syn Krzywoustego, Kazimierz Sprawiedliwy(1177). Złamana została w ten sposób zasada senioratu. W 1180 roku odbył się zjazd w Łęczycy na którym Sprawiedliwy uzyskał zgodę możnych i duchowieństwa na dziedziczenie Krakowa przez swoich synów. Oznaczało to przejęcie władzy w Polsce przez potomków Kazimierza. (za immunitety ekonomiczne - no podatki).

6. Po śmierci Sprawiedliwego rozpoczęła się walka o to kto zostanie jego następcą. Konflikt ten rozgorzał między Leszkiem Białym (synem Kazika) a Mieszkiem Starym (bratem Kazika). Możni byli za Białym. Biały wygrał.

 

biała plama historii

 

7. Po roku 1180 następuje degradacja państwa polskiego, powstają liczne ksiąstewka, zatracana jest świadomość narodowa.

8. Polska w okresie rozbicia dzielnicowego była osłabiona militarnie co stwarzało jego bezpośrednie zagrożenie. Na szczęście nasi sąsiedzi (Ruś Kijowska, Czechy) też przeżywali okres rozbicia. Niestety Polska narażona była na najazdy margrabiów niemieckich na zachodzie i Mongołów na wschodzie. Po powstaniu Marchii Brandenburskiej bezpośrednio narażone zostały zachodnie tereny kraju.

9. Książe mazowiecki Konrad chciał podbić Prusów ale mu nie wychodziło. Konrad postanowił więc poprosić o pomoc Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego. W roku 1226 zawarł on umowę z Krzyżakami na mocy której nadał on im ziemię chełmińską (miał jednak nad nią władzę zwierzchnią) w zamian Krzyżacy mieli podbić i schrystianizować Prusy. Zakon sfałszował jednak umowę i uzyskał od cesarza Fryderyka II potwierdzenie dokumentu na mocy którego ziemia chełmińska miała stać się księstwem podporządkowanym cesarzowi a pozostającym pod kontrolą krzyżaków. W roku 1230 Krzyżacy osiedli na ziemi chełmińskiej i rozpoczęli podbój Prus. Na zdobytych terenach budowali oni zamki warowne. W roku 1249 Prusy poddały się przyjęły chrzest. Ostateczny podbój zakończył się w 1283 roku. Malbork stał się stolicą państwa zakonnego. U granic Polski pojawiło się nowe (obok Marchii Brandenburskiej) zagrożenie.

10. W okresie rozbicia nastąpił rozwój rolnictwa. Innowacje w rolnictwie:

-) trójpolówka

-) pług z okładnicą

-) chomąto

-) młyn wodny

-) wiatrak

-) kosa

-) brona

11. Immunitety. Nadając immunitety książęta tracili stopniowo dochody z posiadłości możnych, duchownych i rycerstwa. Wyróżniamy immunitety ekonomiczne (całkowite lub częściowe zwolnienie dóbr możnowładcy, rycerza, instytucji kościelnej od danin i posług na rzecz księcia) i sądownicze (zrzeczenie się przez panującego prawa sądzenia ludności zamieszkałej na dobrach m,d,r i pobierania kar sądowych).

12. W okresie rozbicia rozwinęło się osadnictwo. Osadnictwo odbywało się na:

-) na prawie niemieckim

-) na prawie polskim

Prawo niemieckie:

Osadnictwo na prawie niemieckim przeważało na Śląsku, Małopolsce, Wielkopolsce oraz na Pomorzu. Odbywało się ono na ziemiach objętych immunitetem. Charakterystyka:

-) wieś zakłada zasadźca. Zasadźca otrzymuje od pana dokument lokacyjny wsi.

