Rozdział X

POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE

§ 1. UWAGI WPROWADZAJĄCE

I. Pierwsze stadium postępowania karnego stanowi postępowanie przygotowaw­
cze. Zgodnie z obowiązującą w naszym procesie zasadą skargowości (art. 14 § ł)
sąd wszczyna postępowanie na żądanie uprawnionego oskarżyciela. Powzięcie przez
oskarżyciela decyzji co do wniesienia oskarżenia bądź umorzenia postępowania z re­
guły wymaga zbadania okoliczności sprawy, przygotowanie zaś skargi stwarza ko­
nieczność dokonania szeregu czynności, zmierzających do ustalenia licznych nieraz
faktów, związanych z popełnieniem przestępstwa, wykrycia i ujęcia sprawcy, zebra­
nia materiału dowodowego uzasadniającego oskarżenie oraz utrwalenia dowodów
dla sądu.

Ponieważ celem tych czynności jest przygotowanie sprawy dla oskarżyciela i dla sądu, stadium, w ramach którego są one wykonywane, nazwane zostało w więk­szości systemów procesowych postępowaniem przygotowawczym.

II. Poszukiwanie i wybór właściwej koncepcji postępowania przygotowawczego, a na­
stępnie wyrażenie jej w ustawowym modelu wymaga uwzględnienia wielu potrzeb

566

wymiaru sprawiedliwości, pogodzenia różnych, sprzecznych nieraz interesów wystę­pujących w procesie karnym, niekiedy opowiedzenia się za jednym z konkurujących kierunków regulacji, co łączyć się może ze wzmocnieniem ochrony pewnych dóbr, kosztem innych wartości (M. Siewierski, Koncepcje kodyfikacyjne postępowania przy­gotowawczego, Probl. Krym. 1961, nr 29; S. Waltoś, Model postępowania przygoto­wawczego na tle prawnoporównawczym, Warszawa 1968, s. 98 i n.). Rodzi to wiele dylematów, które wymagają analizy i rozważenia przy tworzeniu projektów ustaw, a następnie ostatecznego rozstrzygnięcia przez ustawodawcę w pracach legislacyjnych. W sferze teoretycznej, w oderwaniu od konkretnego modelu postępowania przygoto­wawczego, w ogólnych zarysach przedstawiają się one następująco.

1. Obarczenie postępowania przygotowawczego zadaniem wszechstronnego
   i wyczerpującego wyjaśnienia wszystkich okoliczności sprawy, połączone z utrwa­
   leniem materiału dowodowego na użytek postępowania jurysdykcyjnego, zmusza
   do tworzenia rozbudowanego aparatu ścigania, opóźnia wniesienie oskarżenia do
   sądu i może pomniejszać znaczenie rozprawy głównej. Ograniczenie natomiast tego
   stadium do zbierania podstawowych informacji o sprawie, przeznaczonych głów­
   nie dla oskarżyciela, rodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodów,
   nieutrwalonych we właściwym czasie.

2. Przyjmując, że postępowanie przygotowawcze powinno być szybkie, aby jak
   najrychlej nastąpiło przekazanie oskarżenia sądowi wyrokującemu — nie można
   zapominać o konieczności rzetelnego i sumiennego badania istotnych okoliczno­
   ści, umożliwiającego dokonywanie prawdziwych ustaleń faktycznych i podejmo­
   wanie trafnych decyzji w toku procesu; nadmierny pośpiech może utrudniać prawid­
   łową realizację podstawowych celów stadium przygotowawczego.

3. Inne znów problemy stwarza wyznaczenie zakresu i warunków przeprowadza­
   nia procesowych czynności dowodowych, wykonywanych w specjalnych, prawem
   przewidzianych formach (np. protokolarnych oględzin, protokolarnych przesłuchań
   podejrzanych, świadków) i mających w sytuacjach określonych przepisami znaczenie
   dla wyrokowania — z uwzględnieniem miejsca sfery czynności operacyjnych (np. wy­
   wiadów, obserwacji), z których sporządzane sąjedynie notatki urzędowe (zapiski) i któ­
   rych wyniki nie powinny przenikać w tej formie do postępowania sądowego.

4. Ten problem wiąże się z zagadnieniem kompetencji organów występujących
   w stadium przygotowawczym. Trzeba zdecydować, kto będzie prowadził postępo­
   wanie, z jakimi uprawnieniami w kwestii utrwalania dowodów i stosowania przy­
   musu procesowego, kto będzie postępowanie nadzorował. Jaka więc ma być rola
   Policji, prokuratora i sądu (sędziego), biorąc pod uwagę, że Policja dysponuje
   przede wszystkim — obok wyposażenia technicznego — umiej ętnościami i doświad­
   czeniem kryminalistycznym, prokuratorzy—prawniczym, sędziowie zaś oprócz wie­
   dzy prawniczej posiadają atut niezawisłości.

5. Nie ulega wątpliwości, że w walce z tak groźnym zjawiskiem, jakim jest prze­
stępczość, organy ścigania dysponować muszą szczególnie skutecznymi metodami

/. Ihyu^i

; ■

wykrywania sprawców przestępstw oraz ujawniania i zabezpieczania materiału do­wodowego — równocześnie jednak w modelu postępowania przygotowawczego uwzględniać trzeba zespól niezbędnych gwarancji interesów i praw podejrzanego oraz innych uczestników postępowania, które tę skuteczność działania mogą niekiedy osła­biać; pamiętać przy tym należy, iż w zakresie i rodzaju gwarancji procesowych podej­rzanego znajduje odbicie stopień ogólnego zabezpieczenia szeroko pojmowanych swobód obywatelskich (Siewierski, Tylman, Olszewski, Postęjmwanie, s. 187 i n.).

III. 1. Pierwszy po odzyskaniu niepodległości polski kodeks postępowania kar­nego z 1928 r. przyjął znany, wywodzący się z francuskiej kodyfikacji 1808 r., mo­del postępowania przygotowawczego, obejmującego dochodzenie tzw. zapiskowe (nieformalne) oraz śledztwo sądowe, przewidując ponadto możliwość dokonywa­nia w toku dochodzenia poszczególnych czynności sądowych.

Dochodzenie prowadzone było przez prokuratora, Policję (a po wojnie— mili­cję), niekiedy zaś przez władzę administracyjną. Miało ono na celu dostarczenie oskar­życielowi publicznemu danych, czy należy żądać wszczęcia postępowania sądowego, czy też tego zaniechać i umorzyć postępowanie. Podejmowane mogło być we wszel­kich sprawach podlegających właściwości wszystkich sądów. Polegało na nieformal­nym rozpytywaniu podejrzanych i świadków, dokonywaniu wywiadów i innych czyn­ności „wynikających z istoty dochodzenia" (art. 245 k.p.k. wg stanu z 1939 r.). Z przebiegu dochodzenia sporządzano głównie zapiski (rodzaj notatek urzędowych), mające znaczenie w zasadzie tylko dla oskarżyciela. Według ustawy procesowej zapiski, pozbawione wartości dowodowej dla sądu, nie podlegały odczytaniu na rozprawie (art. 339), chociaż w praktyce sądowej pojawiały się tendencje — po części skutecz­ne — zmierzające do obejścia tego zakazu (W. Daszkiewicz, K. Paluszyńska-Daszkie-wicz, Proces karny i materialne prawo karne w Polsce wiatach 1918—1939, Toruń 1965, s. 33 i n.). Podkreślić trzeba, że oskarżyciel publiczny mógł już na podstawie samego zawiadomienia o przestępstwie wnieść akt oskarżenia (art. 247 § 1), nie prze­prowadzając dochodzenia ani nie składając wniosku o przeprowadzenie śledztwa (S. Śli-wiński, Proces karny. Przebieg procesu. Warszawa 1948, s. 13).

Śledztwo prowadzone było przez organ sądowy — sędziego śledczego lub sąd grodzki i stanowiło już postępowanie sądowe. Oprócz zadań przewidzianych dla dochodzenia, miało na celu utrwalenie dowodów dla sądu wyrokującego. Prowa­dzono je tylko w pewnych, ograniczonych sytuacjach — m.in. było niedopuszczal­ne w sprawach należących do właściwości sądu grodzkiego, przed sądem dla nielet­nich i w postępowaniu doraźnym.

Śledztwo polegało na formalnym przesłuchiwaniu, dokonywaniu oględzin i in­nych czynności dowodowych. Z jego przebiegu sporządzano protokoły, podlegają­ce odczytaniu na rozprawie, w wypadkach prawem przewidzianych odstępstw od zasady bezpośredniości.

2. Wobec często zachodzącej w praktyce potrzeby odtwarzania na rozprawie da­nych z postępowania przygotowawczego, np. przyznania się podejrzanego do winy,

568

ępowanie przygotowawcze

§ 1. Uwagi wprowadzi^ _L^e

569

jeżeli następnie jako oskarżony temu zaprzeczał, albo poprzednich zeznań świad­ka co do faktu, którego później nie pamiętał, czy ulegającego zmianie wyglądu miej­sca przestępstwa — wprowadzono do kodeksu tzw. czynności sądowe w toku dochodzenia.

Czynności takie dokonywane miały być, w zgodzie z założeniami modelowymi (Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej, Projekt ustawy postępowania karnego, Warszawa-Lwów 1926-1927, s. 3, 325 i n.), w zasadzie przez sędziego śledczego lub sąd grodzki (art. 254). Tylko jeżeli sędziego nie było na miejscu, a zwloką groziłaby zanikiem śladów i dowodów przestępstwa, prokurator i Poli­cja mogli w zastępstwie sędziego dokonać czynności, ale wyłącznie polegającej na ustaleniu śladów przestępstwa lub przesłuchaniu pod przysięgą świadka, a więc w wąskim zakresie (art. 257). Ponadto jednak (już poza Komisją Kodyfikacyjną) ustanowiono nie w samym kodeksie, lecz w art. 20 przepisów wprowadzających k.p.k., szerokie możliwości dokonywania wszystkich niemal czynności sądowych przez prokuratora i Policję: „ilekroć uznają to za niezbędne dla utrwalenia śla­dów i dowodów przestępstwa".

Czynności te, aczkolwiek dokonywane nie przez organ sądowy, miały — we­dług art. 20 § 3 przepisów wprowadzających — moc czynności sądowych, a pro­tokoły— moc protokołów sądowych (J. Nisenson, M. Siewierski, Kodeks postę­powania karnego z komentarzem i orzecznictwem, Warszawa 1939, s. 135 i n.).

W konsekwencji nastąpiło wyraźne naruszenie początkowej koncepcji, według której w zasadzie z postępowania przygotowawczego tylko dowody utrwalane przez czynnik sądowy przenikać miały na rozprawę, a wobec praktyki szerokiego sięga­nia do tych wyjątkowych przepisów — można mówić o załamaniu się pierwotne­go modelu postępowania przygotowawezgo, według wizji kodyfikatorów.

3. Ówczesne postępowanie przygotowawcze krytykowano z innych jeszcze względów. Wskazywano, że śledztwo sądowe prowadzone jest bardzo rzadko, sę­dziowie śledczy zaś często nie posiadają odpowiedniego doświadczenia i autorytetu (niejednokrotnie pełnili tę funkcję asesorzy), są też prawnie i faktycznie nadmiernie uzależnieni od prokuratora. W dochodzeniu zaś pozycja podejrzanego nie jest do­statecznie wyraźnie określona, jego uprawnienia skąpe i niezabezpieczone odpowied­nimi środkami gwarancyjnymi.

O sytuacji podejrzanego w dochodzeniu występującym wówczas w naszym systemie procesowym i w dochodzeniach o podobnym kształcie, przyjętych — i funkcjonujących często do dzisiaj — w wielu innych procedurach (w których zaznaczają się z reguły związki z francuskim modelem postępowania przygoto­wawczego — zob. też Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej, Projekt ustawy postępowania karnego, s. 327 i n.) od dawna wypowiadano się krytycznie. S. Cilaser {Polski proces karny w zarysie, Kraków 1934, s. 236) stwierdzał, że: „w toku dochodzenia podejrzany zasadniczo nie ma jeszcze żadnych praw proce­sowych [...]. Może się nawet zdarzyć, że osoba, przeciwko której dochodzenie

<

prowadzono, nie została o tym uwiadomiona". Pisano też, że „podejrzany nie ma w tym stadium [...] ani prawa do przesłuchania go, ani prawa dowiedzenia się o wy­nikach dochodzeń. Jest możliwe, że postępowanie przygotowawcze zostaje za­kończone, a podejrzany nie wie o jego wszczęciu" (A. zu Dohna, Das Strafprozes-srecht, Berlin 1929, s. 138); „Nawet wówczas gdy dochodzenia skierowane są przeciwko określonej osobie, o jej prawach i obowiązkach nie ma mowy" (A. Kries, Lehrbuch des deutschen Strafprozessrechts, Freiburg i. B. 1892, s. 3). Podejrzany w „dochodzeniu nie ma żadnych procesowych praw strony [...]. Prokuratura jako samodzielna kierowniczka postępowania dochodźczego, może je wszcząć, prze­prowadzić i umorzyć, a podejrzany nie będzie w ogóle o tym nic wiedział. W jej gestii leży, czy i jakie współdziałanie podejrzanego sobie zapewni" (R. Hippel, Der Deutsche Strafprozess, Marburg 1941, s. 479; patrz też K. Birkmeyer, Deut-sches Strafprozessrecht, Berlin 1989, s. 586; H. Gerland, Der Deutsche Strafpro­zess, Mannheim-Berlin-Leipzig 1927, s. 136; K. Peters, Strafprozess, Karlsruhe 1952, s. 161-165).

Te i inne zastrzeżenia, wypowiadane przed wojną, mogły prowadzić albo do reform ulepszających tamten model postępowania przygotowawczego, tak słusznie uwzględniający rolę sądu w tym stadium, albo do jego radykalnej zmiany w od­miennym kierunku, pojawiały się bowiem także postulaty m.in. likwidacji śledztwa sądowego oraz instytucji sędziów śledczych i przekazania całości postępowania przy­gotowawczego prokuratorowi. Wybuch wojny przerwał zamierzenia nowelizacyjne (W. Daszkiewicz, K. Paluszyńska-Daszkiewicz, Proces karny, s. 30 i n.; P. Kalinow-ski, Sędzia śledczy. Uregulowania i doświadczenia okresu międzywojennego, NP 1982, nr 5-6, s. 87 i n.; J. Tylman, Instytucja, s. 16 i n., 66 i n.; zob. też „Wpro­wadzenie").

IV. 1. Po wojnie zdecydowanie doszły do głosu tendencje forsujące odejście od omawianego modelu.

Przeprowadzona w 1949 r. (ustawa z 27 kwietnia 1949 r. o zmianie przepisów postępowania karnego, Dz.U. Nr 32, poz. 238), w ogólnej atmosferze lekceważenia prawa, reforma k.p.k., w zakresie postępowania przygotowawczego przyniosła — najogólniej jąjcharakteryzując — następujące zmiany:

1. zniesiono dotychczasowy podział na dochodzenie i śledztwo, wprowadzając
   jedrfą formę— śledztwo (tzw. śledztwo jednolite);

1. zniesiono instytucję sędziów śledczych;

2. całość postępowania przygotowawczego, bez względu na to, jaki organ je
   prowadził, podporządkowano — przynajmniej formalnie, prokuratorowi;

3. do prowadzenia śledztwa uprawniono, obok prokuratora, również milicję i ofi­
   cerów śledczych organów bezpieczeństwa publicznego;

4. uprawniono prokuratora do stosowania tymczasowego aresztowania oraz in­
   nych środków zapobiegawczych, a także do rozpoznawania zażaleń na ich
   stosowanie (J. Tylman, Rozwój systemu, s. 161 i n.; M. Cieślak, J. Tylman,
   Prawo karne procesowe, s. 47 i li.).

570

571

)

2. Wprowadzone śledztwo, ze względu na swą dość daleko idącą formalizację
i szerokie możliwości protokolarnego utrwalania dowodów dla sądu wyrokującego,
pozornie bliższe było dawnemu śledztwu sądowemu, a nie dochodzeniu zapiskowc-
rau, jednakże zamknięto jego przebieg przed ingerencją i jakąkolwiek bieżącą kon­
trolą sądu. Do tego dotychczasowe uprawnienia sędziego śledczego i sądu grodz­
kiego w postępowaniu przygotowawczym przekazano prokuratorowi, a ponadto
w znacznym zakresie — także gdy chodziło o protokolarne utrwalanie dowodów —
nieprokuratorskim organom ścigania.

Dodać też trzeba, że milicja „nie pogodziła się" ze zniesieniem dochodzenia, tworząc — akceptowaną przez prokuraturę — pozaprawną w istocie j ego namiastkę w formie postępowania wyjaśniającego, w znacznej części spraw niemal całkowi­cie zastępującego śledztwo kodeksowe (J. Tylman, O przedprocesowych czynnościach sprawdzających, ZN UŁ 1967, Seria I, z. 51, s. 189 i n.).

Nadzór prokuratora nad działaniami innych organów ścigania był bardzo ogra­niczony i nieskuteczny, a jeżeli chodzi o służbę bezpieczeństwa — stał się fikcją.

3. Założenia reformy w przeważającej części były w ogóle niewłaściwe, a prak­
tyka tamtego stalinowskiego „okresu błędów i wypaczeń" jej niedostatki pogłębia­
ła, co odbijało się zdecydowanie negatywnie przede wszystkim na sytuacji po­
dejrzanego i przyczyniało się do nagminnego łamania praworządności.

V. Na fali przemian, które w 1956 r. doprowadziły do „polskiego października", no­
welą do k.p.k. (dekret z 21 grudnia 1955 r. o zmianie przepisów postępowania karne­
go, Dz.U. Nr 48, poz. 309), zrezygnowano z tzw. śledztwa jednolitego (które w rze­
czywistości nigdy jednolite nie było), wprowadzając znów podział na dochodzenie
i śledztwo, co nie oznaczało jednak powrotu do dawnej koncepcji dochodzenia
zapiskowego i śledztwa sądowego. W gruncie rzeczy były to dwie różnie nazwane,
ale bardzo do siebie podobne formy postępowania przygotowawczego, z tym że śledz­
two powierzono prokuratorowi, dochodzenie zaś przede wszystkim milicji. Podjęto
też próbę urealnienia nadzoru prokuratora nad całym postępowaniem przygotowaw­
czym i polepszenia sytuacji podejrzanego, m.in. przez wprowadzenie instytucji przed­
stawienia zarzutów, zmianę i rozwinięcie unormowania końcowego zaznajomienia
podejrzanego z materiałami postępowania dochodźczego czy śledczego, pewne po­
szerzenie uprawnień obrońcy (.1. Tylman, Rozwój systemu, s. 169 i n.).

VI. I. Począwszy od 1956 r. działała powołana przez Ministra Sprawiedliwości
Komisja Kodyfikacyjna, której zadaniem było przygotowanie projektów nowych
kodeksów karnych. Kolejne wersje projektu kodeksu postępowania karnego opu­
blikowane zostały w latach 1963, 1967 i 1968. Ten ostatni projekt, po wprowadze­
niu pewnych zmian, przyjęty został w ustawie z 19 kwietnia 1969 r. jako nowy
kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 13, poz. 96), obowiązujący od 1 stycz­
nia 1970 r. do 31 sierpnia 1998 r. Był on wielokrotnie nowelizowany.

2. Określony w nim model postępowania przygotowawczego oparty został w zasadniczych zrębach na koncepcji wprowadzonej do poprzedniego kodeksu no-

welą z 1955 r. Niesłusznie uznano bowiem, że obowiązujące przez kilkanaście lat przepisy zdały w praktyce egzamin i że w nowym kodeksie można poprzestać na wprowadzeniu do tych przepisów pewnych zmian, bez naruszenia isloly modelu.

Te korekty, które wprowadzono, szły — mówiąc najogólniej — w kierunku pew­nego unowocześnienia kodeksu, uwzględniającego potrzeby praktyki. Starano się też uporządkować systematykę przepisów i nadać im lepszy kształt legislacyjny, chociaż ten cel nie został w stopniu zadowalającym osiągnięty.

Do najważniejszych zmian zaliczyć należało:

1. szersze wprowadzenie do ustawy wyraźnych sformułowań naczelnych za­
   sad procesowych; część z nich odnosiła się wprost do postępowania przy­
   gotowawczego;

2. pewne zwiększenie uprawnień podejrzanego i jego obrońcy, związane głów­
   nie z rozszerzeniem kontradyktoryjności i jawności wewnętrznej tego stadium;

3. dopuszczenie kontroli sądu nad niektórymi czynnościami postępowania przy­
   gotowawczego, w tym nad stosowaniem tymczasowego aresztowania;

4. zobowiązanie organów procesowych do gromadzenia szerszych informacji
   o podejrzanym, a następnie uwzględniania ich;

5. określenie zasad dokonywania przedprocesowych czynności sprawdzają­
   cych dopuszczalność wszczęcia postępowania przygotowawczego;

6. unormowanie instytucji procesowych czynności niecierpiących zwłoki, wy­
   przedzających formalne wszczęcie postępowania przygotowawczego;

7. wprowadzenie instytucji warunkowego umorzenia (stosowanej głównie
   w postępowaniu przygotowawczym).

3. Mimo wysiłków Komisji Kodyfikacyjnej i trafnych co do niektórych zagad­nień kierunków jej działania nowy kodeks od początku dotknięty był określonymi niedostatkami, zwłaszcza w zakresie postępowania przygotowawczego.

Przede wszystkim nie zostały w sposób właściwy rozwinięte środki chroniące prawa i interesy podejrzanego, nie zadowalały też nadal rozwiązania warunkujące działalność obrońcy na tym etapie procesu. Również pewne próby poprawieniu sy­tuacji procesowej pokrzywdzonego były niewystarczające i po części pozorne (np. przywrócenie w ograniczonej postaci instytucji oskarżyciela posiłkowego, a w isto­cie tylko tzw. oskarżyciela ubocznego).

Z drugiej strony, chociaż akcentowano nadrzędność pozycji organów ścigania, przy założeniu skuteczności ich działania, nie podjęło starań dokonania modelo­wych uproszczeń postępowania w tym stadium.

Ograniczone nadal ponad miarę możliwości ingerencji sądu osłabiały elementy kontradyktoryjności tego stadium, usytuowanie zaś organów milicyjnych jako pod­miotu samodzielnie w zasadzie prowadzącego zdecydowaną większość postępowań przygotowawczych, praktycznie często bez dostatecznego nadzoru, podważało po­zycję prokuratora i stwarzało realne niebezpieczeństwo naruszania w ówczesnych warunkach praworządności ścigania.

572

X. Postępowanie przygotowawcze

^ 2. Wiadomości i postano ,/tenia ogólne

573

W zakresie środków przymusu, stosowanych przede wszystkim właśnie w postę­powaniu przygotowawczym, zastrzeżenia wywoływało pozostawienie prokuratoro­wi szerokiego prawa pozbawiania wolności przez tymczasowe aresztowanie oraz zbyt ogólne i wykraczające poza funkcje procesowe określenie niektórych podstaw tego środka. Nie zapewniono też odpowiednich uprawnień osobie zatrzymanego.

Pewne uprawnienia podejrzanego i obrońcy, choć w zamyśle słuszne, zostały unormowane niewłaściwie, bez dostatecznego gwarancyjnego zabezpieczenia.

Pogłębiała mankamenty rozwiązań kodeksu wadliwa w latach siedemdziesią­tych i osiemdziesiątych praktyka, często odchodząca od prawnej regulacji i na ogół preferująca wąsko i często jednostronnie rozumiany interes ścigania, kosztem praw oraz interesów stron (M Cieślak, J. Tylman, Prawo karne procesowe, s. 54 i n.).

VII. Utworzona w 1980 r. Komisja do opracowania propozycji zmian prawa kar­
nego przygotowała „Projekt zmian przepisów kodeksu postępowania karnego",

opublikowany we wrześniu 1981 r. (zob. też „Wprowadzenie").

Jeżeli chodzi o postępowanie przygotowawcze, główny akcent został położony na umocnienie praworządności ścigania, rozbudowę prawa do obrony oraz urealnie­nie gwarancji podejrzanego, przy równoczesnym rozwinięciu praw pokrzywdzone­go. Proponowano też wyraźne rozszerzenie roli czynnika sądowego, łącznie z sądo­wym tylko tymczasowym aresztowaniem, którego podstawy wyraźnie ograniczono. Rozbudowany został także kompleks gwarancji osoby zatrzymanej, m.in. obejmują­cy prawo skargi na zatrzymanie do sądu.

Wprowadzenie stanu wojennego przerwało prace Komisji, a jej projekt nie stał się prawem obowiązującym, miał on jednak określony wpływ na późniejsze prace kodyfikacyjne, także w zakresie postępowania przygotowawczego.

VIII. Zespól Prawa Karnego Procesowego powołanej w 1987 r. Komisji ds. Re­
formy Prawa Karnego w założeniach dotyczących postępowania przygotowaw­
czego uznat, że ówczesny model tego stadium wymaga istotnego przekształcenia,
przede wszystkim przez:

1. pogłębienie zróżnicowania form postępowania przygotowawczego i do­
   stosowanie ich do skuteczniejszego ścigania oraz wagi i złożoności różnej
   kategorii spraw; wprowadzenie nowych regulacji upraszczających i uspraw­
   niających postępowanie;

2. zwiększenie realnych uprawnień podejrzanego i pokrzywdzonego oraz ich
   przedstawicieli procesowych;

3. rozciągnięcie na całe postępowanie przygotowawcze oraz wszystkie jego for­
   my rzeczywistego nadzoru prokuratora;

4. poszerzenie w racjonalnym zakresie roli sądu w postępowaniu przygoto­
   wawczym;

c) ograniczenie zakresu czynności wymagających spisaniu protokołu.

