Wg rozdziałów

  Socjologia jako nauka o społeczeństwie

Analiza funkcjonalna (funkcjonalizm)  Teoria nakazująca badać społeczeństwo jako całość (system), w której każda część spełnia niezbędną funkcję w ramach systemu. System społeczny narzuca jednostkom (aktorom) odgrywane role, działania ukształtowane są przez wzorce kulturowe. Wszelkie dysfunkcje są eliminowane (system zamknięty) bądź instytucjonalizowane (system otwarty). Dążeniem systemu społecznego jest osiągnięcie stanu równowagi (integracji wewnętrznej). Zaburzenia ładu społecznego są traktowane jako stan przejściowy przełamywany przez samoregulacyjne mechanizmy systemu, które prowadzą na powrót do stanu równowagi.

Antynaturalizm  Nauki społeczne winny stosować odmienną metodę badań niż nauki przyrodnicze, ponieważ zjawiska społeczne są unikalne i nigdy nie powtarzają się dokładnie. Inna dyrektywa antynaturalistów to stosowanie w naukach społecznych intuicyjnego rozumienia zjawisk w miejsce wyjaśnienia. Patrz także naturalizm.

Behawioryzm (psychologia behawioralna)  Kierunek w psychologii, który sprowadzał ją do badania obserwowalnych zachowań jednostek z wyłączeniem wewnętrznych przyczyn (motywów) tych zachowań jako nieobserwowalnych. Zachowanie jednostki rozumiane jest jako reakcja na bodziec pochodzący z zewnątrz. Główni przedstawiciele to J. B. Watson (1878-1958) i B. F. Skinner (1904-1990).

Darwinizm społeczny  Kierunek, który w XIX wieku pod wpływem teorii Darwina prezentował społeczeństwo jako arenę "walki o byt" na podobieństwo darwinowskich praw ewolucji w świecie przyrody.

  Dynamika społeczna i statyka społeczna  Podstawowe pojęcia socjologii Augusta Comte'a (1798-1857). Statyka to badanie związków między różnymi częściami systemu społecznego, jak rodzina, podział pracy, religia, język itp. Dynamika to badanie zmian systemu i ustalanie prawidłowości tych zmian. Niezależnie od wkładu Comte'a, współczesne badania życia społecznego mają wymiar statyczny (strukturalny) bądź dynamiczny. W pierwszym wypadku dąży się do uchwycenia zależności funkcjonalnych między badanymi zjawiskami społecznymi (np. zależność między strukturą społeczną a formą rodziny albo między liczebnością populacji a formą organizacji społecznej). W wypadku drugim dążeniem jest ustalenie zmian kierunkowych i praw następstwa zdarzeń.

Dyscyplina naukowa   Jakakolwiek gałąź dociekań naukowych, posiadająca wyodrębniony przedmiot i formalny status akademicki (jako wykładana na uczelniach).

Ekonomia  Przedmiotem są procesy gospodarcze jako fragment rzeczywistości społecznej. Ekonomia dąży (niekiedy z sukcesem) do zdefiniowania praw zachowania się ludzi jako istot gospodarujących. Pewne zależności w skali makro, jak powiedzmy między inflacją i bezrobociem mogą jednak zupełnie abstrahować od indywidualnych zachowań. Dzięki temu ekonomia uzyskuje w części status wiedzy przyrodniczej.

Etnografia  Opis zwyczajów i instytucji jakiejkolwiek istniejącej (a nie przeszłej) społeczności małej skali, np. Cyganów, Indian Zuni, chłopów polskich w Ameryce itp.

Etnometodologia  Kierunek we współczesnej myśli socjologicznej powstały na bazie socjologii fenomenologicznej (patrz fenomenologia) i filozofii egzystencjalnej. Egzystencjalizm utrzymywał, że człowiek sam konstruuje sens swojego istnienia, a wszelkie uzasadnienia sensu czerpane z religii czy filozofii są wyrazem samoułudy. Wychodząc z tych filozoficznych przesłanek, etnometodologia przyjmuje, że uczestnicy społecznego życia są sami przez się praktycznymi socjologami dążącymi do zrozumienia sytuacji społecznych i stosującymi specjalne metody (etnometody) jako instrumenty tego rozumienia. Socjologia w rozumieniu etnometodologicznym to dyscyplina ujawniająca etnometody stosowane przez uczestników w potocznym doświadczeniu społecznym.

Ewolucjonizm  Kierunek bardzo wpływowy w XIX wieku, który przyjmował założenie o koniecznym następstwie faz ewolucji społecznej, prowadzącej od barbarzyństwa do cywilizacji zarówno w badaniach nowoczesnych społeczeństw (socjologia) i prymitywnych plemion (etnologia). Czołowym przedstawicielem był H. Spencer (1820-1903).

Faszyzm  Ideologia oparta na wartościach autorytetu i wspólnoty, która posłużyła w XX wieku do budowy ustroju z silnie rozbudowanym aparatem partyjnym i bojówkami gotowymi rozprawić się z elementami zagrażającymi państwu w interpretacji partii. Partia faszystowska opiera się na zasadach wodzowskich, a członkowie są ślepo oddani przywódcy. Zasadniczym powodem faszyzmu w Europie była frustracja społeczna wynikająca z problemów gospodarczych i kryzysu. Z tego właśnie powodu rozmaite faszyzmy, zwłaszcza narodowy socjalizm, ujawniały silne tendencje egalitarne, pomimo orientacji skrajnie prawicowej.

Fenomenologia  Nurt filozoficzny zbudowany przez Husserla (1859-1938) postulujący badanie istoty zjawisk (fenomenów), a nie samej zjawiskowej postaci rzeczy oraz aprioryczną (niezależną od doświadczenia) metodę poznania. Zastosowanie metody fenomenologicznej do socjologii oznacza ujęcie społeczeństwa jako świata życia codziennego (fenomenalnego), któremu jego uczestnicy nadają rozmaite sensy i znaczenia. Zadaniem socjologii ma być interpretacja owej potocznej wiedzy (sensów i znaczeń) uczestników życia codziennego.

  Historiografia  Opis przeszłości rozumianej jako ciąg zdarzeń. Choć historycy analizują na ogół zdarzenia polityczne, to jednak opisy obyczajów, przemian społecznych, wzorów wartości też stanowią materiał historyczny. Obok historii kraju, historii epoki itp. "uprawia się" historię wojen, dyplomacji, wynalazków, architektury, obyczajów, myśli politycznej, prawnej itp.

Holizm metodologiczny  Dyrektywa metodologiczna, według której zachowania jednostek należy wyjaśniać przez odwołanie się do całości szerszej, np. zachowanie urzędnika przez odwołanie się do systemu biurokratycznego.

Holizm ontologiczny  Filozoficzne stanowisko, według którego istnieją pewne całości społeczne (systemy, jak grupa) niesprowadzalne do sumy jednostek, tak jak linii nie można sprowadzić do sumy punktów.

Ideologia  Początkowo pojęcie to, stworzone w późniejszej fazie Rewolucji Francuskiej (1796; Antoine Destutt de Tracy), oznaczało naukę o ideach (politycznych, społecznych, moralnych, ekonomicznych itp.). Swój pejoratywny sens (jako deformacji poznawczej rzeczywistości) pojęcie ideologii zawdzięcza Napoleonowi Bonaparte, który twórców teorii idei określił jako abstrakcyjnych osobników oderwanych od życia. Sens taki (ideologia jako deformacja rzeczywistości) upowszechnił się w XIX stuleciu głównie dzięki marksizmowi, który ideologię definiował jako zespół poglądów wyrażających dążenia i interesy różnych grup społecznych, przede wszystkim klas.

Czytaj więcej

Indywidualizm  Każda całość społeczna jest sumą jednostek i funkcjonowanie całości wyjaśnić można tylko odwołując się do zachowań i działań indywiduów; partia polityczna nie różni się niczym od jednostek, które się w sumie na nią składają, jest fizycznym wektorem jednostek.

Zadaj pytanie autorowi

Komunizm  Jest to mglista idea wspólnoty i równości, którą odnaleźć można już u Platona i w średniowiecznych ruchach plebejskich, a później w ruchu socjalistycznym, lecz konkretnego kształtu nabrał jako XX-wieczna mutacja europejskiego socjalizmu, powstała tuż przed Rewolucją Rosyjską i po niej rozwijana.

Konserwatyzm  Filozofia i ideologia polityczna stworzona w reakcji na dzieło Rewolucji Francuskiej. Od czasu narodzin (gł. Edmund Burke 1729-1797) przeszła poważną ewolucję (np. w ocenie ustroju demokratycznego), jednak zachowała podstawowe kanony myślenia, na które składają się:

• przekonanie o przyrodzonej wadliwości natury ludzkiej, której udoskonalić niepodobna drogą zmian i reform warunków zewnętrznych;

• wiara w istnienie nadrzędnego wobec jednostki porządku społecznego, który jest hierarchiczny i stanowi organiczną całość;

• społeczeństwo powinno się rozwijać w sposób naturalny przy zachowaniu ciągłości historycznej, stąd potępienie przemiany gwałtownej (rewolucja, radykalne reformy);

• niewiara w postęp i możliwości rozumu, szacunek dla tradycji, przeszłości i religii;

• nieufność wobec egalitaryzmu i uniformizmu;

• wiara, że własność i wolność osobista są nierozdzielne.

Czytaj więcej

Liberalizm  Filozofia i ideologia polityczna będące następstwem ewolucji ustroju politycznego w Anglii, a zwłaszcza sławetnej Rewolucji 1688 roku, wyznaczającej nowe standardy ustrojowe w Europie. John Locke (1632-1704) w Dwu traktatach o rządzie dał wówczas wykład podziału władzy jako gwarancji osobistej wolności i własności. Od tego czasu datuje się samookreślenie liberalizmu jako autonomii i wolności jednostki, której ani rząd, ani żadna grupa społeczna czy presja opinii nie mają prawa zakłócać poza wypadkami, gdy jednostka jest źródłem zagrożenia dla innych.



Marksizm  Całościowa teoria społeczna (materializm historyczny), wyjaśniająca globalny proces historyczny jako konieczne następstwo formacji społecznych. Prawa zmian formacyjnych wynikać miały z istnienia w społeczeństwie walki klas, która ostatecznie doprowadzić miała do uformowania bezklasowego porządku jako formacji ostatniej kończącej "prehistorię społeczeństwa

Naturalizm  Dyrektywa metodologiczna nakazująca dostosowanie metod nauk społecznych do wzorów nauk przyrodniczych. Każda nauka realna jest oparta na badaniu zjawisk powtarzalnych; w zakresie stosowanej metody nie może być żadnych różnic. Patrz także antynaturalizm.

Neoinstytucjonalizm  Kierunek w socjologii, który podnosi wagę instytucji w życiu społecznym, a zwłaszcza w procesie zmiany. Nowoczesne instytucje (prawo, rynek) bywają, w odróżnieniu od instytucji tradycyjnych, dostosowane do racjonalnych reguł działania jednostek, a nawet racjonalność wymuszają, dlatego zmiana społeczna rozpoczyna się często od zmiany instytucjonalnej.
Instytucje to utrwalone zwyczaje, reguły, normy bądź zasady gry przyjęte w społeczeństwie i ograniczające działania jednostek. Działania te przebiegają w układzie utrwalonych stosunków, czyli w ramach instytucjonalnych społeczeństwa.

Paradygmat  Twierdzenie naukowe bądź teoria (usystematyzowany zespół twierdzeń), które uzyskuje akceptację i zgodę przynajmniej wiodących przedstawicieli danej dyscypliny. Paradygmat przyjmuje się jako oczywistość, co do której istnieje zgoda wśród specjalistów danej dyscypliny i uważa się, że tylko ignoranci (lub twórcy nowego konkurencyjnego paradygmatu!) mogą podważać zasadność takiego twierdzenia.

Politologia  Przedmiotem jest polityczny fragment rzeczywistości społecznej: procesy, instytucje, wzory zachowań politycznych itp. W teorii politycznej przyjmuje się, że pewne procesy, jak np. krążenie elit czy oligarchizacja partii politycznej, dokonują się niezależnie od różnic kulturowych czy narodowych i stanowią rodzaj prawidłowości politycznych.

Psychologia  Przedmiotem jest człowiek jako istota przeżywająca i reagująca na otoczenie zewnętrzne. W psychologii sformułowano sporo rozmaitych teorii postaci, osobowości, uczenia itp. Najlepiej ugruntowana teoretycznie i najbardziej wśród psychologów rozpowszechniona jest teoria zachowania (behawioralna) definiująca ogólne prawa zachowania się ludzi.

Psychologizm  Psychologiczna odmiana indywidualizmu, według której wszystko, co się dzieje w jakiejkolwiek zbiorowości (grupa, społeczeństwo, organizacja) jest następstwem psychologicznie motywowanych zachowań jednostek (np. dążeniem do osiągnięcia nagrody). Twierdzenia socjologiczne można w zupełności zredukować do twierdzeń psychologicznych jako bardziej ogólnych, a socjologia to nic innego, jak psychologia społeczna (Romans

Ruchliwość społeczna (mobilność)  Z socjologicznego punktu widzenia migracje stanowią jedną z dwóch postaci ruchliwości (mobilności) społecznej, a mianowicie ruchliwość poziomą. Z odmianą ruchliwości społecznej pionowej mamy do czynienia wówczas, gdy zmianie podlega status (pozycja społeczna) jednostki, co może być związane ze zmianą miejsca (ruchliwość pozioma), lecz nie musi i nie na ogół nie jest. W społeczeństwie są pozycje wyższe i niższe i ruch po drabinie wyższych i niższych pozycji (awans społeczny bądź degradacja) stanowi mobilność pionową. Podobnie, jak pozioma może ona natrafiać na pewne bariery społeczne. W niektórych systemach społeczno-kulturowych, jak kastowy w Indiach zmiana pozycji jest nieprawdopodobna, w innych, jak stanowy porządek w Europie, mało prawdopodobna. W takich immobilnych społeczeństwach status jednostki przypisany jest urodzeniem. W systemach społecznych w fazie kształtowania się, jak społeczeństwo amerykańskie jeszcze w XIX w., czy w fazie zmian instytucjonalnych (Polska na przełomie lat 80. i 90.) bądź kryzysu (Rosja w następstwie rewolucji) jednostka nie napotyka na prawie żadne bariery w zakresie ruchliwości (pięcia się w górę po drabinie społecznej), ale też łatwiej o degradację w takich okresach. Współczesne społeczeństwo stanowi typ mobilny, jednak liczne są bariery w zakresie dostępu do środków finansowych oraz wykształcenia.

Socjalizm  Ideologia socjalistyczna jest niewiele młodsza od konserwatyzmu i liberalizmu (narodziła się u pocz. XIX wieku), jednak socjalizm nie uzyskał tak wyraźnej określoności, jak dwie poprzednie. Istniały bardzo różne wersje socjalizmu, a później jeszcze komunizmu. Dodać należy, że zwalczały się one nawzajem. Podstawowe idee to:

• natura ludzka nie jest czymś trwałym i niezmiennym, lecz jest produktem warunków społecznych; wynika stąd, że jednostkę można plastycznie formować w następstwie zmian porządku społecznego, w którym żyje;

• ustrój społeczny winien być zbudowany na zasadach sprawiedliwości społecznej, tzn. podział na uprzywilejowanych (np. posiadaczy środków produkcji) i upośledzonych będzie wykluczony;

• źródłem wszelkich wartości w porządku społecznym jest praca ludzka; to praca powinna decydować o pozycji społecznej jednostki, a nie własność;

• każda jednostka winna mieć prawo do owoców swojej pracy, eksploatacja pracy jednostek przez wyzyskiwaczy (klasę panującą), dokonująca się w różnych formach przez całą historię skończy się wraz z ustrojem socjalistycznym; wówczas jednostka korzystać będzie z wytworzonych dóbr zgodnie z wkładem pracy (zasada egalitarna);

• własność winna być uspołeczniona; uspołecznienie było rozumiane rozmaicie jako upaństwowienie, uspółdzielczenie (kooperatywy) bądź przydzielenie każdemu małego warsztatu pracy.

Socjobiologia  

1. nauka, która kładzie szczególny nacisk na wpływ czynników biologicznych na zachowania człowieka. Twórcą socjobiologii był E.O. Wilson

socjobiologia zakłada, iż na naturę ludzką składają się elementy behawioralne zakodowane w genach i ukształtowane w wyniku selekcji ewolucyjnej, prowadzącej do przetrwania tych genów, które wytwarzają cechy i zachowania dające największą skuteczność reprodukcyjną. W skrajnej postaci socjobiologii, człowiek stanowi jedynie ciało umożliwiające przeniesienie genów (R. Dawkins). Socjologia  Przedmiotem jest nie fragment życia społecznego, lecz życie społeczne jako takie. Nie znaczy to naturalnie, że socjologowie zajmują się wyłącznie wielowymiarową realnością społeczną, bo na ogół bardzo zawężają pole swoich zainteresowań społecznych. Jednakże wielowymiarowa analiza społeczna jest uprawiana w ramach socjologii właśnie, a istnieje mnóstwo przykładów takich analiz.

2. Makrosocjologia: przedmiotem dociekań są tzw. wielkie struktury społeczne (system społeczny jako całość, klasy, warstwy, ruchy o skali globalnej, rewolucje itp.). Wokół tych pojęć budowane są ogólne teorie socjologiczne, np. ustalające odpowiedniość między podsystemami gospodarczym, politycznym i kulturowym w społeczeństwie.