-) sądownictwo podlega sołtysowi, który z kolei podlega panu

-) sołtys jako zasadźca ma przywileje (może mieć młyn, karczmę)

-) sołtys jest najwyższym sędzią

-) sołtys pobiera czynsz od chłopów

-) urząd sołtysa jest urzędem dożywotnim i dziedzicznym

-) za Kazimierza Wielkiego sołtys miał obowiązek służby wojskowej

-) każdy z osadników otrzymywał tyle samo ziemi (1 łan), tylko zasadźca mógł mieć więcej ( o 1, 2 łany)

-) wolnizna - od kilku do 25 lat - zwolnienie z podatków

-) jeśli chłop chciał odejść najpierw musiał spłacić wolniznę i wskazać swego następcę

-) w stanowieniu i pilnowaniu prawa pomagała ława

-) pańszczyzny była stosowana w niewielkim wymiarze ( 1-4 dni w roku).

Prawo polskie:

Odbywało się na ziemiach nie objętych immunitetem. Charakterystyka:

-) osadnicy płacili daninę panu i księciu

-) nie ma sołtysa, jest starszy wsi który pilnuje porządku ale nie ma władzy sądowniczej

-) wolnizna - kilka kilkanaście lat - zwolnienie z płacenia panu ale nie księciu

-) gdy chłop chciał odejść musiał najpierw odpracować wolniznę

-) opłaty na kościół - dziesięcina snopowa później pieniężna

- danina kościelna (parafialna)

-) pańszczyzna (2-3 dni w roku)

-) stacja

Lokacja miast:

Aby założyć miasto zakładano spółki (bo koszty i ryzyko były większe). Spółka - rada miejska (rajcy). Lokacja miast odbywała się na prawie:

-) lubeckim

-) magdeburskim

Prawo lubeckie:

-) nie ma wójta, władza jest w rękach rady miasta - Rajców

-) ława pilnuje porządku

Prawo magdeburskie:

-) silna pozycja sołtysa (wójta)

-) rada miejska

-) sejm apelacyjny w Magdeburgu

13. W okresie rozbicia wykształciło się pięć stanów: duchowieństwo, rycerstwo, chłopi, mieszczaństwo i żydzi.

Paweł Kania

Walka o zjednoczenie i odbudowę państwa polskiego w XIII i XIV w.

Walki o zjednoczenie i odbudowę państwa polskiego nie można scharakteryzować bez podania genezy i omówienia przebiegu początkowego etapu rozbicia dzielnicowego w Polsce. Rozbicie dzielnicowe to etap rozwoju państwa feudalnego polegający na podziale jego terytorium na mniejsze części które uzyskiwały stopniowo coraz większą samodzielność polityczną. Okres taki w historii Polski trwał prawie 200 lat - od śmierci Bolesława Krzywoustego i wprowadzenia w życie jego ustawy sukcesyjnej aż do zjednoczenia kraju przez Władysława Łokietka i jego koronacji w 1320 roku. Przyczyn decentralizacji monarchii piastowskiej należy się przede wszystkim dopatrywać w dążeniach feudałów duchownych i świeckich do rozdrobnienia państwa. Liczyli oni na to, iż będą mogli wywierać większy wpływ na słabych władców dzielnicowych. Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego nazywana także "testamentem" opierała się głównie na zasadzie senioratu -- najstarszy z rodu piastowskiego sprawuje władzę zwierzchnią i dysponuje dodatkowymi uprawnieniami (włada dzielnicą senioralną, prowadzi politykę zagraniczną, jest naczelnym dowódcą w czasie wojny, utrzymuje swoje załogi w najważniejszych grodach pozostałych dzielnic). Dokument ten powstał prawdopodobnie około roku 1133. Bolesław Krzywousty umarł pięć lat później, w 1138. Po jego śmierci między synami rozpoczęły się walki, w wyniku których najstarszy -Władysław zwany Wygnańcem, pokonany przez koalicję juniorów, zbiegł na Węgry, a stamtąd udał się do Niemiec (1146 ). W 1157 roku na Polskę ruszyła wyprawa cesarza Fryderyka Barbarossy, która zakończyła się złożeniem przez Bolesława Kędzierzawego hołdu lennego w Krzyszkowie, zapłaceniem okupu i zwróceniem Śląska synom Władysława (Bolesławowi Wysokiemu i Mieszkowi Plątonogiemu) w 1163 roku. Po śmierci Bolesława w 1173 r. seniorem został Mieszko Stary. Jednak zjednoczeniowa polityka księcia doprowadziła do buntu możnowładztwa i władzę zwierzchnią przejął jego młodszy brat, Kazimierz Sprawiedliwy. Zalegalizował ją wydając w 1181 roku przywilej dla duchowieństwa w Łęczycy. Po jego śmierci w 1194 r. starszy z synów - Leszek Biały włada Małopolską a młodszy - Konrad Mazowszem (dzielnica ta przypadła jeszcze Kazimierzowi po śmierci słabowitego syna Bolesława Kędzierzawego - Leszka). W tym czasie Wielkopolską włada Mieszko III Stary (powrócił z wygnania w 1181r.) a na Śląsku rządzą Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi (Racibórz, później także Ziemia Opolska). Nie jest to jeszcze szczytowy okres rozbicia dzielnicowego, lecz właśnie wtedy zaczynają pojawiać się pierwsze idee zjednoczeniowe zapoczątkowane przez Leszka Białego i Władysława Laskonogiego, z powodzeniem kontynuowane przez Henryka Brodatego i jego syna, Henryka Pobożnego.
W swojej pracy postaram się przedstawić główne etapy walki o zjednoczenie państwa polskiego i ocenić rolę poszczególnych książąt w dziele odbudowy silnej i scentralizowanej monarchii. Z powodu obszerności tematu postanowiłem podzielić swój esej na kilka części. W pierwszej z nich scharakteryzuję najwcześniejsze próby zjednoczeniowe, w drugiej skoncentruję się na państwie Henryków śląskich, trzecią część poświęcę opisowi pozostałych dążeń centralistycznych w drugiej połowie XIII w. (Henryk Probus, Przemysł II, Wacław II), zaś w ostatniej przedstawię rolę Władysława Łokietka w odbudowie państwa polskiego. W swojej pracy postanowiłem przyjąć, moim zdaniem najodpowiedniejsze, ujęcie chronologiczno - problemowe tematu.