Ściśle związane z postępowaniem przygotowawczym były założenia dotyczące bezpośrednio sytuacji podejrzanego (oskarżonego) i jego obrońcy normowanej

przepisami ogólnymi (dotyczącymi np. prawa podejrzanego do informacji, do kon­taktowania się z obrońcą).

Uznano też za niezbędne wzmocnienie gwarancji jednostki przy stosowaniu za­trzymania — m.in. przez prawo do kontaktu z adwokatem i prawo skargi do sądu.

W zakresie środków zapobiegawczych, a zwłaszcza tymczasowego aresztowa­nia, w istotny sposób wpływającego na przebieg postępowania przygotowawczego i sytuację podejrzanego, przyjęto w szczególności, że środki przymusu powinny być podporządkowane celom procesowym (nie zaś spełnianiu np. pozaprocesowej funkcji represyjnej), podstawy tymczasowego aresztowania wymagają ogranicze­nia, zrezygnować należy z aresztowania obligatoryjnego; uznano też za konieczne wprowadzenie maksymalnych terminów tymczasowego aresztowania.

Stosowanie tymczasowego aresztowania miało być powierzone wyłącznie de­cyzji sądowej (szerzej na temat tych założeń — zob. IV wydanie niniejszego pod­ręcznika, 2003, s. 590-592).

IX. Część zmian uznanych przez ustawodawcę za szczególnie pilne zrealizowana została już w nowelach do k.p.k. z 29 maja 1989 r. (Dz.U. Nr 34, poz. 180) i z 13 lip­ca 1990 r. (Dz.U. Nr 53, poz. 306). Między innymi wyłączono możliwość niedo­puszczenia obrońcy do kontaktowania się z podejrzanym aresztowanym, wprowa­dzono zażalenie do sądu na decyzję prokuratora o obecności jego lub osoby przez niego upoważnionej przy porozumiewaniu się obrońcy z aresztowanym, przyznano zatrzymanemu zażalenie do sądu, ograniczono prawo prokuratora stosowania tym­czasowego aresztowania, rozszerzono nadzór prokuratora nad dochodzeniem uprosz­czonym, wprowadzono odszkodowanie za oczywiście niesłuszne zatrzymanie. Szcze­gólnie istotne były nowele: z 29 maja 1995 r. (Dz.U. Nr 89, poz. 443), wprowadzająca m.in. nowy model postępowania przygotowawczego do dochodzenia uproszczone­go i zasadnicze zmiany w prawie aresztowym, oraz z 6 lipca 1995 r. (Dz.U. Nr 89, poz. 444), wprowadzająca instytucję tzw. świadka incognito.

§ 2. WIADOMOŚCI I POSTANOWIENIA OGÓLNE

574

X. Postępowanie przygotowawcze

,£ 2. Wiadomości i postanowieniu ogólni'

575

I

nr 6.

I. 1. Nowy kodeks, w swej pierwszej wersji, w istotny sposób zmieni! model postę­powania przygotowawczego, w szczególności przez:

1. uproszczenie i przyspieszenie postępowania,

2. wzmocnienie gwarancji interesów stron i zasadnicze zrównanie pod tym
   względem pozycji podejrzanego i pokrzywdzonego,

3. rozszerzenie udziału sądu — głównie w zakresie funkcji kontrolnych,

4. rozszerzenie nadzoru prokuratora nad czynnościami innych organów (Uza­
   sadnienie Lp.k., s. 422).

Charakterystyczne było również radykalne odformalizowanie dochodzenia, mające m.in. odciążyć organy ścigania oraz wprowadzenie nieznanych poprzed­nio instytucji, ułatwiających walkę z przestępczością.

W ramach nowelizacji 2003 r. doszło do kolejnej zmiany koncepcji postępo­wania przygotowawczego, mającej wpływ na kształt modelu tego stadium. Ogól­nie polega ona na tym, że dotychczasowe unormowanie dochodzenia zwyczajne­go zostało zastąpione proponowaną pierwotnie w projekcie nowelizacyjnym, poszerzoną w zakresie przedmiotowym wersją dochodzenia uproszczonego, sta­nowiącego do tej pory (tradycyjnie) w polskim procesie karnym fragment jednego z trybów szczególnych.

Oznacza to z jednej strony poszerzenie zasięgu śledztwa, daleko idące uprosz­czenie nowego dochodzenia i ograniczenie postępowania uproszczonego w ramach postępowań szczególnych (Dział X k.p.k.) tylko do studium sądowego. Tym sn-iiiyiu ostała się jedna tylko postne dochodzenia zamiast występujących poprzed­nio dwóch jego form — dochodzenia zwyczajnego i dochodzenia uproszczone­go. W konsekwencji nastąpiło też częściowo inne rozłożenie materii normatywnej, w inaczej nazwanych (po części) rozdziałach kodeksu.

Co do samej idei uproszczeń i ogólnej metody nowelizowania modelu postępo­wania przygotowawczego — nie można mieć większych zastrzeżeń, ważne są na­tomiast szczegóły regulacji; te wszakże nasuwają pewne uwagi krytyczne, nie­kiedy o podstawowym charakterze, a nadto rodzą niejednokrotnie wątpliwości interpretacyjne, wynikające także z nic zawsze umiejętnego, niekiedy obarczo­nego oczywistymi błędami, formułowania nowych przepisów.

Poniżej, przy omawianiu poszczególnych elementów postępowania przygoto­wawczego w kształcie obejmującym unormowania wniesione przez nowelizację 2003 r., ważniejsze zmiany zostaną opatrzone szerszym komentarzem.

2. Model postępowania przygotowawczego znalazł swój wyraz przede wszyst­kim w szczegółowym określeniu celów tego stadium, w art. 297. Cele postępowa­nia przygotowawczego należy rozpatrywać i realizować na tle ogólnych celów po­stępowania karnego, odnoszących się do wszystkich jego stadiów, a sformułowanych w art. 2 § 1 (zob. też Z. Młynarczyk, Postępowanie przygotowawcze, Prok. i Prawo 1995, nr 6, s. 10; Nowak, Stachowiak, Proces, s. 16, 17; J. Tylman, Cele i zadania postępowania przygotowawczego, (w:) Współczesne problemy, s. 418 i n.).

Artykuł 2 § 1 głosi, że przepisy kodeksu mają na celu takie ukształtowanie po­stępowania karnego, aby:

1. sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności
   karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności,

2. przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz
   ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa osiągnięte
   zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestępstw,
   lecz również w zapobieganiu im oraz w umacnianiu poszanowania prawa
   i zasad współżycia społecznego,

3. uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego,

4. rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie (jest to określe­
   nie przejęte z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka — zob. art. 6 ust. 1.
   art. 5 ust. 3).

W każdym też stadium, także w postępowaniu przygotowawczym, podstawę wszel­kich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne (art. 2 § 2).

A. Podstawowym celem postępowania przygotowawczego jest ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo (art. 297 § 1

pkt 1), a więc czy rzeczywiście przestępstwo zostało popełnione.

576

)

X. i ustępowanie przygotowawcze

§ 2. Wiadomości i postanowienia ogólne

577

Do wszczęcia postępowania przygotowawczego wystarczy istnienie uzasadnio­nego podejrzenia popełnienia przestępstwa (art. 303), zatem w toku wszczętego postępowania należy to podejrzenie poddać weryfikacji, badając, czy popełniony został czyn zabroniony oraz w jakim stopniu jest on społecznie szkodliwy (art. 1 § 2 k.k.). Pamiętać również trzeba, że w chwili wszczęcia postępowania karnego sprawca częstokroć nie jest znany, przyjmuje się więc początkowo założenie, iż nieznany sprawca jest w świetle prawa karnego materialnego odpowiedzialny za swój czyn. Pełna ocena przestępności czynu możliwa jest jednak dopiero po wykryciu osoby, która go dokonała, określeniu jej winy, sprawdzeniu, czy nie zachodzą okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną itd.

B. Wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy (art. 297 § 1 pkt 2) lub spraw­
ców, ewentualnych pomocników, podżegaczy oraz innych osób, których przestęp­
stwo pozostaje w związku z przestępstwem sprawcy, jest oczywistym celem postę­
powania przygotowawczego, oskarżenie zaś może być wniesione do sądu tylko
przeciwko określonej osobie. W razie potrzeby sprawcę należy ująć, a gdy zacho­
dzi konieczność — zastosować tymczasowe aresztowanie lub inny środek zapo­
biegawczy.

W celu wykrycia (ustalenia) sprawcy można dokonywać różnych czynności, dowodowych i innych (także nieprocesowych), dopuszczalnych w ramach postępo­wania przygotowawczego w świetle przepisów obowiązującego prawa, w tym prze­szukania pomieszczeń lub innych miejsc, jeżeli istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że osoba podejrzana tam się znajduje (art. 219 § 1).

Cel wykrycia sprawcy zostaje osiągnięty dopiero wówczas, gdy organ ścigania dysponuje danymi (istniejącymi w chwili wszczęcia dochodzenia lub śledztwa albo zebranymi w jego toku), uzasadniającymi dostatecznie podejrzenie, że czyn popeł­niła określona osoba (por. art. 313 § 1).

C. Zebranie danych o osobie oskarżonego stosownie do art. 213 i 214 (art. 297

§ 1 pkt 3) obejmuje przede wszystkim ustalenie jego tożsamości, wieku, stosunków rodzinnych i majątkowych, wykształcenia, zawodu i źródła dochodu oraz dane o je­go karalności. Jeżeli podejrzany był już prawomocnie skazany, to w celu ustalenia, czy przestępstwo zostało popełnione w warunkach art. 64 k.k. lub przestępstwo skar­bowe — w warunkach art. 37 § 1 pkt 4 k.k.s., dołącza się do akt postępowania odpis lub wyciąg wyroku oraz dane dotyczące odbycia kary. Dokumenty te dołącza się także w sprawach o zbrodnie.

Artykuł 213 § 1 nie wskazuje wyraźnie konieczności ustalenia „właściwości osobistych" oskarżonego (podejrzanego), chociaż występują one jako element wie­lu norm prawa karnego materialnego — w art. 53 § 2 k.k. (przy wymiarze kary i środków karnych), w art. 66 k.k. (przy stosowaniu środków związanych z podda­niem sprawcy próbie w wypadku warunkowego umorzenia postępowania), w art. 69 § 2 k.k. (w razie warunkowego zawieszenia wykonania kary), w art. 77 § 1 k.k. (w ra­zie warunkowego zwolnienia z odbycia reszty kary pozbawienia wolności).

Zasadna była sugestia, że w związku z tym celem postępowania przygotowaw­czego powinno być również zebranie danych dotyczących właściwości osobistych (osobowości) podejrzanego (W. Grzeszczyk, Przebieg postępowania przygotowaw­czego, (w:) Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie ko­mentarze, 1997, z. 5, s. 15, 16; zob. też w. z 20 czerwca 1972 r., V KRN 215/72, OSNKW 1972, nr 11, poz. 173; w. z 22 stycznia 1974 r., V KRN 19/74, OSNKW 1974, nr 6, poz. 106; w. z 20 marca 1978 r., VI KRN 207/78, OSNKW 1978, nr 12, poz. 142).

Temu postulatowi po części odpowiada zmieniony art. 214, stanowiący, że w ra­zie potrzeby, a w szczególności gdy niezbędne jest ustalenie danych co do właści­wości i warunków osobistych oraz dotychczasowego sposobu życia oskarżonego, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, zarządza w stosunku do oskar­żonego przeprowadzenie wywiadu środowiskowego przez kuratora sądowego lub inny podmiot uprawniony na podstawie odrębnych przepisów, a w szczególnie uza­sadnionych wypadkach przez Policję. W niektórych sytuacjach przeprowadzenie wywiadu środowiskowego jest obowiązkowe (por. też w. SA — Izba Cywilna z 30 sierpnia 1974 r., I CR 384/74, OSPiKA 1977, nr 10, s. 161).

Tak szeroki materiał o podejrzanym ma służyć organom procesowym w toku całego postępowania, a zwłaszcza sądowi wyrokującemu przy (ewentualnym) wy­mierzaniu kary (rozdział VI, art. 53 i n. k.k.).

D. Oczywistym celem postępowania przygotowawczego jest wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szko­dy (art. 297 § 1 pkt 4). Nowy kodeks nie wymaga jednak i nie akcentuje — jak k.p.k. z 1969 r. w art. 261 — że wyjaśnienie to ma być „wszechstronne", co było interpretowane jako wyczerpujące wyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy. Wynika to z przyjęcia nowego, istotnego rozwiązania o charakterze modelowym, według którego dochodzenie można ograniczyć do ustalenia, czy zachodzą wy­starczające podstawy do wniesienia aktu oskarżenia lub innego zakończenia postępowania (art. 325h, przed nowelizacją 2003 r. — art. 319).

Podkreślić należy, iż w tak wyznaczonych ramach organy prowadzące postępo­wanie są obowiązane w myśl zasady obiektywizmu badać oraz uwzględniać oko­liczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego (art. 4). Zwłaszcza wobec dopuszczenia możliwości ograniczania celów i zadań konkretnych postępowań przygotowawczych ważne jest, aby wyjaśnianie sprawy przez organy ścigania nie było podporządkowane tendencji „oskarżycielskiej", ze szkodą dla zasady prawdy materialnej oraz uzasadnionych interesów podejrzanego.

Wyeksponowanie, że celem postępowania przygotowawczego jest ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody, odpowiada wyraźnej tendencji nowego kodeksu — znajdującej odbicie w licznych przepisach — uwzględniania interesów pokrzywdzonego (zob. przede wszystkim art. 2 § 1 pkt 3), troski o to, aby ponie­siona przez niego szkoda została naprawiona; z drugiej zaś strony chodzi o to, aby

57')

Pof

578

już w tym stadium stworzone zostały przesłanki uczynienia przestępstwa dla jego sprawcy— „nieopłacalnym" (w. SN z 16 lutego 1978 r., IV KR 4/78, OSNKW 1978, nr 7-8, poz. 80; M. Cieślak, Z. Doda, Przegl. orzecz., Pal. 1979, nr 2, s. 83; W. Daszkicwicz, Przegl. orzecz., PiP 1979, nr 12, s. 107).

E. Wyjaśnienie okoliczności sprawy wiąże się z obowiązkiem zebrania, zabezpie­czenia i w niezbędnym zakresie utrwalenia dowodów dla sądu (art. 297 § 1 pkt 5).

1. Przede wszystkim podkreślić trzeba, że art. 297 § 1 pkt 5 jako cel postępowa­nia przygotowawczego określa utrwalenie (protokolarne) dowodów w niezbędnym tylko zakresie. Jest to również inne ujęcie niż w art. 261 k.p.k. z 1969 r., który mó­wił ogólnie o utrwaleniu dowodów dla sądu i wynikało także z daleko idącego uprosz­czenia dochodzenia.

Powoływany już art. 319 stanowił bowiem, że poza obowiązkowym dokona­niem pewnych, wymienionych w nim czynności, od utrwalenia (w protokołach) innych czynności dowodowych można było odstąpić, sporządzając z nich no­tatki urzędowe. Przepis ten został jednak zmieniony w sposób istotny w ramach nowelizacji 2003 r. Obecnie jako art. 325h nie pozwala już na odstąpienie od proto­kołowania jakichkolwiek czynności dowodowych i poprzestanie na sporządzeniu z nich notatek urzędowych. Wprowadzono w nim natomiast formę protokołu ogra­niczonego do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących udział w czyn­ności; artykułu 148 § 2 zd. I (wymagającego, aby m.in. wyjaśnienia, zeznania i oświadczenia zamieszczane były w protokole z możliwą dokładnością) wówczas nie stosuje się (szersze omówienie tej zmiany — zob. niżej).

Utrwalenie dowodów następuje głównie drogą spisania w protokołach wyjaś­nień podejrzanych i zeznań świadków, przez uzyskanie pisemnych opinii biegłych, odnalezienie — w razie potrzeby za pomocą przeszukania— i zabezpieczenie rze­czy i dokumentów, protokolarne dokonanie oględzin miejsc, osób lub rzeczy itp. (art. 297 § 1 pkt 5 w zw. z art. 167 i n.).

Dokonane w postępowaniu przygotowawczym utrwalenie dowodów w pro­tokołach (art. 143 § 1, 148, 325h) stwarza w granicach wyznaczonych przepisami możliwość ujawnienia ich na rozprawie sądowej (przede wszystkim chodzi o sy­tuacje przewidziane w art. 389, 391, 392 i 393). Tą drogą, w ramach odstępstw od zasady bezpośredniości, wyniki czynności postępowania przygotowawczego mogą być uwzględniane przy wyrokowaniu (art. 410).

Z natury rzeczy wolno również na rozprawie ujawniać inne dokumenty (urzę­dowe i prywatne) zebrane w postępowaniu przygotowawczym, np. wyciągi z ksiąg przedsiębiorstw, spisy remanentowe, akty notarialne, urzędowe zaświadczenia i opi­nie, dane o karalności (art. 393).

Obok czynności protokołowanych wykonywane są inne czynności postępowa­nia, dokumentowane przede wszystkim w notatkach urzędowych, przewidzianych w art. 143 § 2, sporządzanych wówczas, gdy nie chodzi o czynność protokołowaną

.?. Wiiuloinnśri i />tK\tuif'virniti oy/itur

y

obligatoryjnie wobec wymagań sformułowanych w art. 143 § 1 lub przez przepis szczególny i gdy przeprowadzający czynność z własnej inicjatywy nie uzna proto­kołowaniu jej za potrzebne. Notatki urzędowe stosowane są zwłaszcza w postępo­waniach incydentalnych, a szeroko w toku tzw. postępowania sprawdzającego ist­nienie podstaw do wszczęcia dochodzenia lub śledztwa (art. 307 przewiduje wręcz zakaz — z pewnymi wyjątkami — przeprowadzania w ramach tego postępowania czynności wymagających spisania protokołu).

Dopuszczalność odczytywania na rozprawie przewidzianych w ar(. 143 § 2

notatek urzędowych z czynności postępowania karnego jest w znaczącym stopniu ograniczona. W szczególności nie podlegają one odczytaniu w sytuacjach okreś­lonych w art. 393 § I in fine (gdy dotyczą czynności, z których wymagane jest spi­sanie protokołu) oraz w art. 174 (gdy miałyby zastępować dowód z wyjaśnień oskar­żonego lub z zeznań świadka). Niektóre notatki sporządzane w związku z art. 143 § 2 można wszakże odczytywać, co niejednokrotnie staje się oczywiste, np. zawie­rające informację, że poszukiwania świadka, którego przesłuchania domaga się slro-na, nie dały rezultatu (zob. też rozdział VII § 7 podręcznika).

2. Z zagadnieniem tym wiąże się szerszy problem czynności operacyjno-roz-poznawczych (dawniej w niektórych aktach prawnych, a także nadal w części pu­blikacji, określanych jako „czynności operacyjne"). Są one wykonywane na podsta­wie przepisów tzw. prawa policyjnego, którego podstawową część stanowią: ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 7, poz. 58 z późn. zin.), ustawa z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz.U. Nr 74, poz. 676 z późn. zm.), ustawa z 12 października 1990 r. o Straży Granicznej (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 171, poz. 1399 z późn. zm.).

Artykuł 14 ust. 1 ustawy o Policji rozróżnia czynności: operacyjno-rozpoznaw-cze, dochodzeniowo-śledcze i administracyjno-porządkowe. Czynności operacyj-no-rozpoznawcze mogą być wykonywane przed wszczęciem postępowania karne­go, w trakcie jego prowadzenia, jak również po jego zakończeniu. Pamiętać przy tym trzeba, że wykraczają one poza ściśle ujmowaną problematykę postępowania karnego, ponieważ służą realizacji także innych zadań, np. profilaktycznych czy odnoszących się do sfery wykroczeń.

Nie ma powszechnie akceptowanej definicji tych czynności, nie formułują jej też ustawy policyjne. Należałoby przyjąć, że chociaż są one zazwyczaj tajne, nie jest to ich cecha konieczna.

Brunon Hołyst przyjmuje (Kryminalistyka, s. 46; zob. też s. 47 i n. m.in. o ce­chach czynności operacyjnych, metodach stosowanych w pracy operacyjnej i ce­lach rozpoznania oraz rozpracowania), że tzw. czynności operacyjne wyprzedzają wszczęcie procesu karnego lub prowadzone są równolegle z toczącym się postępo­waniem karnym. We wcześniejszej literaturze L. Schaff (O niektórych problemach dotyczących zakresu postępowania przygotowawczego, „Nowe Prawo" 1957, nr 12) przez pojęcie czynności operacyjnych rozumiał taktyczno-rozpoznawcze czynności

580

X. dostępowanie przygotowawcze

§2. Wiadomości i postanowienia ogólne

581

nieprocesowe, które praktyka służby śledczej ukształtowała jako czynności uzupeł­niające lub wykonawcze w stosunku do czynności procesowych i zadań postępowa­nia przygotowawczego. Według J. Krwawicza (M. Lipka, J. Krwawicz, O rozpraco-waniach operacyjnych, Warszawa 1963, s. 3-4), praca operacyjna to system zbierania, w zasadzie w drodze czynności pozaprocesowych, informacji niezbędnych do usta­lenia zamiarów oraz działalności przestępcy, jak również ujawnienia nieznanych Policji przestępstw lub uzupełnienia wiadomości o przestępstwach znanych (zob. także: A. Dermont, B.K. Rowiński, Czynności operacyjno-rozpoznawcze w świetle ustawy z dnia 14 lipca 1983, Probl. Krym. 1985, nr 169; T. Hanausek, Kryminalisty­ka a praca operacyjna, Probl. Krym. 1982, nr 183; S. Koebcke, Przyczynek do roz­ważań o teorii pracy operacyjnej, Probl. Krym. 1981, nr 150; A. Taracha, Czynności operacyjno-rozpoznawcze a ochrona praw jednostki, Probl. Praworz. 1988, nr 8—9).

Sposób dokumentowania czynności operacyjno-rozpoznawczych jest zróż­nicowany, zależny przede wszystkim od ich rodzaju i charakteru.

Podkreślić wszakże trzeba, że właściwe uregulowanie tego złożonego zagadnie­nia nie jest łatwe. Szczególne trudności i kontrowersje od dawna wywołuje niezwy­kle istotna, wręcz podstawowa kwestia możliwości i trybu nadawania omawianym czynnościom znaczenia dowodowego w postępowaniu jurysdykcyjnym. Na przy­kład art. 19a ust. 6 i art. 19b ust. 4 ustawy o Policji w wersji sprzed nowelizacji z 27 lipca 2001 r. (Dz.U. Nr 100, poz. 1084) dawały podstawę do określenia przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w porozumieniu z Ministrem Spra­wiedliwości sposobów dokumentowania czynności przewidzianych w tych przepi­sach, wydawane jednak wówczas akty wykonawcze nie wyjaśniały w sposób dosta­teczny kwestii ich znaczenia dowodowego (zob. wydanie IV niniejszego podręcznika, 2003, s. 599).

W art. 19 ustawy o Policji, dotyczącym wykonywania czynności operacyjno--rozpoznawczych w zakresie nieobjętym przepisami kodeksu postępowania karnego, dopuszczającym zarządzenie kontroli korespondencji, a także stosowanie środków technicznych umożliwiających uzyskiwanie informacji, mówi się również o „utrwalaniu dowodów". Zdaniem T. Hanauska {Ustawa o Policji. Komentarz, Kraków 1996, s. 54-60), wyrażonym w tezie do tego przepisu, ponieważ organy operacyjno-rozpoznawcze nie są organami procesowymi i nie prowadzą procesu karnego, wyniki ich pracy (np. doniesienia agenturalne) nie mogą mieć znaczenia dowodowego. Zgodnie z takim stanowiskiem, określenia ustawy, w których mowa o „dowodach" uzyskiwanych czy zabezpieczanych w toku czynności operacyj-no-rozpoznawczych, należy rozumieć jako odnoszące się do informacji mogą­cych mieć znaczenie dowodowe, tj. takich, które mogą wskazywać kierunek lub sposób uzyskania bądź przeprowadzenia dowodu w toku procesu karnego, ale poza procesem informacje tego rodzaju jeszcze dowodem nie są. Pogląd ten odnoszony hyl również do art. 19a, dopuszczającego m.in. tzw. zakup kontrolowany, a przewi­dującego w tym trybie „uzyskanie dowodów", czy do art. 19b wprowadzającego instytucję tzw. kontrolowanej przesyłki, w którym używa się zwrotu o „udokumen-

towaniu przestępstw". Taka czynność operacyjno-rozpoznawcza według komen­tarza może mieć znaczenie dowodowe dla postępowania karnego dopiero poprzez np. przesłuchanie jako świadka policjanta, który jej dokonał (zob. T. Hanausek, Usta­wa o Policji, s. 54-60). W literaturze akcentuje się, że czynności operacyjne nie są przeprowadzane w formie przewidzianej przez przepisy procedury i chociaż ich wyniki stanowią materiał pierwotny w sensie uzyskania informacji, to jednak muszą zostać przekształcone na materiał dowodowy z zachowaniem wymagań kodek­su postępowania karnego (Hołyst, Kryminalistyka, s. 48).