3. Mikrosocjologia: przedmiotem badań są przede wszystkim małe grupy społeczne i pozycja jednostki wewnątrz grupy (psychologia społeczna).

Socjotechnika  Zastosowanie wiedzy z zakresu nauk społecznych do racjonalnego kierowania zespołami ludzkimi. Pionierem takich zastosowań był Nicolo Machiavelli (1469-1527), znany z rad, jakich udzielał władcy dla większej sprawności rządzenia. Współcześnie badania nad stosunkami ludzkimi w pracy bądź w armii przyczyniają się do lepszej organizacji pracy i jej wydajności oraz wyższego morale żołnierzy. Podobnie badania nad zachowaniem wielkich skupisk ludności (tłumów) są użyteczne w kierowaniu energią tłumów i jej neutralizacji.

Jednostka a społeczeństwo

Identyfikacja  

1. psych. społ. - reakcja na wpływ społeczny, wywołana pragnieniem danej jednostki, aby być podobną do osoby, od której pochodzi to oddziaływanie. Zjawisko to E. Aronson nazywa „efektem wujka Karola”. Jest to średnio trwały wpływ społeczny, związany z oddziaływaniem osób atrakcyjnych: psychicznie, fizycznie i/lub społecznie

2. mechanizm naśladownictwa przez jednostkę postaw i zachowań członków grupy, do której jednostka aspiruje bądź do której należy. W tym przypadku mechanizm identyfikacji możemy rozumieć dwojako, z jednej strony jako mechanizm demonstracji - występujący wtedy, kiedy człowiek pragnie należeć do określonej grupy społecznej, w efekcie czego przejmuje jej postawy, wartości, zachowania, z drugiej zaś strony jako mechanizm naśladownictwa - występujący wtedy, kiedy człowiek należąc do określonej grupy przejmuje jej postawy, wartości czy zachowania [patrz: konformizm].

Internalizacja  

1. socj. - proces stopniowego przejmowania przez człowieka społecznych wymiarów osobowości, w efekcie czego są one traktowane jako „naturalne”;

2. psych. społ. - najbardziej trwałe zachowanie konformistyczne, wynikające z faktu przejmowania cech, wartości, postaw czy zachowań od osób wiarygodnych. Głównym motywem tego rodzaju działania po stronie osoby przejmującej postawy czy zachowania jest posiadanie słuszności (E. Aronson) [patrz: konformizm].

Ja idealne  Wyobrażenie jednostki o tym, jaka chciałaby być [patrz: kulturowy ideał osobowości]. Zdaniem C.Rogersa, ja idealne stanowi pewnego rodzaju wzorzec moralny, od którego odchylenie wywołuje u jednostki wyrzuty sumienia i obniżenie poziomu samooceny.

Jaźń  Samoświadomość jednostki, która powoduje, że jednostka może być sama dla siebie obiektem, co oznacza, że może prowadzić swoisty dialog sama z sobą, Może też oddziaływać na samą siebie. Ową zdolność oddziaływania na siebie uznaje się również za główny czynnik pozwalający człowiekowi stawić czoło otaczającemu go światu. Samoświadomość umożliwia także wskazanie sobie samemu obiektów godnych zainteresowania, znajdujących się w jego otoczeniu i kierowanie w ten sposób swoimi działaniami. Poprzez owo wskazanie, czyli uświadomienie sobie istnienia owych obiektów, człowiek dokonuje ich interpretacji - nakłada określone znaczenie czy wartość na dany obiekt (G. Mead).

Jaźń subiektywna  Zespół wyobrażeń o sobie (samowiedza). Zdaniem G. Meada, nasze wyobrażenie o sobie rozwija się w sposób nieświadomy w okresie wczesnego dzieciństwa pod wpływem rodziny, znajomych, sąsiadów i rówieśników (tzw. znaczących innych). Jaźń subiektywna implikuje nasze poczucie własnej wartości (związane z poczuciem zainteresowania, miłości i akceptacji ze strony otoczenia), samoocenę (ocenę własnych możliwości i przeświadczenie o tym, na co nas stać) oraz samoakceptację (ocenę opartą na porównaniu swoich osiągnięć ze stawianymi sobie wymaganiami w zakresie tych właściwości, które człowiek uważa za szczególnie ważne). Od tak pojętej jaźni subiektywnej G. Mead odróżniał jaźń obiektywną - zespół cech, postaw, zachowań czy emocji, które faktycznie pokazujemy w relacjach z innymi ludźmi.

Jaźń obiektywna  Zespół cech, postaw, zachowań czy emocji, które faktycznie pokazujemy w relacjach z innymi ludźmi.

Jaźń odzwierciedlona  Nasze wyobrażenia o tym, co myślą o nas i jak nas oceniają inni (Ch. Cooley). Jaźń odzwierciedlona pełni istotną funkcję kontrolną wobec jaźni subiektywnej. Koncepcja jaźni odzwierciedlonej obejmuje zachodzenie w świadomości jednostki trzech procesów: wyobrażanie sobie przez jednostkę, jak widzą ją inni, wyobrażanie sobie, jak ją oceniają oraz rodzaj samopoczucia, jakie powstaje w świadomości jednostki, w zależności od jej wyobrażeń (Z. Bokszański). Znaczenie jaźni odzwierciedlonej polega na tym, iż jest ona podstawą wyboru odpowiedniego zachowania, które zmierza albo do potwierdzenia obrazu u innych albo do jego zmiany (Ch. Cooley). Podobnie, zdaniem G. Meada, dbając o to, aby jaźń odzwierciedlona była zgodna z jaźnią subiektywną, działania człowieka będą zmierzać albo do zawężenia kręgu znajomych do tych, które oceniają człowieka zgodnie z jego samooceną (pozytywną czy negatywną), albo do próby narzucenia innym takiego obrazu własnej osoby, jaki będzie odpowiadał pragnieniom człowieka.

Konformizm  Podobnie jak wiele innych pojęć, termin ten związany jest definicyjną wieloznacznością.

1. Przede wszystkim konformizm może być rozpatrywany jako proces. Z perspektywy jednostki jest to wtedy mechanizm przejmowania cech, postaw i zachowań innych, zaś z perspektywy grupy, konformizm jest rozpatrywany jako wpływ społeczny, czyli wszelkie procesy dostosowywania człowieka do grupy

2. pojęcie konformizmu może się odnosić zarówno do całego procesu dostosowywania człowieka do grupy, jak i do stanu faktycznego dostosowania. W pierwszym podejściu rozpatruje się głównie mechanizmy oddziaływania społecznego, zmierzające do przystosowania jednostki do otoczenia społecznego. W podejściu drugim kładzie się nacisk na efekty procesu socjalizacji

3. konformizm uznaje się w niektórych definicjach za absolutną własność grupy, kiedy jest prezentowany jako zgodność, zbieżność istniejąca pomiędzy członkami grupy, jeśli chodzi o zachowania, normy i postawy (St. Mika). Istotną kwestią jest jednak w tym momencie to, czy owa zbieżność jest efektem faktycznych oddziaływań grupy na człowieka czy też - co równie prawdopodobne - realnie występującej zgodności poglądów, zachowań itp. występującej pomiędzy ludźmi. W tym drugim wypadku nie możemy mówić o konformizmie.

4. konformizm może być również rozumiany jako dyspozycyjna cecha człowieka, czyli skłonność do upodabniania form zachowania, sposobu myślenia, poglądów, norm postępowania itp. poszczególnych członków grupy do przyjętych powszechnie w danej grupie (J. Ostaszewska)

5. w psych. społ. pojawia się najczęściej definicja traktująca konformizm jako zmianę związaną z faktem, iż członek grupy miał początkowo inne zdanie czy inaczej zachowywał się niż grupa, a następnie je zmienił w kierunku zgodnym z oczekiwaniami grupy (St. Mika). Jest to podejście zgodne z tym, co prezentuje E. Aronson: konformizm to zmiana zachowania lub opinii danej osoby spowodowana rzeczywistym lub wyobrażonym naciskiem ze strony jakiejś osoby lub grupy ludzi

6. konformizm może być również rozpatrywany w ujęciu opisowym albo wartościującym. W tym pierwszym przypadku jest to mechanizm ułatwiający człowiekowi stanie się istotą społeczną. Warto również zauważyć, iż najczęściej w ujęciu wartościującym konformizm utożsamia się z czymś negatywnym, z podporządkowywaniem się człowieka innym ludziom. (Encyklopedia Powszechna PWN). W psych. społ. konformizm ma zarówno charakter negatywny, jak i pozytywny. Indywidualista, nonkonformista może oznaczać tyle samo, co bohater, ale także odszczepieniec, dziwak. Tak samo konformistą może być ten, który postępuje według określonych w społeczeństwie zasad, ale także człowiek nieodpowiedni, sztywny urzędnik postępujący według biurokratycznych norm (E. Aronson).

7. konformizm jest zawsze określany względem konkretnej grupy; konformizm wobec jednej grupy może być tym samym uznany za nonkonformizm, wobec innej grupy (Ch. Cooley). Zdaniem E. Aronsona możemy mówić również o antykonformizmie, który zachodzi wtedy, kiedy ktoś (na przykład nastolatka) - nie myśląc samodzielnie, lecz automatycznie - przeciwstawia się pragnieniom i oczekiwaniom innych.

Kulturowy ideał osobowości  

1. wzór cech i zachowań, szczególnie cenionych w danej zbiorowości.

2. model, według którego człowiek powinien kształtować swoje zachowania. Zachowanie zgodne z kulturowym ideałem osobowości są usankcjonowane pozytywnie, zaś zachowania niezgodne spotykają się z usankcjonowaniem negatywnym. Kulturowy ideał osobowości stanowi podstawę ideałów wychowawczych, przekazywanych przez rodzinę, szkołę, środki masowego przekazu. W efekcie czego staje się elementem osobowości człowieka (J. Szczepański) (patrz: Ja idealne).

Ontogeneza  Postępujący z wiekiem rozwój człowieka, związany z poszczególnymi fazami życia człowieka (niemowlęctwa, wczesnego dzieciństwa, młodości, dorosłości i starości).

Osobowość  W zależności od perspektywy badawczej odmiennie definiowana; przyjęcie konkretnej perspektywy teoretycznej określa zarówno źródła i strukturę osobowości człowieka, jak i charakter związku, jaki zachodzi pomiędzy człowiekiem a otoczeniem społecznym;

1. ogólnie psych. - zespół specyficznych pojęć stosowanych w danej teorii, przyjętych jako te, które adekwatnie i w sposób pełny opisują czy wyjaśniają zachowania człowieka (C.S. Hall i G. Lindzey);

2. podobnie: zespół czynników decydujących o zachowaniach człowieka;

3. system regulujący stosunki człowieka z otoczeniem; system, którego szczególną formę egzystencji stanowi wymiana in¬formacji z otoczeniem i przetwarzanie informacji na czynności praktyczne, przy czym jest ona zarówno odbiorcą informacji, jak też ich twórcą — zakłócenie tej wymiany lub jej przerwanie prowadzi do zaburzeń, a na¬wet do zniszczenia osobowości (J. Reykowski)

4. socj. - osobowość społeczna - zespół trwałych cech jednostki wpływających na jej postępowanie, wyrastających na podbudowie cech biologicznych i psychicznych, pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w których jednostka została wychowana i w których uczestniczy. Obejmuje ona następujące elementy rozwinięte w procesie socjalizacji: kulturowy ideał osobowości, role społeczne, jaźń subiektywna, jaźń odzwierciedlona (J. Szczepański)

5. szerzej - struktura czynników biogennych, psychogennych i socjogennych wpływających na zachowanie jednostki (A.M. Rose). W tym wypadku osobowość można rozpatrywać z punktu widzenia trzech podstawowych czynników, o niej decydujących; jednocześnie czynniki te prowadzą do wykształcenia trzech trzy podstawowych cech (wymiarów, elementów) osobowości: czynniki biogenne (są one efektem wyposażenia genetycznego i decydują w głównej mierze o funkcjonowaniu organizmu człowieka, decydują o biologicznej tożsamości płciowej, budowie ciała, zmianach zachodzące z wiekiem, czynnościach fizjologicznych, potrzebach biologicznych człowieka; czynniki psychogenne - będące również efektem wyposażenia genetycznego, ale odpowiadające za: psychiczną tożsamość płciową, inteligencję, temperament, wolę, procesy przetwarzania informacji, potrzeby psychospołeczne; czynniki socjogenne - czynniki, które kształtują się pod wpływem życia jednostki w różnych grupach, w procesie socjalizacji, decydujące o społecznych cechach człowieka. Warto zaznaczyć, że cechy osobowości człowieka nie istnieją jako elementy niezależne, występuje w tym wypadku zjawisko wzajemnego przenikania, współkształtowania się tych czynników, a ich integracja osiąga różny poziom. Nie ma tym samym działań ludzkich uwarunkowanych jedynie biogennie, psychogennie czy też socjogennie; nawet zachowania biofizjologiczne mogą być do pewnego stopnia kontrolowane przez człowieka (patrz: potrzeba zaspokajania głodu a wszelkiego typu diety odchudzające).

Potrzeba  

1. stała tendencja człowieka do poszukiwania określonych celów (J. Argyle)

2. względnie trwała właściwość człowieka, polegająca na tym, iż bez określonych warunków człowiek nie jest w stanie funkcjonować i rozwijać się. Emocjonalnie człowiek odczuwa brak czegoś, co jest mu niezbędne do życia. Dzieje się tak dlatego, iż dostrzega różnicę pomiędzy istniejącym stanem rzeczy, a stanem pożądanym (J. Reykowski).

3. potrzeby ludzkie mogą być rozpatrywane jako wynik z jednej strony, wymogów tkwiących w strukturze biopsychicznej jednostki (tzw. potrzeby wrodzone), z drugiej zaś oddziaływania środowiska, w którym owa jednostka funkcjonuje (tzw. potrzeby wtórne) (A. Murray)

4. istnieją różne klasyfikacje potrzeb ludzkich, najczęściej stosowaną jest klasyfikacja A. H. Maslowa: potrzeby biologiczne - zaspokojenia głodu, pragnienia, popędu płciowego, snu, stałej temperatury, oddychania; bezpieczeństwa - unikanie sytuacji nieznanych, przerażających lub mogących doprowadzić do choroby oraz związane z tym potrzeby bytowe; przynależności do grupy i miłości - satysfakcjonujących stosunków międzyludzkich; uznania i szacunku - ze strony własnej osoby oraz ze strony innych ludzi, potrzeby statusu, prestiżu, wolności (często dominacji) i sukcesu; samorealizacji - urzeczywistnienia siebie jako indywiduum i wykorzystania swoich zdolności. A.H. Maslow do tej podstawowej hierarchii potrzeb dodaje również potrzebę estetyczną i potrzebę poznania.

Postawa  

1. trwała ocena - pozytywna lub negatywna - ludzi, obiektów i pojęć. Oznacza to, iż ludzie kształtują określony stosunek do większości obiektów (również do samych siebie) i bynajmniej nie pozostają w stosunku do nich obojętni. Oceny dotyczące różnych elementów rzeczywistości są stosunkowo trwałe, co oczywiście nie znaczy, że są one niezmienne. Ponadto oceny te ilustrują indywidualne reakcje poszczególnych osób na konkretne sytuacje czy rzeczy (E. Aronson)

2. postawa traktowana jako element osobowości, rozumiana jest jako gotowość, dyspozycja bądź predyspozycja jednostki do określonego zachowania się względem danego przedmiotu postawy (S. Nowak)

3. względnie trwała struktura (lub dyspozycja do pojawienia się takiej struktury) procesów poznawczych, emocjonalnych i tendencji do zachowań, w której wyraża się określony stosunek wobec danego przedmiotu (M. Rokeach). W postawie wyróżnia się trzy podstawowe elementy: poznawczy, emocjonalny i behawioralny (tendencja do zachowań). Przedmiotem postawy mogą być grupy, jednostki, wartości, jak również sama jednostka. Komponent poznawczy (kognitywny) postawy nie obejmuje wyłącznie wiedzy dotyczącej przedmiotu, ale również przypuszczenia czy opinie. Ponadto „wiedza” na temat przedmiotu może opierać się nie tylko na prawdziwych, ale również na fałszywych przesłankach. Postawa zawiera również komponent emocjonalny (afektywny), czyli względnie trwałe uczucia, upodobania, uprzedzenia pozytywne i negatywne w stosunku do przedmiotu postawy. S. Nowak uważa, że komponent emocjonalny zawsze ma jakieś konkretne zabarwienie: pozytywne bądź negatywne. Oznaczałoby to, że komponent emocjonalny nie może występować w postaci zerowej. St. Mika stwierdza zaś, że istnieją tzw. postawy neutralne, kiedy ze względu na zbyt słabą bądź - odwrotnie - zbyt dobrą znajomość przedmiotu, zajmujemy postawę bez wyraźnego stosunku emocjonalnego. W praktyce wyróżnia się również postawy ambiwalentne, czyli takie, kiedy jednostka waha się, czyli pod pewnym względem czy też w pewnym zakresie przyjmuje postawę pozytywną wobec danego przedmiotu, zaś w innym postawę negatywną wobec tego samego przedmiotu. Komponent behawioralny postawy czasami błędnie utożsamia się z zachowaniem, w rzeczywistości wyraża on pewną skłonność jednostki do określonego reagowania na przedmiot postawy, wyrażonego w formie werbalnej bądź czynnej (działanie).