1. Najwcześniejsze dążenia zjednoczeniowe

Za pierwszego władcę, który odegrał rolę w procesie zjednoczeniowym należy niewątpliwie uznać Leszka Białego. Był on synem Kazimierza Sprawiedliwego i księżniczki ruskiej Heleny. W chwili zgonu ojca był małoletni. Tron krakowski oddano więc Mieszkowi III Staremu. Po śmierci stryja w 1202 roku objął on władzę nad dzielnicą krakowską. W roku 1217 w Dankowie zawarte zostało przymierze Leszka Białego z Henrykiem Brodatym. Być może właśnie na ten okres jego rządów należy datować porozumienie księcia z Władysławem Laskonogim panującym w Wielkopolsce. Zawarte przymierza pozwoliły mu na aktywną politykę pomorską i pruską. Leszek prowadził także ekspansję na ziemie ruskie. Doprowadziło to do pogorszenia stosunków z jej władcą, Romanem a na Polskę ruszyła w 1205 roku wielka wyprawa. Rusini zostali rozbici przez siły Leszka i jego brata, Konrada Mazowieckiego, a ich wódz poległ. W latach kolejnych Leszek interweniował w wewnętrzne sprawy Rusi Halickiej, gdzie spotkał się z silną konkurencją węgierską. W roku 1219 wspólna wyprawa polsko-węgierska osadziła na tronie ruskim parę: Kolomana (syna Andrzeja II) i Salomeę (córkę Leszka). Jednak w niecałe dwa lata później zostali oni wygnani przez Mścisława, księcia nowogródzkiego.
Po kilkunastu latach walk polityka ruska Leszka doznała więc klęski. Książe za najważniejsze swoje zadanie w kraju uważał rozwiązanie problemu podziałów dzielnicowych. W tym celu zwołał w 1227 do Gąsawy zjazd, na który przybyli Henryk Brodaty i Władysław Laskonogi. Obradujący książęta zostali niespodziewanie zaatakowani przez swoich wrogów politycznych: Władysława Odonica i Świętopełka Pomorskiego. Henryk cudem uniknął śmierci, Leszek został zabity. Podczas swojego panowania obejmował on swymi planami najważniejsze problemy ówczesnej polityki ogólnopolskiej, czyli zjednoczenie kraju, chrystianizację Prus, walkę o Pomorze i ekspansję na Ruś.
Po śmierci Leszka doszło do walk o tron krakowski pomiędzy Konradem Mazowieckim a Władysławem Laskonogim. Zwyciężył ten drugi i w wyniku porozumienia z możnowładztwem w Cieni w 1228 objął we władanie dzielnicę. Na początku swego panowania w Małopolsce książę wdał się w długotrwałe walki z bratankiem, Władysławem Odonicem (w Wielkopolsce). Dlatego też, w wyniku zawartego porozumienia Krakowa przed najazdem Konrada w jego imieniu bronił Henryk Brodaty (miał za to objąć we władanie tę dzielnicę po śmierci Władysława). Walczy z wrogiem z powodzeniem w 1228 roku, ale w 1229 dostaje się niespodziewanie do niewoli, a Konrad zajmuje Sandomierszczyznę. W Wielkopolsce zwycięża Władysław Odonic i zmusza swego stryja do ucieczki na Śląsk. W tym czasie Henryk zostaje uwolniony z niewoli mazowieckiej, za wstawiennictwem swej żony św. Jadwigi i wraca do Wrocławia. Aż do śmierci Władysława Laskonogiego w 1231 roku udziela mu pomocy w walce o utraconą Wielkopolskę.