Dotychczas dość powszechnie przyjmowano, iż z punktu widzenia prawa kar­nego procesowego i zasad, na których się postępowanie karne opiera, istotne jest, aby określone i respektowane były prawidłowe oraz skuteczne warunki wprowa­dzania wyników czynności operacyjno-rozpoznawczych jako dowodów do po­stępowania karnego. Podstawowe i pierwotne powinno być założenie, że informa­cje uzyskane w tym trybie mogą być wykorzystane w procesie po uprzednim przekształceniu ich w dowody za pomocą czynności procesowych, np. przez wspo­mniane już wyżej przesłuchanie w charakterze świadka funkcjonariusza Policji do­konującego czynności; SN potwierdza dopuszczalność takiej praktyki — zob. np. post. SN z 21 stycznia 2004 r., IV KK 234/03, OSNKW 2004, nr 4, poz. 40; podob­nie wolno postąpić, gdy chodzi o informatora policyjnego, którego można —jeżeli jest to konieczne — utajnić (świadek incognito). Niekiedy ustawa i rozporządzenie wykonawcze określająodpowiedni sposób dokumentowania czynności, jak np. w od­niesieniu do kontroli i utrwalania rozmów w ramach rozdziału 26 k.p.k. (art. 237 i n. oraz wydane na podstawie art. 242 k.p.k. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 24 czerwca 2003 r. w sprawie sposobu technicznego przygotowania sieci służą­cych do przekazywania informacji, do kontroli przekazów informacji oraz sposobu dokonywania, rejestracji, przechowywania, odtwarzania i niszczenia zapisów z kon­trolowanych przekazów, Dz.U. Nr 110, poz. 1052). Przeważał natomiast zdecydo­wanie pogląd, że nie jest dopuszczalne traktowanie notatek (urzędowych, służbo­wych), zapisków, raportów, sprawozdań itp., dokumentujących czynności operacyjno-rozpoznawcze, jako zastępujących dowód z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka (art. 174 k.p.k.), albo wprowadzanie ich do procesu z powołaniem się na art. 393 k.p.k. wówczas, gdy następuje omijanie zawartych w nim zakazów. Z kolei wydaje się oczywiste, że uzyskane tą drogą dokumenty i przedmioty (w za­sadzie szerzej — dowody rzeczowe) mogą być w określonych warunkach użyte w procesie jako dowody (por. W. Daszkiewicz, T. Nowak, S. Stachowiak, Proces karny. Część szczególna, Poznań 1996, s. 23 i n.; Nowak, Stachowiak, Proces, s. 24 i n.; Waltoś, Proces, s. 346, 347; tenże, Tajny agent policji (na obrzeżach odpo­wiedzialności karnej), PiP 1993, nr 11-12, s. 29 i n.; A. Taracha, Zakres czynności operacyjno-rozpoznawczych w świetle ustawodawstwa ,,policyjnego ", (w:) Kierun­ki i stan reformy prawa karnego, Lublin 1995, s. 98 i n.; tenże, Czynności operacyj­no-rozpoznawcze, s. 46 i n.).

Odnotować trzeba, iż w ostatnich latach wypowiadane były odosobnione poglą­dy, że w szczególności na tle nowego ustawodawstwa policyjnego i wskazywanych

582

X. P '".powanie przygotowawcze

^ 2. Wiadomości ipo,\t('"'<\\icni(i ogólne

wyżej — nieprecyzyjnie zresztą sformułowanych i krytykowanych— przepisów następuje obecnie pewne przełamanie krępującej reguły, iż wyniki czynności opera-cyjno-rozpoznawczych nie mogą być bezpośrednio (bez przetworzenia) wykorzy­stywane w procesie. Stanowisko takie (i podobne), zarówno w ogólnym ujmowaniu zagadnienia, jak i w konkretnych sytuacjach prawnych, konfrontowane wszakże jest z obowiązującymi w naszym procesie karnym zasadami oraz systemem gwaran­cji procesowych, które — poza wyraźnie przez ustawodawcę dopuszczonymi od­stępstwami — mają pierwszeństwo (por. A. Taracha, Zakres czynności operacyjno--rozpoznawczych, s. 102 i n.; tenże, Prawo policji do uzyskiwania, gromadzenia, sprawdzania i przetwarzania informacji. Z problematyki art. 20 ustawy o Policji, (w:) Współczesny proces karny; R. Kmiecik, Prawnodowodowe aspeldy ochrony pro­gramów komputerowych w postępowaniu karnym (/problematyka wszczęcia postę­powania), Prok. i Prawo 1997, nr 6, s.- lii n.; tenże, Dokumenty prywatne i ich „pry­watne gromadzenie" w sprawach karnych, PiP 2004, z. 5, s. 3 i n.).

Dominujące w doktrynie i ugruntowane w zasadach i praktyce demokratycznych systemów procesowych stanowisko w kwestii bezpośredniego znaczenia dowo­dowego dla postępowania jurysdykcyjnego czynności o charakterze operacyjnym nie zostało jednak —jak się wydaje —w sposób zadowalający uwzględnione w zmia­nach ustawodawstwa policyjnego dokonanych w ostatnim okresie, mianowicie w ustawie z 27 lipca 2001 r. o zmianie ustawy o Policji, ustawy o działalności ubez­pieczeniowej, ustawy — Prawo bankowe, ustawy o samorządzie powiatowym oraz ustawy — Przepisy wprowadzające ustawy reformujące administrację publiczną (Dz.U. Nr 100, poz. 1084).

W art. 19 ust. 15, 19a ust. 7, 19b ust. 5 — dotyczących tzw. kontroli opera­cyjnej (polegającej na kontroli korespondencji, przesyłek, stosowaniu środków tech­nicznych umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie), tzw. zakupu kontrolowanego (transakcji pozornej) oraz tzw. prowokacji policyjnej, posługując się niekiedy mało jasnymi, ogólnymi określenia­mi, dopuszczono, aby „wszystkie materiały zgromadzone" podczas stosowania czynności operacyjnych przewidzianych w wymienionych przepisach wolno było odczytywać (a więc ujawniać jako materiał dowodowy) na rozprawie w trybie art. 393 § 1 zd. 1 k.p.k.

W rozporządzeniach wykonawczych przyjmuje się, że „dokumentację" tych czynności stanowią na przykład notatki służbowe utrwalające przebieg i wyni­ki czynności (zob. m.in. rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Admini­stracji z 18 marca 2002 r., Dz.U. Nr 24, poz. 252, z 13 marca 2002 r., Dz.U. Nr 23, poz. 240, z 13 marca 2002 r., Dz.U. Nr 23, poz. 239).

Unormowania te mogą budzić sprzeciw jako nie w pełni odpowiadające mode­lowym założeniom demokratycznego procesu karnego. Do czasu ewentualnego, pożądanego ich znowelizowania należałoby oczekiwać ograniczonego — także przez zwężającą ich interpretację— sięgania do nich w praktyce, podporządkowanego obowiązującym w naszym postępowaniu karnym regułom dowodowym wyrażonym

w podstawowych przepisach (nie można zgodzić się ze stanowiskiem S. Waltosia — Proces, s. 398 (por. też s. 347) — że w tej kwestii rozwiązanie „polegające na moż­liwości odpowiedniego stosowania arl. 393 § 1 zd. 1 jcsl chyba rozwiązaniem opty­malnym"; zwłaszcza jeżeli uwzględni się nader istotne w tych sytuacjach postano­wienia powołanych wyżej rozporządzeń wykonawczych).

Po roku 1989 Policja zasadnie postulowała i uzyskiwała kolejne instrumenty mające ułatwić jej i uczynić bardziej skutecznym ściganie karne. Obok uprawnień związanych z omawianą kontrolą operacyjną, zakupem kontrolowanym oraz pro­wokacją policyjną są to m.in. instytucje świadka anonimowego i świadka koron­nego. Tendencja ta do pewnych granic zasługuje na poparcie. Zawsze jednak trze­ba mieć na względzie fakt, że po dokonaniu różnego rodzaju czynności w sprawie do merytorycznego rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności oskarżonego, a zwłaszcza do jego skazania, dochodzi dopiero na rozprawie i na podstawie dowodów odpowiadających obowiązującemu prawu dowodowemu; w szczegól­ności muszą to być tzw. dowody ścisłe (R. Kmiecik, Dowód ścisły w procesie karnym, 1982, s. 46). Można mieć wątpliwości, czy w wypadku niektórych no­wych postanowień ustawodawstwa policyjnego zasady prawa dowodowego są w pełni respektowane.

.

584

X. Po., kowanie przygotowawcze

§ 2. Wiadomości i posiani.

Ania

ogólne

585

F. W postępowaniu przygotowawczym należy dążyć także do wyjaśnienia oko­liczności, które sprzyjały popełnieniu czynu (art. 297 § 2; zob. też rozdział I § 1), w szczególności w ramach realizacji funkcji profilaktycznej prawa karnego proce­sowego. Cytowany już art. 2 § 1 pkt 2 głosi, że przepisy kodeksu mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby przez trafne zastosowanie środków prze­widzianych w prawie karnym oraz ujawnianie okoliczności sprzyjających popeł­nieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz w umacnianiu po­szanowania prawa i zasad współżycia społecznego. Z potrzebą zapobiegania prze­stępstwom ściśle wiąże się zasada sygnalizacji, unormowana w art. 19.

11.1. Według art. 298 postępowanie przygotowawcze prowadzi prokurator, a w za­kresie przewidzianym w ustawie — Policja. W wypadkach przewidzianych w usta­wie uprawnienia Policji przysługują również innym organom. Analiza przepisów szczegółowych, odnoszących się do zagadnienia podmiotów prowadzących postę­powanie dochodzeniowe i śledcze, na tle praktyki realizacji tego stadium, unaocz­nia, że zdecydowanie najczęściej organem prowadzącym postępowanie przygoto­wawcze jest Policja. Artykuł 298, jako przepis ogólny, podkreśla jednak, że prokurator — z różnych względów, o których będzie później mowa —jest najważ­niejszym, pierwszym w hierarchii, podmiotem uprawnionym do prowadzenia po­stępowania przygotowawczego (zob. jednak art. 311 § 1; zob. też § 4 pkt II, III, IV i V podręcznika).

2. Określone w ustawie czynności w postępowaniu przygotowawczym wyko­
nuje sąd (art. 298 § 2), który nie jest organem prowadzącym postępowanie przygo­
towawcze (jak np. sędzia śledczy czy sąd grodzki w modelu postępowania przygo­
towawczego przyjętego w kodeksie postępowania karnego z 1928 r.).

Rola sądu (czynnika sądowego), przesadnie ograniczona w polskim systemie karnoprocesowym od reformy roku 1949, w nowym kodeksie zmierza w swym ukształtowaniu w kierunku poziomu oczekiwanego w demokratycznym państwie prawnym. Utrzymujący się jeszcze nadal określony ogólny dystans w tym względzie i pewne szczegółowe niedostatki obecnej regulacji omawiane i komentowane są w in­nych miejscach podręcznika (zob. przede wszystkim rozdział X § 8 podręcznika).

3. Przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich (ustawa
z 26 października 1982 r., tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 z późn. zm. —
u.p.n.) postępowanie wyjaśniające prowadzi sędzia rodzinny (art. 33-43 u.p.n.).

W wypadkach, o których mowa w art. 18 u.p.n., a więc gdy zachodzą podstawy do orzeczenia wobec nieletniego kary na podstawie art. 10 § 2 k.k. z 1997 r. (odpo­wiednik art. 9 § 2 k.k. z 1969 r.) oraz jeżeli przeciwko nieletniemu, który dopuścił się czynu karalnego, o którym mowa w art. 1 § 2 pkt 2 lit. a u.p.n., wszczęto po­stępowanie po ukończeniu przez niego 18 lat — sprawę rozpoznaje sąd właściwy według przepisów k.p.k.

W sprawach tych postępowanie toczy się na podstawie przepisów kodeksu po­stępowania karnego, jednakże gdy w wypadkach, o których mowa w art. 10 § 2

k.k., postępowanie wszczęto przed ukończeniem przez nieletniego lat 18 — postę­powanie przygotowawcze prowadzi sędzia rodzinny, z tym że przepisy art. 16 i 42 § 3 u.p.n. mają odpowiednie zastosowanie.

Jeżeli w sprawie o czyn karalny, o którym mowa w art. 1 § 2 pkt 2 lit. a u.p.n., wszczęto postępowanie przeciwko nieletniemu wespół z dorosłym, prokurator wy­łącza sprawę nieletniego i przekazuje ją sędziemu rodzinnemu.

W szczególnie uzasadnionych wypadkach, gdy czyn karalny pozostaje w ścis­łym związku z czynem osoby dorosłej, a dobro nieletniego nie stoi na przeszkodzie łącznemu prowadzeniu sprawy — prokurator wszczyna lub prowadzi śledztwo. Po ukończeniu śledztwa prokurator bądź je umarza, bądź przekazuje sprawę nielet­niego sądowi rodzinnemu. Jeżeli łączne rozpoznanie sprawy jest konieczne — prze­kazuje sprawę z aktem oskarżenia sądowi właściwemu według przepisów k.p.k., który orzeka w sprawie nieletniego z zachowaniem przepisów u.p.n. (art. 16 u.p.n.; zob. teżP. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Kraków 2002, s. 18 i n., 64-67, 69 i n.).

4. W ustawie z 16 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy — Kodeks karny oraz nie­których innych ustaw (Dz.U. Nr 93, poz. 889) przewiduje się, że pomoc prawna w postępowaniu przygotowawczym między polskimi organami uprawnionymi do prowadzenia tego postępowania oraz właściwymi organami państwa członkowskie­go Unii Europejskiej lub innego państwa polegać może także na wykonywaniu czyn­ności śledztwa w ramach wspólnego zespołu śledczego.

Pracami zespołu polskiego kieruje polski prokurator, a w jego skład mogą wchodzić polscy prokuratorzy i przedstawiciele innych organów uprawnionych do prowadzenia śledztwa oraz funkcjonariusze właściwych organów państwa współpracującego (zob. nowe art. 589b i n.; Hofmański, Sadzik, Zgryzek, Kodeks, Suplement, s. 18 i n.; szerzej zob. rozdział XVI podręcznika).

Literatura: Grzegorczyk T., Policja w postępowaniu przygotowawczym w świetle projektu zmian przepisów procedury karnej, Przeg. Poi. 1991, nr 2; Grzeszczyk W., Ewolucja pozycji, roli i za­dań prokuratora w postępowaniu przygotowawczym w Polsce Ludowej, Piobl. Praworz. 1979, nr 7; Tylman J., Pozycja prawna Policji w reformach postępowaniu przygotowawczego, „Studia Iuridica" 1997, nr XXXIII; tenże, Organy postępowania przygotowawczego w procesie karnym, SPE 1998, nr 58.

III. W postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony i podejrzany są strona­mi, co w zakresie ich sytuacji procesowej, praw i obowiązków pociąga za sobą od­powiednie dalsze ustawowe oraz interpretacyjne konsekwencje (art. 299 § 1; rozwi­nięcie tego zagadnienia — w dalszych częściach rozdziału).

Ponadto w wypadkach wskazanych w ustawie określone uprawnienia przysłu­gują również osobom niebędącym stronami (art. 299 § 2). Osoby te kodeks wypo­saża zatem w pewne, konkretne uprawnienia, a jednocześnie unormowanie to nale­ży rozumieć w ten sposób, że te inne osoby, niebędące stronami, mają tylko takie uprawnienia, jakie wyraźnie wskazuje ustawa, że z samego faktu stania się uczest-

586

przygotowawcze

2. Iliinliunnści i /mslitnowifiiiti

5K7

nikiem postępowania czy określonej czynności postępowania nie wynika dla nich ogólniej traktowany status, jaki przysługuje stronie. Taką osobą jest lti.in. podmiot składający zawiadomienie o przestępstwie, świadek, osoba, u której dokonuje się przeszukania (chyba że jest to już podejrzany, czyli strona), osoba wysuwająca rosz­czenia do rzeczy zajętych, a także ogólniej — osoba podejrzana (p. niżej). O ta­kich podmiotach i ich uprawnieniach mówi np. art. 302 (zażalenia w postępowaniu przygotowawczym), art. 192 § 4 (zgoda świadka na badania jego osoby), art. 224 § 2, art. 228 § 3, art. 230 § 1 i 2 (sytuacja osób, u których dokonuje się przeszuka­nia), art. 236 (zażalenie na postanowienie dotyczące przeszukania i zatrzymania rze­czy), art. 240 w zw. z art. 237 § 4 (zażalenie na decyzje dotyczące podsłuchu), art. 306 (zażalenie na odmowę wszczęcia postępowania lub bezczynność organu ścigania), art. 323 § 2 (zażalenie na decyzje o dowodach rzeczowych).

Osoba niebędąca stroną może ustanowić pełnomocnika, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu. Prokurator może jednak odmówić do­puszczenia do udziału w postępowaniu pełnomocnika, jeżeli uzna, że — w danej sytuacji — nic wymaga tego obrona interesów tej osoby (art. 87 § 2 i 3).

Poza podejrzanym i oskarżonym kodeks mówi też o „osobie podejrzanej", przy­znając jej na tle konkretnych sytuacji określone uprawnienia i obciążając ją pewny­mi obowiązkami (w literaturze, zwłaszcza w okresie obowiązywania poprzednich kodeksów, nazywano tę postać zazwyczaj „faktycznie podejrzanym", co do któ­rego istniało nie podejrzenie, a jedynie przypuszczenie popełnienia przez niego prze­stępstwa, jak obecnie w art. 244 § 1 — chociaż do ustaw procesowych nie wprowa­dzono tego terminu).

Osobę podejrzaną wymienia się w kilku przepisach k.p.k. Nie będąc stroną, osoba ta nie posiada uprawnień podejrzanego, nie ma też jego obowiązków, nie można więc np. stosować wobec niej środków zapobiegawczych (tymczasowego aresztowania itd.). Dopuszczalne są tylko takie czynności, jakie wskazuje kon­kretnie kodeks — np. wolno taką osobę zatrzymać w sytuacjach określonych w art. 244 § 1 i w art. 247 § 1, poddać oględzinom, fotografować i okazywać in­nym osobom, a także pobrać krew, włosy lub wydzieliny organizmu (art. 74 § 3 w zw. z art. 74 § 2; zob. też art. 308 § 1 dotyczący dochodzenia w niezbędnym zakresie); dopuszczalne jest również zarządzenie wobec osoby podejrzanej pod­słuchu telefonicznego (art. 237 § 4).

W wypadku podjęcia takiej czynności osobie podejrzanej przysługują pewne uprawnienia, przewidziane w kodeksie, związane z tą czynnością; np. w razie za­trzymania — wskazane w art. 244 § 2 i art. 246 § 1; w wypadku dokonania wobec osoby podejrzanej przeszukania lub zarządzenia kontroli jej korespondencji — słu­ży jej zażalenie (art. 236 i 240).

Podkreślić też trzeba, że w związku z faktem, iż osoba podejrzana nie jest stro­ną, może ona żalić się w toku dochodzenia i śledztwa na podstawie ogólnego art. 302 — na każdą czynność i każde rozstrzygnięcie naruszające jej prawa.

Jest dość oczywiste, że wolno też podejmować wobec osoby podejrzanej czyn­ności nieprocesowe o charakterze operacyjnym, np. rozpytywanie, inwigilację.

Pojawiający się w orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. np. w. SN z 24 marca 1970 r., V KRN 52/70, OSNKW 1970, nr 7-8, poz. 77; u. SN z 23 maja 1974 r., VI KZP 4/74, OSNPG 1974, nr 8-9, poz. 98) oraz w literaturze (np. A. Murzynow-ski, Faktycznie podejrzany w postępowaniu przygotowawczym, Pal. 1971, nr 10, s. 43; .1. Grajcwski, E. Skrętowicz, Kodeks postępowania karnego z komentarzem, Gdańsk 1996, s. 159) pogląd, według którego osoba podejrzana (faktycznie podejrzany) ma status podejrzanego, bowiem każda czynność nakierowana na ściganie osoby ozna­cza wszczęcie postępowania przeciwko tej osobie przez co nabywa ona prawa po­dejrzanego— zarówno pod rządem poprzedniego kodeksu, jak i obecnie jest nie­uzasadniony. Obniżałoby to rangę i znaczenie instytucji przedstawienia zarzutów, jest sprzeczne z przepisami określającymi pojęcie podejrzanego, jego status strony i zakres uprawnień (art. 71 § 1, art. 299 § 1 i inne) oraz uprawnienia osób niebędą-cych stronami, a które proces może dotknąć (art. 299 § 2, art. 302 i inne). Pogląd taki realizowany w praktyce doprowadziłby m.in. do bezzasadnego i zbędnego mno­żenia „podejrzanych", co do których przeważnie trzeba byłoby umarzać postępowa­nie, wprowadzałby zamieszanie w praktyce i utrudniał działalność organów ściga­nia zmierzającą do ustalenia, czy istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa (zob. art. 303), zaś przez nieokreśloność pojęcia „czynności nakiero­wanej na ściganie osoby" otwierałby drogę do dowolności interpretacji i nadużyć. Wystarczy zresztą uznać za taką czynność każde zatrzymanie osoby, żeby przewi­dzieć możliwe komplikacje prawne i praktyczne (zob. też rozdział V § 7).

W czynnościach sądowych w postępowaniu przygotowawczym prokuratoro­wi przysługują prawa strony (art. 299 § 3), co oznacza ograniczenie jego pozycji w toku tych czynności, w stosunku do roli gospodarza postępowania przygotowaw­czego, do organu kierowniczego (dominus litis), jaka mu przysługuje zazwyczaj i co podkreśla art. 298. To inne unormowanie zagadnienia w czynnościach sądowych podporządkowane jest zasadzie kontradykforyjno.ści, której element występuje wyraźnie wówczas, gdy w tym stadium pojawia się sąd. Dyrektywa ta wymaga, aby podmiotom występującym w toku sądowej czynności zostały stworzone warunki realnego prowadzenia sporu, a jest to możliwe tylko wówczas, gdy mają one przy­najmniej względnie równe prawa, a więc gdy przeciwnicy procesowi są stronami i realizowana jest zasada równouprawnienia stron (zob. rozdział II § 8).

IV. 1. W myśl art. 300 przed pierwszym przesłuchaniem należy pouczyć podejrza­nego o jego uprawnieniach: do składania wyjaśnień, do odmowy składania wyjaś­nień lub odmowy odpowiedzi na pytania (zob. art. 175 § 1), do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia (zob. art. 315), do korzystania z po­mocy obrońcy (zob. art. 6, 77), do końcowego zaznajomienia z materiałami postę­powania, jak również o uprawnieniu określonym w art. 301 (dotyczącym przesłu­chania go z udziałem obrońcy) oraz o obowiązkach i konsekwencjach wskazanych w art. 74 (dotyczącym poddaniu się oględzinom oraz innym badaniom, pobraniu

588

X. i ^^tępowanie przygotowawcze

wienia

§ 2. Wiadomości i postanowienia ogólne

589

krwi itd.) i w art. 75, 138 i 139 (określających obowiązek stawiennictwa, wskazania adresata dla doręczeń i konsekwencji niepodania nowego adresu).

Pouczenie to należy wręczyć podejrzanemu na piśmie; podejrzany otrzymanie pouczenia potwierdza podpisem.

Obowiązek udzielenia podejrzanemu stosownej informacji objęty jest wzw. z art. 300 regułami wynikającymi z art. 16 § 1. Jeżeli organ prowadzący postępo­wanie jest obowiązany pouczyć uczestnika postępowania o ciążących obowiązkach i przysługujących mu uprawnieniach, to brak takiego pouczenia lub mylne po­uczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania, którego dotyczy.

Organ prowadzący postępowanie powinien ponadto, w miarę potrzeby, udzie­lać uczestnikom postępowania, a więc również podejrzanym, informacji o ciążących obowiązkach i przysługujących im uprawnieniach także w wypadkach, gdy ustawa wyraźnie takiego obowiązku nie stanowi (np. o prawie żądania złożenia wyjaśnień na piśmie, art. 176 § 1). Brak takiego pouczenia gdy w świetle okoliczności sprawy było ono nieodzowne, albo mylne pouczenie też nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania (zob. art. 16 § 2; por. też u. składu 7 sędziów SN z 19 marca 1970 r., VI KZP 1/70, OSNKW 1970, nr 4-5, poz. 340; post. SN z 17 marca 1993 r., II KRN 36/93, OSNKW 1993, nr 5-6, poz. 32; w. SN z 14 listopada 1977 r., VKR 176/77, OSNKW 1978, nr l,poz. 14; post. SNz 11 grud­nia 1991 r., V KRN 304/90, OSNKW 1992, nr 5-6, poz. 44; u. Zgrom. Ogóln. SN z 15 lipca 1974 r., Kw. Pr. 2/74, OSNKW 1974, nr 10, poz. 179, s. 9; w. SN z 6 grudnia 1971 r., Rw 1260/71, OSNPG 1972, nr 4, poz. 77; post. SN z 28 grudnia 1974 r, III KZ 245/74, OSNKW 1975, nr 2, poz. 29; W. Grzeszczyk, Przebieg, s. 27; Bafia i inni, Kodeks, s. 47).