Pozycja społeczna (status społeczny)  Miejsce zajmowane przez jednostkę w jakiejkolwiek konfiguracji społecznej (zbiorowość, grupa, organizacja, społeczeństwo). Status społeczny jest najważniejszym czynnikiem społecznego umiejscawiania jednostki w hierarchicznych strukturach społecznych. Pomiar statusu dokonywany jest w relacji do innych (wyższych, niższych) statusów w tej samej konfiguracji. W obrębie statusu można wyróżnić:

• status przypisany (wiek, płeć, pochodzenie rasowe, etniczne)

• status osiągany (status jako rezultat wysiłków i osiągnięć jednostki)

Rola społeczna  

1. wyróżnić można przynajmniej dwa sposoby podejścia do roli społecznej. W pierwszym podejściu rola społeczna to uwzorowany sposób zachowania, którego oczekujemy od jednostki zajmującej określoną pozycję społeczną. W tym wypadku nie ma większego znaczenia, co człowiek myśli na dany temat, większe znaczenie ma to, iż podejmowanie przez niego określonych ról jest efektem oczekiwań społecznych. Tak zdefiniowana rola społeczna pozwala zatem łatwo określić, czego można się spodziewać po danej osobie. Rola społeczna jest tutaj traktowana jako czynnik porządkujący rzeczywistość społeczną, w efekcie zaś stabilizujący dane społeczeństwo. W drugim przypadku, rola społeczna jest traktowana jako efekt umiejętności interpretowania oraz uzgadniania wzajemnych oczekiwań, wzorców postępowania w ramach życia społecznego Z tej perspektywy człowiek jawi się jako jednostka, której zachowanie jest oczywiście w głównej mierze uwarunkowane kontaktem z innymi ludzi, jednakże wynika ono raczej z umiejętności interpretowania oraz uzgadniania wzajemnych oczekiwań oraz wzorców postępowania w ramach życia społecznego, niż z umiejętności korzystania z ustalonych wzorców zachowania (G. Mead/R.H. Turner))

2. dramaturgiczna interpretacja ról społecznych (E. Goffman) - odwołuje się do metafory teatru, wprowadzając rozróżnienie pomiędzy sceną a kulisami interakcji. Rola społeczna jest tutaj przyrównywana do roli aktora na scenie, na której człowiek kontroluje swoje gesty i manipuluje nimi, celem wywołania pożądanych przez siebie reakcji innych. Istotnym aspektem interakcji jest manipulowanie wrażeniem. W zależności od publiczności i scenariusza człowiek nakłada inną maskę. Za kulisami człowiek się odpręża, bez nich życie człowieka byłoby bardzo stresujące. E. Goffman sprowadza ludzkie życie do przemieszczania się pomiędzy sceną a kulisami. W interakcjach człowiek posługuje się odpowiednimi rekwizytami, np. własnym ciałem czy też przedmiotami, które ułatwiają odgrywanie konkretnej roli społecznej.

3. rola społeczna ujmowana jest jako ważna część naszej osobowości. Każdy człowiek odgrywa wiele, czasami różniących się od siebie ról. Przechodzenie z roli na rolę wymaga często nowych umiejętności, nowych treści i znaczeń, ale pewne elementy pozostają stałe. Owe elementy w podejściu F. Znanieckiego są traktowane jako statyczne jądro ludzkiej osobowości. Takim statycznym elementem jest na przykład ludzkie ciało, które „występuje” we wszystkich odgrywanych przez człowieka rolach społecznych, chociaż niewątpliwie różne cechy cielesne mogą być uważane za istotne dla pełnienia określonej roli społecznej. Znacznie ważniejszy wydaje się dynamiczny związek, jaki zachodzi pomiędzy poszczególnymi rolami człowieka, polegający na tym, że doświadczenia, umiejętności czy motywacje rozwinięte w jednej roli społecznej wpływają na inne, równoczesne czy późniejsze role człowieka. Wpływ ten zawsze objawia się w sposobie, w jaki człowiek pełni daną rolę, często też - jeśli warunki społeczne na to pozwalają - w wyborze ról, które chce odegSamoakceptacja  Ocena oparta na porównaniu swoich osiągnięć ze stawianymi sobie wymaganiami w zakresie tych właściwości, które człowiek uważa za szczególnie ważne. rać (F. Znaniecki)

Socjalizacja  

1. ogólnie - proces, który zachodzi wtedy, gdy następuje kontakt pomiędzy jednostką a środowiskiem społecznym;

2. proces uspołecznienia człowieka - proces internalizacji, czyli przejmowania przez jednostkę wartości, norm i wzorów zachowań danej grupy;

3. proces dostosowywania człowieka do ustalonego wzorca (szablonu kulturowego);

4. proces kształtowania zarówno cech społecznych, jak i indywidualnych człowieka. Socjalizacja przekształca człowieka z istoty biologicznej w istotę społeczną

5. proces, w toku którego człowiek, ze swoimi specyficznymi dyspozycjami biologicznymi i psychicznymi, staje się społecznie dojrzałą jednostką, wyposażoną w dynamicznie podtrzymywane w okresie całego życia zdolności i umiejętności skutecznego działania w obrębie całego społeczeństwa, jak i w poszczególnych jego elementach (K. Hurrelmann)

6. w procesie socjalizacji formują się wszystkie społeczne elementy osobowości człowieka. W efekcie procesu socjalizacji człowiek uczy się: podstawowych umiejętności i posługiwania się przedmiotami; panowania nad popędami (potrzebami pierwotnymi) i potrzebami psychospołecznymi (wtórnymi), a także zaspokajania ich w sposób przyjęty przez daną społeczność; określonej hierarchii wartości, która wyznacza aspiracje życiowe człowieka; zachowania i komunikowania według określonych norm; odgrywania określonych ról społecznych; wzorów osobowych, narzucanych przez otoczenie społeczne i kulturowego ideału osobowości, wpajanego w procesie wychowania; jak również określonego sposobu odczuwania i wyrażania uczuć oraz sposobów postrzegania rzeczywistości.

7. Socjalizacja najczęściej jest rozpatrywana jako proces, który trwa przez całe życie jednostki, wtedy jest ona dzielona na socjalizację pierwotną i wtórną.

Socjalizacja antycypująca  Proces przejmowania wzorów zachowań, wartości i norm grupy, do której jednostka nie należy, ale należeć pragnie [patrz: identyfikacja].

Socjalizacja pierwotna  Etap procesu socjalizacji, w trakcie którego formuje się osobowość człowieka; silne oddziaływania grup pierwotnych (rodziny, grup rówieśniczych, grup sąsiedzkich). Rodzina kształtuje jednostkę od chwili jej narodzin, w sposób bezpośredni, intensywny i emocjonalny. Człowiek rodzi się i wyrasta w określonej rodzinie, ale również w szerszych społecznościach: regionalnych, religijnych, narodowych czy etnicznych. W efekcie mówi jakimś konkretnym językiem, poznaje i reaguje na świat w specyficzny sposób, utożsamia się z konkretną grupą osób, przyjmując jakąś tradycję, zespół wartości, reakcje emocjonalne, normy zachowania.

Socjalizacja wtórna  Etap procesu socjalizacji, który dokonuje się w dorosłym życiu człowieka; w efekcie oddziaływań społecznych następuje modyfikacja osobowości człowieka. Człowiek uczestniczy w grupach wtórnych tylko częścią swej osobowości, poprzez pełnienie konkretnej roli społecznej. Interakcje mają często charakter powierzchowny, chociaż bezpośredni i pośredni. Zdaniem G. Meada, socjalizacja wtórna dokonuje się w wieku dorosłym w efekcie działań jednostki, ale pod wpływem tzw. uogólnionego innego, czyli postawy całej wspólnoty lub grupy społecznej, zorganizowanej przez uogólnienie indywidualnych postaw jednostek będących ich członkami (G. Mead). Przyjmowanie postawy „uogólnionego innego” G. Mead nazywał stawianiem się w roli innego (przejmowaniem roli).

Samoocena  Ogólna ocena własnych możliwości (przeświadczenie o tym, na co nas stać); może wystąpić s. zawyżona, zaniżona, realistyczna. Sytuacja społeczna  Pewna rzeczywistość uzgadniana przez tych, którzy w niej uczestniczą. Z punktu widzenia pojedynczego uczestnika oznacza to, że każda sytuacja, w którą wkracza stawia go wobec określonych oczekiwań i wymagań, ale on również ma takie oczekiwania i wymagania wobec innych (W. Thomas).

Tożsamość  Zagadnienie tożsamości jest jednym z podstawowych zagadnień we współczesnych naukach o człowieku. Istnieje jednak wiele różnic pomiędzy poszczególnymi kierunkami psychologicznymi oraz socjologicznymi w interpretowaniu tej problematyki. W filozofii - tożsamość najczęściej definiowana jest w aspekcie relacji zachodzącej pomiędzy obiektem, a nim samym albo obiektem, a innymi obiektami. Tożsamość oznacza wtedy bycie tym samym (podejście numeryczne) albo takim samym (podejście jakościowe)

1. psych. - tożsamość osobowa - badana jest nie tyle w aspekcie relacyjnym, co raczej w aspekcie tego, kim jest dana jednostka i oznacza pewną „treść”, która charakteryzuje człowieka jako jednostkę. Psychologia bada świadomościowy aspekt tej relacji, w oparciu o cztery podstawowe poczucia: poczucie ciągłości własnego Ja, poczucie wewnętrznej spójności, poczucie odrębności, poczucie posiadania wewnętrznej treści. Stąd pojęcie tożsamości sprawdzane jest często do pojęcia poczucia tożsamości (E.H. Erikson). W procesie formowania tożsamości osobistej ważne są dwa momenty: odróżnienie „ja” od „nie-ja” oraz integrowanie wiedzy o sobie i eliminowanie niespójności w obrazie własnego „ja”. Ten drugi moment ma szczególne znaczenie, albowiem zaburzenia na tym etapie mogą wywoływać poważne kryzysy tożsamości.

2. wielu autorów podkreśla występowanie nierozerwalnego związku pomiędzy tożsamością osobową a społeczną. W tym wypadku tożsamość człowieka należy rozumieć jako wynik wzajemnego oddziaływania oczekiwań i presji społecznych, które akceptuje dany człowiek oraz jego własnych cech, będących pochodną jego niepowtarzalnej historii i psychicznych dyspozycji. Formowanie ludzkiej tożsamości powinno prowadzić do względnego uniezależnienia jednostki od otoczenia, albowiem tylko dzięki poczuciu własnego „ja”, człowiek potrafi przeciwstawić się niekorzystnemu wpływowi otoczenia (L. Veelken).

Wzór osobowy  

1. konkretna postać ludzka, realna lub fikcyjna, która zachęca do naśladowania, czyli która jest bądź powinna być dla jednostki przedmiotem aspiracji (M. Ossowska).

2. inaczej: zespół cech i zachowań, które stają się przedmiotem aspiracji członków danej grupy, ale również konkretna postać, która w swoim postępowaniu ów wzór w maksymalnym stopniu realizuje, czasami nazywana wzorcem osobowym (L. Dyczewski).

3. wzór osobowy może mieć charakter konstrukcji myślowej, może być wzorem „człowieka idealnego”, jaki kształtuje grupa i do którego członkowie grupy mają być podobni.

4. wzory osobowe są postulowane jako przedmiot aspiracji jej członków, stanowią układ odniesienia dla oceny ich działań (zgodność działań ze wzorem, stopień realizacji wzoru) oraz spełniają też funkcję normatywną.

5. wzory osobowe mogą mieć nie tylko charakter pozytywny (stanowiąc przedmiot aspiracji członków grupy społecznej), ale również charakter negatywny (wzory repulsywne), wskazując na cechy oraz zachowania potępiane i odrzucane (M. Ossowska).

	Zadaj pytanie autorowi

Kontrola społeczna

Anomia  Pojęcie wprowadził do socjologii Emil Durkheim (1858-1917) na oznaczenie stanu społeczeństwa, gdy ogólnie przyjęte normy, wartości, pojęcia, w sumie cały przez wszystkich zrozumiały obraz rzeczywistości, przestają funkcjonować. Rozpad powszechnie przyjmowanych wartości i norm postępowania (struktura kulturowa) prowadzi do rozkładu więzi (struktura społeczna), a w następstwie powoduje dezorientację i zagubienie się jednostki.

  Archetyp  Pierwowzór, prawzór. W języku potocznym pojęcie to oznacza starodawny, a zarazem nieuświadomiony wzór, impuls skłaniający jednostki i grupy do działania zgodnego z przekazem archetypu. W psychologii C.G. Junga (1875-1961) pojęcie oznaczające symbole i znaki istniejące w tzw. nieświadomości zbiorowej (ponadindywidualne aspekty ludzkiej psychiki). Są one wrodzone, odziedziczone po przodkach i wspólne wszystkim ludziom, zawierają utrwalone w psychice zapisy powtarzających się przez wiele pokoleń doświadczeń. Do takich prawzorów zaliczał Jung archetypy narodzin, odrodzenia, śmierci, mocy, jedności, bohatera, dziecka, Boga, demona, zwierzęcia itp.

Dewiacja  Zachowania i opinie jednostki odchylające się od normy bądź gwałcące normę. Dewiant to ktoś, kto zachowuje się bądź myśli inaczej niż wszyscy.

Innowacja  Etymologicznie (z łac. innovatio "odnowienie") oznacza nowość bądź rzecz nowo wprowadzoną. Termin powszechnie używany jest w odniesieniu do technologii i ekonomii, gdzie opisuje wdrażanie nowych technologii, nowych form organizacji, nowych metod produkcyjnych, finansowych i marketingowych. W obszarze nauk społecznych nacisk kładzie się na postawę jednostki-innowatora oraz wzór, jaki on swym działaniem upowszechnia. W takim sensie innowacja przeciwstawia się zakorzenionym i utrwalonym normom, zatem w początkach swoich stanowi formę dewiacji.

Internalizacja normy  Internalizacja normy przez jednostkę to przyjęcie jej za własną; w takim wypadku jednostka jest przekonana, że norma nie została jej narzucona przez grupę, lecz wynika z natury rzeczy. Ze względu na źródło, normy dzielimy na moralne (patrz norma moralna), religijne (patrz norma religijna) i obyczajowe (patrz norma obyczajowa).

Kontrola społeczna  Zespół środków działania, jakimi rozporządza grupa w celu zapewnienia jedności i zwartości wewnętrznej, w szczególności zaś podporządkowania jej członków normom grupowym. Życie społeczne regulowane jest przez normy, które zdefiniować można jako przyjęte przez grupę reguły postępowania. Uznaje się, że źródłem norm są wartości cenione w społeczeństwie. Np. wartość taka, jak poszanowanie dla życia ludzkiego dyktuje normę zakazującą zabijania, a miłosierdzie i współczucie nakazują wspomaganie ubogichNorma moralna (etyczna)  Rodzi się w świadomości ludzi pod wpływem wewnętrznej oceny dobra i zła i jest przestrzegana dobrowolnie. Obowiązek moralny (powinność) wynika ze świadomości indywidualnej, choć najczęściej zakorzeniony bywa społecznie. (Patrz także internalizacja normy)

Norma obyczajowa (Obyczaj)  Reguła postępowania przyjęta powszechnie w danej zbiorowości społecznej i narzucona jej członkom w oparciu o tradycję. (Patrz także internalizacja normy)

  Norma społeczna  Reguła postępowania wskazująca ludziom, jak powinni się zachowywać we wzajemnych relacjach. Norma społeczna uzyskuje największą władzę kierowania zachowaniem jednostki, gdy jest przez nią zinternalizowana (patrz internalizacja i internalizacja normy.)

Sankcje  Społecznie zinstytucjonalizowane kary stosowane za nieprzestrzeganie norm społecznych (bądź nagrody za ich przestrzeganie). Najwyraźniej widoczna jest sankcja zawarta w normie prawnej, jednakże naruszenie obyczaju (norma obyczajowa) czy normy religijnej spotyka się z negatywną reakcją ze strony grupy, mimo że sankcja nie jest ewidentnie w normie zawarta. Najsłabsze są sankcje za naruszenie moralności, jeśli nie są wsparte nakazem obyczajowym, prawnym bądź religijnym. Np. praktyka niewolnictwa lub publiczne egzekucje mogły oburzać moralnie wielu ludzi, norma moralna bywała jednak bezsilna wobec utrwalonego obyczaju i stosowanego prawa.

Czytaj więcej

Kultura i jej rola w życiu społecznym

  Dyfuzja kulturowa  Jeden z procesów zmiany egzogennej; polega na przenikaniu i rozprzestrzenianiu się elementów jednej kultury do drugiej. Prowadzi to do zapożyczeń kulturowych. Dyfuzja może mieć charakter pośredni (np. pojęcie sinusa przywędrowało z Indii do Europy przez Arabów) lub bezpośredni (np. poprzez podbój, migrację), niezamierzony bądź celowy, a nawet sterowany. Element przyjmowany w procesie dyfuzji stanowi w kulturze przyjmującej innowację, a o jego przyjęciu decydują zazwyczaj jego wartości użytkowe (np. przejęcie prochu z Chin przez Europejczyków) lub prestiżowe (noszenie długopisów czy okularów przez niektóre ludy pierwotne).