2. Państwo Henryków śląskich

Henryk Brodaty był synem Bolesława Wysokiego i Krystyny. Po śmierci ojca władał księstwem śląskim. W swojej dzielnicy prowadził z rozmachem akcję kolonizacji terenów wiejskich, lokację miast oraz popierał rozwój rzemiosła handlu i wzmacniał skarb. Pod jego panowaniem Śląsk stał się przodującym gospodarczo księstwem. W 1231 roku Henryk na mocy umowy z Władysławem Laskonogim objął rządy w Krakowie. Dzięki poparciu Grzymisławy udało mu się usunąć Konrada z Sandomiersczyzny. W 1233 roku pojął nieudaną wyprawę przeciwko Władysławowi Odonicowi, został także uregulowany zatarg z Konradem Mazowieckim. Latem 1234 roku, przy poparciu rodów Nałęczów, Białków i Łabędziów, zajął Henryk całą południową i zachodnią Wielkopolskę. Podpisany z Odonicem pokój sankcjonował podział dzielnicy wzdłuż linii Warty. W ten sposób powstało rozległe państwo Henryków, obejmujące Śląsk z Lubuszem, ziemię krakowską i znaczną część Wielkopolski wraz ze zwierzchnictwem nad księstwami opolskim i sandomierskim. Świeżo zdobytą Wielkopolskę oddał Henryk w zarząd swemu synowi Henrykowi. Podjął także kroki w celu zapewnienia trwałości swego państwa , przyszłego dziedzictwa jego syna. W 1235 roku z kancelarii papieża Grzegorza IX wyszła bulla biorąca w opiekę św. Piotra syna Henryka wraz z wszystkimi jego posiadłościami. W tym celu planowano także koronację Henryka Pobożnego. Jego ojciec uwikłany w spory z duchowieństwem krajowym, zwrócił się o poparcie do cesarza Fryderyka II. Nie doczekał jednak rozmów gdyż zmarł w 1238 roku. Władzę po ojcu objął bez przeszkód jedyny żyjący syn, Henryk Pobożny. Obejmujący rządy był w pełni do tego przygotowany. W tym czasie w "monarchii Henryków'' daje się zauważyć pewien kryzys: Mieszko II Otyły usamodzielnia się na Opolszczyźnie a Bolesław Wstydliwy żąda wydzielenia dla siebie osobnej dzielnicy. ( ks. sandomierskie ). Na usamodzielnienie się tych książąt Henryk odpowiedział przymierzem z synami Konrada Mazowieckiego. Udało mu się też załagodzić spór z duchowieństwem śląskim. Zorganizował pomyślną odsiecz oblężonego przez Brandenburczyków Lubusza. W 1241 roku na Polskę ruszył najazd tatarski. Zdobyli oni Lublin, Zawichost, Sandomierz, Wislicę i Skalbmierz. Pokonali rycerstwo małopolskie pod Tuskiem Wielkim, Chmielnikiem i Tarczkiem. Spalili opustoszały Kraków i ruszyli na Śląsk. Henryk Pobożny wydał najeźdźcom bitwę pod Legnicą w której sam poległ. Po jego śmierci rozległe państwo rozpadło się (podział między synów). Wśród historyków trwa do dziś nierozstrzygnięty spór na temat szans zjednoczenia kraju przez Henryka Pobożnego.