2. W długoletniej naszej praktyce często zaniedbywano udzielania podejrzane­mu informacji o jego procesowym statusie, kształtowanym przez zespół uprawnień i obowiązków— a zwłaszcza o jego uprawnieniach. Nie zawsze też okazywał się wystarczająco skuteczny, wprowadzony dopiero do k.p.k. 1969 r., ogólny art. 10, któ­rego odpowiednikiem jest obecny art. 16 k.p.k. Wystarczy przypomnieć, że przez dzie­sięciolecia z reguły nic informowano podejrzanych o ich prawie do odmowy składa­nia wyjaśnień. Także Sąd Najwyższy wypowiadał się w przeszłości — nietrafnie — że organy procesowe nie mają obowiązku pouczania podejrzanego o prawie odmowy składania wyjaśnień i że praktyka mogłaby uznać to za niesłuszne zachęcanie do uchyla­nia się od ich składania (zob. w. SN z 25 lipca 1979 r., V KRN 102/79 i V KRN 123/79, OSNKW 1981, nr 7-8, poz. 141; na temat tego zagadnienia wUSA iw RFN zob. T. Grzegorczyk, Obrońca w postępowaniu przygotowawczym, Łódź 1988, s. 115).

Znaczące z praktycznego punktu widzenia było w tym względzie wprowadze­nie w Regulaminie powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury

z 27 listopada 1984 r. (wszedł wżycie 1 stycznia 1985 r.), w§ 102, szczegółowo określonego obowiązku pouczenia podejrzanego przed pierwszym przesłuchaniem

o jego prawach i obowiązkach. Wprawdzie w kolejnym Regulaminie (z 11 kwietnia 1992 r., Dz.U. Nr 38, poz. 163 z późn. zm.) taki obowiązek został wskazany już tyl­ko ogólnie (§ 114, w wersji odnoszącej się do k.p.k. z 1969 r,), ale mimo to i mimo braku właściwej regulacji ustawowej w praktyce odpowiednia informacja udzielana była podejrzanemu najpierw na odrębnym druczku, następnie zaś wprowadzono ją do protokołu jego przesłuchania (tę ostatnią wersję z praktycznego punktu widzenia uznać należało za niewystarczającą— p. niżej).

Wobec ustawowego nałożenia w nowym kodeksie na organ ścigania skonkrety­zowanego obowiązku przekazywania podejrzanemu przed pierwszym przesłucha­niem, na piśmie, wyraźnie określonego zasobu informacji o jego sytuacji praw­nej, można oczekiwać, że ewentualne wahania praktyki w tym zakresie zostaną ostatecznie wyeliminowane.

W dostosowanym do nowej kodyfikacji Regulaminie prokuratury z 1992 r. (przez rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18 września 1998 r., Dz.U. Nr 124, poz. 822) i po dalszych jego zmianach, min. uwzględniających nowelizacje k.p.k. (zob. w szczególności Dz.U. z 2003 r. Nr 170, poz. 165 8), rozszerzony § 114 podkreśla obo­wiązek udzielenia podejrzanemu pouczenia stosownie do art. 300 k.p.k.; podpisaną przez podejrzanego kopię pouczenia włącza się do akt sprawy (§ 114 ust. 1).

W reguł. prok. wskazuje się, że podejrzanego należy w miarę potrzeby pouczyć także o uprawnieniach i obowiązkach innych niż wymienione w art. 300 k.p.k., w tym o możliwości złożenia wyjaśnień na piśmie. O zakresie udzielonych pouczeń za­mieszcza się wówczas stosowną wzmiankę w początkowej części protokołu prze­słuchania podejrzanego (§ 114 ust. 2).

3. Powołany w art. 300, dotyczącym udzielania podejrzanemu informacji, art. 301 stanowi, że na żądanie podejrzanego należy przesłuchać go z udziałem usta­nowionego obrońcy. Niestawiennictwo obrońcy nie tamuje przesłuchania.

W praktyce kształtowanej na podstawie k.p.k. z 1969 r. dopuszczenie obrońcy do przesłuchania podejrzanego należało do wyjątków. Jednakże od 4 sierpnia 1996 r. w znowelizowanym wówczas art. 210 § 4 k.p.k. sformułowano obowiązek dopusz­czenia obrońcy —jeżeli się stawił — do udziału w przesłuchaniu podejrzanego przed zastosowaniem tymczasowego aresztowania lub poręczenia majątkowego.

Nowy art. 301 ma charakter ogólny, mianowicie w tym sensie, że nie jest odno­szony do przesłuchania przy okazji dokonywania innej czynności, jako podstawo­wej (zob. np. art. 249 § 3, dotyczący przesłuchania oskarżonego i podejrzanego przed zastosowaniem środka zapobiegawczego). Nie nakłada on też w sposób wy­raźny na organ postępowania obowiązku zawiadamiania obrońcy o terminie i miej­scu przesłuchania. Uznając wszakże, że podejrzany ma bezwzględne prawo do prze­słuchania, przynajmniej jednorazowego, z udziałem obrońcy, przyjąć trzeba, iż w razie złożenia takiego żądania organ postępowania jest zobowiązany:

1. zarządzić przesłuchanie,

1. powiadomić obrońcę o terminie i miejscu czynności.

590

X. P' ywwanie przygotowawcza

^ 2. Jlifit/ontości i pos!<wo'^L''<'iua

Niestawiennictwo obrońcy, także usprawiedliwione, nie tamuje przesłuchania. Oczywiste jest jednak, że dokonujący czynności przesłuchania może je odroczyć, w szczególności wtedy, gdy niestawiennictwo obrońcy jest usprawiedliwione, tym bardziej że z pewnością wówczas podejrzany nie traci prawa żądania przesłuchania go (w innym terminie) z udziałem obrońcy.

W myśl § 110 reguł, prok., jeżeli interes postępowania przygotowawczego tego wymaga, prokurator powinien poinformować uczestnika postępowania o celowości wzięcia udziału w określonej czynności, wskazując czas i miejsce jej dokonania.

Przepis ten wspiera pogląd, że organ przesłuchujący może także z własnej ini­cjatywy dopuścić do przesłuchania podejrzanego jego obrońcę, powiadamiając go

0 tym oraz o terminie i miejscu przesłuchania.

V. 1. Na podstawie ogólnych przepisów, zawartych w rozdziale 50 (art. 459 i n.), stro­nom w postępowaniu przygotowawczym przysługuje zażalenie na postanowienia i za­rządzenia zamykające drogę do wydania wyroku — chyba że ustawa stanowi ina­czej — oraz na postanowienia co do środka zabezpieczającego, a na inne postanowienia (niezamykające drogi do wydania wyroku) w wypadkach wskazanych w ustawie; np. na postanowienie co do dowodów rzeczowych w razie umorzenia postępowania przygo­towawczego (art. 323 § 2), na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego (art. 252). Zażalenie przysługuje także osobie (niebędącej stroną), której postano­wienie lub zarządzenie bezpośrednio dotyczy — znów z zastrzeżeniem, że w pew­nych wypadkach ustawa może stanowić inaczej (art. 459, 465, 466).

2. Artykuł 302 dla postępowania przygotowawczego wprowadza dodatkowe uregulowanie dotyczące zażaleń, uzupełniające (a częściowo tylko potwierdzające) postanowienia ogólne, odnoszące się do całego postępowania karnego.

Do określenia miejsca i roli w systemie zażaleń unormowania art. 302 niezbędne jest ustalenie relacji między tym przepisem a przepisem art. 459. W tym względzie, uznając za trafne usystematyzowanie prawidłowej interpretacji podobnego art. 268 k.p.k. z 1969 r. przez Z. Dodę (Zażalenie w procesie karnym, Warszawa 1985, s. 62

1 n.; zob. też podaną tam literaturę, oraz J. Grajewski, E. Skrętowicz, Komentarz, 1996,
s. 205; S. Zablocki, Postępowanie odwoławcze w nowym kodelcsiepostępowania kar­
nego, (w:) Nowa kodyfikacja karna. Kodelcspostępowania karnego. Krótkie komenta­
rze, z. 4, Warszawa 1997, s. 170, 171; J. Grajewski, L.K. Paprzycki, Kodelcs postępo­
wania karnego z komentarzem, Sopot 2000, s. 410) — przyjąć należałoby, iż art. 302:

1. stanowi przede wszystkim egzemplifikację sytuacji zasygnalizowanej w koń­
   cowej części art. 459 § 2, jednakże oprócz kwestii dopuszczalności zażale­
   nia normuje także problem legitymacji do wniesienia zażalenia;

1. stwarza podstawę do zaskarżenia zespołu decyzji i czynności, mianowicie:

• wszelkich postanowień i zarządzeń, które bezpośrednio dotyczą sfery
  praw osób niebędących stronami (§ 1),

• wszelkich czynności procesowych (innych niż decyzje), które dotyczą
  sfery praw stron lub osób niebędących stronami (§ 2).

Artykuł 302 § 1 stanowi podstawę dopuszczalności zażalenia wtedy, gdy żaden inny przepis nie stwarza podstawy do zaskarżenia określonej (danej) decyzji.

W odniesieniu do dopuszczalności zażalenia art. 302 spełnia dwojaką rolę:

1. przepis zawarty w § 1 określa na zasadzie klauzuli uzupełniającej posta­
   nowienia i zarządzenia podlegające zaskarżeniu w trybie zażalenia,

1. przepis zawarty w § 2 stanowi pozytywną podstawę zaskarżenia czynności
   procesowych innych niż decyzje.

W świetle art. 459 (w zw. z art. 465 § 1, art. 466 § 1 i art. 467 § 1) oraz art. 302 § 1 zażalenie przysługuje na następujące postanowienia i zarządzenia organów postępowania przygotowawczego:

a) wyraźnie wskazane w ustawie, a mianowicie:

• oznaczone co do rodzaju i treści decyzji, albo

• oznaczone przez odniesienie do praw osób niebędących stronami (wska­
  zane w przepisie art. 302 § 1);

b) zamykające drogę do wydania wyroku.

Strony mogą zaskarżyć jedynie decyzje oznaczone co do ich rodzaju lub treści oraz decyzje zamykające drogę do wydania wyroku, nie mogą zaś zaskarżać np. po­stanowień o przedstawieniu zarzutów, o oddaleniu wniosku dowodowego, o odmo­wie dopuszczenia do udziału w czynności śledztwa lub dochodzenia, choćby decyzje takie naruszały ich prawa — ponieważ nie należą one do żadnej z wskazanych wy­żej kategorii.

W doktrynie, na gruncie art. 268 k.p.k. z 1969 r., formułowane było niekiedy stanowisko (nie jest wykluczone podtrzymywanie go w literaturze w stosunku do art. 302 k.p.k. z 1997 r.), według którego na podstawie tego przepisu nie tylko osoby niebędące stronami, ale także strony mogą zaskarżać postanowienia i zarządzenia organów postępowania przygotowawczego naruszające ich prawa. Stosowano wów­czas (m.in.) argumentację, że skoro osoby niebędące stronami mogą skarżyć wszel­kie postanowienia i zarządzenia naruszające icli prawa, to a fortiori (a miiiore admaius) powinno się przyjąć, że stronom także przysługuje zażalenie na wszelkie postanowienia i zarządzenia naruszające ich prawa (tak np. S. Córa, Dopuszczal­nośćzażalenia w postępowaniu przygotowawczym, PiP 1975, nr 2, s. 87 i n.; W. Dasz-kiewicz, Proces karny. Część ogólna, t. I, Toruń 1976 (1), s. 228; M. Lipczyńska, Glosa do uchwały SN z 14 lipca 1977 r., VII KZP 19/77, NP 1979, nr 7-8, s. 225).

Należy wszakże podzielić inny pogląd, mianowicie, że w tym wypadku zastosowa­nie argumentacji a fortiori nie wydaje się możliwe. Procesowe pozycje stron oraz osób niebędących stronami są na tyle odmienne, że nie ma podstaw do wyprowadzenia żart. 302 § 1 k.p.k. (poprzednio żart. 268 k.p.k.)— na zasadzie argumentu a minore admaius — uprawnienia stron do zaskarżania decyzji naruszających ich prawa. Trafnie zwraca się uwagę, że odmienność procesowych pozycji stron i osób trzecich stanowi niekiedy rację odmiennego rozwiązania sprawy zaskarżania przez te kategorie uczestników procesu, decyzji wydawanych w postępowaniu karnym (zob. Z. Doda, Zażalenie, s. 65).

590

X. P' ytowcinic przygotowawcze

.s¹* 2. Wiadomości i posiano'"'ętua ogólne

5') I

Niestawiennictwo obrońcy, także usprawiedliwione, nie tamuje przesłuchania. Oczywiste jest jednak, że dokonujący czynności przesłuchania może je odroczyć, w szczególności wtedy, gdy niestawiennictwo obrońcy jest usprawiedliwione, tym bardziej że z pewnością wówczas podejrzany nie traci prawa żądania przesłuchania go (w innym terminie) z udziałem obrońcy.

W myśl § 110 reguł, prok., jeżeli interes postępowania przygotowawczego tego wymaga, prokurator powinien poinformować uczestnika postępowania o celowości wzięcia udziału w określonej czynności, wskazując czas i miejsce jej dokonania.

Przepis ten wspiera pogląd, że organ przesłuchujący może także z własnej ini­cjatywy dopuścić do przesłuchania podejrzanego jego obrońcę, powiadamiając go

0 tym oraz o terminie i miejscu przesłuchania.

V. I. Na podstawie ogólnych przepisów, zawartych w rozdziale 50 (art. 459 i n.), stro­nom w postępowaniu przygotowawczym przysługuje zażalenie na postanowienia i za­rządzenia zamykające drogę do wydania wyroku — chyba że ustawa stanowi ina­czej — oraz na postanowienia co do środka zabezpieczającego, a na inne postanowienia (niezamykające drogi do wydania wyroku) w wypadkach wskazanych w ustawie; np. na postanowienie co do dowodów rzeczowych w razie umorzenia postępowania przygo­towawczego (art. 323 § 2), na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego (art. 252). Zażalenie przysługuje także osobie (niebędącej stroną), której postano­wienie lub zarządzenie bezpośrednio dotyczy — znów z zastrzeżeniem, że w pew­nych wypadkach ustawa może stanowić inaczej (art. 459, 465, 466).

2. Artykuł 302 dla postępowania przygotowawczego wprowadza dodatkowe uregulowanie dotyczące zażaleń, uzupełniające (a częściowo tylko potwierdzające) postanowienia ogólne, odnoszące się do całego postępowania karnego.

Do określenia miejsca i roli w systemie zażaleń unormowania art. 302 niezbędne jest ustalenie relacji między tym przepisem a przepisem art. 459. W tym względzie, uznając za trafne usystematyzowanie prawidłowej interpretacji podobnego art. 268 k.p.k. z 1969 r. przez Z. Dodę (Zażalenie w procesie karnym, Warszawa 1985, s. 62

1 n.; zob. też podaną tam literaturę, oraz J. Grajewski, E. Skrętowicz, Komentarz, 1996,
s. 205; S. Zabłocki, Postępowanie odwoławcze w nowym kodelcsiepostępowania kar­
nego, (w:) Nowa kodyfikacja karna. Kodelcspostępowania karnego. Krótkie komenta­
rze, z. 4, Warszawa 1997, s. 170, 171; J. Grajewski, L.K. Paprzycki, Kodeks postępo­
wania karnego z komentarzem, Sopot 2000, s. 410) — przyjąć należałoby, iż art. 302:

1. stanowi przede wszystkim egzemplifikację sytuacji zasygnalizowanej w koń­
   cowej części art. 459 § 2, jednakże oprócz kwestii dopuszczalności zażale­
   nia normuje także problem legitymacji do wniesienia zażalenia;

1. stwarza podstawę do zaskarżenia zespołu decyzji i czynności, mianowicie:

• wszelkich postanowień i zarządzeń, które bezpośrednio dotyczą sfery
  praw osób nicbędących stronami (§ 1),

• wszelkich czynności procesowych (innych niż decyzje), które dotyczą
  sfery praw stron lub osób niebędących stronami (§ 2).

Artykuł 302 § 1 stanowi podstawę dopuszczalności zażalenia wtedy, gdy żaden inny przepis nie stwarza podstawy do zaskarżenia określonej (danej) decyzji.

W odniesieniu do dopuszczalności zażalenia art. 302 spełnia dwojaką rolę:

1. przepis zawarty w § 1 określa na zasadzie klauzuli uzupełniającej posta­
   nowienia i zarządzenia podlegające zaskarżeniu w trybie zażalenia,

1. przepis zawarty w § 2 stanowi pozytywną podstawę zaskarżenia czynności
   procesowych innych niż decyzje.

W świetle art. 459 (w zw. z art. 465 § 1, art. 466 § 1 i art. 467 § 1) oraz art. 302 § 1 zażalenie przysługuje na następujące postanowienia i zarządzenia organów postępowania przygotowawczego:

a) wyraźnie wskazane w ustawie, a mianowicie:

• oznaczone co do rodzaju i treści decyzji, albo

• oznaczone przez odniesienie do praw osób niebędących stronami (wska­
  zane w przepisie art. 302 § 1);

b) zamykające drogę do wydania wyroku.

Strony mogą zaskarżyć jedynie decyzje oznaczone co do icli rodzaju lub treści oraz decyzje zamykające drogę do wydania wyroku, nie mogą zaś zaskarżać np. po­stanowień o przedstawieniu zarzutów, o oddaleniu wniosku dowodowego, o odmo­wie dopuszczenia do udziału w czynności śledztwa lub dochodzenia, choćby decyzje takie naruszały ich prawa — ponieważ nie należą one do żadnej z wskazanych wy­żej kategorii.

W doktrynie, na gruncie art. 268 k.p.k. z 1969 r., formułowane było niekiedy stanowisko (nie jest wykluczone podtrzymywanie go w literaturze w stosunku do art. 302 k.p.k. z 1997 r.), według którego na podstawie tego przepisu nie tylko osoby niebędące stronami, ale także strony mogą zaskarżać postanowienia i zarządzenia organów postępowania przygotowawczego naruszające ich prawa. Stosowano wów­czas (m.in.) argumentację, że skoro osoby niebędące stronami mogą skarżyć wszel­kie postanowienia i zarządzenia naruszające icli prawa, to a fortiori (a minorc admaius) powinno się przyjąć, że stronom także przysługuje zażalenie na wszelkie postanowienia i zarządzenia naruszające ich prawa (tak np. S. Córa, Dopuszczal­ność zażalenia w postępowaniu przygotowawczym, PiP 1975, nr 2,s. 87 i n.; W. Dasz-kiewicz, Proces karny. Część ogólna, t. I, Toruń 1976 (1), s. 228; M. Lipczyńska, Glosa do uchwały SN z 14 lipca 1977 r., VII KZP 19/77, NP 1979, nr 7-8, s. 225).

Należy wszakże podzielić inny pogląd, mianowicie, że w tym wypadku zastosowa­nie argumentacji a fortiori nie wydaje się możliwe. Procesowe pozycje stron oraz osób niebędących stronami są na tyle odmienne, że nie ma podstaw do wyprowadzenia żart. 302 § 1 k.p.k. (poprzednio żart. 268 k.p.k.)— na zasadzie argumentu a minorc admaius — uprawnienia stron do zaskarżania decyzji naruszających ich prawa. Trafnie zwraca się uwagę, że odmienność procesowych pozycji stron i osób trzecich stanowi niekiedy rację odmiennego rozwiązania sprawy zaskarżania przez te kategorie uczestników procesu, decyzji wydawanych w postępowaniu karnym (zob. Z. Doda, Zażalenie, s. 65).

592

X. Postępowanie przygotowawcze

■■:

§ 3. Wszczęcie śledztwa tuo dochodzenia

593

Konkludując — unormowanie w art. 302 zaskarżenia czynności procesowych innych niż decyzje dotyczy zarówno stron, jak i osób niebędących stronami. Do­puszczenie natomiast zażalenia na każdą decyzję naruszającą prawa uczestnika pro­cesu odnosi się jedynie do osób niebędących stronami. Stronom zażalenie przy­sługuje tylko na takie decyzje organów postępowania przygotowawczego, które należą do wypadków explicite wskazanych w ustawie. Nie mogą one zaskarżyć innych de­cyzji, choćby decyzje te naruszały ich prawa (zob. też J. Bednarzak, Funkcje pro­cesowe art. 268 k.p.k., NP 1976, nr 1, s. 62 i n.; T. Majewski, Uprawnienia jedno­stek gospodarki uspołecznionej w procesie karnym, Warszawa 1971, s. 57 i n.; post. SN z 22 lipca 2004 r., WZ 49/04, OSNKW 2004, nr 10, poz. 93).

Literatura: Gronowska B., Ochrona uprawnień pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowaw­czym. Zagadnienia karnoproeesowe i wiktymologiczne, Toruń 1989; Grzegorczyk T., Obrońca w postępowaniu przygotowawczym, Łódź 1988; Posnow W., Sytuacja pokrzywdzonego w postę­powaniu przygotowawczym w polskim procesie karnym, Wrocław 1991; Prusak R, Pociągnięcie podejrzanego do odpowiedzialności w procesie karnym, Warszawa 1973.

Arlymiak G., Uwagi dotyczące pozycji pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym w świet­le przepisów projektu kodeksu postępowania karnego, RzZN 1994, nr 15; Bednarz J., Udział stron i ich przedstawicieli w czynnościach postępowania przygotowawczego, NP 1977, nr 3; Bogdal-ski P., Bryk J., Ochrona wizerunku a okazanie w procesie karnym — zagadnienia wybrane, „Edu­kacja Prawnicza" 1995, nr 6; Grzegorczyk T., Uprawnienia stron i ich przedstawicieli prawnych do składania zażaleń w postępowaniu przygotowawczym, ZN ASW 1979, nr 25; lenże, O upraw­nieniach obrońcy w postępowaniu przygotowawczym de legę lata i de legę ferenda, Pal. 1980, nr 8-9; tenże, Realizacja niektórych uprawnień obrońcy w postępowaniu przygotowawczym w świe­tle badań ankietowych, Probl. Praworz. 1980, nr 12; Halola Z., Niementowski K., Rola i pozycja obrońcy w przygotowawczym stadium procesu karnego, Probl. Praworz. 1970, nr 6; Kruszyński R, Prawo podejrzanego do obrony materialnej w projektach k.p.k. — wybrane zagadnienia, Pal. 1993, nr 7-8; tyczywek R., Prawo oskarżonego do znajomości zarzutów, materiałów i akt sprawy w świe­tle nowego k.p.k., NP 1969, nr 7-8; Marsza! K., Informowanie uczestników procesu o ich obowiąz­kach i uprawnieniach, PPK 1982, nr 7; Mazur E., Udział adwokata w postępowaniu przygotowaw­czym, Pal. 1971, nr 6; Murzynowski A., Udział obrońcy w postępowaniu przygotowawczym de legę lata, Pal. 1987, nr 10; Polony J., Korzystanie przez strony i ich przedstawicieli z uprawnień uczest­nikóww czynnościach postępowania przygotowawczego (w świetle badań empirycznych) ,NP 1974, nr 2; Posnow W., Niektóre aspekty uprawnień pokrzywdzonego (osoby fizycznej) w postępowaniu przygotowawczym, NP 1975, nr 1; Prusak F., Normatywne i pragmatyczne czynniki określające zakres udziału obrońcy w postępowaniu przygotowawczym, Pal. 1973, nr 6; Taracha A., Udział stron w czynnościach niepowtarzalnych wg k.p.k., Ann. UMCS 1984, nr 31; Tylman J., Gwarancje procesowe podejrzanego w postępowaniu karnym, ZN UL 1971, nr 83; Waltoś S., Istota i zakres uprawnień podejrzanego i pokrzywdzonego oraz ich zastępów w niepowtarzalnych czynnościach śledczych i dochodżczych, Pal. 1969, nr 9; Wójcicka B., Sytuacja prawna pokrzywdzonego w pro­cesie karnym w świetle projektu k.p.k., (w;) Reforma prawa karnego, Łódź 1994.

§ 3. WSZCZĘCIE ŚLEDZTWA LUB DOCHODZENIA

W ramach nowelizacji 2003 r. rozdział 34 k.p.k. zatytułowany poprzednio: „Wszczęcie śledztwa lub dochodzenia" — otrzymał tytuł: „Wszczęcie śledztwa". Konsekwentnie też w przepisach objętych tym rozdziałem usunięte zostały te zwro­ty (określenia), które formalnie i bezpośrednio wiązały wcześniej jego unormowa­nia nie tylko z śledztwem, ale (w całości lub choćby w części) także z dochodze­niem. W istocie jednak ten związek merytoryczny nie został zerwany. Postanowienia zawarte obecnie w art. 303 (podstawa i tryb wszczęcia postępowania przygotowaw­czego), w art. 304 (obowiązek zawiadomienia o przestępstwie), w art. 305 (sposób reagowania na zawiadomienie o przestępstwie), w art. 306 (zażalenia na odmowę wszczęcia i umorzenie), w art. 307 (czynności sprawdzające), w art. 308 (czynności niecieipiące zwłoki) czy w nowym art. 304a (tzw. protokół zbiorczy) — oczywiście

594

X. P 'epowcnue przygotowawcze

odnoszą się odpowiednio także do dochodzenia; następuje to na podstawie ogól­nego art. 325a, niekiedy zaś potwierdzane jest w szczegółowych przepisach (np. w art. 325e § 1 następuje odwołanie się do art. 304a).

Uwzględniając te fakty, w dążeniu do większej przejrzystości uwag i dla unik­nięcia szerszych powtórzeń przy omawianiu dochodzenia (zob. § 6), poniżej zosta­ną przedstawione regulacje wspólne, dotyczące zagadnień związanych z wszczę­ciem śledztwa i dochodzenia. Pamiętać wszakże trzeba, że z kolei w innych przepisach występuje niekiedy odejście w dochodzeniu od niektórych unormowań zawartych w rozdziale 34 bądź ich modyfikacja. Unormowania te zostaną wskazane.