Warto zaznaczyć, że dyfuzja nie prowadzi do zmian totalnych, a raczej do modyfikacji systemu kulturowego. Bywa także, że przenoszony w procesie dyfuzji element zostaje poddany modyfikacji: wspomniane pojęcie sinus przetłumaczono z arabskiego błędnie na łacinę jako kieszeń (czyli właśnie sinus) - była to modyfikacja niezamierzona. Z kolei proch w Chinach używany był wyłącznie do odstraszania złych duchów - tymczasem Europejczycy zaczęli go wykorzystywać przede wszystkim do broni palnej.

Język  Najbogatszy system semiotyczny służący do komunikacji społecznej. Oprócz tego spełnia wiele innych funkcji, m.in. umożliwia kumulację dorobku kulturowego (zwłaszcza w formie pisanej), służy interpretacji rzeczywistości. Język jest elementem kultury i ma charakter społeczny - znaczenie znaków językowych jest ustalane w ramach konwencji społecznej, zmienne w czasie i przekazywane z pokolenia na pokolenie.

Komunikacja społeczna  Proces wymiany informacji pomiędzy jej uczestnikami (jednostki, grupy społeczne, kultury). Zasadniczymi celami komunikacji społecznej są nawiązanie kontaktów i wzajemne poznanie. Wyróżnia się dwa rodzaje środków komunikacji: język, mowa (k. werbalna) oraz gesty, obrazy, dźwięki (k. niewerbalna; język ciała). Komunikacja jest nieusuwalnym składnikiem wszelkich interakcji społecznych, bez których dochodzić może do wzajemnej wrogości w oparciu o nieznajomość motywów kierujących działaniem osobników i grup zewnętrznych, stąd niechęć do obcych. Ważną odmianą komunikacji społecznej jest komunikacja międzykulturowa oznaczająca wszelkie oddziaływania między różnymi kulturami, prowadzące do kontaktu i wzajemnego poznania. Efektem tej komunikacji jest najczęściej wzajemne zrozumienie, usuwające naturalny antagonizm jako następstwo braku kontaktu oraz szok kulturowy.

Kontrkultura  Spontaniczny ruch kulturowy o niejednorodnej genezie, kwestionujący zastaną kulturę, a głównie przeciwstawiający się materialnym zdobyczom cywilizacji Zachodu. Cechuje go deklarowane dążenie do szybkich, rewolucyjnych zmian.

Kultura  1) Kultura szeroko rozumiana, to powszechny materialny i niematerialny dorobek danej zbiorowości społecznej, wytworzony lub przetworzony w danym czasie w oparciu o doświadczenie historyczne i przekazywany następnym pokoleniom. Powszechność tego dorobku odnosi się do tego, że pojedyncza reguła, idea lub obiekt są składnikiem kultury o tyle, o ile są podzielane jako wspólne przez członków zbiorowości. Kultury to wieloaspektowe, zorganizowane i dynamiczne całości, choć ich przemiany cechują się pewną inercją, to znaczy kultury ewoluują wolniej niż np. technologia. Wieloaspektowość jest kluczową cechą kultur współczesnych społeczeństw (w odróżnieniu od społeczeństw pierwotnych), w których różne sfery życia zbiorowego wydzielają się i autonomizują, dlatego wyróżnia się 3 segmenty: kulturę bytu, kulturę społeczną i kulturę symboliczną.

2) Kultura wąsko rozumiana, to rezerwuar idei, wartości i symboli, przyswajany w toku socjalizacji, a następnie aktywnie używany przez ludzi jako zbiór sensów i znaczeń do koordynowania swojej aktywności. Do tak rozumianych zasobów kultury ludzie sięgają zarówno w momentach silnych napięć emocjonalnych wymagających wyrazu, jak i w najzwyklejszych sytuacjach potocznego życia. Kultura ogniskuje się zatem wokół dążenia do uzyskania spójnego zbioru odpowiedzi na problemy egzystencjalne.

Kultura alternatywna  Nastawiona raczej na koegzystencję z kulturą dominującą i instytucjonalizację działań w istniejącym społeczeństwie odmienna oferta kulturowa, skupiająca się wokół nowych form aktywności kulturowej i stylów życia. Aktywność ta ma zmieniać jednostki, wspólnoty, a w dalszej perspektywie całe społeczeństwa.

Kultura bytu  Ogół charakterystycznych dla danej zbiorowości wytworów materialnych i przetworzonych obiektów przyrodniczych oraz działań ku nim kierowanych, związanych przede wszystkim z zaspokojeniem biologicznych potrzeb, zapewnieniem bezpieczeństwa i zachowaniem ciągłości gatunku. Tak rozumiana sfera produkcji, dystrybucji i konsumpcji dóbr oraz usług regulowana jest przez obowiązujące w danej zbiorowości przekonania, dotyczące tego, co i jak można oraz powinno się wytwarzać i zużywać.

Kultura elitarna  Tworzona w obrębie określonej tradycji i świadomie przyjętego kanonu estetycznego przez oryginalnych profesjonalnych autorów, których dzieła zostały uznane przez środowisko artystyczne. Stanowi wzorzec dla edukacji. Do uczestnictwa w niej konieczne są kompetencje nabyte przez kształcenie i wzmocnione przez nawyki uczestnictwa, a także zasoby finansowe. Pewne jej elementy mogą przenikać do kultury masowej i inspirować jej rozwój.

Kultura ludowa  Przekazywana na drodze ustnej tradycji bezpośrednio od twórcy do odbiorcy. Treści są względnie proste i zrozumiałe dla odbiorcy, jeśli jest on wychowany w tradycji tej kultury, m.in. dlatego, że dominuje w niej wyobraźnia obrazowa. Składające się na nią sztuka, wierzenia oraz wiedza ludowa przeplatają się wzajemnie i przenikają całość życia społeczności, choć jej działanie nasila się w czasie świąt. Realizacja tradycyjnych wzorów ma charakter indywidualny i oryginalny, gdyż twórcy dokonują twórczej adaptacji. Jej elementy wywodzą się z 3 źródeł: oryginalnie etnicznych; przejętych z warstw wyższych, a twórczo zaadaptowanych; z wpływów międzyetnicznych, choć cechuje ją względny izolacjonizm.

Kultura masowa (popularna)  Homogeniczna kultura popularyzowana przez środki masowego przekazu w społeczeństwach industrialnych i postindustrialnych, gdzie pojawia się kategoria czasu wolnego. Obejmuje standardowe wartości, normy, opinie, style życia, poglądy, sztukę, środki wyrazu, modę i dobra materialne. Unika treści kontrowersyjnych. Cieszy się uznaniem szerokiego kręgu odbiorców z różnych grup społecznych, głównie ze względu na przystępność finansową i łatwość odbioru jej przekazu, opartego na uproszczeniach, powielanych wątkach i schematach. Daje szansę uczestnictwa w kulturze ponadlokalnej społecznościom oddalonym od centrów życia kulturalnego

  Kultura społeczna  Ogół treści kulturowych odnoszących się do stosunków między ludźmi, regulujących te stosunki i określających ich formy. Działania kierowane ku innym ludziom jako partnerom interakcji porządkowane są przez wzory właściwych zachowań. Elementy tego porządku to: podział własności, władzy, zróżnicowany dostęp do powszechnie pożądanych dóbr, funkcji, pozycji społecznych.

Kultura symboliczna  Ogół znaków i symboli, obejmujący religię, wiedzę, sztukę, naukę i zabawę. Zawiera uznane przekonania, poglądy, idee, wartości i tym samym określa właściwe sposoby myślenia, definiuje znaczenia, ustala obowiązujące sensy zdarzeń czy zjawisk. Kultura symboliczna realizuje się w sferze ludzkich doznań: przeżyć estetycznych, uczuciowych i intelektualnych. Odnosi się zatem do tych wartości i wzorów zachowań, które nie dotyczą zaspokajania potrzeb związanych z przeżyciem, a więc są do pewnego stopnia autoteliczne. W ramach jednego społeczeństwa nie istnieje jednorodna kultura symboliczna, dlatego wyróżnia się 3 typy: kulturę ludową, kulturę masową (popularną) i kulturę elitarną.\

\

\

Rekulturacja  Powrót bądź dążenie do powrotu do kultury rodzimej, porzuconej lub przekształconej w procesie akulturacji.

Semantyka  W węższym znaczeniu: jeden z działów semiotyki, dotyczy związków zwrotów i wyrażeń językowych z ich desygnatami; w znaczeniu szerszym - odpowiednik semiotyki.

Semiotyka  Ogólna teoria znaku; zajmuje się znaczeniem, rolą i funkcjonowaniem znaków jako nośników informacji. Semiotykę tworzą następujące działy: semantyka, syntaktyka oraz pragmatyka

  Semioza  Jedna z triadycznych koncepcji definiowania struktury znaku, która - w przeciwieństwie do koncepcji dualistycznych - zakłada, oprócz elementu znaczonego (przedmiotu, zjawiska, właściwości) i znaczącego (znak), istnienie tzw. logicznego interpretatora, który między nimi pośredniczy.

Subkultura  Kultura grupy społecznej lub zbiorowości różniąca się od kultury szerszego środowiska, trzonu kultury. Wyróżnienie opiera się najczęściej na odmiennościach wzorów zachowań, a także wartości, norm społecznych, zwyczajów, tradycji, religii i języka. Bywa wariantem szerszej kultury, jej dostosowaniem do warunków życia danego segmentu społecznego, np. kultura ubóstwa.

Symbol  Znak, który obok swojego znaczenia rzeczywistego, posiada określone znaczenie ukryte, nadane mu w ramach konwencji społecznej. Symbol występuje zazwyczaj w formie obrazowej. Niektóre symbole - ze względu na reprezentowane wartości - mogą budzić określone emocje (np. flaga biało-czerwona u Polaków).

Znaczenie przypisywane symbolom może się różnić w poszczególnych społeczeństwach, np. symbol swastyki w kulturze zachodniej kojarzy się z hitleryzmem, zaś w cywilizacji indyjskiej (z której się wywodzi) jest błogosławieństwem, symbolem czasu i przestrzeni; w kulturze zachodniej białą sukienkę zakłada się na ślub, a w indyjskiej czy chińskiej - na pogrzeb.

  Wartość  Wszystko, co według jednostki czy zbiorowości uznane jest za cenne, godne pożądania i stanowi cel ich działania. Jednostki i zbiorowości mogą uznawać różne wartości, a także przywiązywać do nich różną wagę - oznacza to, że mają różne systemy i hierarchie wartości (np. patriotyzm może być wartością bardziej cenioną w państwach zachodnich, niż w wielu rozwijających się krajach Azji i Afryki, w których nie ugruntowała się jeszcze idea państwa narodowego).

Wyróżniamy m.in.:

• wartości autoteliczne, które same w sobie stanowią cel (np. nauka powodowana ciekawością i potrzebą wiedzy),

• wartości instrumentalne, które stanowią środek do osiągnięcia danego celu (np. nauka jako środek służący zdaniu egzaminu).

Grupy i zbiorowości społeczne

Interakcja społeczna  Wzajemne oddziaływanie dwóch osób, z których każda podejmuje swe działanie w odpowiedzi na zaistniałe lub oczekiwane działanie drugiej osoby, które przebiega zgodnie z normami i wzorami kulturowymi stanowiącymi wspólny tym osobom kontekst działania.

Zbiór jednostek  (inne nazwy: zbiór w sensie statystycznym, agregat)

Jest to ogół ludzi posiadających jakąś cechę wspólną, wyróżniony przez obserwatora zewnętrznego, bez względu na to, czy ludzie ci uświadamiają sobie wspólnotę tej cechy, czy też nie. Zbiory jednostek są najczęściej wyróżniane na podstawie takich cech somatycznych lub innych cech zewnętrznych ludzi, które nie mających specjalnego znaczenia dla życia społecznego tych ludzi. Przykłady takich zbiorów to: blondynki, brunetki, szatyni, ludzie średniego wzrostu, ludzie w okularach, niebieskoocy mężczyźni, konsumenci pizzy, ludzie urodzeni w poniedziałek. Zbiór jednostek może, ale nie musi, stać się kategorią społeczną. Np. ze zbioru osób wysokich może wyłonić się kategoria osób zabiegających o dostępność w sklepach odpowiednich dla ich wzrostu rozmiarów ubrań i obuwia.

Kategoria społeczna  Kategoria społeczna (5.3.) Kategorie społeczne to zbiory ludzi wyróżnione na podstawie cech ważnych dla ich życia społecznego. Posiadanie danej cechy sytuuje tych ludzi w obiektywnie podobnej sytuacji życiowej. Do takich cech zaliczamy płeć, wiek, rasę. Dla celów analitycznych można wyodrębniać różne kategorie społeczne - np. kategorie wykształcenia; kategorie zawodowe; kategorie podatkowe; kategorie stanu cywilnego, kategorie wyróżnione ze względu na styl życia.

Czytaj więcej

Zbiorowość społeczna  Jest to dowolne skupienie ludzi, w którym wytworzyła się i utrzymuje, choćby przez krótki czas, pewna więź społeczna. Zbiorowości powstają na bazie kategorii społecznych wówczas, gdy wspólność cechy wyróżniającej tę kategorię (np. wiek) staje się podstawą poczucia więzi i wspólnoty pewnych wartości między ludźmi charakteryzującymi się tą cechą.

Najogólniej możemy powiedzieć, że zbiorowości społeczne są to wszelkie trwałe formy życia społecznego, powszechne we wszystkich społeczeństwach.

Rober K. Merton powiada, że zbiorowościami można nazywać ludzi mających - dzięki wspólnie wyznawanym wartościom - poczucie solidarności, któremu towarzyszy poczucie moralnego zobowiązania do wypełniania oczekiwań związanych z ich rolą społeczną*.

Czytaj więcej

  Grupa społeczna  Każda grupa społeczna jest zbiorowością społeczną, ale nie każda zbiorowość społeczna jest grupą społeczną. Istotnym kryterium wydzielenia grup społecznych ze zbiorowości społecznych jest zachodzenie społecznych interakcji.

Termin grupa społeczna jest w socjologii stosowany na oznaczenie pewnej wielości osób, powiązanych systemem interakcji społecznych i stosunków społecznych specyficznych dla członków tej grupy, posiadających poczucie przynależności do danej grupy (tzw. świadomość "my") oraz poczucie odrębności wobec osób nienależących do danej grupy.
Grupy społeczne - klasyfikacje i typologie  Na gruncie socjologii mamy zarówno klasyfikacje, jak i typologie grup społecznych. W klasyfikacjach uwzględnia się pojedyncze kryteria i na ich podstawie wyodrębnia przeciwstawne odmiany grup - np. biorąc pod uwagę takie kryterium, jak sposób rekrutacji członków do grupy otrzymujemy dychotomiczny podział wszystkich grup na grupy inkluzywne (otwarte) i grupy ekskluzywne (zamknięte). Inne przykłady dychotomicznego podziału grup, wyróżnionych w efekcie klasyfikacji to:

grupy małe - grupy duże,

grupy nieformalne - grupy formalne,

grupy dobrowolne - grupy przymusowe,

grupy własne - grupy obce.

Natomiast typologie grup tworzone są w oparciu o syndromy cech (kryteriów), które zazwyczaj występują razem i na podstawie których można wyodrębnić szczególnie ważne dla życia społecznego typy grup społecznych. Do klasycznych typologii grup społecznych należą dwie:

1. Typologia sformułowana w roku 1887 przez niemieckiego socjologa Ferdinanda Toenniesa w jego głośnej książce Gemeinschaft und Gesellschaft, wprowadzająca podział wszystkich grup na grupy typu wspólnoty oraz grupy typu społeczeństwa (stowarzyszenia).

2. Typologia związana z teorią grupy pierwotnej, sformułowaną w roku 1909 przez socjologa amerykańskiego Charlesa Hortona Cooleya w książce Social Organization. Ta typologia wyodrębnia grupy pierwotne i grupy wtórne. Należy zauważyć, że Ch.H. Cooley nie używał pojęcia grupa wtórna, lecz mówił o zrzeszeniach, jako o tych grupach, które zmniejszają wpływ grup pierwotnych na jednostkę. Termin grupa wtórna wprowadził natomiast do socjologii inny socjolog amerykański - Robert E. Park.

Grupy pierwotne  Grupy te są uniwersalne, gdyż występują we wszystkich społeczeństwach ludzkich i z reguły każdy człowiek był (jest) członkiem jakiejś grupy pierwotnej. Odgrywają fundamentalną rolę w procesie socjalizacji człowieka, szczególnie w etapie socjalizacji pierwotnej, w której kształtują się podstawy osobowości społecznej człowieka, są bowiem najwcześniejsze w osobniczym doświadczeniu człowieka. Niektóre z nich są przymusowe (np. rodzina pochodzenia). Grupy pierwotne są z reguły trwałe; są małe, o prostej (jednopoziomowej) strukturze. Członkowie tych grup wchodzą w bezpośrednie ("twarzą w twarz") styczności, interakcje i stosunki społeczne. Interakcje pomiędzy członkami charakteryzują się wysoką częstotliwością i intymnością. Dominującym typem więzi w grupach pierwotnych jest więź emocjonalna i najczęściej wysoki stopień identyfikacji jednostki z grupą - ludzie uczestniczą w tych grupach "całym sobą" (a nie tylko ze względu na wykonywaną rolę i pełnioną funkcję). W grupach pierwotnych występuje pewnego rodzaju homogeniczność systemu wartości i stylów życia poszczególnych członków. Grupy te są wielofunkcyjne. W Social Organization Charles. H. Cooley pisał: Przez grupy pierwotne rozumiem takie, które charakteryzują się ścisłym zespoleniem jednostek poprzez stosunki osobiste (face-to face) oraz współpracę. Są one pierwotne w wielu znaczeniach, lecz głównie w tym znaczeniu, że są podstawowym czynnikiem w tworzeniu natury społecznej jednostki i jej społecznych wyobrażeń. Przykłady grup pierwotnych wymienione przez Ch.H. Cooleya to rodzina, grupa rówieśnicza, grupa sąsiedzka, społeczność lokalna.