3. Próby centralistyczne pod koniec XIII wieku

Próby zjednoczenia państwa polskiego zostały podjęte ponownie pod koniec XIII wieku. Pierwszym księciem który przedsięwziął takie działania był władający Śląskiem Henryk IV Probus. W 1281 Henryk rozpoczął jednoczenie rozdrobnionego feudalnie Śląska. W 1284 wdał się w konflikt z Przemysłem II Wielkopolskim i opanował Kalisz. Prowadził intensywne osadnictwo na prawie niemieckim, niektórzy zarzucają księciu germanizację dzielnicy. Panowanie Henryka wypełniał spór z biskupem wrocławskim - Tomaszem ( książę został nawet wyklęty ). Synod zwołany przez Jakuba Świnkę potępił działania księcia. W 1287 nastąpiło ostateczne zakończenie konfliktu a Henryk zajął się staraniami o koronę. Po śmierci Leszka w 1288 Henrykowi Probusowi z pewnymi problemami ( okupacje Wawelu przez Łokietka ) udaje się opanować Kraków. Podjęte wtedy przez księcia starania o koronę zostają jednak zniweczone przez jego śmierć. W testamencie zapisuje on Śląsk Henrykowi V Głogowskiemu a Małopolskę Przemysłowi. Przemysł zajmuje Kraków ale zostaje wyparty przez króla czeskiego Wacława ( udaje mu się jednak wywieźć insygnia koronacyjne ). W 1292 Wacław usuwa Łokietka z Sandomierszczyzny. Sukces czeski w Małopolsce skłonił dotychczasowy przeciwnikom do poszukiwania porozumienia. Z inicjatywy Jakuba Świnki doszło w 1293 roku w Kaliszu do spotkania Przemysła II z Władysławem Łokietkiem i jego bratem, Kazimierzem Łęczyckim. Zawarte przymierze miało wyraźnie antyczeski charakter. W tym samym roku Łokietek powiększa swój stan posiadania zajmując ziemie zmarłego niespodziewanie brata - Kazimierza. W 1294 roku Przemysł zajmuje Pomorze Gdańskie po bezpotomnej śmierci jego władcy Mściwoja ( na mocy układu sukcesyjnego w Kępnie z 1282 roku ). 26 czerwca 1295 Przemysł II koronuje się na króla Polski. Tym samym została przywrócona godność królewska ( po 219 latach ). Przemysł tytułował się królem całej Polski ale jego władza rozciąga się tylko na Pomorze i Wielkopolskę. Nie uznawali go pozostali władcy polscy a Małopolska znajdowała się w rękach zdecydowanego na dalszą ekspansję króla Czech. Kres jego panowania położyła jego śmierć w niecały rok później. Przemysł II został zamordowany z polecenia margrabiów brandenburskich w Rogoźnie. Tak więc po raz kolejny obiecujący młody władca ginie w nienaturalnych okolicznościach. Historia Polski w tym okresie zależała w dużej mierze od przypadku. Kto wie jakby potoczyły się nasze losy gdyby Leszek Biały nie zginął podczas ucieczki z Gąsawy, Henryk Pobożny nie został zabity przez Tatarów a Henryk Probus otruty. I gdy wreszcie znalazł się władca jeszcze ambitniejszy, który koronuje się na króla Polski zostaje niestety zamordowany w wieku dwudziestu kilku lat. Silne nastroje antyniemieckie uniemożliwiły Henrykowi V opanowanie Wielkopolski, którą zajął Władysław Łokietek. W 1296 roku w rękach księcia znalazły się ziemie: brzeska i sieradzka, Wielkopolska i Pomorze Gdańskie. Dążył do on zgody z pokrzywdzonym Henrykiem V, na mocy ugody w Krzywniu oddał mu pas ziem przylegających do Śląska. Zagrożony przez władcę śląskiego i pragnący wzmocnić swoją pozycję Władysław Łokietek uznał zwierzchnictwo Wacława. W Wielkopolsce szerzył się chaos i anarchia. Możnowładztwo wygnało Łokietka i wezwało króla czeskiego, który