1.1. Postępowanie przygotowawcze prowadzi siew formie śledztwa albo dochodzenia.

Jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, wydaje się z urzędu lub na skutek zawiadomienia o przestępstwie postanowienie o wszczę­ciu śledztwa lub dochodzenia, w którym określa się czyn, będący przedmiotem postępowania oraz jego kwalifikację prawną (art. 303 dotyczący śledztwa oraz art. 325a, stanowiący, że przepisy dotyczące śledztwa stosuje się odpowiednio do dochodzenia, jeżeli przepisy rozdziału 36a o dochodzeniu nie stanowią inaczej; zob. też art. 325e).

2. Aby wszczęcie postępowania było prawnie dopuszczalne, powinien istnieć co najmniej taki zespól danych, który obiektywnie uprawdopodabnia fakt popełnie­nia przestępstwa, subiektywnie zaś wywołuje co do tego faktu u organu ścigania wysoki stopień podejrzenia.

Podejrzenie (a często przekonanie), że popełniono przestępstwo, uzasadnia np. zawalenie się wznoszonego budynku, zderzenie pociągów, stwierdzenie w obiegu podrabianych pieniędzy, ujawnienie przerobionego dokumentu, pobicie człowieka, włamanie do mieszkania, eksplozja kotła fabrycznego (M. Cieślak, Zagadnienia, s. 65 i n.; .1. Tylman, Warunki dopuszczalności, s. 125 i n.).

Nie daje natomiast podstawy do wszczęcia postępowania karnego np. ogólniko­wa pogłoska o nadużyciach w instytucji, prowadzenie przez osobę o ujawnianych (oficjalnych) niewielkich dochodach wystawnego i rozrzutnego trybu życia — cho­ciaż mogą być w takich wypadkach dokonywane czynności o charakterze nieproce­sowym, zmierzające do wyjaśnienia tych okoliczności, które mogą mieć znaczenie z punktu widzenia prawa karnego.

Wszczęcie postępowania karnego będzie zatem niedopuszczalne nie tylko wów­czas, gdy oczywiste jest, że przestępstwa nie popełniono, ale także w sytuacji, gdy podejrzenie popełnienia czynu przestępnego nie jest dostatecznie uzasadnione (art. 303, 325a -wzw.z art. 17 § 1 i 2).

Wiadomości posiadane przez organ ścigania, wskazujące w sposób dostatecznie wiarygodny na popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną, muszą okazać się na tyle konkretne, aby już przy wszczęciu postępowania możliwe było określe­nie kwalifikacji prawnej czynu, np. zabójstwa — art. 148 § 1 k.k.; pozbawienia wol-

595

3. Wszczęcie śledztwa '■■''< dochodzenia

Jr

ności — art. 189 k.k.; oszustwa— art. 286 k.k.; w toku postępowania karnego kwalifikacja prawna może ulec zmianie, np. zamiast art. 148 § 1 k.k. sąd przyj­mie kwalifikację żart. 155 k.k.— nieumyślne spowodowanie śmierci (w. SN z 10 czerwca 1975 r., IV KR 84/75, OSNPG 1975, nr 11-12, poz. 118; u. SN z 23 grudnia 1971 r., VI KZP 53/71, OSNKW 1972, nr 3, poz. 47 z glosą A. Kafar-skiego, Przegl. orzecz., NP 1976, nr 1, s. 102; w. SN z 12 marca 1979 r., 1 KR 24/79. OSNKW 1979, nr 7-8, poz. 80 z glosą K. Marszała, NP 1980, nr 6, s. 139).

3. Wszczęcie postępowania karnego jest niedopuszczalne także wówczas, gdy z posiadanego przez organ ścigania materiału wynika, że wprawdzie podejrzenie co do popełnienia czynu zabronionego przez ustawę jest uzasadnione, jednakże w świetle art. 17 § 1 zachodzi inna okoliczność wyłączająca postępowanie, np. sprawca działał w obronie koniecznej (art. 25 k.k.), w stanie wyższej konieczności (art. 26 k.k.), czyn nie stanowi przestępstwa z powodu jego znikomej społecznej szkodliwości (art. 1 § 2 k.k.), sprawca nie podlega karze (np. nie podlega karze współ­działający, który dobrowolnie zapobiegł dokonaniu czynu zabronionego_:— art. 23 § 1 k.k.), sprawca nie podlega orzecznictwu sądów karnych, nastąpiło przedawnie­nie, zachodzi stan rzeczy osądzonej itd. (zob. rozdział III).

Artykuł 17 § 2 wprowadza jednak w tym względzie wyjątek, stanowiąc, że do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których ustawa uzależnia ści­ganie, organy procesowe mogą dokonywać czynności niecierpiących zwłoki (co oznacza już wszczęcie postępowania karnego, zob. art. 308 oraz rozdział X § 3 pkt V podręcznika), w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także czynności zmie­rzających do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony lub zezwolenie wydane.

II. 1. Jeżeli ściganie jest faktycznie zasadne i prawnie dopuszczalne, w myśl art. 10 § 1, organ powołany do ścigania przestępstw, zgodnie z zasadą legalizmu, jest obo­wiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego (J. Tyl­man, Zasada legalizmu, rozdz. I, III, V oraz: Problemy legalizmu i oportunizmu pro­cesowego w nowych kodeksach karnych, ZN UŁ 1971, z. 77, s. 3 i n.).

2. Z zasadą legalizmu wiąże się art. 304, ustanawiający obowiązek zawiada­miania o przestępstwie.

Każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego 7. urzędu, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. Artykuł 191 § 3 stosuje się odpowiednio, a więc jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemo­cy lub groźby bezprawnej wobec zawiadamiającego lub osoby najbliższej w związ­ku z jego czynnością (składaniem zawiadomienia), może on zastrzec dane dotyczą­ce miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości organu przyjmującego zawiadomienie (w ramach instytucji tzw. małego utajnienia; zob. też rozdział VIII § 4 pkt VIII, dotyczący świadka anonimowego).

Obowiązek ten, jako społeczny tylko, nie może być egzekwowany za pomocą środków prawnych. Wyjątek przewiduje art. 240 § 1 k.k., wprowadzający (z wyłą­czeniem sytuacji wskazanych w art. 240 § 2 i 3 k.k.) odpowiedzialność kamą osób.

596

X. Postępowanie przygotowawcze

ni' 3. Wszczęcie śledztwa i*a dochodzenia

597

które — mając wiarygodną wiadomość — nie zawiadomią niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego określonego wart. 118, 127, 128, 130, 134, 140, 148, 163, 166 lub 252 k.k. (chodzi o niektóre przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości, wojenne, przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, przeciwko obronności, porządkowi publicznemu oraz — zabójstwo).

Przewidziany w art. 240 § 1 k.k. prawny obowiązek zawiadomienia nie obej­muje jednak adwokatów i duchownych, jeżeli dowiedzieli się o popełnieniu prze­stępstwa w sytuacjach określonych w art. 178 k.p.k.

Na instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, nałożony został obowiązek prawny niezwłocznego zawiadomienia o tym prokuratora lub Policji (post. SNz 18 września 1982 r., VI KZP 15/82, OSNPG 1982, nr ll,poz. 152; w. SN z 18 maja 1987 r., 11 KR 120/87, OSNKW 1987, nr 9-10, poz. 90; w. SN z 4 maja 1987 r., 11 KR 92/87, OSNKW 1987, nr 9-10, poz. 91).

Ponadto instytucje państwowe i samorządowe obowiązane są przedsięwziąć nie­zbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa. Czynności te mogą polegać np. na za­mknięciu pomieszczenia, w którym dokonane zostało przestępstwo, zabezpieczeniu przerobionych dokumentów lub przedmiotów mogących stanowić dowód rzeczo­wy, postawieniu wartownika obok miejsca, w którym sprawca pozostawił ślady, itp.

Obowiązek wynikający z omawianego przepisu (art. 304 § 2) nie obciąża każ­dego pracownika instytucji, a tylko osoby wykonujące funkcje kierownicze lub po­noszące z innego tytułu szczególną odpowiedzialność w instytucji (np. organ we­wnętrznej kontroli). Pozostali pracownicy mają jedynie służbowy obowiązek zawiadamiania o ujawnionych przestępstwach swoich przełożonych.

Niedopełnienie obowiązku prawnego przewidzianego w art. 304 § 2 może sta­nowić przestępstwo z art. 231 § 1 k.k.

Prawny obowiązek zawiadamiania o przestępstwie przewidują też inne ustawy, np. ustawa z 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 85, poz. 937 z późn. zm.), ustawa z 15 grudnia 2000 r. o Inspekcji Han­dlowej (Dz.U. z 2001 r. Nr 4, poz. 25 z późn. zm.).

Z przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie i przesłuchania w charakte­rze świadka osoby zawiadamiającej (jeżeli takie przesłuchanie jest przeprowadza­no - zob. art. 307 § 3) sporządza się wspólny protokół; w protokole tym można również zamieścić wniosek o ściganie (art. 304a).

3. Obok zawiadomień instytucji lub osoby prywatnej (pokrzywdzonego, świad­ka zdarzenia, osoby postronnej) organ ścigania może otrzymać informacje o popeł­nieniu przestępstwa inną drogą, np. w wyniku dokonywanych przez Policję czyn-

1

ności operacyjno-rozpoznawczych, w trakcie prowadzenia postępowania karnego w innej sprawie, w związku z prokuratorską działalnością pozakarną, z publikacji prasowej, audycji telewizyjnej lub radiowej, od sprawcy, który (wyjątkowo) dobro­wolnie zgłosił się do organu ścigania, itd.; ograniczeń w tym względzie kodeks nie przewiduje. Podejmując decyzję co do wszczęcia postępowania, należy jednak brać pod uwagę rodzaj i charakter źródła wiadomości i oceniać jego wiarygodność.

Anonimowe zawiadomienie o przestępstwie nie może stanowić podstawy do wszczęcia postępowania przygotowawczego bez uprzedniego wnikliwego i krytycz­nego sprawdzenia przytoczonych okoliczności w trybie pozaprocesowym. Zawiado­mienie takie prokurator może przekazać Policji lub organom kontroli, żądając infor­macji o wynikach sprawdzenia, albo pozostawia je bez biegu (zob. § 95 reguł. prok.).

Zawiadomienie o przestępstwie, co do którego prowadzenie śledztwa przez prokuratora jest obowiązkowe (tzw. śledztwo obligatoryjne), lub własne dane świadczące o popełnieniu takiego przestępstwa Policja przekazuje wraz z zebrany­mi materiałami niezwłocznie prokuratorowi (art. 304 § 3), ponieważ nie jest upraw­niona do wszczęcia postępowania przygotowawczego w tej formie. Nie wyklucza to jednak dokonywania w razie potrzeby czynności sprawdzających lub czynności niecierpiących zwłoki.

III. 1. Dokonywanie czynności procesowych, poza wyjątkami przewidzianymi w ustawie, dopuszczalne jest jedynie w toku postępowania karnego. Z tego względu nabiera wagi formalna strona wszczęcia postępowania przygotowawczego, jako pierwszego stadium postępowania karnego, istotne jest bowiem, aby wyraźnie za­znaczona została granica między działalnością przedprocesową organów ścigania i tymi czynnościami, które stanowiąjuż część postępowania karnego, niosącego prze­cież ze sobą najczęściej przymus i dolegliwości, ograniczającego też prawa i wolno­ści obywateli (J. Tylman, Pojęcie wszczęcia postępowania karnego, ZN UŁ 1961, z. 22, s. 179 i n.; Nowak, Stachowiak, Proces, s. 14 i n.).

2. Zgodnie z art. 305 § 1 i art. 325a niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie organ powołany do prowadzenia postępowania przygotowawczego obowiązany jest wydać postanowienie o wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia.

Postanowienie dotyczące śledztwa powinno zawierać uzasadnienie (art. 94 § 1 pkt 5) wskazujące dane, na których oparte zostało podejrzenie, że popełniono prze­stępstwo — w razie wszczęcia śledztwa — albo wyjaśnienie odmowy wszczęcia śledztwa.

Postanowienia o wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia dochodzenia — zgod­nie ze zmianą nowelizacji 2003 r. — nie wymagają uzasadnienia (art. 325e; zob. niżej uwagi do tego przepisu).

Zwłaszcza w odniesieniu do postanowienia o odmowie wszczęcia postępowa­nia zmianę tę należy potraktować krytycznie.

598

X. P""^<C])f}wanic j

J

Postanowienie o wszczęciu śledztwa wydaje prokurator albo Policja, gdy jest uprawniona w danej sprawie do prowadzenia śledztwa. Jeżeli postanowienie o wszczę­ciu śledztwa wydaje Policja, niezwłocznie przesyła prokuratorowi jego odpis.

Postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu śledztwa wydaje pro­kurator albo Policja (jeżeli jest uprawniona do jego prowadzenia); postanowienie wydane przez Policję zatwierdza prokurator (art. 305 § 1 i 3, 311).

Przyjmuje się, że decyzja zawarta w postanowieniu (np. o odmowie wszczęcia postępowania) następuje dopiero w dacie prokuratorskiego zatwierdzenia i w dal­szym postępowaniu traktuje się takie postanowienie jako postanowienie pro­kuratora (zasada ta odnosi się odpowiednio także do analogicznych postanowień zatwierdzanych przez prokuratora w dochodzeniu).

W sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego prokurator, uzna­jąc, że wymaga lego interes społeczny i wszczynając postępowanie w trybie art. 60 § 1, również wydaje stosowne postanowienie (zob. u. składu 7 sędziów SN z 24 lis­topada 1995 r, I KZP 28/95, OSNKW 1996, nr 1-2, poz. 1).

Postanowienie o wszczęciu dochodzenia, umorzeniu dochodzenia, umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, a także o jego zawie­szeniu wydaje prowadzący postępowanie, a więc z reguły Policja (zob. art. 325d oraz 312). Postanowienia te mogą zostać zamieszczone w „zbiorczym" protokole, o którym mowa w art. 304a, i nie wymagają uzasadnienia.

Z wyjątkiem postanowienia o wszczęciu dochodzenia wszystkie wymienione postanowienia zatwierdza prokurator— z konsekwencjami wskazanymi wyżej. Zasady dotyczące w omawianym zakresie Policji odnoszą się też do innych orga­nów uprawnionych do prowadzenia dochodzenia (zob. niżej).

W ramach nowelizacji 2003 r. uchylony został obowiązek powiadomienia pro­kuratora o wszczęciu dochodzenia. Pociąga to za sobą w zasadzie zniesienie nad­zoru prokuratora nad dochodzeniem, w postaci i w zakresie przewidzianym w art. 326, a więc nad znaczną częścią postępowań przygotowawczych. Jest to zmia­na o charakterze zasadniczym, a jednocześnie nader kontrowersyjna (szersze uwagi zob. niżej).

3. O wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia śledztwa albo dochodzenia zawia­damia się osobę lub instytucję państwową, samorządową lub społeczną, która zło­żyła zawiadomienie o przestępstwie, oraz ujawnionego pokrzywdzonego (nawet jeżeli nie składał on zawiadomienia o przestępstwie) — z pouczeniem o przysługu­jących im uprawnieniach (art. 305 § 4, 325a).

Jeżeli osoba lub instytucja, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, nie zostanie w ciągu 6 tygodni powiadomiona o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, może wnieść zażalenie do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad organem, któremu złożono zawiadomienie (art. 306 § 3, 325a).

Wszt'TĄ'1'io slctiztwu fuh i/ncfu>(hj'iiiti

)

Pokrzywdzonemu oraz instytucji wymienionej w art. 305 § 4 przysługuje zaża­lenie na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia. Uprawnio­nym do złożenia zażalenia przysługuje prawo przejrzenia tikt.

Zażalenie wnosi się do prokuratora nadrzędnego nad prokuratorem, który wy­dał lub zatwierdził postanowienie. Jeżeli prokurator nadrzędny nie przychyli się do zażalenia, kieruje je do sądu (art. 306 § 1 i 2; zob. leż u. SN z 27 października 1999 r., I KZP 35/99, OSNKW 1999, nr 11-12, poz. 70; według tej uchwały możliwe jest przy­chylenie się prokuratora nadrzędnego do wniesionego zażalenia na zarządzenie pro­kuratora o odmowie przyjęcia środka odwoławczego od postanowienia odmawiające­go wszczęcia postępowania przygotowawczego); postanowienie sądu wydane na podstawie art. 306 § 2, utrzymujące w mocy postanowienie prokuratora o umorzeniu postępowania przygotowawczego przeciwko osobie, nie jest orzeczeniem kończącym postępowanie sądowe, a zatem nie przysługuje od niego kasacja w trybie określonym w art. 521 (u. pełnego składu Izby Karnej SN z 9 października 2000 r., I KZP 4/2000, OSNKW 2000, nr 9-10, poz. 77; zob. też Ł. Gramza, W sprawie właściwości funkcjo­nalnej do rozpoznania zażaleń na. decyzje prokuratora zamykające drogę do rozpo­znania zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowa­nia przygotowawczego, Prok. i Prawo 2000, nr 7/8, s. 57 i n.; R.A. Stefański, Tryb zaskarżania postanowień o odmowie wszczęcia lub umorzenia postępowania przygo­towawczego, Prok. i Prawo 2000, nr 1, s. 135 i n.; tenże, Sposób załatwiania zażaleń na postanowienie sądu o utrzymaniu w mocy postanowienia o odmowie wszczęcia lub umorzenia postępowania przygotowawczego, Prok. i Prawo 2000, nr 12, s. 133 i n.; A. Cader, Zażalenie na postanowienie prokuratora o odmowie wszczęcia lub umorze­nia postępowania przygotowawczego w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, (w:) Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. XIV, Wrocław 2003, s. 95 i n.).

4. Artykuły 305 i 306 odwołują się do sytuacji, gdy zostało złożone formalne zawiadomienie o przestępstwie. Odnoszą się one jednak także do wypadków, gdy zawiadomienie o przestępstwie składane nie było, ale organ ścigania posiada włas­ne informacje uzasadniające podejrzenie popełnienia przestępstwa (zob. wyżej pkt II 3); wówczas wszczyna postępowanie przygotowawcze, a przedstawione wy­żej zasady dotyczące kompetencji organów ścigania i formy wszczęcia dochodzenia bądź śledztwa mają odpowiednie zastosowanie (por. art. 307 § 5).

Natomiast odstąpienie od wszczęcia postępowania w tych wypadkach, gdy for­malne zawiadomienie o przestępstwie nie zostało złożone, organ ścigania zaś roz­ważał ewentualność wszczęcia postępowania w oparciu o informacje z innego źródła (a zatem „własne"), nie wymaga wydania postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego. Decyzja co do formy zaniechania ścigania na­leży wówczas do kompetentnego organu ścigania, chociaż w niektórych wypad­kach należałoby wydać stosowne postanowienie, np. informacja organu ścigania wskazuje w sposób oczywisty, że poważne przestępstwo miało miejsce, jednakże równie niewątpliwie nastąpiło już przedawnienie karalności albo sprawca nie podle­ga orzecznictwu polskich sądów karnych (art. 17 § 1 pkt 6 i 8).

600

x. p,

•owanie przygotowawcze

§ 3. Wszczęcie śledztwa n^rdochodzenia

601

Przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich (ustawa z 26 października 1982 r. — u.p.n.) działania podejmuje się w wypadkach, gdy nie­letni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuści się czynu karalnego (art. 2 u.p.n.).

Jeżeli zachodzi podejrzenie istnienia okoliczności, o których mowa w art. 2 u.p.n., sędzia rodzinny wszczyna postępowanie (art. 21 § 1 u.p.n.). Postanowienie o wszczę­ciu postępowania wydaje sędzia rodzinny, a nie sąd rodzinny. Wszczęcie tego postę­powania jest odpowiednikiem wszczęcia postępowania w sprawie (in retn). Nato­miast wszczęcie postępowania wyjaśniającego (art. 34 § 1 u.p.n.) może nastąpić tylko wówczas, gdy znana jest osoba nieletniego, w sprawie którego ma toczyć się dane postępowanie (inpersonom); w postanowieniu o wszczęciu postępowania wy­jaśniającego określa się osobę, której postępowanie dotyczy, oraz przedmiot tego postępowania.

Na postanowienie sędziego rodzinnego służy zażalenie (art. 21 § 3 u.p.n.), na­tomiast na postanowienie o wszczęciu postępowania wyjaśniającego zażalenie nie przysługuje.

W praktyce postanowienie o wszczęciu postępowania wyjaśniającego wydawa­ne jest łącznie z postanowieniem o wszczęciu postępowania w ogóle (1\ Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Kraków 2002, s. 79 i n., 116 i n.; zob. również podaną tam literaturę i orzecznictwo SN).

IV. 1. W praktyce zdarza się dość często, że organ ścigania nie znajduje wprawdzie w zawiadomieniu (i ewentualnych załączonych do niego materiałach) dostatecznej (w świetle wymagań stawianych przez art. 303) podstawy do wszczęcia postępo­wania przygotowawczego, ale jednocześnie możliwość popełnienia przestępstwa nie zostaje wykluczona. Nie jest wówczas uzasadnione ani wszczęcie, ani odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego. Dla takich sytuacji kodeks przewiduje instytucję czynności sprawdzających (art. 307 w zw. z art. 325a; Tylman, Instytu­cja, rozdziały I, IV i V).

2. Czynności te nie stanowią formy postępowania przygotowawczego (kar­nego), bowiem wyprzedzają je (jego ewentualne wszczęcie); nie są też częścią ja­kiegoś „dochodzenia wstępnego", konstruowanego niekiedy w doktrynie, obejmu­jącego czynności sprawdzające i czynności niecierpiące zwłoki (przewidziane w art. 308) — bo takiego w modelu naszego postępowania przygotowawczego nie ma; powinny być ograniczone do zbadania dopuszczalności wszczęcia docho­dzenia lub śledztwa. W tym zakresie zmierzać one mogą do wyjaśnienia, czy samo zdarzenie miało miejsce i czy wypełnia znamiona przestępstwa (np. w świetle przed­stawionych w zawiadomieniu okoliczności wątpliwy jest fakt dokonania napadu rabunkowego, zaboru mienia, uchylania się od obowiązku alimentacji czy przestęp­ny charakter wypadku drogowego, pożaru). Niekiedy może zachodzić konieczność sprawdzenia (zbadania, wyjaśnienia) w tym trybie innych okoliczności warunkują­cych dopuszczalność wszczęcia postępowania karnego (zob. art. 17 i rozdział III podręcznika; o błędach i nieporozumieniach pojawiających się niekiedy odnośnie

do charakteru postępowania sprawdzającego oraz jego stosunku do postępowania karnego i przygotowawczego, szerzej — Tylman, Instytucja, s. 23 i n.).

Jeżeli zachodzi powyższa potrzeba, w myśl art. 307 § 1 można zażądać uzupeł­nienia w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiadomieniu o przestęp­stwie lub dokonać sprawdzenia faktów w tym zakresie.

3. Organ uprawniony do wszczęcia postępowania przygotowawczego władny
jest zwrócić się do podmiotu zawiadamiającego o przestępstwie, a więc do instytu­
cji państwowej lub samorządowej, albo do osoby fizycznej, niezależnie od tego, czy
będzie nią pokrzywdzony, czy też inna osoba — z żądaniem uzupełnienia danych
zawartych w zawiadomieniu.

Uzupełnienie danych może polegać na sprecyzowaniu, wyjaśnieniu informa­cji zawartej w zawiadomieniu albo na przekazaniu dodatkowej informacji (kores­pondencyjnie lub ustnie); może nastąpić drogą dostarczenia dokumentów lub przed­miotów (albo przez ich wskazanie), może również obejmować przeprowadzenie w instytucji czynności kontrolnych (spisu remanentowego, inwentaryzacji, wyli­czeń itp.), których przebieg i wyniki zostaną udokumentowane na piśmie, przeka­zanym następnie organowi ścigania. W tym trybie organ ścigania zwraca się też do kompetentnej instytucji o dokonanie w razie potrzeby, w ramach jej obowiąz­ków, urzędowych ustaleń; można zażądać dokumentacji lekarskiej dotyczącej osoby pokrzywdzonej, uzyskanej w trybie pozaprocesowym, a w razie zgonu tej oso­by — urzędowego stwierdzenia przyczyny zgonu oraz protokołu oględzin i otwarcia zwłok itp.

Według § 94 reguł. prok. czynności, o których mowa w art. 307 § 1, mogą pole­gać w szczególności na:

• zażądaniu przedstawienia dodatkowych dokumentów niezbędnych dla pra­
  widłowej oceny zdarzenia, którego dotyczy zawiadomienie,

• zażądaniu przeprowadzenia kontroli w określonym zakresie,

• przyjęciu uzupełniających informacji od przedstawiciela pokrzywdzonej in­
  stytucji lub organu kontroli,

• zażądaniu nadesłania dokumentacji lekarskiej dotyczącej osoby pokrzywdzonej.

4. Sprawdzenia faktów w zakresie objętym zawiadomieniem o przestępstwie,
   dokonywane z reguły przez Policję, polegają na przeprowadzeniu rozmów, wywia­
   dów, obserwacji i mają na celu wyjaśnienie podstawowych okoliczności zdarzenia,
   o którym donosi zawiadamiający, np. czy rzeczywiście dokonano rzekomego oszu­
   stwa (na co ogólnikowo wskazuje zawiadomienie), czy odpowiada prawdzie donie­
   sienie o znęcaniu się nad rodziną, czy prawdąjest, że została spalona szopa stojąca
   na polanie itp.