  Grupy wtórne  Grupy te są efektem umowy między członkami lub powstają w wyniku decyzji struktury nadrzędnej; są tworzone (powoływane) dla realizacji określonego celu; są najczęściej formalne; są to grupy wyspecjalizowane i uczestniczymy w nich tylko pewnym fragmentem swojej osobowości - ze względu na zajmowaną w nich pozycję i odgrywaną rolę społeczną; fragmentaryczne uczestnictwo członków zapewnia im pewien stopień anonimowości i stosunkowo duże zróżnicowanie uznawanych wartości i postaw; zachodzące pomiędzy członkami styczności, interakcje i stosunki społeczne mają charakter najczęściej rzeczowy, publiczny i często pośredni; grupy te mogą być małe lub duże. Typowe przykłady grup wtórnych to wszelkiego rodzaju grupy związane z wykonywaniem zawodu, z kształceniem, ze sprawowaniem władzy, a także różnego rodzaju koła zainteresowań, fundacje i stowarzyszenia.

Grupy odniesienia  Pojęcie "grupa odniesienia" zostało wprowadzone do kanonu pojęć socjologicznych w roku 1942 przez amerykańskiego psychologa społecznego Herberta H. Hymana. W jego ujęciu "grupą odniesienia" dla jednostki jest ta grupa (kategoria społeczna), z którą jednostka porównuje się w celu określenia i oceny własnego statusu społecznego; ta grupa, która dostarcza jednostce miar i kryteriów oznaczenia rangi własnej pozycji społecznej. Te miary i kryteria mogą być różne - edukacyjne, ekonomiczne, prestiżowe. Inaczej mówiąc, grupa odniesienia jest tłem, którego cechy służą jednostce do określenia własnych właściwości społecznych.



Analiza struktur społecznych. Wybrane przykłady - rodzina

Rodzina  W klasycznym ujęciu socjologicznym rodzina jest definiowana zarówno jako grupa społeczna, jak i jako instytucja społeczna. Sam termin rodzina ma w naszym języku znaczenie dwoiste. Z jednej strony używa się go na oznaczenie osób połączonych więzami krwi i w pewnym stopniu powinowactwem - rodzinę w takim rozumieniu stanowią moi dziadkowie, moi wujkowie, moje ciotki i moi kuzyni i kuzynki niezależnie od tego, że mieszkają w różnych częściach kraju i świata. Z drugiej strony przez rodziną rozumie się grupę ludzi połączonych więzami krwi zamieszkujących wspólnie pod jednym dachem i prowadzących wspólne gospodarstwo domowe. Na przykład w opracowaniach GUS w Polsce przez rodzinę rozumie się zespół osób wyodrębnionych w ramach gospodarstwa domowego na podstawie kryteriów biologicznych.

Gdy charakteryzuje się rodzinę jako grupę społeczną, to podkreśla się, że jest to grupa w wąskim rozumieniu, stosunkowo trwała, złożona z jednostek powiązanych trzema krzyżującymi się typami więzi - małżeńskiej, rodzicielskiej, braterskiej (siostrzanej), mająca cechy grupy pierwotnej, a równocześnie jest grupą wyraźnie ustrukturyzowaną z wyodrębnionymi pozycjami i rolami społecznymi. Rodzinę spośród innych grup wyróżniają takie cechy, jak ciągłość biologiczna (pokrewieństwo) i związana z nią funkcja prokreacyjna, cele i zadania realizowane przez rodzinę wobec swoich członków i wobec społeczeństwa jako całości. Do cech swoistych rodziny należy również wspólne zamieszkiwanie członków, wspólne nazwisko, wspólnota dóbr materialnych, wspólna tradycja, zgodność (a przynajmniej niesprzeczność) podstawowych wartości uznawanych i realizowanych.

  Małżeństwo  Małżeństwo można rozpatrywać w kilku aspektach: biologicznym, psychologicznym, kulturowym, społecznym, prawnym i ekonomicznym. W ujęciu socjologicznym małżeństwo jest instytucją społeczną, a więc zespołem uwzorowanych i unormowanych (prawnie, obyczajowo, kulturowo) zachowań i stosunków społecznych pomiędzy ludźmi. Z małżeństwem łączą się różne zobowiązania i oczekiwania społeczne. Do najbardziej typowych należą:

• wspólnota życia partnerów w zakresie sfery seksualnej, prokreacyjnej, finansowej, materialnej;

• publicznie wyrażone zobowiązanie partnerów do dbania o trwałość związku, do wzajemnego wspierania się i dbałość o dobro partnera oraz związku jako całości. Małżeństwo jest uważane za jedyną legalną podstawę rodziny.

Czytaj więcej

Mniejszość etniczna, rasowa, narodowa w analizach socjologicznych

Adaptacja  Proces przystosowywania się jednostki, grupy, społeczeństwa, organizacji, systemu do okoliczności i nowych wyzwań. Adaptacja może oznaczać zmianę strategii działania, a także zmianę struktur, form organizacji z punktu widzenia realizacji zamierzonego celu. Adaptacja jest często warunkiem przetrwania struktur, systemów, władzy, grupy, oznacza modyfikację, która prowadzi do zamierzonych rezultatów działania.

Akulturacja  Proces zmian kulturowych wywołany kontaktem (dyfuzją) dwóch różnych kultur, których efektem może być synkretyzm kulturowy, hybrydyzacja, kreolizacja lub skuteczne narzucenie własnej kultury innemu społeczeństwu. Innymi słowy, proces akulturacji może wywoływać skutki kulturowe (zmiana wzorów) w obu kulturach uczestniczących w kontakcie bądź w jednej z nich. Proces akulturacji prowadzi do mutacji kultur, do ich wzbogacenia i zmian, z drugiej jednak strony do unifikacji kultur, pomniejszenia ich różnorodności lub powiększania obszarów dominacji pewnych kultur i zaniku innych. Zarówno wtedy, gdy proces akulturacji dokonuje się żywiołowo w wyniku międzykulturowej komunikacji, jak i wówczas, gdy jest narzucony (Indianie w USA), dorobek kulturowy społeczeństw w tym procesie uczestniczących nie jest w równym stopniu wykorzystywany w procesie zmian kulturowych.


Amalgamacja kulturowa  Proces wymiany między kulturami centrum i peryferii, mieszanie elementów kulturowych różnego pochodzenia prowadzące do tworzenia się nowych systemów kulturowych. Będąca wynikiem mieszania modyfikacja może prowadzić do ogólnego wzbogacenia kultury. Jako przykłady swoistych amalgamatów kulturowych można wymienić kulturowe wpływy brytyjskie w Indiach czy amerykańskie w Japonii.

Asymilacja  Proces przejmowania przez mniejszości etniczne lub narodowe systemu wartości, wzorów zachowań (zwyczajów, obyczajów) i języka dominującej kulturowo większości społeczeństwa. Asymilacja oznacza przyjęcie kultury innego społeczeństwa i porzucenie kultury własnej grupy, oznacza rezygnację z dotychczasowej tożsamości na rzecz nowej tożsamości kulturowej, która pozwala jednostce stać się w pełni członkiem innego społeczeństwa. Efektem pełnej asymilacji jest nowa tożsamość jednostki i nowa sytuacja w zakresie relacji z większością. Proces asymilacji rzadko dokonuje się w pierwszym pokoleniu imigrantów, ale jest stosunkowo łatwy dla pokolenia podlegającego od początku procesowi socjalizacji w innym społeczeństwie niż to, z którego pochodzą rodzice.


Dyskryminacja  Oznacza nierówne traktowanie ludzi z powodu ich przynależności do określonej grupy lub kategorii społecznej, jak rasa, grupa etniczna, religijna, obyczajowa itp. W ogólności grupa taka jest traktowana w społecznym odbiorze jako odmienna od typowej większości. Pojęcie "dyskryminacja" odnosi się do takich form działań, które polegają na zablokowaniu pewnym grupom lub osobom dostępu do tych możliwości, które mają inni.

Etnocentryzm  Sposób myślenia traktujący własne korzenie etniczne i narodowe jako układ odniesienia, względem którego ocenia się odmienne narody i grupy etniczne. Etnocentryzm przejawia się w przekonaniu, że własna kultura ma szczególną wartość i przewagę wobec innych kultur, które są oceniane wyłącznie z perspektywy własnych standardów, w oparciu o własny system pojęć i wartości. Pojęcie etnocentryzmu (na podobieństwo egocentryzmu manifestującego się w myśleniu jednostki) pojawiło się w początkach XX wieku w odniesieniu do postaw charakteryzujących się przesądami na temat grup zewnętrznych i bezkrytycznym stosunkiem do własnych postaw, zwyczajów, zachowań, które uważano za lepsze.

Ksenofobia  Postawa wobec grup odmiennych, nacechowana wrogością i lękiem. W opinii ksenofoba obcy są źródłem wszelkiego zła. Ksenofobia, podobnie jak etnocentryzm, może wynikać z braku kontaktów z odmiennymi grupami i kulturami, często jednak wynika z trwałości negatywnych stereotypów, z pamięci o dramatycznych doświadczeniach historycznych, z lęku przed utratą homogenicznej struktury etniczno-narodowej i tożsamości narodowej.

Migracja  Przemieszczanie się ludności, mające na celu zmianę miejsca pobytu. Terminem tym opatruje się bardzo różne przemieszczenia: ze wsi do miasta bądź na odwrót, z kraju do kraju, wyjazdy sezonowe i trwałe, indywidualne i masowe itp. Przyczyny migracji też bywają rozmaite. Do przemieszczeń mogą ludzi skłaniać czynniki gospodarcze (chęć polepszenia standardu życia bądź bieda), czynniki polityczne, religijne, etniczne (na ogół prześladowania). Migracje w różnych społeczeństwach wykazują zróżnicowaną skalę. Bardzo wysoki jest stopień migracji wewnętrznych (mobilność) w Stanach Zjednoczonych, znacznie niższy w Europie, jeszcze niższy w społeczeństwach tradycyjnych bądź o słabej gospodarce.


Mniejszość  Grupa, która należąc do jakiegoś społeczeństwa różni się od większości pod jakimś istotnym względem, np. rasą, językiem, religią, obywatelstwem, orientacją seksualną, przynależnością etniczną lub narodową. Te czynniki wyróżniają mniejszość negatywnie i mogą stać się podstawą do traktowania jej jako grupy obcej, a w efekcie do uzasadnienia społecznej i prawnej dyskryminacji mniejszości.



Mniejszość etniczna  Grupa, która wierzy we wspólne pochodzenie, ma własną kulturę, język, religię, historię i doświadczenia, co jest podstawą tożsamości etnicznej i dążeń do zachowania własnej odrębności, mobilności, solidarności i organizacji w celu zabezpieczania interesów grupy i walki z etniczną dyskryminacją.

  Mniejszość narodowa  Zbiorowość posiadająca inną tożsamość narodową niż większość społeczeństwa zamieszkująca terytorium określonego państwa. Geneza mniejszości narodowych bywa różna. Ich przedstawiciele mogą pojawiać się w innych państwach na skutek migracji, w wyniku podboju lub decyzji dotyczących przebiegu granic państwowych.

Rasizm  System przekonań odwołujący się do deterministycznego wyjaśniania związku między rasą a innymi cechami człowieka. Rasizm polega na nierównym traktowaniu ludzi wyłącznie ze względu na pewne cechy fizyczne, które traktuje się jako uzasadniające negatywną ocenę cech społecznych, psychologicznych i moralnych przypisywanych różnym rasom (stereotyp). Rasistowskie ideologie (np. nazizm, antysemityzm) głosiły biologiczną i kulturową hierarchię ras, wartościowały rasy według kryterium "czystości" i zawierały agresywne programy polityczne skierowane przeciwko pewnym rasom.

Stereotyp  Konstrukcja myślowa, zawierająca uproszczony i emocjonalnie zabarwiony obraz rzeczywistości, przyjęty przez znaczną liczbę jednostek w wyniku obserwacji, upowszechnianych opinii czy wzorców przekazywanych przez społeczeństwo. Stereotypy przejawiają się w przekonaniach o rasach, grupach etnicznych i narodach, grupach płci, zawodów i klas społecznych. Stereotypy zawierają oceny zarówno negatywne, jak i pozytywne, choć te pierwsze przeważają. Dotyczą zarówno grup obcych, jak również grupy własnej (auto-stereotyp). Jedną z charakterystycznych cech stereotypów jest ich trwałość w świadomości zbiorowej, łatwość przyswajania w procesie socjalizacji, a także niechęć do ich weryfikacji. Stereotypy pełnią różne funkcje: integrującą, polityczną, poznawczą, emocjonalną. W związku z tym są często wykorzystywane w ideologiach, w retoryce politycznej zainteresowanej budowaniem lub utrzymaniem określonych obrazów "wroga" lub "przeciwnika politycznego". Uprzedzenia wobec jakiejś grupy wyrastają najczęściej na bazie stereotypu.


Zderzenie kultur  Relacje kulturowe, które zawiązują się wskutek zetknięcia się dwóch różnych kultur. Interakcje takie mają miejsce w obszarach stykowych pogranicza dwóch kultur bądź wskutek migracji przedstawicieli jednej z nich. Zderzenie dwóch odmiennych kultur może wywołać tzw. szok kulturowy prowadzący do konfliktu kulturowego bądź akulturacji.

Stereotyp  Konstrukcja myślowa, zawierająca uproszczony i emocjonalnie zabarwiony obraz rzeczywistości, przyjęty przez znaczną liczbę jednostek w wyniku obserwacji, upowszechnianych opinii czy wzorców przekazywanych przez społeczeństwo. Stereotypy przejawiają się w przekonaniach o rasach, grupach etnicznych i narodach, grupach płci, zawodów i klas społecznych. Stereotypy zawierają oceny zarówno negatywne, jak i pozytywne, choć te pierwsze przeważają. Dotyczą zarówno grup obcych, jak również grupy własnej (auto-stereotyp). Jedną z charakterystycznych cech stereotypów jest ich trwałość w świadomości zbiorowej, łatwość przyswajania w procesie socjalizacji, a także niechęć do ich weryfikacji. Stereotypy pełnią różne funkcje: integrującą, polityczną, poznawczą, emocjonalną. W związku z tym są często wykorzystywane w ideologiach, w retoryce politycznej zainteresowanej budowaniem lub utrzymaniem określonych obrazów "wroga" lub "przeciwnika politycznego". Uprzedzenia wobec jakiejś grupy wyrastają najczęściej na bazie stereotypu.


Naród i typy narodowej identyfikacji a nacjonalizm

Nacjonalizm  Postawa społeczno-polityczna i ideologia uznająca interes własnego narodu za najważniejszy, a państwo narodowe za najwłaściwszą formę organizacji społeczności złączonej wspólnotą pochodzenia, języka, historii i kultury. Z perspektywy nacjonalistycznej naród jest dla jednostki związkiem najważniejszym, lojalność wobec narodu ma pierwszeństwo przed innymi formami lojalności, członkostwo narodu uzyskuje się przez urodzenie i tylko naród jest źródłem prawowitej władzy. Ideologia narodowa posiada rozmaite odcienie. Czasem opiera się na aspiracjach do utworzenia własnego państwa (nacjonalizm bywa popularny wśród narodów pozbawionych państwowości), czasem do wywyższenia się nad inne narody. Zawsze natomiast nacjonalizm odnajduje we własnym narodzie cechy lepsze niż u innych narodów (etnocentryzm). Różna też bywa postawa nacjonalistów wobec elementów etnicznie obcych w obrębie własnego narodu - od tolerancji po uznanie obcych za źródło wszelkiego zła (ksenofobia). Działania wynikające z tych postaw przebiegają również od dobrowolnej integracji do opartych na przymusie i wrogości asymilacji bądź segregacji. Najczęściej nacjonalizm przybiera postać ruchów i partii politycznych, które są mniej lub bardziej radykalne w poglądach i formach walki o interesy narodu. Ze względu na stopień radykalizmu ruchy te zbliżają się bądź do patriotyzmu, bądź do szowinizmu.

Narodowość  Subiektywne poczucie przynależności narodowej jednostki, stan zbiorowej samoświadomości (Shils) odnoszony do zbiorowości narodowej.