zajął dzielnicę. Ostatecznie Jakub Świnka zdecydował się na jego ukoronowanie w 1300 roku. Powstały sojusz z Czechami zabezpieczał Polskę i wiązał ją z krajem bogatym, zasobnym i rozwiniętym gospodarczo. Podstawy prawne władzy Przemyślidy były dość wątłe: darowizna Gryfiny, małżeństwo z córką Przemysła - Ryksą i uzyskane od królów niemieckich - Rudolfa i Albrechta Habsburgów nadanie ziem polskich. W opinii publicznej nie był jednak uzurpatorem, został bowiem powołany na tron przez tych którzy uważali się za przedstawicieli władzy, czyli możnych. W momencie koronacji Wacław skupił w swych rękach większość ziem którymi władał Bolesław Krzywousty, sprzymierzył się też z księciem mazowieckim - Bolesławem. Początek jego rządów w Polsce doprowadził do wewnętrznego uspokojenia kraju, uśmierzenia bandytyzmu, unormowania życia gospodarczego i wymiaru sprawiedliwości. Wacław zdołał w czasie swego panowania wprowadzić jednolitą administrację kraju poprzez swoich urzędników - starostów. W 1301 roku zmarł ostatni przedstawiciel węgierskiej dynastii Arpadów - Andrzej III. Wacław wprowadził na opustoszały tron swojego syna, co doprowadziło do konfliktu z papieżem Bonifacym VIII i Habsburgami. Tymczasem przebywający na wygnaniu Władysław Łokietek udał się na Ruś, a stamtąd na Węgry, gdzie zyskał poparcie nowej dynastii - Andegawenów. Z ich pomocą powrócił do kraju i zajął Wiślicę. Los wojny ważyłby się z pewnością nadal, gdyby nie nagła śmierć Wacława w 1305 roku. Jego syn Wacław III uspokoił sytuację międzynarodową i przygotowywał wyprawę do Polski, ale został w 1306 roku skrytobójczo zamordowany w Ołomuńcu. Władysław Łokietek opanowywał kolejne dzielnice, nie udało mu się przyłączyć tylko Wielkopolski zawładnął Henryk V Głogowski. Musiał się borykać także z trudnościami czynionymi przez dawnych stronników Wacława. Ciągnący się długo spór z biskupem krakowskim Muskatą zakończył się zwycięstwem Łokietka. Udało mu się również stłumić bunt mieszczaństwa krakowskiego pod przywództwem wójta Alberta (1311/1312). Ważne wydarzenia zaszły na północy kraju. W 1308 roku na Pomorze Gdańskie najechali Brandenburczycy. Zajęty sprawami wewnętrznymi Łokietek nie mógł poprowadzić skutecznej odsieczy i ostatecznie zdecydował się poprosić o pomoc Krzyżaków. Ci odparli najeźdźców, ale po opanowaniu Gdańska dokonali rzezi załogi polskiej i sami przystąpili do podboju dzielnicy pomorskiej. Zawiodły próby negocjacji pokojowych, a Łokietek nie miał wystarczających sił aby zbrojnie upomnieć się o dzielnicę. Tymczasem od śmierci Henryka w 1309 roku Wielkopolską władało jego pięciu synów. Niezadowolenie z ich rządów (popieranie niemczyzny) doprowadziło w 1314 roku do buntu możnowładztwa, w wyniku którego dzielnicę objął ponownie Władysław Łokietek.
Posiadanie dwóch najważniejszych części Polski umożliwiły mu rozpoczęcie starań o koronę. W 1318 roku zgromadzone na wiecu w Sulejowie rycerstwo wystosowało do papieża petycję o zgodę na koronacje księcia. Działanie te spotkały się ze sprzeciwem nowego króla Czech - Jana Luksemburczyka, który rościł sobie pretensje do tronu polskiego. Ostatecznie papież Jan XXII wyraził zgodę na ceremonię, która odbyła się 20 I 1320 w Gnieźnie (nie naruszono praw króla czeskiego). Zakończył się trwający prawie 200 lat okres rozbicia dzielnicowego