4. W postępowaniu sprawdzającym nie przeprowadza się dowodu z opinii bieg­
   łego ani czynności wymagających spisania protokołu, z wyjątkiem przyjęcia ustnego
   zawiadomienia o przestępstwie lub wniosku o ściganie oraz przesłuchania w cha­
   rakterze świadka osoby zawiadamiającej (art. 307 § 2 i 3). Dopuszczenie protoko-

(.(12

X.

przygotowawcze

szczęcie śledztwa li*^!l dochodzenia

łaniego dokonania tej ostatniej czynności jeszcze przed wszczęciem postępowania przygotowawczego ma zresztą na celu głównie uniknięcie dodatkowego wzywania i stawiennictwa zawiadamiającego (w celu przesłuchania go w charakterze świadka w zwykłej kolejności czynności, po wszczęciu postępowania przygotowawczego) i uproszczenia procedury; podkreślić wszakże wypadnie, że z obecnego uregulowa­nia omawianej instytucji (art. 307 § 3) należy wyciągnąć wniosek, iż przesłuchanie osoby zawiadamiającej w charakterze świadka może nastąpić niezależnie od formy tego zawiadomienia, a więc nie tylko wtedy, gdy zawiadomienie nasląpilo ustnie i nie tylko bezpośrednio po złożeniu zawiadomienia. Podkreślić też trzeba, że proto­kolarne przesłuchanie świadka w omawianym trybie nic oznacza wszczęcia postę­powania karnego (przygotowawczego).

Pozostałe czynności postępowania sprawdzającego nie są protokołowane, nie mają charakteru czynności procesowych, ich wyniki zaś nie nabierają mocy dowodowej w postępowaniu karnym, jeżeli zostanie ono następnie wszczęte; w ra­zie potrzeby mogą być dokumentowane w notatkach urzędowych (art. 143 § 2), niepodlegających odczytaniu na rozprawie. Jednakże uzyskane tą drogą doku­menty i przedmioty można zaliczyć w poczet materiału dowodowego, bowiem czas uzyskania dokumentu lub przedmiotu (przed wszczęciem postępowania karnego) nic ma w tym wypadku znaczenia dla kwestii jego przydatności procesowej i oceny jego mocy dowodowej.

6. W razie podjęcia tych czynności postanowienie o wszczęciu śledztwa lub do­
   chodzenia ałbo o odmowie wszczęcia należy wydać najpóźniej w terminie 30 dni
   od otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie; ze względu na postulat szybkości
   działań organów postępowania czynności sprawdzające powinny — w ramach za­
   kreślonego maksymalnego terminu trzydziestodniowego — trwać możliwie krótko,
   a więc czas ich trwania dostosować należy do realiów i potrzeb konkretnej sprawy
   oraz charakteru wątpliwości, które mają być wyjaśnione.

6. Instytucja czynności sprawdzających wiązana jest zazwyczaj z zawiadomie­
   niem o przestępstwie, jest też traktowana jako, występująca w dość licznych spra­
   wach, swoista droga prowadząca do „ustosunkowania się" do zawiadomienia o prze­
   stępstwie przez wszczęcie lub odmowę wszczęcia postępowania karnego. Nic ma
   jednak powodu, aby organy ścigania inaczej podchodziły do zagadnienia formy
   sprawdzeń w sytuacji, gdy wprawdzie nie zostało złożone zawiadomienie o prze­
   stępstwie, ale organ ścigania posiada własne informacje dotyczące ewentualnego
   przestępstwa.

Kwestia ta znalazła wyraźne uregulowanie w nowym kodeksie, w art. 307 § 5 stanowiącym, że § 2 tego artykułu stosuje się odpowiednio w wypadku podejmowa­nia przez organy ścigania przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia sprawdzenia własnych informacji, nasuwających przypuszczenie, że popełniono przestępstwo. Również wówczas obowiązuje więc ograniczenie możli­wości utrwalania czynności w protokołach (zob. też J. Tylman, Problemy czynności sprawdzających w postępowaniu karnym, SKKiP 1976, t. 4, s. 81 i n.).

V. 1. W działalności organów ścigania występuje niekiedy konieczność natych­miastowego wykonania określonych czynności postępowania przygotowawcze­go (czynności procesowych), bezpośrednio po ujawnieniu przestępstwa, bowiem w razie zwłoki może nastąpić utrata lub zniekształcenie dowodów. Chodzi np. o po­branie próby krwi, dokonanie oględzin miejsca, którego nie można zabezpieczyć (w razie wypadku drogowego, padającego deszczu lub śniegu, który zaciera ślady itp.), przesłuchanie umierającego świadka (pokrzywdzonego). W takich sytuacjach trzeba dać pierwszeństwo potrzebom praktyki ścigania, nie traktując rygorystycz­nie wymogu uprzedniego wydania postanowienia o wszczęciu postępowania, pod warunkiem że przeprowadzone będą w tym trybie tylko czynności rzeczywiście niezbędne.

2. Problem ten znalazł unormowanie w art. 308, w myśl którego:

1. w wypadkach niecierpiących zwłoki,

1. w granicach koniecznych dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestęp­
   stwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem

— prokurator albo Policja może w każdej sprawie, jeszcze przed wydaniem posta­nowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, przeprowadzić w niezbędnym zakresie czynności procesowe, a zwłaszcza dokonać oględzin, w razie potrzeby z udziałem biegłego, przeszukania lub czynności wymienionych w art. 74 § 2 pkl 1 (np. badań niepołączonych z naruszeniem integralności ciała) w stosunku do osoby podejrzanej, a także przedsięwziąć wobec niej inne niezbędne czynności, nie wyłą­czając pobrania próby krwi i wydzielin organizmu, w tym wymazu ze śluzówki po­liczków (zob. art. 74 § 2 pkt 2, 3 oraz § 3).

Po dokonaniu takich czynności, w sprawach, w których prowadzenie śledztwa przez prokuratora jest obowiązkowe, prowadzący postępowanie przekazuje spra­wę niezwłocznie prokuratorowi. Trzeba dodać, że instytucja czynności niecierpią­cych zwłoki ma zwłaszcza w tych sprawach swoje mocne uzasadnienie, ponieważ

J,

604

x.

ępowanie przygotowawcze

§ 4. Przebieg śledztwa

605

tylko prokurator może wówczas wydać postanowienie o wszczęciu śledztwa, a w praktyce dość często zachodzi konieczność natychmiastowego dokonania przez Policję czynności procesowych (protokołowanych).

Przepis nie wymienia wszystkich dopuszczalnych w tym wypadku czynności dowodowych (stanowiąc, że można przeprowadzić w niezbędnym zakresie czynno­ści procesowe, „a zwłaszcza..."); dopuszczalne jest więc dokonanie w zasadzie każ­dej niezbędnej czynności dowodowej, chyba że jest ono zastrzeżone wyłącznie dla prokuratora lub sądu (np. otwarcie pisma zawierającego wiadomości objęte tajemni­cą pańsfwową— art. 225 § 1). Jest również oczywiste, że pewne czynności z natu­ry rzeczy nie mogą być traktowane jako niecierpiące zwłoki, np. uzyskanie opinii biegłego księgowego, której sporządzenie wymaga kilku tygodni jego pracy (w. SN z 11 lutego 1982 r., II KR 6/82, OSNKW 1982, nr 6, poz. 35).

3. Policja może w tym trybie przesłuchać również osobę podejrzaną o popełnie­
   nie przestępstwa w charakterze podejrzanego przed wydaniem postanowienia
   o przedstawieniu zarzutów, jeżeli zachodzą warunki do sporządzenia takiego
   postanowienia, ale również tylko w wypadkach niecieipiących zwłoki (art. 308 § 2-4,
   stanowiący odpowiednik art. 276 k.p.k. z 1969 r. — szczegóły zob. niżej § 4 pkt VI).

3. Czynności niecierpiące zwłoki (nazywane też dochodzeniem w niezbędnym
   zakresie lub dochodzeniem zabezpieczającym) mogą być dokonywane tylko w cią­
   gu 5 dni od dnia pierwszej tego rodzaju czynności. Czas trwania śledztwa lub do­
   chodzenia liczy się w tych wypadkach od dnia dokonania pierwszej czynności nie-
   cierpiącej zwłoki.

Protokoły czynności wykonywanych w trybie art. 308 mają pełną moc dowo­dową i mogą być odczytywane na rozprawie w warunkach określonych przez art. 389, 391,392,393.

Czynności niecierpiące zwłoki dopuszczalne są w każdej sprawie, niezależnie od tego, czy następnie będzie fonnalnie (przez wydanie stosownego postanowienia) wszczęte i przeprowadzone dochodzenie lub śledztwo. Jeżeli w wyniku tych czyn­ności okaże się, że brak jest podstaw do kontynuowania postępowania, należy wy­dać postanowienie o jego umorzeniu, bowiem wraz z podjęciem pierwszej czynno­ści niecierpiącej zwłoki następuje wszczęcie prawne— chociaż nieformalne, bo dokonane bez wydania postanowienia o wszczęciu — postępowania przygotowaw­czego (w przeciwieństwie do czynności sprawdzających — są one już częścią po-slępowania przygotowawczego).

Podkreślić trzeba, że omawiany przepis ma charakter szczególny i nie podle­ga interpretacji rozszerzającej, niezbędne jest zatem przy jego stosowaniu ścisłe prze­strzeganie wszystkich wymaganych przezeń warunków i przewidzianych w nim ograniczeń (por. J. Tylman, Instytucja czynności nie cierpiących zwłoki w postępo­waniu karnym, SKKiP 1979, t. 9, s. 31 i n.; tenże, Czynności dochodzenia w nie­zbędnym zakresie, AU UŁ 1979, z. 62, s. 23 i n.; w. SN z 5 listopada 1999" r, V KKN 440/99, OSNKW 1999, nr 11-12, poz. 76).

§ 4. PRZEBIEG ŚLEDZTWA

606

X.

przygotowawcze

^' V. Prichiry, śhuhlwtt

(Ml

I. Postępowanie przygotowawcze prowadzone jest w formie śledztwa (rozdział 35,
art. 309 i n.) lub dochodzenia (rozdział 36a, art. 325a i n.).

Śledztwo jest obligatoryjne (obowiązkowe) w sprawach:

1. o zbrodnie,

1. o występki — gdy osobą podejrzaną jest sędzia, prokurator, funkcjonariusz
   Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub Agencji Wywiadu,

1. o występki — gdy osobą podejrzaną jest funkcjonariusz Straży Granicz­
   nej, Żandarmerii Wojskowej, finansowych organów dochodzenia lub orga­
   nów nadrzędnych nad finansowymi organami dochodzenia, w zakresie spraw
   należących do właściwości tych organów lub o występki popełnione przez
   tych funkcjonariuszy w związku z wykonywaniem czynności służbowych,

1. o występki, w których nie prowadzi się dochodzenia (co do spraw, w których
   prowadzi się dochodzenie — zob. przede wszystkim art. 325b w zw. z art. 325c).

W innych sprawach (a więc o występki niewymienione w art. 309 pkt 2-4), w których w zasadzie prowadzi się dochodzenie, śledztwo jest fakultatywne —może być prowadzone, jeżeli prokurator tak postanowi ze względu na wagę lub zawiłość sprawy (art. 309 § 1 pkt 5).

W postępowaniu karnym w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych śledztwo prowadzi się (obligatoryjnie) w sprawach o zbrodnie, a w in­nych sprawach, gdy wymaga tego waga lub zawiłość sprawy (art. 668 § 1).

Śledztwo prowadzi się również (m.in.) w zakresie popełnionych na osobach na­rodowości polskiej lub obywatelach polskich innych narodowości: zbrodni nazi­stowskich, zbrodni komunistycznych, innych przestępstw stanowiących zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodnie wojenne. Śledztwa w tych sprawach prowadzą prokuratorzy Instytutu Pamięci, stosując odpowiednio przepisy k.p.k. (usta­wa z 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej — Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Dz.U. Nr 155, poz. 1016 z późn. zm.).

Z powyższego wynika, że w sprawach, w których nie prowadzi się śledz­twa (obligatoryjnego lub fakultatywnego) — prowadzone jest dochodzenie. Do­puszczalne jest prowadzenie postępowania przygotowaczego w konkretnej spra­wie najpierw w formie dochodzenia, a następnie jako śledztwa, np. z powodu stwierdzonej w toku dochodzenia zawiłości sprawy; wówczas należy, poza wyda­nym postanowieniem o wszczęciu dochodzenia, wydać drugie postanowienie, o wszczęciu śledztwa.

II. Śledztwo powinno być ukończone w ciągu 3 miesięcy. W uzasadnionych wy­
padkach okres śledztwa może być przedłużony na dalszy czas oznaczony przez
prokuratora nadzorującego śledztwo lub prokuratora nadrzędnego nad prokurato­
rem, który prowadzi śledztwo, nie dłuższy jednak niż rok. W szczególnie uzasad­
nionych wypadkach właściwy prokurator nadrzędny nad prokuratorem nadzorują­
cym lub prowadzącym śledztwo może przedłużyć jego okres na dalszy czas
oznaczony (art. 310).

Bieg terminu dla śledztwa liczy się od wydania postanowienia o jego wszczę­ciu, a w razie prowadzenia czynności niecierpiących zwłoki — na podstawie art. 308 — jak już wskazywano, od chwili dokonania tuki ej pierwszej czynności (podobnie liczy się bieg terminu dla dochodzenia).

Śledztwo kończy się wydaniem postanowienia o jego zamknięciu lub umorze­niem postępowania (art. 321 § 6 w zw. z art. 331 § 1).

Do okresu postępowania przygotowawczego, a więc śledztwa i dochodzenia, nic wlicza się czasu, jaki upływa:

• od zamknięcia śledztwa, a w dochodzeniu — od wniesienia aktu oskarżenia,
  w wypadkach zaś określonych w art. 325g § 1 k.p.k. od wydania postano­
  wienia o zamknięciu dochodzenia — do otrzymania akt sprawy z sądu na
  skutek zwrotu sprawy na podstawie art. 345 § 1 k.p.k.,

• od zawieszenia postępowania do jego podjęcia,

• od umorzenia postępowania do uchylenia postanowienia o umorzeniu na sku­
  tek zażalenia albo na podstawie art. 328, a także do podjęcia na nowo lub
  wznowienia umorzonego postępowania na podstawie art. 327 k.p.k. (zob.
  § 190 reguł. prok.).

111. Śledztwo prowadzi Policja, jeżeli nic prowadzi go prokurator. Prokurator zawsze prowadzi śledztwo w wypadkach określonych w art. 309 pkt 2 i 3 (ze wzglę­du na osobę podejrzaną lub podejrzanego) oraz w sprawach o przestępstwo określo­ne w art. 148 k.p.k. (zabójstwo).

W art. 311, w jego nowej wersji, występuje jednak istotna niekonsekwencja. Wynika z niego bowiem, że prokurator zobowiązany jest do prowadzenia śledz­twa w sprawach o występki, gdy osobą podejrzaną jest (m.in.) prokurator, sędzia, funkcjonariusz Policji oraz — pod pewnymi warunkami — (m.in.) funkcjonariusz Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej (zob. art. 309 pkt 2); nie ma nato­miast prokurator obowiązku prowadzenia śledztwa, gdy sprawa takiej osoby doty­czy zbrodni. Oznaczałoby to, że np. śledztwo w sprawie funkcjonariusza Policji po­dejrzanego o popełnienie zbrodni prowadzić może Policja, a w sprawie o występek tylko prokurator.

Jest to kolejny błąd nowelizacji 2003 r., prowadzący już wszakże do sytuacji, która nie może być w praktyce stosowania prawa tolerowana. Drogą zatem wykład­ni a minori ad maius (zob. rozdział I § 5 podręcznika) wypadnie uznać, że przepis art. 311 § 2 w części stanowiącej, iż: „Prokurator prowadzi śledztwo w wypadkach określonych w art. 309 pkt 2 i 3 [...]" — odnosi się także do spraw o zbrodnie.

Jeżeli prokurator wszczął śledztwo, może powierzyć Policji jego przeprowa­
dzenie w całości lub w określonym zakresie albo dokonanie poszczególnych czyn­
ności śledztwa (zwłaszcza gdy zachodzi potrzeba wykorzystania wiedzy specjali­
stycznej i technicznego przygotowania kadry policyjnej) —jednakże w wypadkach
określonych w art. 309 § 2 i 3 nie można powierzyć Policji prowadzenia śledztwa
w całości. \

608

X. hi.^iępowanieprzygotowawcze

§ 4. Przebieg śledztwa

609

Policja, prowadząc powierzone jej w określonym zakresie śledztwo lub poszcze­gólne czynności, może dokonać także innych czynności, jeżeli wyłoni się taka potrzeba.

Prokurator zawsze może (fakultatywność) zastrzec do osobistego wykonania jakąkolwiek czynność śledztwa, a w szczególności czynności wymagające posta­nowienia, związane z przedstawieniem zarzutów, zmianą postanowienia o przed­stawieniu zarzutów lub zamknięciem śledztwa (art. 311). Przed nowelizacją2003 r. wykonywanie takich czynności przez Policję w śledztwie powierzonym jej przez prokuratora było z mocy ustawy wyłączone (por. art. 311 § 4 w poprzedniej wersji).

Dodać trzeba, że powyższe uprawnienia Policji jako organu śledztwa przy­sługują także organom Straży Granicznej oraz Agencji Bezpieczeństwa We­wnętrznego, w zakresie ich właściwości — a nadto innym organom przewidzia­nym w przepisach szczególnych (art. 312).

IV. Postępowanie przygotowawcze wszczyna się w związku z uzasadnionym podejrzeniem popełnienia przestępstwa (art. 305 w zw. z art. 303), niezależnie od tego, czy sprawca jest znany. Oznacza to, że postępowanie przygotowawcze w pierw­szej fazie po jego wszczęciu może toczyć się „w sprawie" (in rem), a jego głównym celem jest wówczas wykrycie sprawcy przestępstwa (art. 297 § 1 pkt 2 w zw. z art. 2 § 1 pkt 1). Dopiero po zebraniu danych uzasadniających pociągnięcie do odpowie­dzialności określonej osoby, możliwe staje się przejście do fazy postępowania „prze­ciw osobie" (in personom).

Niekiedy osoba sprawcy wiadoma jest już przy podejmowaniu decyzji o wszczę­ciu postępowania. Istnieją także czyny, których przestępności nie można ocenić bez znajomości sprawcy, np. kazirodztwo (art. 201 k.k.). W tych wypadkach należy wsz­cząć postępowanie równocześnie „w sprawie" i „przeciwko osobie".

Decyzja o pociągnięciu do odpowiedzialności osoby w charakterze podejrzane­go ma istotne znaczenie zarówno ze względu na prawidłowy bieg postępowania i sku­teczność ścigania karnego, jak i z punktu widzenia zabezpieczenia interesów i praw osoby ściganej. Dlatego, z jednej strony, decyzja ta nie powinna być podejmowana pochopnie, bez dostatecznej podstawy w materiale dowodowym, 7, drugiej zaś nic wolno jej świadomie opóźniać, bowiem dopiero prawne stanowisko podejrzanego daje oso­bie faktycznie podejrzanej możliwość prowadzenia rozwiniętej obrony.

V. 1. W myśl art. 71 § 1 za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, albo którą bez wydania takiego postano­wienia powiadomiono o treści zarzutu w związku z przystąpieniem do przesłu­chania w charakterze podejrzanego.

Instytucja przedstawienia zarzutów w swej podstawowej, pełnej formie, wy­stępującej przede wszystkim w śledztwie, składa się z (rzęch czynności. Jeżeli dane istniejące w chwili wszczęcia śledztwa albo dochodzenia lub zebrane w jćgo toku uzasadniają dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba:

1) sporządza się postanowienie o przedstawieniu zarzutów,
; 2) ogłasza je niezwłocznie podejrzanemu i

3) przesłuchuje się go (art. 313 § 1).

Z art. 71 § I wynika, że podejrzanym w rozumieniu procesowym staje się oso­ba — poza sytuacjami, gdy decyduje, uznane przez ustawę za wystarczające, ustne postawienie zarzutu — z chwilą wydania (sporządzenia) postanowienia o przedsta­wieniu zarzutów, niezależnie od tego, kiedy nastąpi poinformowanie jej o tym, że jest podejrzanym i co się jej zarzuca. Wprawdzie art. 313 § 1 mówi, że ogłoszenie podejrzanemu postanowienia o przedstawieniu zarzutów i następnie przesłuchanie go powinno nastąpić niezwłocznie po jego sporządzeniu, jednakże przepis ten z przy­czyn praktycznych dopuszcza w tym względzie opóźnienie, gdy ogłoszenie posta­nowienia lub przesłuchanie podejrzanego nie jest możliwe z powodu jego ukry­wania się lub nieobecności w kraju. Jeżeli tego rodzaju przeszkody nie mają miejsca, organ ścigania jest obowiązany wykonać trzy wymienione czynności w możliwie krótkich odstępach czasu. Z chwilą wydania postanowienia o przedstawieniu za­rzutów podejrzany staje się stroną w procesie karnym, a więc podmiotem praw i obo­wiązków. Dopóki podejrzany nie wie o swojej sytuacji i nie zna treści czynionych mu zarzutów, nie może wykonywać swego prawa do obrony.

Przesłuchanie podejrzanego bezpośrednio po ogłoszeniu mu postanowienia o przedstawieniu zarzutów także powinno być rozumiane jako (m.in.) sposób reali­zacji jego prawa do obrony. Chodzi o. to, że w tej formie daje się podejrzanemu możliwość natychmiastowego ustosunkowania się do czynionych mu zarzutów, co ma szczególne znaczenie zwłaszcza wówczas, gdy podejrzany uważa się za niewin­nego. Jeżeli zaś podejrzany uzna, że z jakichkolwiek przyczyn jego wypowiedzenie się wobec organu przesłuchującego na temat zarzutów byłoby w tym momencie przed­wczesne, zgodnie z art. 175 § 1 może bez podania powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić w ogóle składania wyjaśnień.

Podkreślić też trzeba, że w nowym kodeksie na żądanie podejrzanego należy przesłuchać go z udziałem ustanowionego obrońcy (art. 301), podejrzanemu tym­czasowo aresztowanemu zaś po upływie 14 dni od dnia tymczasowego aresztowa­nia nie można odmówić porozumiewania się z obrońcą, bez obecności innych osób (art. 73). Poszerzenie rzeczywistych możliwości korzystania przez podejrzanego z pomocy obrońcy ma istotne znaczenie dla zachowania się przez niego w trakcie przesłuchania.

2. Obecny art. 301 w projekcie Komisji ds. Reformy Prawa Karnego, w wersji przedłożonej Sejmowi, miał pełniejszą treść. Na wniosek prokuratora podejrza­nego przesłuchiwałby sąd. Sąd przesłuchiwałby (jednorazowo) podejrzanego także na jego żądanie. W posiedzeniach sądu przesłuchującego podejrzanego mógł­by wziąć udział obrońca.

Taka regulacja bardziej zbliżała koncepcję udziału czynnika sądowego do de­mokratycznych konstrukcji zachodnich. Bez przekonywający cli argumentów ten frag-

X. P-ifepowtmie przygotowawcze

r

610

ment unormowania art. 301 został w toku sejmowych prac legislacyjnych, ze szko­dą dla nowego modelu postępowania przygotowawczego, skreślony.

3. Po wydaniu postanowienia o przedstawieniu zarzutów przesłuchiwanie po­
dejrzanego w charakterze świadka jest niedopuszczalne. Organ ścigania, który
posiada dostateczne podstawy do przedstawienia określonej osobie zarzutów, do­
puściłby się naruszenia prawa do obrony przyszłego podejrzanego również w ta­
kim wypadku, gdyby przesłuchał tę osobę w charakterze świadka przed wydaniem
postanowienia o przedstawieniu zarzutów, opóźniając dopełnienie we właściwej
kolejności wszystkich czynności przewidzianych w art. 313 § 1. Dodać należy, iż
w świetle art. 389 w zw. z art. 391 § 2 protokół takiego przesłuchania nie mógłby
zostać odczytany na rozprawie, na której ta osoba występowałaby w charakterze
oskarżonego.

Sąd Najwyższy w jednym z orzeczeń wypowiadał stanowczy pogląd, że jeżeli dane zebrane w toku postępowania przygotowawczego zawierają dostateczne pod­stawy do przedstawienia określonej osobie zarzutów, to należy sporządzić postano­wienie o przedstawieniu zarzutów i niezwłocznie ogłosić je podejrzanemu. Nie jest natomiast dopuszczalne przesłuchanie tego rodzaju osoby w charakterze świadka ze względu na gwarancję określoną w art. 63 (obecnie w art. 175 § 1), ustanawiającym prawo podejrzanego do odmowy składania wyjaśnień (w. SN z 21 stycznia 1982 r., II KR 338/81, OSNKW 1982, nr 3, poz. 14 — z glosą P. Kruszyńskiego, OSPiKA 1983, nr l,poz. 9).Zob. też Z. Młynarczyk, Przedstawienie zarzutów, s. 129; M. Cie-ślak, Z. Doda, Kierunki orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie postępowania karnego (lata 1980-1983), Pal. 1984, nr 10.

4. Postanowienie o przedstawieniu zarzutów zawiera wskazanie podejrzanego,
dokładne określenie zarzucanego mu czynu i jego kwalifikacji prawnej (art. 313
§ 2). Z porównania art. 313 § 2 z art. 332 § 1 pkt 2 i 4 oraz art. 413 § 2 pkt 1 wyni­
ka, że określenie czynu i kwalifikacji prawnej powinno być równie ścisłe jak w ak­
cie oskarżenia i wyroku skazującym. Organ ścigania nie jest jednak związany opi­
sem czynu i jego kwalifikacją prawną, przyjętymi w postanowieniu o wszczęciu
postępowania przygotowawczego (art. 303).