Naród  Zbiorowość posiadająca wspólnie podzielaną świadomość przynależności i więzi w związku z zamieszkiwaniem wspólnego terytorium, wspólną kulturą, językiem, a także wspólnym losem i historią. Trwałym dążeniem narodu jest własna wspólnota polityczna realizująca się w suwerennym państwie. Zbiorowość o charakterze etnicznym, która takich aspiracji nie przejawia, stanowi grupę etniczną, ale nie naród.
Pojęcie naród dotyczy takiej wspólnoty terytorialnej, która posiada ciągłość historyczną, własną kulturę, ukształtowaną przez pokolenia samoświadomość, która posiada lub dąży do posiadania własnego państwa. Skoro warunkiem bycia narodem jest świadomość narodowa, to znaczy, że zbiorowość zamieszkująca wspólne terytorium musi subiektywnie odczuwać więź z innymi członkami zbiorowości stanowiącej naród, by stać się narodem musi także mieć świadomość swojej odrębności.

Narody posiadają na ogół własne suwerenne państwa. O narodach posiadających państwo, można mówić, iż są wspólnotą polityczną. Istnieją jednak także narody, które aspirują do posiadania własnego państwa, ponieważ nie są usatysfakcjonowane autonomią przyznaną im w granicach innych państw narodowych lub nie godzą się na dyskryminację, jeśli ją odczuwają. Jednym z nieporozumień często pojawiających się w dyskursie o narodzie jest traktowanie pojęć "naród" i "państwo" jako opisujących to samo, chociaż w rzeczywistości to naród najczęściej tworzy państwo (państwo narodowe), ale także państwo może tworzyć naród, integrując różne narodowości i grupy etniczne. Zdarza się także, że jeden naród zamieszkuje terytoria kilku państw, nie mając własnego państwa np. Kurdowie. Dążenia narodowościowe i państwowotwórcze są związane z określonym terytorium, które zamieszkuje pewna zbiorowość. Narody tworzą się w długim procesie kształtowania narodowej samoświadomości, w procesie obejmującym często wiele pokoleń.

Między narodami dochodzi do różnego typu konfliktów: o pozycję gospodarczą, polityczną, o prestiż, zasoby naturalne, o terytoria. Silna identyfikacja narodowa nie jest w myśli społecznej powszechnie akceptowana, toczą się dyskusje między zwolennikami ładu opartego na idei narodu panującego i państwa narodowego a zwolennikami "wielokulturowości", ("multikulturalizmu"). E. Shils uważa, że zniszczenie identyfikacji narodowej i identyfikacji z państwem narodowym może się przyczynić do zniszczenia społeczeństwa obywatelskiego i do wojny wszystkich przeciwko wszystkim*.

W retoryce dotyczącej narodu, państwa, nacjonalizmu, obywatelstwa, terytorium narodowego, narodowości występuje wiele nieporozumień wynikających z błędnego utożsamiania pewnych pojęć, np. państwo-naród, narodowość-obywatelstwo, terytorium narodowe-terytorium państwowe, patriotyzm - nacjonalizm





Obywatelstwo  Prawno-polityczny status jednostki zamieszkującej terytorium określonego państwa. Status ten określa prawa i obowiązki wobec państwa, a także państwa wobec obywatela. Obywatelstwo związane jest z zasadą dobrowolności. Fakt urodzenia i miejsce zamieszkania nie przesądzają o braku możliwości zmiany podporządkowania jednostki innemu państwu poprzez emigrację i rezygnację z obywatelstwa.

Państwo narodowe  

1. (w sensie etnicznym) państwo, którego zdecydowana większość obywateli stanowi jeden naród.

2. (w sensie politycznym) państwo, które posiada suwerenną władzę na terytorium zamieszkałym przez wspólnotę narodową identyfikującą się ze swoim państwem i gotową bronić w razie zagrożenia jego granic i suwerenności bytu państwowego. Przeciwieństwem są państwa wieloetniczne i wielonarodowe (np. USA, Kanada), które przynależność do narodu budują w oparciu o nadawane obywatelstwo, a nie w oparciu o kryteria etniczne.

Czytaj więcej

Patriotyzm  Postawa przejawiająca się w szacunku i umiłowaniu wobec własnej ojczyzny: wielkiej bądź małej (patriotyzm lokalny). Silny patriotyzm charakteryzuje się poświęceniem celów i interesów osobistych (życia, zdrowia, majątku) dla dobra ojczyzny w potrzebie. W ogólności patriotyzm odznacza się na tle nacjonalizmu większą otwartością na inne narody i społeczności lokalne.


Państwo narodowe  

1. (w sensie etnicznym) państwo, którego zdecydowana większość obywateli stanowi jeden naród.

2. (w sensie politycznym) państwo, które posiada suwerenną władzę na terytorium zamieszkałym przez wspólnotę narodową identyfikującą się ze swoim państwem i gotową bronić w razie zagrożenia jego granic i suwerenności bytu państwowego. Przeciwieństwem są państwa wieloetniczne i wielonarodowe (np. USA, Kanada), które przynależność do narodu budują w oparciu o nadawane obywatelstwo, a nie w oparciu o kryteria etniczne

Struktura społeczna  To układ wzajemnie powiązanych elementów składowych systemu społecznego (społeczeństwo w całości, grupa społeczna, organizacja, społeczność lokalna itp.). Za elementy składowe struktury przyjmuje się zwykle ŕpozycje bądź ŕrole jednostek w obrębie systemu. Opis struktury społecznej polega na ukazaniu powiązań elementów składowych oraz ich hierarchii. Uznaje się, że hierarchia w obrębie jakiegokolwiek systemu społecznego jest nieusuwalną cechą jego struktury.

Rozróżnia się mikrostrukturę i makrostrukturę społeczną. Ta pierwsza stanowi strukturę małych grup społecznych: rodziny, społeczności lokalnej, parafii, kręgu towarzyskiego itp. Makrostrukturę tworzą natomiast duże zbiorowości społeczne i relacje między nimi. W opisie makrostruktury przyjmuje się, że warstwa (klasa) obejmuje pozycje (statusy) o zbliżonych wyznacznikach położenia społecznego (ranga), natomiast hierarchia ustala się między klasami (warstwami) jako wielkimi zbiorowościami społecznymi. Istnienie tak rozbudowanej struktury w społeczeństwie i różnic w jej obrębie nie wywołuje kontrowersji w naukach społecznych jako fakt. Kontrowersje dotyczą natomiast oceny istniejących różnic między klasami (warstwami). Jedni (kierunki organicystyczne, funkcjonalne, strukturalne) uznają istniejące podziały (bariery, dystanse społeczne) za niezbędne dla funkcjonowania całości społecznej, w opinii innych (teorie konfliktu) istniejące podziały społeczne rodzą nadmierne nierówności oraz utrwalają z jednej strony uprzywilejowanie, a z drugiej upośledzenie.

Elementami struktury społecznej mogą być kasty, stany bądź klasy otwarte. Dwa pierwsze elementy tworzą tzw. strukturę sztywną, w której pozycja przypisana jest urodzeniem, a wyjście z kasty bądź stanu niemożliwe przynajmniej w skali ponadindywidualnej. Klasy tworzą się w społeczeństwie, w którym pozycja społeczna nie jest dziedziczona, a jednostka dochodzi do wyższego statusu, przynajmniej do pewnego stopnia, w oparciu o własne osiągnięcia (struktura elastyczna).

Stratyfikacja (uwarstwienie)  Najczęściej stosowany sposób opisu struktury społecznej, odwołujący się do nierównej rangi, jaką posiadają poszczególne pozycje (statusy). Pozycje, jakie zajmują jednostki w społeczeństwie są wyżej lub niżej społecznie cenione, mniej lub bardziej dla jednostki korzystne. Ocena wyższości-niższości pozycji, jak i kryteria tej oceny (czynniki wyznaczające status) są rozstrzygane w życiu społecznym, które samo wyznacza różnice i hierarchie społeczne. Socjolog porządkuje te oceny i ich kryteria, tworząc układ uwarstwienia społecznego, w którym pozycje społeczne przypisane są do wyodrębnionych socjologicznie klas (warstw). Układ ten oparty jest na hierarchii i nierównościach, które faktycznie mają miejsce w społeczeństwie. Sam schemat uwarstwienia jest natomiast narzędziem opisu.

Pionierem stratyfikacyjnego opisu jest W.L. Warner (lata 30. XX w.), który poddając analizie małomiasteczkową społeczność wyodrębnił w jej obrębie sześć nierównych co do rangi klas według kryteriów dochodu, wykształcenia i zawodu. W późniejszym okresie stratyfikacja stała się jednym z fundamentów funkcjonalnej analizy socjologicznej. W każdym razie została uznana za uniwersalną cechę każdego porządku społecznego.

Kasta  Zamknięta zbiorowość społeczna wyznaczona przez kryteria religijne. W najdoskonalej uformowanym systemie kastowym w Indiach uznawano, że poszczególne kasty, zhierarchizowane według rangi, są dziełem stwórcy i pochodzą, z wyjątkiem najniższej piątej kasty niedotykalnych, od poszczególnych członków ciała Brahmy. System podziału kastowego został uświęcony w porządku społecznym, a granice między kastami uznane za nienaruszalne.

Stan  Zamknięta zbiorowość wyznaczona przez kryteria prawne wsparte autorytetem tradycji i wierzeń. Stany zostały w porządku średniowiecznej Europy prawnie rozdzielone odrębnymi przywilejami i nieprzekraczalnymi barierami, choć tradycja upoważniała władcę do aktów zmiany statusu (nobilitacja, nadanie praw miejskich itp.). Stany były oczywiście wyższe i niższe. Do wyższych przypisany był honor, godność, duma, do niższych praca pozostająca rodzajem dyskryminacji oraz wyrozumiała pogarda okazywana przez członków stanu wyższego.

Klasa społeczna  Otwarta zbiorowość, wyznaczona przez kryteria ekonomiczne (własność, kapitał, wysokość dochodu, szanse rynkowe, rodzaj pracy). Klasa nie jest kategorią prawną i przynależność do niej nie jest prawnie uregulowana. Jest kategorią ekonomiczną i w ten sposób definiującą położenie społeczne jednostki. Struktura klasowa jest płynna i pulsująca w porównaniu ze strukturą stanową. Nie ma żadnych prawnych, religijnych czy ekonomicznych barier przynależności, choć to wcale nie oznacza równości szans w uzyskiwaniu wyższej pozycji klasowej.

Warstwa  Należałoby właściwie zdefiniować warstwę jako zbiorowość wyznaczoną przez kryteria społeczne (prestiż, wykształcenie, pochodzenie społeczne, styl życia). Tak też spoglądał na problem Max Weber, który jednak nie używał pojęcia warstwa, a twierdził, że w społeczeństwie klasowym odtwarza się niezależna od klas struktura stanowa. Ponieważ kryteria ekonomiczne i społeczne są ze sobą ściśle sprzężone, używa się obecnie najczęściej pojęć klasy i warstwy zamiennie bądź też rozumie się warstwę jako część klasy.

Klasa "w sobie" - klasa "dla siebie"  Pojęcia oznaczające kluczową w teorii Karola Marksa ewolucję położenia klasowego od zbioru jednostek, których wspólną cechą jest analogiczna sytuacja ekonomiczna do wspólnoty jednostek z tymi samymi wyznacznikami położenia ekonomicznego, ale obdarzonych wspólną, łączącą je świadomością klasową. Obiektywne czynniki wyznaczające los ludzki (klasa "w sobie") miały być podstawą formowania więzi między ludźmi wynikających ze wspólnego położenia ekonomicznego (klasa "dla siebie"). Marks adresował tę koncepcję zwłaszcza do europejskich robotników przemysłowych, którzy wychodząc od percepcji własnych warunków życiowych dochodzili stopniowo do uformowania świadomości klasowej i tym samym zorganizowania się w siłę zdolną do przeciwstawienia się istniejącemu systemowi. W tym sensie marksizm, sam w tym procesie uczestniczący, stawał się "proletariacką nauką życia" (Max Adler).

Konflikt społeczny 

Deprywacja  Tkwiąca w świadomości rozbieżność między aktualnym dostępem do pożądanych dóbr, a przekonaniem, że dostęp ten jest niesłusznie ograniczony. O deprywacji mówi się szczególnie wówczas, gdy chodzi o dobra podstawowe, związane z wyżywieniem, mieszkaniem, oświatą i opieką emocjonalną (pozbawienie opieki macierzyńskiej). Sytuacja ta często prowadzi do konfliktu.

Konflikt - gwałtowność; gwałtowność konfliktu  Gwałtowność konfliktu jest określona przez środki, jakich strony skłonne są użyć dla wyrażenia swojej wrogości (słowna utarczka, wojna

Konflikt - instytucjonalizacja; instytucjonalizacja konfliktu  Instytucjonalizacja konfliktu, to mechanizm zabezpieczający przed konfliktem zagrażającym przyjętej podstawie stosunku społecznego (ładu społecznego). Polega na tworzeniu powszechnie akceptowanych, a zarazem efektywnych procedur rozwiązywania konfliktów. Chodzi tu o ustalone, obowiązujące wszystkich reguły negocjacji i instytucje, w ramach których negocjacje są prowadzone, a także o instancje odwoławcze, które mogą rozstrzygać spory w przypadku, gdy zainteresowani nie mogą się pogodzić. Warunkiem skuteczności instytucji i procedur jest ich legitymizacja (uprawomocnienie).
Konflikt kulturowy  Konflikt między stykającymi się ze sobą zbiorowościami o odmiennych, kulturowo dyktowanych sposobach życia. Odmianą konfliktu kulturowego jest konflikt pokoleń, który ma miejsce zwłaszcza w okresach szybkich zmian kulturowych, kiedy to młodsze pokolenie internalizuje nowe wzory kulturowe, odmienne od wzorów typowych dla starszego pokolenia.

Konflikt nierealistyczny  Konflikt, który nie jest powodowany sprzecznymi celami antagonistów, lecz potrzebą rozładowania napięcia jednego lub obu z nich. W tym przypadku konflikt nie jest obliczony na osiągnięcie określonych rezultatów.

Konflikt przemysłowy  Konflikt między pracobiorcami a pracodawcami dotyczący problemów zatrudnienia (płace, czas pracy etc.), którego najostrzejszym przejawem jest strajk.

Źródło  

Konflikt rasowy  Konflikt rodzący się na podłożu dyskryminacji rasowej (nierówna dystrybucja dóbr ekonomicznych, możliwości zatrudnienia oraz warunków bytowych. K. r. jest ściśle związany z pochodzeniem rasowym.

Konflikt społeczny  Antagonizm, stan wrogości między ludźmi reprezentującymi odmienne wartości lub interesy rozumiane jako walka o dostęp do wyższego statusu społecznego, władzy lub ograniczonych dóbr. W walce tej celem pozostających w konflikcie stron jest nie tylko osiągnięcie pożądanych wartości i/lub interesów, lecz także zneutralizowanie, ograniczenie lub wyeliminowanie przeciwnika. Konflikt społeczny można rozumieć jako tkwiącą w strukturze systemu "niezgodność", obiektywnie istniejącą sprzeczność interesów, wzajemne wykluczanie się celów grupowych spowodowane ograniczoną ilością pożądanych dóbr (ujęcie strukturalne). Natomiast w ujęciu behawioralnym konflikt to działanie o znamionach walki społecznej.R. Towalski, Konflikty przemysłowe w Europie Zachodniej i w Polsce, 2000.

Teoria konfliktu  Określenie "teoria konfliktu" odnosi się do prac powstałych w opozycji do funkcjonalizmu. Socjologowie posługujący się teoriami konfliktu, podobnie jak funkcjonaliści, podkreślają znaczenie struktur społecznych oraz proponują ogólny "model" funkcjonowania społeczeństwa. Niemniej odrzucają funkcjonalistyczne założenie o konsensusie społecznym, podkreślając znaczenie podziałów społecznych. Zakładają, że społeczeństwo składa się z różnych grup starających się realizować własne interesy. Odmienność tych interesów sprawia, że zawsze istnieje potencjalny konflikt między tymi grupami. Teoretycy konfliktu badają napięcia między dominującymi i nieuprzywilejowanymi grupami społeczeństwa oraz mechanizmy ustalania i utrzymywania się stosunków dominacji.
Dezintegracja  Proces stanowiący przeciwieństwo integracji jest następstwem niestabilności systemu. Jako przejawy dezintegracji uznaje się indywidualizm, rozpad więzi społecznych, zróżnicowanie struktury społecznej, konflikty itp.
Indywidualizacja  Proces społeczny dokonujący się w transformacji instytucji społecznych i stosunków między jednostką a społeczeństwem. W toku tego procesu stare tradycyjne formy powiązań jednostek, np. religijne wspólnoty, są zastępowane innymi formami, np. społeczeństwem obywatelskim, które jest zorientowane na jednostkę i stanowi sumę jednostek. Indywidualizacji podlegają we współczesnym świecie społecznym instytucje, systemy prawne, system edukacji, wzory kariery. Społeczeństwo jako całość jest w coraz większej mierze zindywidualizowane (pluralistyczna całość). Indywidualizacja oznacza dla jednostki konieczność dokonywania wyboru modelu życia, sposobu odgrywania ról, wyboru wartości i celów

Integracja  Proces, który charakteryzuje się budowaniem pewnych całości z części, systemów z elementów, przy czym system jest czymś innym niż suma części, która się na ten system składa, stanowiąc harmonijną i funkcjonalną całość. Jako procesy służące integracji traktuje się zwykle socjalizację, instytucjonalizację, uniformizację, profesjonalizację itp. Jako czynniki integracji wymienia się np. normy, wartości, terytorium, religię, symbole, podobne położenie, wspólne cele i interesy. Proces integracji można obserwować analizując zmiany zachodzące w różnych obszarach życia społecznego, jak grupa społeczna (wzmocnienie więzi, identyfikacji z grupą), państwa europejskie (integracja instytucjonalna) i wiele innych.