Według mnie najważniejszą rolę w procesie zjednoczeniowym odegrało trzech władców: Henryk Brodaty, Przemysł II i Władysław Łokietek.
Pierwszy z zdołał stworzyć rozległe państwo obejmujące Śląsk, Małopolskę oraz południowo - zachodnią Wielkopolskę. Dążąc do centralizacji potrafił wznieść się ponad podziały i udanie współpracować z innymi książętami, m.in.: Leszkiem Białym i Władysławem Laskonogim. To właśnie zawarte z nimi sojusze były podstawą do stworzenia państwa które do historii przeszło pod nazwą monarchii Henryków śląskich. W swojej dzielnicy prowadził rozsądną politykę wewnętrzną i przyczynił się bardzo do wzmocnienia jej pozycji gospodarczej. Książe rozumiał potrzebę ochrony granic państwa piastowskiego przed czynnikami zewnętrznymi, udanie bronił Lubusza przed Brandenburczykami. Nie powiodły się za to starania o koronę, Henryk uwikłany był bowiem w długotrwałe spory z duchowieństwem polskim. Za sukces należy natomiast uznać zapewnienie trwałości swemu państwu i przekazanie go w chwili śmierci synowi, Henrykowi Pobożnemu (przygotowanemu przez ojca do władzy w wyniku wielu lat współrządów w Wielkopolsce i na Śląsku).
Książę wielkopolski Przemysł II panował w ziemi poznańskiej od 1279 roku. Po śmierci stryja, Bolesława Pobożnego udało mu się zjednoczyć pod swym panowaniem całą Wielkopolskę. W 1282 roku Przemysł zawarł korzystny układ w Kępnie, na mocy którego udało mu się w 1294 roku przyłączyć Pomorze Gdańskie do swojej dzielnicy. Książę opanował nawet na krótki czas Małopolskę ale został stamtąd wyparty przez Wacława. W 1295 roku arcybiskup Jakub Świnka dokonał w Gnieźnie koronacji Przemysła na króla Polski. W ten sposób naszemu krajowi przywrócono godność królewską, której był pozbawiony przez 219 lat.
Władysław, zwany z powodu swego małego wzrostu Łokietkiem przyszedł na świat jako jeden z pięciu synów Kazimierza, księcia Kujawskiego. W spuściźnie po ojcu otrzymał jedynie księstwo brzesko-sieradzkie. W latach 90-tych XIII wieku rozpoczął pierwsze starania o objęcie księstwa krakowskiego. Mimo utraty władzy w Wielkopolsce i wygnania z kraju, Władysław rozpoczął starania o zjednoczenie Polski, w których poparła go znaczna część społeczeństwa. Przez całe swe panowanie ambitny władca przezwyciężał trudności zewnętrzne i wewnętrzne. Doprowadził do swej koronacji i właśnie jej datę przyjmuje się za symboliczny koniec rozbicia dzielnicowego. Gdyby nie Łokietek proces ten mógłby potrwać znacznie dłużej. Nie można jednak tym trzem postaciom przypisywać wszystkich zasług, gdyż rolę w zjednoczeniu kraju odegrało także wielu innych władców jak np.: Leszek Biały, Władysław Laskonogi, Henryk Pobożny, Leszek Czarny, Henryk Probus, Wacław II oraz osób duchownych i świeckich

---