Na gruncie art. 269 § 2 k.p.k. z 1969 r. — odpowiednika art. 313 § 2 obecnego kodeksu — Sąd Apelacyjny w Katowicach przyjął, że ogólnikowość zarzutów sta­wianych podejrzanemu w śledztwie wpływała najego obronę, utrudniając ją w znacz­nym stopniu, co powodowało, iż naruszenie tego przepisu nie mogło być przed są­dem konwalidowane, i to nawet przez sporządzenie już we właściwej formie nowego aktu oskarżenia (post. SA w Katowicach z 8 lutego 1995 r., 11 AKz 23/95, Prok. i Prawo 1995, nr 11-12, dodatek, poz. 28).

Niedostatki postanowienia o przedstawieniu zarzutów, polegające na wadliwym oznaczeniu czasu lub miejsca popełnienia przez podejrzanego zarzucanego mu czy­nu, należy usuwać poprzez instytucję zmiany zarzutów, nie zaś dopiero w akcie oskar­żenia (w. SN z 30 maja 1985 r., I KR 119/85, OSPiKA 1986, nr 9-10, poz. 193).

dl I

§ 4. l'fzchk'x śledztwu

Artykuł 94 § 1 pkt 5, przyjmując jako zasadę, że postanowienie powinno zaw ie-rać uzasadnienie, dopuszcza odstępstwo od niej w użytym zwrocie: „chyba że ustawa zwalnia go od tego wymagania". Artykuł 313 § 3 wprowadza właśnie takie odstęp­stwo. Wynika ono ze sformułowania, że podejrzany może do czasu zawiadomienia go o terminie zaznajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego żądać podania mu ustnie podstaw zarzutów, a także sporządzenia uzasadnienia na piśmie.

0 czym należy go pouczyć. Uzasadnienie doręcza się podejrzanemu i ustanowione­
mu obrońcy w terminie 14 dni.

W uzasadnieniu należy w szczególności wskazać, jakie fakty i dowody zostały przyjęte za podstawę zarzutów (art. 313 § 4). Uzasadnienie nie może być ogólniko­we, bowiem znajomość faktów i dowodów uzasadniających, zdaniem organu ściga­nia, przedstawienie zarzutów jest dla podejrzanego jednym z istotnych warunków realności jego obrony i stanowi przejaw wewnętrznej jawności, traktowanej w pro­cesie karnym jako podstawowe zabezpieczenie praw podejrzanego i oskarżonego.

5. Czynności przewidziane w art. 313 i objęte instytucją przedstawienia zarzu­tów wykonuje w śledztwie prokurator lub Policja (zob. art. 311), a także inne or­gany, o których mowa w art. 312; zob. też art. 308 § 2 i 3. Odnośnie do dochodze­nia, w którym rozwinięta forma przedstawienia zarzutów, określona w art. 313. występuje tylko wyjątkowo, ma zastosowanie przede wszystkim art. 325g § 1 i 2 (zob. też uwagi zawarte w § 6 pkt VII tego rozdziału).

VI. W toku postępowania unormowanego w art. 308 (tzw. czynności niecierpiące zwłoki — por. też rozdział X § 3 pkt V 4), w wypadkach niecierpiących zwłoki. w szczególności wtedy, gdy mogłoby to spowodować zatarcie śladów lub dowodów przestępstwa (np. wpłynąć na treść wyjaśnień współoskarżonych lub na treść ze­znań świadków), można w toku czynności wymienionych w § 1 art. 308 przesłu­chać osobę podejrzaną o popełnienie przestępstwa w charakterze podejrzane­go przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli zachodzą warunki do sporządzenia takiego postanowienia. Przesłuchanie rozpoczyna się od informacji o treści zarzutu (art. 308 § 2).

Okoliczność, czy w konkretnej sytuacji zachodzi wypadek niecierpiący zwło­ki, jest sprawą ocenną, przy czym ocena należy do organów prowadzących postępo­wanie przygotowawcze, które muszą brać pod uwagę m.in. możliwość wcześniej­szego skontaktowania się osoby, która ma być przesłuchana, ze świadkami lub innymi osobami uczestniczącymi w przestępstwie, co może grozić porozumieniem tych osób

1 w konsekwencji utrudnieniem dotarcia do prawdy (w. SN z 3 maja 1983 r., I KR
74/83, OSNKW 1984, nr 3-4, poz. 35; glosa M. Cieślaka, OSPiKA 1985, nr 5).

W wypadku przewidzianym w § 2, w sprawach, w których prowadzenie śledz­twa jest obowiązkowe, najpóźniej w ciągu 5 dni od dnia przesłuchania wydaje się postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo — w razie braku warunków do jego sporządzenia — umarza się postępowanie w stosunku do osoby przesłucha­nej (art. 308 § 3).

612

X. t u^ lępowanie przygotowawcze

§ 4. Przebieg śledztwa

613

W sprawach, w których obowiązkowe jest prowadzenie śledztwa przez proku­ratora, postanowienie przewidziane w § 3 wydaje prokurator (art. 308 § 4).

Jeżeli umarza się postępowanie w stosunku do osoby podejrzanej, to jest oczy­wiste, że osoba ta w dalszym postępowaniu nie występuje jako podejrzany. Umo­rzenie postępowania w stosunku do osoby oznacza też, że ponowne skierowanie postępowania przygotowawczego przeciwko niej możliwe jest tylko w trybie wzno­wienia postępowania (art. 327 § 2).

Dodać trzeba, że art. 308 powołany jest także (w całości) w art. 488 § 2, doty­czącym dokonywania przez Policję na polecenie sądu określonych czynności do­wodowych w postępowaniu w sprawach z oskarżenia prywatnego; pamiętać wszakże należy, że wówczas sprawa znajduje sięjuż w sądzie, a osoba pociągana do odpowiedzialności karnej jest oskarżonym, zatem działania na podstawie art. 308 § 2 i 3 przestają być aktualne.

VII. Instytucja przedstawienia zarzutów wprowadzona została do postępowania przy­
gotowawczego przede wszystkim dla zapewnienia osobie pociąganej do opowie-
dzialności karnej informacji o treści stawianych zarzutów i przyjętej przez or­
gan ścigania kwalifikacji prawnej. Określenie zarzucanego czynu stwarza dla
podejrzanego ponadto gwarancję, że postępowanie prowadzone przeciwko niemu
przebiegać będzie w wytyczonych w ten sposób granicach. Jeżeli zatem w toku śledz­
twa okaże się, że podejrzanemu należy zarzucić czyn nieobjęty wydanym uprzednio
postanowieniem o przedstawieniu zarzutów albo czyn w zmienionej w istotny spo­
sób postaci (np. ze względu na inne określenie czasu, miejsca, sposobu dokonania
czynu, rozmiaru szkody) lub też, że czyn zarzucany należy zakwalifikować z su­
rowszego przepisu, wydaje się niezwłocznie nowe postanowienie, ogłasza się je
podejrzanemu oraz przesłuchuje siego. Artykuł 313 § 3 i 4, dotyczący prawa podej­
rzanego do ustnego podania mu podstaw zarzutów, a także do pisemnego ich uza­
sadnienia, stosuje się odpowiednio (art. 314).

VIII. Od chwili skierowania postępowania przeciwko podejrzanemu w rozumieniu
art. 71 § 1 spadają na niego prawnie ustanowione obowiązki, jak np. określone
w art. 74 (poddanie się badaniom), w art. 75 (obowiązek stawiennictwa na każde
wezwanie), równocześnie jednak otrzymuje on wiele uprawnień, wynikających z je­
go pozycji podmiotu procesu, strony, wiążących się z systemem gwarancji proceso­
wych (zob. rozdział I; por. J. Tylman, Gwarancje procesowe podejrzanego w postę­
powaniu karnym, ZN UL 1971, z. 83, s. 59 i n.).

W myśl art. 6 w zw. z art. 71 § 3 podejrzanemu już w tym stadium przysługuje prawo do obrony, obejmujące także prawo do korzystania z pomocy obrońcy — o czym należy go pouczyć. Podejrzany pozostający na wolności może porozumie­wać się z obrońcą bez żadnych ograniczeń, jeżeli zaś jest tymczasowo aresztowa­ny — z ograniczeniami przewidzianymi w url. 73.

Przed zastosowaniem środka zapobiegawczego sąd albo prokurator stosujący środek musi przesłuchać podejrzanego. Jeżeli stawi się ustanowiony obrońca, nale-

ży dopuścić go do udziału w przesłuchaniu; zawiadomienie obrońcy o terminie prze­słuchania nie jest obowiązkowe, chyba że oskarżony o to wnosi, a nie utrudni to przeprowadzenia czynności (art. 249 § 3). Zawsze natomiast obrońcę zawiadamia się o terminie posiedzenia sądu dotyczącego przedłużenia tymczasowego areszto­wania oraz rozpoznania zażalenia na zastosowanie lub przedłużenie tego środka zapobiegawczego; niestawiennictwo obrońcy należycie zawiadomionego o ter­minie — nie tamuje rozpoznania sprawy (art. 249 § 5).

Na żądanie podejrzanego należy przesłuchać go z udziałem ustanowionego obrońcy, ale również w tym wypadku jego niestawiennictwo nie tamuje przesłucha­nia (art. 301). Nieusprawiedliwione niestawiennictwo podejrzanego lub jego obroń­cy na końcowe zaznajomienie podejrzanego z materiałami śledztwa nie tamuje dal­szego postępowania (321 § 4).

W tak ujętych przepisach ustawodawca starał się pogodzić (częściowo nowe) gwarancje oskarżonego (podejrzanego) z koniecznością zapewnienia warunków sprawnego przebiegu postępowania karnego.

Za zgodą prowadzącego postępowanie podejrzanemu udostępnia się akta, umoż­liwia sporządzanie odpisów i kserokopii oraz wydaje się odpłatnie odpisy uwierzy­telnione (art. 156 § 5). Na odmowę udostępnienia akt stronom — a więc i podejrza­nemu— przysługuje zażalenie (art. 159).

W licznych dalszych sytuacjach podejrzanemu (podobnie jak pokrzywdzone­mu, a często również innym osobom) kodeks przyznaje prawo do wnoszenia zaża­lenia, przy czym wyraźnie częściej niż w poprzednim kodeksie zażalenia te rozpo­znaje sąd (zob. § 7 pkt II).

IX. Istotne uprawnienia podejrzanego dotyczą jego inicjatywy dowodowej.

Podejrzany i jego obrońca oraz pokrzywdzony i jego pełnomocnik mogą skła­dać wnioski o dokonanie czynności śledztwa. Stronie, która złożyła wniosek, oraz jej obrońcy lub pełnomocnikowi nie można odmówić wzięcia udziału w czyn­ności, jeżeli tego żądają, jednak podejrzanego pozbawionego wolności nie spro­wadza się, gdy spowodowałoby to poważne trudności (art. 315). Dowody prze­prowadza się na wniosek stron, podmiotu określonego w art. 416 albo z urzędu (art. 167).

Konieczność respektowania przez organy procesowe prawnie uznanych intere­sów stron oraz potrzeba wykorzystania wszystkich inicjatyw dowodowych, mogą­cych dopomóc w wyjaśnieniu sprawy, nakazują skrupulatne rozpatrzenie każdego złożonego wniosku dowodowego.

W wypadku oddaleniu wniosku dowodowego (art. 170 § 1 i 2) należy wydać pisemne postanowienie z uzasadnieniem (art. 170 § 3 w zw. z art. 94 § 1 pkt 5). Po­stanowienie to wydaje prowadzący postępowanie. Oddalenie wniosku dowodowe­go nie stoi na przeszkodzie późniejszemu dopuszczeniu dowodu, chociażby nie ujaw­niły się nowe okoliczności (art. 170 § 4).

614

X, P

$ 4. Przchicfi śledztwa

615

X. 1. Protokoły spisane z czynności postępowania przygotowawczego mogą być w określonych warunkach odczytywane na rozprawie (art. 389,391,392,393), ujaw­nione zaś w ten sposób okoliczności brane pod uwagę przez sąd przy wyrokowaniu, w ramach całokształtu okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej (art. 410). Z tego względu szczególnej wagi nabiera kwestia udziału stron oraz ich przedsta­wicieli procesowych w dokonywanych czynnościach postępowania przygoto­wawczego, zwłaszcza w tych czynnościach, których nie będzie można powtórzyć na rozprawie.

2. W myśl art. 3 16 § 1, jeżeli czynności śledztwa nie będzie można powtórzyć

na rozprawie, należy podejrzanego, pokrzywdzonego i ich przedstawicieli ustawo­wych, a obrońcę i pełnomocnika, jeżeli są już w sprawie ustanowieni, dopuścić do udziału w czynności.

Najczęściej będzie chodziło o czynności polegające na oględzinach miejsca, rze­czy lub ciała, jeżeli istotne dla sprawy właściwości obiektów poddawanych oględzi­nom do czasu przeprowadzenia rozprawy mogą ulec zniekształceniu lub zanikowi, albo też o przesłuchanie w charakterze świadków osób, które nie będą mogły stawić się na rozprawę (np. z powodu wyjazdu za granicę).

Wniosek o dopuszczenie do udziału w czynności wymienionej w art. 316 § 1 jest zbędny, bowiem następuje ono z mocy samego prawa. Organ ścigania obowią­zany jest też z urzędu zawiadomić uprawnione osoby o czasie i miejscu przepro­wadzenia czynności, bacząc, aby wyznaczenie zbyt bliskiego terminu przeprowa­dzenia czynności nie odbierało praktycznie osobie zawiadomionej możliwości wzięcia w niej udziału (por. też § 106 ust. 1 reguł. prok.).

Organ ścigania może jednak zaniechać zawiadomienia i dopuszczenia do udzia­łu w czynności osób uprawnionych omawianym przepisem, gdy zachodzi niebez­pieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki, np. w wypadku dokonywania oględzin śladów na topniejącym śniegu (art. 316 § 1 infine). Po­dejrzanego pozbawionego wolności nie sprowadza się wtedy, gdy zwłoka grozi utratą lub zniekształceniem dowodu (art. 316 § 2). Podkreślić należy, że trudno­ści w sprowadzeniu podejrzanego muszą być poważne, ewentualna zwloką zaś w postępowaniu tego rodzaju, iż miałaby wpływ na prawidłowy przebieg procesu.

Według § 107 reguł, prok., w omawianym wypadku podejrzanego pozbawione­go wolności nie sprowadza się przede wszystkim, gdy:

• zakład karny lub areszt śledczy, w którym podejrzany jest osadzony, jest zbyt
  odległy od miejsca dokonywania czynności,

• istnieją przeciwwskazania lekarskie co do konwojowania i transportu po­
  dejrzanego,

• zachodzi uzasadniona obawa ucieczki podejrzanego.

Występowanie takich trudności powinno być stwierdzone notatką urzędową lub innym dokumentem.

y

Osobom uprawnionym, które nie brały udziału w czynności wskazanej w art. 316, należy na żądanie udostępnić spisany z niej protokół oraz przyjąć od nich zgłoszone oświadczenia i wnioski (§ 106 ust. 2 rcgul. prok.; zob. też tul. 157 § 3 k.p.k.).

3. Szczególne unormowanie zawarte zostało w art. 3 i 6 § 3, stanowiącym, iż gdy
zachodzi niebezpieczeństwo, że świadka nie będzie można przesłuchać na rozpra­
wie, strona lub prokurator albo inny organ prowadzący postępowanie mogą zwrócić
się do sądu z żądaniem przesłuchania go przez sąd.

Jak już wskazywano (w związku z art. 301), regulacji tej według projektu k.p.k. towarzyszył przepis umożliwiający przesłuchanie przez sąd również podejrzanego, jednakże został on w toku prac sejmowych skreślony.

4. Do udziału w czynnościach śledczych innych niż te, które zostały określone
w art. 316, strony, a obrońcę lub pełnomocnika, gdy są już w sprawie ustanowieni.
należy także dopuścić — ale na ich żądanie (art. 317 § 1).

Z brzmienia przepisu („należy") wynika, że regułą powinno być dopuszczenie osoby zgłaszającej żądanie na podstawie tego przepisu do udziału w czynności po­stępowania przygotowawczego, nawet jeżeli czynność tę będzie można powtórzyć na rozprawie.

Tylko w szczególnie uzasadnionym wypadku prokurator może postanowieniem odmówić dopuszczenia wnioskodawcy do udziału w czynności, ze względu na waż­ny interes śledztwa, np. z powodu przewidywanego ujemnego wpływu obecności podejrzanego na przebieg przesłuchania świadka, jeżeli zachodzi realna obawa wy­korzystania wyników czynności do próby matactwa, gdy zachodzi niebezpieczeń­stwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki.

Ponadto prokurator może odmówić sprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności, gdy spowodowałoby to poważne trudności (art. 317 § 2).

Jeżeli żądanie dopuszczenia do udziału w czynnościach określonych w art. 3 1 7 jest ogólnikowe, prokurator wzywa osobę uprawnioną do wskazania, w jakich czyn­nościach chce uczestniczyć (§ 108 ust. 1 reguł. prok.).

Zgłoszenie żądania w terminie uniemożliwiającym powiadomienie osoby upraw­nionej o czasie i miejscu czynności nie wstrzymuje jej dokonania. O dokonaniu czynności powiadamia się osobę uprawnioną (§ 108 ust. 4 reguł. prok.).

Zgodę na udział w omawianych czynnościach osoby żądającej wyraża prowa­dzący postępowanie przygotowawcze. Natomiast do podjęcia odmownej decyzji uprawniony jest wyłącznie prokurator prowadzący lub nadzorujący śledztwo (w za­kresie, w jakim go sam nie prowadzi — art. 326 § 1), który wydaje w takim wypad­ku pisemne postanowienie wraz z uzasadnieniem (art. 317 § 2 w zw. z art. 94 § 1 pkt 5). Na postanowienie to zażalenie nie służy.

5. W myśl art. 318, gdy dopuszczono dowód z opinii biegłych albo instytucji
naukowej lub specjalistycznej, podejrzanemu i jego obrońcy oraz pokrzywdzone-

616

•*.4>o

X. Po^.^powanie przygotowawcze

6' 5. Zakończenie śledztwu

617

mu i jego pełnomocnikowi doręcza się postanowienie o dopuszczeniu tego dowo­du. Według art. 194, w postanowieniu tym należy wskazać osobę i specjalność po­wołanego biegłego, a w wypadku opinii instytucji w razie potrzeby specjalność i kwa­lifikacje osób, które powinny wziąć udział w przeprowadzeniu ekspertyzy, ponadto przedmiot i zakres ekspertyzy ze sformułowaniem, w miarę potrzeby, pytań szcze­gółowych oraz termin dostarczenia opinii. Znajomość treści postanowienia umożli­wia stronom, obrońcom i pełnomocnikom ustosunkowanie się do niego, np. przez złożenie wniosku o powierzenie wydania opinii komu innemu, rozszerzenie jej za­kresu, sformułowanie dodatkowych pytań szczegółowych itp.

W wypadku przeluchiwania biegłych wymienionym stronom i ich przedstawi­cielom procesowym zezwala się na wzięcie w nim udziału i w tym celu należy oso­by te zawiadomić dostatecznie wcześnie o czasie i miejscu czynności. Odmówić ud/ialu w czynności można tylko podejrzanemu pozbawionemu wolności, gdy jego sprowadzenie spowodowałoby poważne trudności.

Jeżeli opinia złożona została na piśmie, podejrzanemu i jego obrońcy oraz po­krzywdzonemu i jego pełnomocnikowi zezwala się na zapoznanie się z nią. Osoby te jeszcze w toku postępowania przygotowawczego mogą wypowiadać się na temat opinii, mogą też składać konkretne wnioski, np. o sporządzenie nowej opinii, roz­szerzenie jej zakresu, bliższe zbadanie pewnej okoliczności.

Uprawnienia wynikające z art. 318 mają charakter bezwzględny, ich realizacja nie zależy od uznania organu procesowego— z jednym wyjątkiem, dotyczącym udziału podejrzanego pozbawionego wolności w czynności przesłuchania biegłego. Kodeks postępowania karnego z 1969 r. tak daleko idące uprawnienia przyznawał jedynie podejrzanemu i jego obrońcy (art. 274); pokrzywdzony mógł ubiegać się

0 zezwolenie w omawianym zakresie tylko na podstawie ogólnego przepisu ówczes­
nego art. 273, stanowiącego odpowiednik obecnego art. 317. Aktualne unormowa­
nie jest jednym z przykładów dążenia w nowym kodeksie do zrównania upraw­
nień pokrzywdzonego i podejrzanego.

6. Wymienione w art. 316, 317 i 318 osoby, jeżeli uczestniczą w czynnościach postępowania przygotowawczego, mogą zadawać pytania, składać oświadczenia

1 wnioski, wypowiadać się co do treści sporządzanego protokołu — ogólnie biorąc
mają uprawnienia zbliżone do tych, jakimi dysponowałyby, gdyby dana czyn­
ność wykonywana była na rozprawie.

XI. W okresie obowiązywania k.p.k. z 1928 r. początkowo dość szeroko określone uprawnienia pokrzywdzonego systematycznie w drodze nowelizacji ograniczano (m.in. likwidując instytucję oskarżyciela posiłkowego). Twierdzono— zwłaszcza przeprowadzając reformą procedury karnej w 1949 r.— że o jego interesy zadba wystarczająco prokurator. Również w kodeksie /. 1969 r., w którym uczyniono krok w kierunku poprawienia sytuacji pokrzywdzonego, nie zatroszczono się w sposób w pełni skuteczny o tego uczestnika postępowania. Nawet podczas ostatnich prac nad reformą prawa karnego procesowego liczne były głosy krytyczne wobec roz-

szerzenia i urealnienia instytucji oskarżyciela posiłkowego, w postulatach zaś do­puszczenia u nas szerokiego oportunizmu zapominano o pokrzywdzonym, w któ­rego interesie z reguły leży, aby postępowanie kame przeciwko sprawcy przestęp­stwa było przeprowadzone. Talcże wówczas, gdy oportunistyczne zaniechanie ścigania następować miałoby z takich racjonalnych względów, jak potrzeba odciążenia orga­nów ścigania (oskarżenia) i sądów, czy z powodu niedostatku środków na wymiar sprawiedliwości, ofiara przestępstwa może doznawać uczucia niejako powtórnego pokrzywdzenia.

Właśnie jako ofiara przestępstwa pokrzywdzony zasługuje na szczególną ochronę, co wspiera tak silnie przede wszystkim wiktymologia (zob. B. Holyst, Wiktymologia, Warszawa 2000, w szczególności część czwartą „Wiktymologia kry­minalna", s. 365 i n.). Pokrzywdzony jest naturalnym sojusznikiem wymiaru spra­wiedliwości i byłoby nieracjonalne ignorowanie czy lekceważenie jego prawa do procesu, wywoływanie w społeczeństwie obaw, że państwo bardziej troszczy się o sprawcę przestępstwa, poświęcając mu główną uwagę przez pryzmat praw czło­wieka, zapominając, że pokrzywdzony też z nich korzysta, a poza tym ma tę moral­ną „przewagę", że nie on popełnił przestępstwo.

Biorąc więc pod uwagę wszystkie względy mające znaczenie dla omawianego zagadnienia, w tym fakt, że przemiany ustrojowe i społeczne w naszym kraju ureal­niły podmiotowość obywateli, Komisja ds. Reformy Prawa Karnego w nowym ko­deksie wyraźnie umocniła pozycję pokrzywdzonego, dążąc —jak już podkreśla­no — do zrównania jego sytuacji procesowej w postępowaniu przygotowawczym z sytuacją podejrzanego.

§ 5. ZAKOŃCZENIE ŚLEDZTWA

r

618

Zakończenie śledztwa może nastąpić w postaci jego zamknięcia lub umo­rzenia. Postanowienia rozdziału 36 k.p.k., zatytułowanego „Zamknięcie śledztwa", w rzeczywistości obejmują obie konstrukcje — zamknięcie śledztwa i jego umo­rzenie. Ponadto, poprzez art. 325a, istotna ich część odnosi się także do docho­dzenia, co powoduje, że również większość niżej sformułowanych uwag dotyczy nie tylko śledztwa, ale także dochodzenia; będzie to w najważniejszych kwestiach zaznaczane. Pełny obraz sposobów i form zakończenia postępowania przygoto­wawczego wymaga wszakże uwzględnienia szczegółowych odrębności przyjętych w rozdziale 36a k.p.k. („Dochodzenie") i omówionych niżej w § 6 tego rozdzia­łu podręcznika.

I. Organ prowadzący postępowanie przygotowawcze zmierza do osiągnięcia jego celów, określonych w art. 297. Jeżeli dojdzie do wniosku, że zebrane w toku postępowania materiały dają podstawy do zamknięcia śledztwa— na wniosek podejrzanego lub jego obrońcy o końcowe zaznajomienie z materiałami po­stępowania — powiadamia podejrzanego i obrońcę o terminie końcowego za­znajomienia; jednocześnie poucza ich o prawie uprzedniego przejrzenia akt w terminie odpowiednim do wagi lub zawiłości sprawy, określonym przez organ procesowy (art. 321 § 1; por. też post. SN z 26 lipca 1973 r., Z 28/73, OSNKW 1973, nr II, poz. 150; w. SN z 22 kwietnia 1991 r., 111 KR 161/90, OSP 1992, nr 2-5, poz. 113).