Proces społeczny  Seria zmian dokonujących się w dłuższym czasie. Zwykle wyróżnia się procesy cykliczne (np. koniunktura gospodarcza) i kierunkowe (np. industrializacja).


Rozwój społeczny  Proces zmian kierunkowych. W tym sensie mówić możemy o rozwoju przemysłu, rozwoju organizacji, rozwoju przestępczości, rozwoju instytucji demokratycznych itp. Pozytywna ocena rozwoju w kategoriach wartościujących prowadzi do uznania rozwoju za postęp. Przypuszczenie, że w miarę rozwoju różnych części składowych społeczeństwo się doskonali stanowi podstawową oś idei postępu, kiedyś bardzo wpływowej, obecnie raczej zapomnianej

• Zmiana społeczna - teorie; Teorie zmian społecznych  Teorie wyjaśniające fenomen zmiany w społeczeństwie.
  Ewolucjonizm: Główni przedstawiciele H. Spencer (1820-1903) i L.H. Morgan (1818-1881). W tym nurcie teoretycznym proces zmian opisany jest jako jednokierunkowy, nieuchronny, nieodwracalny i uniwersalny (dotyczący całej ludzkości). Społeczeństwa ludzkie zmierzają nieuchronnie w kierunku postępu, do cywilizacyjnego i moralnego rozwoju. Społeczeństwo jest traktowane jako organizm podlegający rozwojowi w oparciu o tkwiące w nim możliwości. Zmiany społeczne mają charakter endogenny, przybliżają społeczeństwo do optymalnych rozwiązań. Rozwój społeczny charakteryzuje się coraz większą złożonością, nowymi formami organizacji, specjalizacją, postępowymi zmianami.

• Funkcjonalizm: Główni przedstawiciele T. Parsons i R.K. Merton. Społeczeństwo tworzy funkcjonalną całość, w której poszczególne elementy przyczyniają się do trwałości systemu społecznego. Zmiany zachodzą w sytuacji, gdy zachwiana zostaje równowaga systemu, system zaś poszukując sposobu przywrócenia równowagi, dokonuje niezbędnych dla tego celu zmian. Według funkcjonalistów, systemy społeczne posiadają zdolność modyfikacji, gdy pojawiają się czynniki dysfunkcjonalne, uniemożliwiające utrzymanie systemu w równowadze. Słabości funkcjonalizmu w wyjaśnianiu zmian społecznych starał się zniwelować neofunkcjonalizm (N. Luhmann, J. Alexander).

• Teoria konfliktu: Najbardziej znanymi przedstawicielami teorii konfliktu są K. Marks, a współcześnie R. Dahrendorf.
  
  a) Marksizm wyjaśniał zmiany jako wywołane sprzecznościami między poziomem rozwoju sił wytwórczych a stosunkami społecznymi, hamującymi ich dalszy rozwój. Największą wagę z punktu widzenia zmian społecznych nadawał Marks konfliktom klasowym, które jego zdaniem prowadzą nie tylko do zmian w ramach formacji społeczno-ekonomicznych, ale także do zmian samych formacji. Zmiana formacji dla Marksa to zmiana zasadnicza, oznacza powstanie nowego typu społeczeństwa, nowych stosunków społecznych, ekonomicznych i politycznych, zmianę struktury społecznej, form politycznego panowania i klas panujących. Konflikty społeczne według Marksa wynikają ze sprzecznych interesów ekonomicznych i politycznych, są związane z kwestionowaniem status quo przez klasy społeczne niezadowolone ze swojego położenia. Najważniejszym czynnikiem rozwoju są dla Marksa konflikty, ponieważ dotyczą stosunków gospodarczych, politycznych i społecznych i w tych dziedzinach wywołują istotne zmiany.
  
  b) Współczesne teorie konfliktu: kwestionują funkcjonalną analizę mechanizmu zmian społecznych, zarzucając jej koncentrację na harmonii i zgodzie. W przeciwieństwie do funkcjonalizmu współczesne teorie konfliktu postrzegają w konflikcie mechanizm zmian społecznych. Jako źródła konfliktów wskazują walkę o władzę, nierówności w dostępie do pożądanych dóbr, walkę o interesy grupowe i indywidualne. Konflikt traktują jako permanentny, a zatem zmiany z nim związane także. (R. Dahrendorf).

• Cykliczne teorie zmiany odrzucają kierunkowy i postępowy charakter rozwoju. Traktują zmiany jako powtarzające się cykle, które najczęściej były analizowane na przykładzie rozwoju i upadku cywilizacji. Przykładami cyklicznej teorii zmian społecznych są poglądy O. Spenglera, P.A. Sorokina, V. Pareto.
  
  1) Oswald Spengler (1880-1936) wyróżniał fazę rozwoju i rozkwitu (czyli fazę kultury) oraz fazę upadku i destrukcji (czyli fazę cywilizacji) i twierdził, że każda cywilizacja jest skazana na upadek. Cykliczny charakter zmian charakteryzował jako przechodzenie każdej wyodrębnionej kultury przez fazę rozkwitu, której specyfiką jest dominacja elit intelektualnych, tworzenie wartości duchowych, a w oparciu o nie stosunków społecznych, ekonomicznych, instytucji politycznych. Początek fazy upadku wiąże Spengler z takimi wskaźnikami przejścia do cywilizacji, jak dominacja elit politycznych nad elitą intelektualną, rozpad na metropolię i prowincję, upadek wartości, rozpad bezinteresownych, spontanicznych i naturalnych więzi oraz zastąpienie ich więziami formalnymi i instrumentalnymi, zanik ideałów duchowych na rzecz konsumpcji, zastąpienie pełnej tożsamości człowieka jego tożsamością cząstkową związaną z podziałem pracy. W pracy Zmierzch Zachodu Spengler nakreślił dosyć szczegółowo wizję upadku cywilizacji Zachodniej jako perspektywy wynikającej z fazy, w jakiej się ta cywilizacja znalazła.
  
  2) Inaczej widział cykliczny charakter zmian Vilfredo Pareto (1948-1923). Zmiany cykliczne opisywał jako proces przechodzenia od równowagi, przez destabilizację, do stanu załamania równowagi i nowego stanu równowagi. Szczególną rolę w przebiegu zmian przypisywał elitom, szczególnie elitom politycznym, posiadającym władzę. Proces zmian opisywał jako krążenie, czyli wymianę elit dążących do różnych celów i posiadających różne umiejętności w zależności od cyklu, który stwarza zapotrzebowanie na odmienne umiejętności elit. Pareto wyróżniał cykl polityczno-militarny i cykl ekonomiczno-przemysłowy, analizując przebieg zmian w ramach tych cyklów.
  
  3) Cykliczną teorię zmian sformułował także Pitrim A. Sorokin (1889-1968). Mentalność kulturowa określa jego zdaniem każdy system społeczny, społeczeństwo, cywilizację, decyduje o widzeniu świata, wartościach, kryteriach prawdy. Przeciwstawne typy mentalności określił P. Sorokin jako ideacyjną i zmysłową. Historia jest wg niego procesem zmian od mentalności ideacyjnej, przez idealistyczną do zmysłowej, procesem uwarunkowanym cyklicznymi zmianami kulturowymi. Inne przyczyny zmian, takie jak dyfuzja lub podbój traktował Sorokin jako drugorzędne, wpływające jedynie na długość trwania faz cyklu.

Zmiana społeczna  Pod pojęciem zmiany społecznej rozumie się jakąkolwiek zmianę o społecznej doniosłości, tzn. mającą konsekwencje w sposobie społecznego życia, mentalności jednostek, układzie instytucji społecznych itp. Innowacje techniczne, jak wynalazek telefonu czy samochodu, zmiany w organizacji czy podjęte reformy prawne bądź polityczne są przykładami zmian o społecznej doniosłości, które rewolucjonizują życie społeczne. Zwykle wyróżnia się endogenne (tkwiące wewnątrz systemu społecznego) i egzogenne (zewnętrzne) czynniki zmiany społecznej.

Demokratyzacja  Proces zmierzający do przekształcenia dotychczasowej niedemokratycznej formy rządów w ustrój demokratyczny. W tym celu tworzone są nowe instytucje (np. parlament, organy demokracji terytorialnej) bądź instytucje istniejące dostosowuje się do pełnienia funkcji demokratycznych. (Patrz: Demokracja).

Industrializacja  Proces szybkiego rozwoju przemysłu mierzony szybkim wzrostem zatrudnienia w tym dziale gospodarki, stopą rocznego wzrostu sprzedaży produkcji przemysłowej i szybko rosnącym udziałem przemysłu w produkcie krajowym brutto. Industrializacja (rewolucja przemysłowa) wyznacza czasem zasadnicze kontury epoki historycznej, jak w Anglii drugiej połowy XVIII w. czy w Rosji lat 30-50 XX w. Symbolem industrializacji pozostają zwykle wielkie wytwórnie przemysłowe, a wraz z procesem industrializacji społeczeństwo wkracza w nową fazę rozwojową. Konsekwencją rozwoju przemysłu są przemiany społeczne, ekonomiczne i kulturowe. Industrializacja jest procesem skończonym w czasie; po okresie wzrostu znaczenia przemysłu w gospodarce i procesach społecznych następuje jego spadek. Współcześnie gospodarki rozwinięte znajdują się w epoce postprzemysłowej.

Modernizacja  

• W znaczeniu technicznym, pojęcie modernizacji oznacza procesy usprawnień dokonywanych w wyposażeniu produkcyjnym, technologiach bądź w działaniu organizacji.

• W znaczeniu procesu społecznego, modernizacja oznacza przemianę różnorodnych aspektów życia społecznego w związku z przejściem porządku społecznego z fazy tradycjonalnej, w której mentalność jednostek i urządzenia społeczne oparte były na autorytecie tradycji, w fazę nowoczesną bądź racjonalną. W tej drugiej fazie mentalność jednostek i urządzenia społeczne podporządkowane są racjonalnej metodzie osiągania celów, a skuteczność działań jednostek i instytucji staje się podstawową wartością. Przejawami modernizacji są procesy znajdujące zastosowanie w różnych dziedzinach społecznego życia, jak industrializacja, racjonalizacja, sekularyzacja, demokratyzacja, emancypacja, pluralizacja stylu życia, masowa konsumpcja, urbanizacja, edukacja, wzrost mobilności społecznej (ruchliwość społeczna). Modernizacja w społeczeństwach zachodnich miała charakter endogenny, natomiast do wszystkich społeczeństw pozostałych jest przenoszona jako zastosowanie zachodniego wzorca rozwojowego (europeizacja, amerykanizacja).

Czytaj więcej

Racjonalizacja  Pojęcie racjonalizacji używane jest w dwóch niezgodnych ze sobą znaczeniach. W pierwszym znaczeniu racjonalizacja to podporządkowanie urządzeń technicznych, metod pracy i organizacji regułom działań racjonalnych w sensie opisanym powyżej. W odmiennym sensie pojęcie racjonalizacji używane jest przez psychologów na oznaczenie jednego z mechanizmów obronnych osobowości, który polega na uzasadnieniu motywami racjonalnymi działania wywołanego przez czynniki emocjonalne. Działania podjęte pod wpływem impulsu (złości, zawiści, strachu, niepowodzenia itp.) próbuje się po fakcie tłumaczyć czynnikami racjonalnymi. Np. w stanie złości uzasadniamy, sami przed sobą, bicie dzieci ich krnąbrnym zachowaniem

Sekularyzacja  Inaczej zeświecczenie. Początkowo termin ten był stosowany na określenie sytuacji zakonnika po zwolnieniu z zakonu. Później zaczęto pod tym pojęciem rozumieć wywłaszczenie własności kościelnej z przeznaczeniem jej na cele świeckie, usuwanie wpływów Kościoła z różnych dziedzin życia społecznego, a także tendencji uwalniania się spod presji autorytetów religijnych. Np. szkolnictwo w Polsce było wyłącznie kościelne (pod kontrolą organizacji wyznaniowych) do roku 1773, kiedy zostało prawnie przejęte przez państwo (zsekularyzowane). Finalnym efektem procesu sekularyzacji jest prawne rozdzielenie Kościoła od państwa i instytucji publicznych. Jednakże proces sekularyzacji posiada, jak każdy złożony proces społeczny, dwie strony. Z jednej strony jednostki i społeczeństwa są w coraz większym stopniu wyzwolone spod presji autorytetów religijnych, z drugiej zaś religijne treści stają się składnikiem ogólnej kultury. Np. Biblia nie musi już być podstawą wychowania chrześcijańskiego, nie można jej jednak lekceważyć jako przekazu kulturowego. Etyka protestantów początkowo rozpalała ich wiarę, później jednak posłużyła im jako podstawa całkiem świeckiej etyki handlowej; to również przejaw procesu sekularyzacji. Pojęcia sekularyzacja używa się zamiennie z pojęciem laicyzacja bądź czasem dechrystianizacja czy desakralizacja.

Urbanizacja  Rozwój miast, wzrost ich liczby, powiększanie się odsetka ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności. Konsekwencją urbanizacji jest zespół przemian społecznych, ekonomicznych, kulturowych i przestrzennych. Urbanizacji towarzyszy zwykle upowszechnianie się tzw. miejskiego stylu życia, który promieniuje na obszary wiejskie. Współcześnie mamy do czynienia z odchodzeniem od procesu urbanizacji, w niektórych przynajmniej aspektach życia społecznego, w stronę ruralizacji bądź rustykalizacji.

Ruch społeczny  Rodzaj zachowań zbiorowych, które mają charakter zorganizowany, a nie przypadkowy i spontaniczny jak np. paniczne zachowania tłumu w dyskotece z powodu pożaru czy zbiorowe poruszenie i oburzenie tłumu forsującego upadający bank. Geneza ruchów społecznych charakteryzuje się dużym stopniem spontaniczności, ale ruchy wykazują zawsze jakiś stopień organizacji. Ruchy społeczne można podzielić według dominujących celów na rewolucyjne, reformatorskie i ekspresywne. W oparciu o kryterium specyfiki form działania wymienia się ruchy zorientowane na władzę, partycypację i wartości. Poza tym stosuje się w socjologii podział na "stare ruchy społeczne" (ruchy tradycyjne) i "nowe ruchy społeczne". Stare ruchy wg Touraine'a były zorientowane głównie na sprawy położenia ekonomicznego i socjalnego oraz na sprawy polityczne, nowe ruchy są zorientowane na sprawy społeczno-kulturowe, jak pokój, ochrona środowiska, prawa jednostki, inicjatywy obywatelskie w skali lokalnej lub państwowej. Pierwsze koncentrowały się na urzeczywistnieniu interesu grupy, którą mobilizowały do działania, drugie w znacznie większym stopniu są zorientowane na realizację celów ogólnych. Poza tym jako cechy współczesnych ruchów społecznych wymienia się także wysoki stopień spontaniczności działań, niski stopień hierarchizacji i zróżnicowania ról, demokratyczny charakter ruchów. Protest i negacja status quo to forma działania tych ruchów.



Jeszcze inny podział zaproponował Alain Touraine, dzieląc ruchy społeczne na: 1. ruchy wywołane konfliktem dotyczącym kontroli wzorów kulturowych; 2. ruchy historyczne kontrolujące przejście z jednego typu społeczeństwa do innego; 3. ruchy kulturowe dążące do zmian wartości kulturowych. Biorąc pod uwagę kryterium zakresu zmiany, o jaką ruch walczy, można wyróżnić ruchy rewolucyjne i reformatorskie.

Od pewnego czasu ruchy społeczne zaczęły zajmować się także problemami tolerancji, aborcji, chorób, eutanazji, wychowania, przemocy w rodzinie, mediami. Niezależnie od tego, czy osiągają sygnalizowane w swoich działaniach cele, mają wpływ na zmiany społeczne, ponieważ sam fakt kwestionowania status quo, konfrontacja wartości, idei, przyczyniają się do zmian w świadomości społecznej, w poziomie legitymizacji istniejącego porządku społecznego, mimo porażki ruchy społeczne wprowadzają często dezorganizację ładu społecznego. Ruchy społeczne należy odróżniać od partii politycznych.

Dotychczasowa historia ruchów społecznych wskazuje, że ruchy społeczne podejmowały różne zadania, dążyły do realizacji różnych celów z powodu niezadowolenia ze status quo. Określony poziom niezadowolenia i frustracji mobilizuje jednostki i uczestników ruchu społecznego do aktywności. Skuteczność działania ruchu zależy od strategii, organizacji i siły oddziaływania ruchu. Ruchy społeczne dowodzą determinacji do działań zbiorowych, a także tego, że ich członkowie mają koncepcję alternatywnych rozwiązań, które prowadzą do zmian społecznych. Najdalej idące zmiany są na ogół związane z ruchami rewolucyjnymi.




1. Touraine, Wprowadzenie do analizy ruchów społecznych, [w:] Władza i społeczeństwo. Antologia tekstów z zakresu socjologii polityki, wybór i opracowanie J. Szczupaczyński, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 1995; a także C. Offe, Nowe ruchy społeczne: przekraczanie granic polityki instytucjonalnej, [w:] Władza i społeczeństwo..., dz. cyt.