Podkreślić trzeba istotną zmianę wprowadzoną w odniesieniu do czynności za­znajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego, nowelizacją z 2003 r. W poprzednim kodeksie (z 1969 r.) i w obowiązującym k.p.k. do czasu wspomnia­nej nowelizacji w śledztwie i w dochodzeniu zwyczajnym czynność ta była obliga­toryjna. Obecnie zmieniony art. 321 czyni ją fakultatywną, uzależnioną od wnio­sku podejrzanego lub jego obrońcy, przyjmując regulację dotychczas występującą tylko w dochodzeniu uproszczonym (w d. art. 474 § 1), które jako forma postępo­wania przygotowawczego zostało z dniem 1 lipca 2003 r. zniesione.

r

. y.akor'ic7t'llic śltuhlw

Artykuł 277 k.p.k. z 1969 r. — odpowiednik obecnego art. 321 — stanowił, że przewidziane w nim czynności dokonywane są ,jeżeli istnieją podstawy do spo­rządzenia aktu oskarżenia". W obowiązującym art. 321 przyjmuje się inną formułę, mianowicie , jeżeli istnieją podstawy do zamknięcia śledztwa" (§ 1). Różnice te wią­żą się z faktem, że zamknięcie śledztwa musi nastąpić nie tylko wówczas, gdy ist­nieją podstawy do wniesienia aktu oskarżenia, ale także wówczas, gdy prokurator kieruje do sądu zamiast aktu oskarżenia wniosek o warunkowe umorzenie postę­powania (art. 336 § 1) lub wniosek o umorzenie postępowania wobec sprawcy czynu popełnionego w stanic niepoczytalności i zastosowanie wobec niego środka zabezpieczającego (art. 324).

W toku prac nad nowym kodeksem — dążąc do zrównania sytuacji procesowej pokrzywdzonego i podejrzanego—przewidywano, że w czynnościach zaznajomie­nia z materiałami postępowania przygotowawczego będzie mógł uczestniczyć rów­nież pokrzywdzony i jego pełnomocnik. Biorąc jednak pod uwagę, iż w niektórych postępowaniach występuje wielu pokrzywdzonych, a niekiedy nawet znaczna ich licz­ba — zrezygnowano z obligatoryjnego dopuszczenia pokrzywdzonych i ich pełnomoc­ników do tych czynności; takie unormowanie mogłoby bowiem w sposób nadmierny i nieracjonalny przedłużać liczne procesy. Pokrzywdzeni mogą zatem zaznajamiać się z zebranymi materiałami na zasadach ogólnych, to znaczy w postępowaniu przy­gotowawczym w oparciu o art. 156 § 5 (ponadto zob. np. art. 306 § 1).

Wobec występujących w praktyce wypadków przedłużania przez podejrzanych czasu zaznajamiania się z aktami, ponad rozsądnie rozumianą potrzebę, nowy ko­deks uprawnia organ procesowy do wyznaczania podejrzanym i obrońcom stosow­nego terminu, który z kolei nie może być zbyt krótki, ponieważ naruszałby prawo podejrzanego do obrony (art. 321 § 1).

Również termin (data) zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępo­wania powinien być tak wyznaczony, aby od doręczenia zawiadomienia o nim po­dejrzanemu i jego obrońcy upłynęło co najmniej 7 dni.

W poprzednim kodeksie art. 64 § 2 (zd. II) stanowił, że zastrzeżenie obecności prokuratora lub osoby przez niego upoważnionej przy porozumiewaniu się podej­rzanego tymczasowo aresztowanego ze swym obrońcą nie mogło nastąpić po zawia­domieniu tych osób o terminie końcowego zaznajomienia z materiałami postępowa­nia. Ponieważ odpowiednik tego przepisu w nowym k.p.k. — art. 73 — wyłącza możliwość czynienia takiego zastrzeżenia już po upływie 14 dni od dnia tymczaso­wego aresztowania podejrzanego, analogicznego postanowienia do nowego kodek­su nie wprowadzono. Może jednak występować taka sytuacja, że tymczasowe aresz­towanie zastosowane zostanie dopiero na krótko przed końcowym zaznajomieniem z materiałami postępowania, w takim momencie, że czynności określone w art. 321 wypadną przed upływem 14 dni od dnia tymczasowego aresztowania. Należałoby wówczas uznać, że zastrzeżenia, o których mowa w art. 73 § 2 i 3, nie mogą mieć miejsca już w okresie 7 dni przed terminem zaznajomienia z materiałami postępo­wania przygotowawczego.

620

X. t^^Ąpowanieprzygotowawcze

§ 5. Zakończenie śledzi,../

621

W czynnościach zaznajomienia podejrzanego przez prowadzącego postępowa­nie z materiałami postępowania ma prawo uczestniczyć obrońca (art. 321 § 3).

Nieusprawiedliwione niestawiennictwo podejrzanego lub jego obrońcy nie tamuje dalszego postępowania (art. 321 § 4). To postanowienie akcentuje upraw­nienie podejrzanego (i jego obrońcy) do udziału w omawianej czynności — ustawa procesowa nie nakłada natomiast na podejrzanego (jak k.p.k. z 1969 r. w art. 277) w tym względzie obowiązku; obecnie, po nowelizacji 2003 r., jest to dodatkowo uzasadnione faktem, że uruchomienie omawianej instytucji nie jest obligatoryjne i następuje na wniosek podejrzanego (lub jego obrońcy). Z drugiej strony powoła­ny przepis zapobiega przewlekaniu postępowania absencją podejrzanego lub jego obrońcy — co w praktyce w przeszłości miało miejsce.

Należy podzielić pogląd, że w sprawach wieloosobowych dopuszczalne jest zbiorowe zaznajamianie podejrzanych z materiałami postępowania. Taka jest też przeważająca dotychczasowa praktyka (zob. S. Wyciszczak, Zakończenie postępo­wania przygotowawczego jako etap procesu karnego, PiP 1975, z. 6, s. 96-97; W. Grzeszczyk, Postępowanie przygotowawcze, s. 93).

W trakcie omawianej czynności podejrzany i jego obrońca mogą wypowiadać się na temat przedstawionych im materiałów, wyjaśniać nasuwające się wątpliwo­ści, składać oświadczenia. Ponadto w terminie 3 dni od daty zaznajomienia podej­rzanego z materiałami postępowania strony mogą składać wnioski o uzupełnienie śledztwa. Artykuł 315 § 2 (dotyczący dopuszczenia wnioskodawcy i jego przedsta­wiciela procesowego do udziału w czynności) stosuje się odpowiednio (art. 321 § 5).

Podkreślić trzeba, że w art. 321 § 5 uprawnienie do składania wniosków o uzu­pełnienie śledztwa przyznane zostało (wszystkim) stronom, a więc nie tylko podej­rzanemu (zob. też post. SA w Katowicach z 5 grudnia 2001 r., V AKz 1002/O1, KZS 2002, nr 4, poz. 60).

Z przebiegu czynności zaznajomienia podejrzanego z materiałami zebranymi w postępowaniu przygotowawczym spisuje się protokół (art. 143 § 1 pkt 8).

Po upływie terminu przewidzianego na złożenie wniosku o uzupełnienie postę­powania — jeżeli nie zachodzi potrzeba uzupełnienia śledztwa — wydaje się posta­nowienie o jego zamknięciu i ogłasza sieje lub o jego treści zawiadamia się podej­rzanego i jego obrońcę (art. 321 § 6).

Czynności objęte art. 321 wykonuje prowadzący postępowanie, a więc w śledz­twie najczęściej prokurator lub Policja (art. 311), ale ponadto także inne organy upraw­nione do prowadzenia śledztwa (zob. art. 312).

II. Jeżeli organ ścigania dochodzi do wniosku, że postępowanie nic dostarczyło podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, a nie zachodzą warunki określone w art. 324 (a więc nie istnieją podstawy do zastosowania środków zabezpieczają­cych), umarza się śledztwo bez konieczności uprzedniego zaznajomienia z mate­riałami postępowania i jego zamknięcia (art. 322; zob. też J. Tylman, Postępowanie

przygotowawcze, Warszawa 1998, s. 68 i n.; W. Grzeszczyk, Postępowanie przygo­towawcze, s. 98 i n.; R.A. Stefański, Podstawy i przyczyny umorzenia postępowania przygotowawczego, Prok. i Prawo 1996, nr 2-3, s. 7 i n.).

Śledztwo (a w zw. z art. 325a także dochodzenie — a więc postępowanie przy­gotowawcze) umarza się przede wszystkim wówczas, gdy z zebranego materiału dowodowego wynika, że:

1. czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniają­
   cych podejrzenie jego popełnienia,

1. czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że
   sprawca nie popełnia przestępstwa,

1. społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,

1. ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze (art. 17 § 1 pkt 1—4).

Postępowanie umarza się także wówczas, gdy nie wykryto sprawcy przestęp­stwa albo gdy brak jest dostatecznych dowodów winy podejrzanego (co obej­muje przy właściwej interpretacji treść pkt 1 § 1 art. 17 — zob. rozdział III).

W wypadku stwierdzenia, że przestępstwo zostało popełnione, jednak czynu nie dokonała osoba występująca w postępowaniu w charakterze podejrzanego, umarza się postępowanie prowadzone przeciwko tej osobie, ale postępowanie o dane prze­stępstwo toczy się nadal, jeżeli istnieje możliwość wykrycia sprawcy.

Postępowanie umarza się ponadto, gdy zachodzi okoliczność wymieniona w art. 17 § 1 pkt 5—10 (np. podejrzany zmarł, nastąpiło przedawnienie karalności, brak jest skargi uprawnionego oskarżyciela) albo zachodzi inna okoliczność wyłącza­jąca ściganie (np. abolicja wynikająca z przepisu zawartego w ustawie amnestyjnej).

Jeżeli postępowanie toczyło się przeciwko kilku podejrzanym lub przeciwko jednemu podejrzanemu o dwa lub więcej zarzutów, możliwe jest umorzenie czę­ściowe — tylko w stosunku do niektórych podejrzanych lub tylko w stosunku do niektórych zarzutów (zob. rozdział III i § 185 ust. 1 reguł, prok.; por. też utrzymującą aktualność uchwałę SN z 10 lipca 1987 r., VI KZP 10/87, OSNKW 1987, nr 11-12, poz. 102 oraz glosę A. Wąska, OSPiKA 1988, nr 10, s. 481).

Podstawę prawną umorzenia stanowi przepis, który należy powołać w posta­nowieniu o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia— art. 17 § 1, art. 322 § 1 lub art. 11 § 1 k.p.k.

Przyczynę umorzenia stanowi natomiast konkretna okoliczność powodująca niedopuszczalność postępowania karnego (A. Gaberle, Umorzenie postępowania przygotowawczego, s. 95; W. Grzeszczyk, Postępowanie przygotowawcze, s. 99 i n.).

Postanowienie o umorzeniu postępowania powinno zawierać — oprócz danych wymienionych w art. 94, który wymaga m.in. podania podstawy prawnej rozstrzyg­nięcia, a także zamieszczenia uzasadnienia — dokładne określenie czynu (z powo­du którego wszczęto postępowanie) i jego kwalifikacji prawnej oraz przyczyn umorzenia.

622

A'. P<)^v'('j)o\V(iiU<

§ 5. '/.iiłuwczcnlc sinhtwii

Jeżeli umorzenie następuje po wydaniu postanowienia o przedstawieniu zarzu­tów albo przesłuchaniu osoby w charakterze podejrzanego, postanowienie o umo­rzeniu powinno zawierać także imię i nazwisko podejrzanego oraz w razie potrzeby inne dane o jego osobie (art. 322 § 2 i 3).

Postanowienie o umorzeniu śledztwa wydaje prokurator albo Policja; ponadto uwzględnić trzeba art. 312, rozszerzający krąg podmiotów uprawnionych do prowa­dzenia śledztwa. Postanowienie wydane przez Policję, a także przez każdy inny or­gan uprawniony do prowadzenia śledztwa — zatwierdza prokurator (art. 305 § 3 w zw. z art. 322) i dopiero po (pisemnym) zatwierdzeniu —jak już wskazywano — uważa się postępowanie za umorzone, przez prokuratora i w dacie zatwierdzenia.

O umorzeniu śledztwa zawiadamia się osobę lub instytucję państwową, samo­rządową lub społeczną, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie oraz ujawnio­nego pokrzywdzonego i podejrzanego — z pouczeniem o przysługujących im upraw­nieniach (art. 305 § 4).

Stronom (a więc pokrzywdzonemu i podejrzanemu) przysługuje na postanowienie

0 umorzeniu śledztwa zażalenie oraz prawo przejrzenia akt. Pokrzywdzony wno­
szący zażalenie będzie z reguły domaga) się kontynuowania postępowania karnego,
natomiast podejrzany, dla którego samo umorzenie postępowania jest korzystne, może
kwestionować przyjętą podstawę (przyczynę) umorzenia. Na przykład umorzenie
nastąpiło wobec uznania znikomej społecznej szkodliwości czynu (art. 17 § 1 pkt 3
w zw. z art. 1 § 2 k.k.), podejrzany utrzymuje zaś, że czyn jego nie jest zabroniony
(art. 17 § 1 pkt 2); przyjęte zostało, że nastąpiło przedawnienie (art. 17 § 1 pkt 6),
podejrzany natomiast twierdzi, że czynu w ogóle nie popełnił; podobnie gdy w po­
stanowieniu o umorzeniu uznano, iż podejrzany dopuścił się czynu zabronionego,
lecz popełnił go w stanie niepoczytalności (mogą być wówczas zastosowane środki
zabezpieczające), podejrzany w zażaleniu ma prawo bronić się przeciwko ustaleniu
jego sprawstwa (OSN 28/71; u. SN z 10 lipca 1987 r., VIKZP 10/87, OSNKW 1987,
nr 11-12, poz. 102, z glosą A. Wąska, OSPiKA 1988, nr 10, s. 481).

Zażalenie wnosi się do prokuratora nadrzędnego nad prokuratorem, któiy wydał lub zatwierdził postanowienie, ajeżeli prokurator nadrzędny nie przychyli się do zażalenia, kieruje je do sądu (art. 306 § 1 i 2; zob. też art. 330 i niżej uwagi do niego).

O umorzeniu postępowania toczącego się z urzędu przeciwko osobom wymie­nionym w art. 21 należy bezzwłocznie zawiadomić przełożonych tych osób.

W razie umorzenia postępowania —jeżeli zachodzi taka potrzeba — prokurator wydaje postanowienie co do dowodów rzeczowych, stosownie do art. 230—233.

Na postanowienie to przysługuje zażalenie podejrzanemu, pokrzywdzonemu

1 osobie, od której przedmioty te odebrano lub która zgłosiła do nich roszczenie
(art. 323 § 1 i 2).

III. Stosowanie art. 322 zostało wyłączone w warunkach określonych w art. 324, a więc wówczas, gdy zostanie ustalone, że: 1) podejrzany dopuścił się czynu w sta-

nie niepoczytalności, 2) jednocześnie istnieją podstawy do zastosowania środka zabezpieczającego (zob. też art. 354, 358 oraz art. 414 § 1 i 3).

W takiej sytuacji prokurator po zamknięciu śledztwa kieruje sprawę do sądu z wnioskiem o: 1) umorzenie postępowania i 2) zastosowanie środka zabezpieczają­cego (art. 321, dotyczący zaznajomienia z materiałami postępowania i zamknięcia śledztwa, stosuje się odpowiednio; zob. też u. SN składu 7 sędziów z 26 września 2002 r„ I KZP 13/02, OSNKW 2002, nr 11-12, poz. 88).

W postępowaniu sądowym tiyb rozpatrywania takiego wniosku prokuratora został unormowany w art. 339 § 1 pkt 1, art. 340 § 2 i art. 354.

Jeżeli sąd nie znajduje podstaw do uwzględnienia wniosku, o którym mowa w art. 324 § 1, przekazuje sprawę prokuratorowi do dalszego prowadzenia. Na po­stanowienie sądu przysługuje zażalenie (art. 324 § 2 i 3; zob. też u. SN z 23 kwietnia 2002 r., I KZP 7/02, OSNKW 2002, nr 7-8, poz. 59).

Ustawodawca w celu zapewnienia podejrzanemu, co do którego istnieją dane wskazujące na jego niepoczytalność w chwili czynu, sądowego rozpoznania spra­wy, poddał właściwości sądu nie tylko orzeczenie w przedmiocie środków zabez­pieczających, ale także samo rozstrzygnięcie o umorzeniu postępowania. Chodzi tu zwłaszcza o zapobieganie możliwym tendencjom uproszczonego działania w po­stępowaniu przygotowawczym, które mogłyby prowadzić do nieuzasadnionego przy­pisania takiemu podejrzanemu czynu zabronionego {Uzasadnienie k.p.k., s. 424).

Jeżeli nie zachodzi potrzeba zastosowania środka zabezpieczającego — umo­rzenie postępowania przygotowawczego z powodu stwierdzonej niepoczytalności podejrzanego należy na zasadach ogólnych do prokuratora, który wydaje bądź zatwierdza postanowienie o umorzeniu.

Trzeba wszakże ponadto mieć na względzie treść art. 323 § 3, w związku z któ­rym, gdy istnieją podstawy określone w art. 99 § 1, art. 100 k.k. lub w art. 43 § 1 i 2 oraz art. 47 § 3 k.k.s., prokurator — po umorzeniu (lub zatwierdzeniu postano­wienia o umorzeniu) postępowania przygotowawczego i po uprawomocnieniu się postanowienia — występuje do sądu z wnioskiem o orzeczenie, tytułem środka za­bezpieczającego, przepadku (zob. J. Grajewski, Sądowa ingerencja w postępowanie przygotowawcze, (w:) Nowa kodyfikacja karna. Krótkie komentarze, z. 8, s. 43-46; R.A. Stefański, Organ uprawniony do umorzenia postępowania przygotowawczego z powodu niepoczytalności podejrzanego w nowym k.p.k., Prok. i Prawo 1997, nr 12. s. 127 i n.).

Prokurator może zatem samodzielnie umorzyć postępowanie z powodu niepo­czytalności sprawcy w chwili czynu zarówno wtedy, gdy nie zachodzi potrzeba sto­sowania (żadnego) środka zabezpieczającego, jak i wówczas, gdy taka potrzeba występuje, ale dotyczy tylko zastosowania przepadku.

Materialnoprawną przesłanką stosowania wszystkich środków zabezpiecza­jących jest ustalenie sprawstwa i z tego względu w uzasadnieniu postanowienia

624

X. t ustępowanie przygotowawcze

§ 6. Dochodzenie

625

o umorzeniu postępowania przygotowawczego powinny znaleźć się zarówno usta­lenia dotyczące popełnienia przez podejrzanego określonego czynu zabronionego przez ustawę, jak i omówienie dowodów zebranych w tym zakresie (post. SN z 27 października 1970 r., V KRN 403/70, OSNKW 1971, nr 2, poz. 28; u. SN z 21 maja 2004 r., I KZP 6/04, OSNKW 2004, nr 5, poz. 49).

Podkreślić należy, iż z wnioskiem o zastosowanie środka zabezpieczającego pro­kurator może wystąpić dopiero wówczas, gdy postanowienie o umorzeniu postępo­wania przygotowawczego, w stosunku do wszystkich podmiotów uprawnionych do wniesienia zażalenia — uprawomocniło się (Grajewski, Skrętowicz, Komentarz, s. 214; zob. też K. Zgryzek, Postępowanie w przedmiocie zastosowania środków zabezpieczających w polskim procesie karnym, Katowice 1989, s. 108 i n.; tenże, Orzekanie o środku zabezpieczającym wobec niepoczytalnych sprawców czynów za­bronionych w świetle projektu kodeksu, Problemy Prawa Karnego UŚ1. 1995, nr 13; SN w post. z 3 listopada 1975 r., Z 34/75, OSNKW 1976, nr 1, poz. 19, odmiennie przyjął m.in., że dla zastosowania środka zabezpieczającego bez znaczenia jest, że osoba ta nie była „podejrzanym" w rozumieniu art. 61 § 1 k.p.k. z 1969 r.;M. Cieślak, Z. Doda, Przegląd orzecznictwa SN, Pał. 1976, nr 12, s. 62-63).

IV. Odrębną podstawę umorzenia stwarza art. 11, w ramach oportunistycznego

odstępstwa od zasady legalizmu, wyrażonej w art. 10.

Przepis ten stanowi, że postępowanie w sprawie o występek, zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5, można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżo­nego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary pra­womocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia (§ 1). Jeżeli kara za inne przestępstwo nie została prawomocnie orze­czona, postępowanie można zawiesić. Zawieszone postępowanie należy umorzyć albo podjąć przed upływem 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia w spra­wie o inne przestępstwo, o którym mowa w § 1 (§ 2).

Postępowanie umorzone na podstawie art. 11 § 1 można wznowić w wypadku uchylenia lub istotnej zmiany treści prawomocnego wyroku, z powodu którego zo­stało ono umorzone (§ 3).

Przepis ma charakter szczególny i nie podlega interpretacji rozszerzającej. Umo­rzenie może nastąpić zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i sądowym (szczegółowe uwagi zob. rozdział II § 9; zob też Z. Gostyński, Umorzenie postępo­wania na podstawie art. II; S. Walloś, Nowe instytucje, s. 34 i n.).

V. Jeżeli zachodzi długotrwała przeszkoda uniemożliwiająca prowadzenie postępo­
wania, a w szczególności jeżeli nie można ująć podejrzanego albo nie może on brać
udziału w postępowaniu z powodu choroby psychicznej lub innej ciężkiej choroby,
postępowania nie umarza się, lecz zawiesza na czas trwania przeszkody (art. 22 § 1;
post. SN z 13 stycznia 1973 r., II KZ 171/73, OSNKW 1973, nr 10, poz. 127).
Uzasadniać może zawieszenie postępowania także klęska żywiołowa czy zaginięcie
względnie zniszczenie akt, uniemożliwiające zakończenie śledztwa lub dochodze-

:

-

I

nia w ustawowym terminie. Nie daje natomiast podstaw do zawieszenia przedłuża­jąca się czynność, np. opóźnienie sporządzenia opinii przez biegłego czy obserwa­cja psychiatryczna podejrzanego.

Jeżeli postępowanie zawiesza się wobec podejrzanego, co do którego zachodzi przeszkoda, o której mowa w art. 22 § 1, w stosunku do innych podejrzanych w tej samej sprawie postępowanie przygotowawcze toczy się w dalszym ciągu.

Postanowienie o zawieszeniu powinno zawierać uzasadnienie (art. 94 § 1) i jeżeli nie zostało wydane przez prokuratora, wymaga jego pisemnego zatwierdzenia (art. 325).

Na postanowienia w przedmiocie zawieszenia postępowania przysługuje zażale­nie (art. 22 § 2 i art. 459 § 3 w zw. z art. 465) — zarówno na decyzję o zawieszeniu, jak i na odmowę zawieszenia postępowania (zob. Z. Gostyński, Komentarz do przepi­sów wstępnych kodeksu postępowania karnego z 1997' r., Warszawa 1998, s. 128, 129; por. też post. SN z 13 lipca 1984 r., I KZ 103/84, OSNKW 1985, z. 3-4, poz. 27).

W czasie zawieszenia postępowania należy jednak dokonać odpowiednich czyn­ności w celu zabezpieczenia dowodów przed ich utratą lub zniekształceniem (art. 22 § 3), można także w miarę potrzeby wydać postanowienie co do środka zapobie­gawczego (art. 255), zarządzić poszukiwanie podejrzanego (art. 278), wydać posta­nowienie o poszukiwaniu go listem gończym (art. 279, 280).

Postępowanie zawiesza się na czas trwania przeszkody. Ustanie przeszkody zo­bowiązuje do podjęcia postępowania. Kodeks nie określa trybu i formy dokony­wania tej czynności, trafnie jednak przyjmuje się, że następuje to przez wydanie postanowienia o podjęciu zawieszonego postępowania. Również reguł. prok. (§ 182 ust. 1) stanowi, że po ustaniu przyczyn zawieszenia postępowania prokurator wydaje postanowienie o jego podjęciu (zob. też Z. Gostyński, Zawieszenie po­stępowania karnego, Warszawa 1997, s. 169 i n.; J. Bafia i inni, Komentarz, 1976, s. 65-67; J. Grajewski, E. Skrętowicz,Komentarz, 1996, s. 40,41; por. u, SNz 10 lipca 1969 r., VI KZP 6/69, NP 1969, nr 10; w. SN z 8 grudnia 1978 r.,Rw 447/78, OSNKW 1979, nr 5, poz. 59; w. SN z 24 kwietnia 1989 r., II KR 54/80, OSNPG 1980, nr 12, poz. 154; w. SN z 28 lipca 1986 r., II KR 187/86, OSNKW 1987, nr 5-6, poz. 54; w. SN z 29 kwietnia 1987 r., II KR 79/87, OSNPG 1988, nr 4-5, poz. 46).

Ze względu na swój szczególny charakter, możliwość dokonywania po jego zasto­sowaniu szeregu czynności procesowych oraz możliwość (łatwego, nieobwarowanego dodatkowymi warunkami) podjęcia postępowania po ustaniu przeszkody — zawiesze­nie postępowania nie stanowi jego zakończenia w ścisłym tego słowa znaczeniu.

§ 6. DOCHODZENIE

I. Jak już wskazywano (zob. § 2 pkt I. 1), nowelizacja 2003 r. przyniosła istotne zmiany w modelu postępowania przygotowawczego. Również koncepcja legisla­cyjnego ukształtowania (przedstawienia) tego stadium procesu jest obecnie inna.

---