Modele ładu społecznego

Desygnat  Fizyczny odpowiednik, realna reprezentacja pojęcia (nazwy); jakikolwiek fizyczny obiekt, który jest objęty określonym pojęciem (nazwą), np. desygnatem pojęcia "krokodyl" będzie fizyczny krokodyl. Zbiór wszystkich desygnatów stanowi denotację pojęcia, np. zbiór wszystkich krokodyli to denotacja pojęcia "krokodyl".

Problemy pojawiają się w wypadku pojęć, dla których z najwyższą trudnością przychodzi znaleźć odpowiedniki w postaci desygnatów i zakreślić ich denotację, jak "chimera", "miłosierdzie", "nieskończoność", "obowiązywanie ustawy".

Typ idealny  Konstrukcja umysłu, służąca do rozumiejącego opisu rzeczywistości empirycznej poprzez celowe wyeksponowanie niektórych jej części składowych (Max Weber). Jako narzędzie badawcze, typ idealny pozwala zarówno na rozumowe uporządkowanie danej rzeczywistości, jak i na stwierdzenie, jak dalece konkretna jej postać jest oddalona od typu idealnego. Weber zaprezentował kilka takich typów idealnych: kapitalizmu, biurokracji, Kościoła Katolickiego i racjonalnego działania gospodarczego. Ten ostatni przedstawił na przykładzie sekt protestanckich w początkach kapitalizmu jako zespół postaw oznaczających dążenie do nieustannego powiększania kapitału posiadającego pozytywną sankcję moralną, redukcję wydatków pieniężnych do minimum, narzucenie ascetycznego trybu życia oraz kształtowanie zachowań warunkujących zaufanie w kontaktach gospodarczych, takich jak: pracowitość, rzetelność, dotrzymywanie zobowiązań, uczciwość w transakcjach handlowych.

Ład społeczny  Inaczej porządek, tzn. stan funkcjonowania i przebiegu działań jednostek, który gwarantuje trwałość systemu społecznego. Działania jednostek i motywacje, którymi się kierują stanowią fundament ładu społecznego. Są możliwe trzy modelowe rodzaje działań i wynikające z nich trzy typy idealne ładu społecznego (Ossowski):

• Działania odwołujące się do tradycji i rutyny - ład tradycjonalny (tradycyjna społeczność chłopska, parafia, dawne księstwa feudalne, społeczność plemienna itp.);

• Działania celowo-racjonalne, mające na względzie skuteczność i odwołujące się do interesu własnego - ład policentryczny (dawne Ateny, miasta hanzeatyckie, samoorganizująca się społeczność terytorialna, samorzutne dobrowolne zrzeszenia, działania podmiotów w przestrzeni społecznej: na rynku, arenie politycznej, scenie kulturowej);

• Działania motywowane posłuszeństwem wobec władzy zwierzchniej - ład monocentryczny (dawna Sparta, starożytny Egipt, armia, biurokracja, instytucje totalne, społeczeństwa totalne).

Autorytaryzm  Pojęcie autorytaryzmu można rozpatrywać z trzech perspektyw: formy sprawowania władzy politycznej, filozofii politycznej oraz psychologii. Z punktu widzenia socjologii najbardziej intrygująca jest pierwsza perspektywa.
1. Perspektywa polityczna: W jej świetle autorytaryzm należy rozumieć jako formę sprawowania rządów jednostki lub grupy skupiającej w swoim ręku pełnię władzy opartej na przymusie i posłuszeństwie. Autorytarne systemy polityczne, jako antydemokratyczne, antypluralistyczne, a przy tym konserwatywne, legalistyczne i charakteryzujące się sztywnym systemem kontroli społecznej, wykorzystujące do sprawowania rządów rozbudowaną, scentralizowaną, hierarchiczną biurokrację, są formą pośrednią, przejściową między demokracją a totalitaryzmem. Od totalitaryzmu rządy autorytarne różnią się przede wszystkim brakiem panującej ideologii, większym zakresem swobód obywatelskich, większym zakresem pluralizmu społecznego, brakiem mobilizowania politycznego mas społecznych. Przykładami rządów autorytarnych mogą być: włoski faszyzm, państwo partyjne, państwo policyjne, korporacjonizm (patrz korporacja) itp.

Demokracja  Władza ludu, społeczeństwa; ustrój polityczny, w którym władza należy do ludu; (d. antyczna) obejmująca wolnych obywateli miast-państw starożytnej. Grecji [od demos - gr. obywatele, mieszkańcy, lud; demokratia - gr. ludowładztwo].
W związku z długą już historią zjawiska demokracji, jej ewolucją i złożonością materii, którą obejmuje, precyzyjne zdefiniowanie pojęcia demokracji nastręcza wielu trudności. Niemniej jednak pewne elementy zjawiska społecznego, jakim jest demokracja uznaje się za konstytutywne. Powołując się na encyklopedyczne opracowanie hasła "demokracja" R. Ludwikowskiego, należy uwzględnić w kanonie doktryny demokratycznej takie elementy podstawowe, jak:

• koncepcja ludu jako podmiotu suwerenności i pluralizmu politycznego;

• koncepcja państwa prawa zakładająca hierarchię aktów prawnych, hierarchię struktury aparatu państwowego, podporządkowanie działania organów państwa zasadom prawa, gwarancję zasad demokratycznego rządu poprzez podział władzy na wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą, podporządkowany kontroli prawa;

• koncepcja rządów większości (ludu) i poszanowania praw mniejszości i jednostek, rozumiana jako rządy w interesie (dla) ludu, gdzie państwo jest podporządkowane interesom społecznym (idea społeczeństwa obywatelskiego) oraz jako rządy sprawowane przez większość (lud) na zasadach reprezentacyjnego udziału w rządach opartego na idei demokracji przedstawicielskiej (funkcjonujące w demokracji systemy reprezentacyjne: prezydencki, parlamentarny, prezydencko-parlamentarny).


Kultura polityczna  Przez kulturę polityczną należy rozumieć ogół postaw, wartości i wzorów zachowania, dotyczących wzajemnych stosunków władzy i obywateli. Przy definiowaniu kultury politycznej uwzględnia się najczęściej cztery elementy:

1. poznawczy: wiedzę z zakresu polityki, znajomość faktów, zjawisk i procesów politycznych;

2. oceniający: umiejętność oceny zjawisk politycznych i dokonywania sądów wartościujących dotyczących sprawowania władzy politycznej;

3. normatywny: uznanie wartości, norm i wzorów zachowań politycznych przyjętych w społeczeństwie, określających, jak można i jak należy postępować w życiu politycznym;

4. emocjonalny: zaangażowanie emocjonalne wyrażające się najdobitniej w miłości ojczyzny.

Legitymizacja władzy  Legitymizacja władzy jest rozumiana jako uprawomocnienie, uprawnienie do sprawowania władzy. Różne mogą być źródła tego uprawnienia. Klasycznym ujęciem tego problemu jest koncepcja trzech typów idealnych panowania według Maxa Webera, trzech modelowych sposobów sprawowania rządów i trzech źródeł władzy (określenie "idealny" należy tu rozumieć nie w sensie wartościującym, doskonałości, ale jako ideę, konstrukt teoretyczny, który może, ale nie musi mieć wiele wspólnego z rzeczywistością). W nieco innym znaczeniu legitymizacja, to taka sytuacja społeczna, w której osoby podległe władzy przekonane są o prawie do sprawowania władzy przez osoby czy organizacje, którym podlegają. Wracając do typów idealnych sprawowania władzy i jej uprawomocnienia, należy wymienić:

• panowanie tradycjonalne, gdzie tytuł, uprawnienie do sprawowania władzy jest przypisane przez przyjętą i uświęconą tradycję, wskazującą konkretną osobę lub osoby określonego pochodzenia. Przykładem może być władza monarchy w społeczeństwie feudalnym lub władza ojca w patriarchalnej rodzinie.

• panowanie charyzmatyczne to drugi rodzaj legitymizacji, występuje w sytuacji rządów opartych na charyzmie, gdzie uprawnienie do sprawowania władzy przypisuje się konkretnej osobie ze względu na szczególne cechy jej osobowości. Tego typu legitymizację władzy można spotkać w różnego rodzaju ruchach społecznych, ideologicznych, sektach religijnych.

• panowanie legalne, czyli trzecie źródło uprawnienia do sprawowania władzy, leży w rządach opartych na ustanowionych i obowiązujących w społeczeństwie uregulowaniach prawnych. Przykładem może być władza osób i ciał reprezentacyjnych w ustrojach demokratycznych.

Plutokracja  

1. System rządów oparty na kryterium majątkowym, rządy, panowanie, władza ludzi bogatych, finansistów - gr. ploutokratia 'władza bogaczy'; ploutos 'bogactwo'.

2. Określenie warstwy ludzi bogatych posiadających istotny wpływ na sprawowanie rządów w państwie.

Polityka  Termin ten stosowany jest w kilku znaczeniach. W podręczniku Socjologia Ogólna, Wybrane problemy, pod redakcją J. Polakowskiej-Kujawy, jest on stosowany w znaczeniu praktycznej realizacji władzy politycznej, głównie poprzez zinstytucjonalizowaną formę, jaką jest państwo. W Encyklopedii Socjologii, E. Wnuk-Lipiński przywołuje m.in. definicję Maxa Webera, który określał politykę, jako dążenie do udziału we władzy lub do wywierania wpływu na podział władzy czy to między państwami, czy też w obrębie państwa między grupami ludzi, jakie ono obejmuje. Rozwinięcie tej definicji możemy znaleźć w Słowniku Socjologicznym autorstwa K. Olechnickiego i P. Załęckiego, gdzie w jednym ze znaczeń polityka jest rozumiana jako świadoma działalność określonej grupy społecznej lub zbiorowości (w szczególności partii politycznej) bezpośrednio kształtowana przez przyświecające tej zbiorowości cele grupowe, związane np. z walką o zdobycie i utrzymanie władzy państwowej.


Władza  Pojęcie władzy możemy zdefiniować za Maxem Weberem, jako szansę przeprowadzenia swej woli we wspólnotowym działaniu przez jednostki lub wielu ludzi, także wbrew oporowi innych jego uczestników.
Instytucje ekonomiczne
Rynek  Ogół warunków ekonomicznych, w których dochodzi do zawierania transakcji wymiennych między sprzedawcami a nabywcami. Przedmiotem transakcji kupna sprzedaży są towary (r. dóbr), usługi (r. usług), waluty i papiery wartościowe (r. pieniężny). Ogół warunków umożliwiających funkcjonowanie rynku nie musi być spełniony. Gospodarka może się rozwijać w formach nierynkowych, pozbawia się jednak wówczas użytecznych sygnałów komunikujących wielkości podaży i popytu w gospodarce. Podstawową funkcją rynku jest dostosowanie rozmiarów oferty (towarów, usług, pieniądza, kapitału) do zapotrzebowania zgłaszanego przez odbiorców. W gospodarce, w której istnieje prawnie zabezpieczona instytucja rynku, funkcja jest wypełniana efektywnie i tanio.

Historycznie pierwotną formą rynku był plac, gdzie spotykali się kupujący i sprzedający w celu dokonywania transakcji. W późniejszym okresie rozwój rynku był determinowany rozmiarami transakcji i prowadził do powstawania giełd towarowych i papierów wartościowych, gdzie kontakt osobisty kontrahentów zastąpiony został przez pośredników. Innym wymiarem rozwoju rynku jest zastosowanie zaawansowanych technik, dzięki którym transakcje zawierane są momentalnie i przy użyciu zapisu elektronicznego. Jednakże przechodzenie rynku do kolejnych faz nie eliminuje całkowicie faz poprzedzających - nadal jeszcze handluje się "na placu". Jest to jeden z bardziej interesujących przejawów rozwoju tej instytucji. Jednakże cechą ewolucji rynku jest bez wątpienia poszerzanie się sfery kontaktów bezosobowych.

Geograficznie rynek osiąga obecnie wszelkie możliwe rozmiary: lokalny, regionalny, narodowy, międzynarodowy i światowy. Można zaobserwować kolejne fazy zwiększania zasięgu rynku, uwarunkowane historycznie, jednakże bez eliminacji (przynajmniej zupełnej) faz poprzedzających. Istnienie rynku światowego nie oznacza wyeliminowania rynku lokalnego.

Rynek może być w pełni wolny przy zagwarantowaniu pełnej swobody wymiany: określenie, co, ile i w jakiej cenie się sprzedaje, jest przedmiotem swobodnej umowy stron. Rynek może być również w różnym stopniu reglamentowany poprzez nałożenie kontroli władz w pewnym zakresie, np. poprzez system cen minimum bądź maksimum na jakieś dobra. Zwykle nasilenie reglamentacji na rynku powoduje rozrost rynku "szarego" bądź "czarnego", gdzie wymiana omija odgórną kontrolę.

Specyficznym rynkiem jest rynek pracy jako usługi. Specyfika bierze się stąd, że przedmiotem wymiany są cechy i właściwości ludzkie. Umiejętność pracy w zawodzie, kwalifikacje, wiedza, indywidualne predyspozycje, szczególne talenty są przedmiotem obrotu. Ze względu na uwikłanie w problemy ludzkie, a tym samym społeczne, rynek pracy jest zwykle ze szczególną wrażliwością traktowany przez rządy.

  Habitus  w znaczeniu trwałej dyspozycji jednostki termin ten pojawił się po raz pierwszy w Etyce Nikomachejskiej Arystotelesa, a później w pismach Tomasza z Akwinu. Pierre Bourdieu dostosował ten termin, najczęściej interpretowany jako kapitał kulturowy, do potrzeb współczesnej socjologii. Oznacza on wykształcony w procesie socjalizacji i dziedziczenia kulturowego, system dyspozycji, postaw, nawyków, schematów myślowych, tendencji do działania i reakcji emocjonalnych jednostki. Bourdieu podkreśla, że jakkolwiek wszystko to są cechy indywidualne, to jednak nie są one produktem indywidualnym, lecz pochodzą z środowiska zewnętrznego (kultura i środowisko społeczne). Ponadto habitus jest zróżnicowany głównie w oparciu o przedziały klasowe (habitus klasowy). Habitus to społecznie (klasowo) ustanowiona natura. Jest to, w ogólności, koncepcja oddziaływania struktury społecznej na jednostkę. Kształtowanie habitusu odbywa się przez wpajanie kolejnym generacjom określonych predyspozycji. Potomkowie rodzin należących do klas wyższych czy wolnych zawodów są wyposażeni w kapitał kulturowy polegający na ufności we własne siły, w możliwość osiągnięcia sukcesu. Tego rodzaju predyspozycji nie kształtuje się w rodzinach członków klas niższych, których kapitał kulturowy skłania raczej do przyjęcia postawy fatalistycznej. Aby wymusić zmianę dyspozycji (habitusu), niezbędna jest przemoc symboliczna w edukacji.

Autarkia  

1. Cecha gospodarki opartej na samowystarczalności w zakresie produkcji, konsumpcji i wymiany ze światem. W czasach przedkapitalistycznych właściwie każda gospodarka była w mniejszym bądź większym stopniu autarkiczna. Obecnie autarkia nie występuje w sposób naturalny, lecz jest rezultatem świadomej polityki gospodarczej rządu bądź izolacji narzuconej przez inne kraje świata.

2. Cel polityki gospodarczej prowadzonej przez państwo zmierzające do zaspokojenia wszelkich potrzeb gospodarki w ramach własnego rynku i możliwości wytwórczych. Tendencje autarkiczne występowały często w okresach kryzysów ekonomicznych bądź wojny. Autarkia miała również miejsce jako w miarę trwała tendencja w niektórych okresach gospodarki komunistycznej.

Realny socjalizm  Pojęcie wprowadzone przez propagandę radziecką w latach 70. na określenie ówczesnego ustroju komunistycznego, jako porządku ukształtowanego w historycznych i politycznych realiach, którego odnoszenie do idei socjalistycznej jest nieuprawnione. Doktryna realnego socjalizmu zdefiniowana została przeciw rewizjonistom i dysydentom podważającym ten porządek jako pozbawiony podstaw prawomocności.

Biurokracja  Organizacja formalna oparta na zasadzie hierarchii. Historycznie kształtowała się i rozwijała w okresach szczególnych potrzeb państwa: powstawanie stałych armii, ciągłe wojny, ściąganie podatków, reformy, budowa piramid, dopiero jednak w nowoczesnym społeczeństwie stała się organizacją trwałą i racjonalną. Podstawowe cechy biurokracji zaprezentował Max Weber, tworząc typ idealny biurokracji:

• zasada hierarchii;

• zasada bezosobowości;

• skodyfikowane reguły postępowania (przepisy) z określeniem "drogi służbowej";

• archiwizacja dokumentów; "pamięć" biurokracji;

• zasada profesjonalizmu (specjalizacja i podział pracy);

• zasada pracy najemnej; urzędnicy nie są właścicielami środków administrowania.

Weber potraktował biurokrację jako w pełni funkcjonalną i racjonalną organizację, dla której nie ma alternatywy we współczesnym świecie społecznym. W późniejszym okresie badacze problemu zdefiniowali sporo dysfunkcji i nieracjonalności w biurokracjach rzeczywistych. Wśród znalazły się:

• "wyuczona nieudolność": rytualizm i wirtuozeria biurokratyczna przeciw innowacjom, elastyczności i twórczym rozwiązaniom;

• biurokratyczne procedury ponad celami organizacji; dominacja środków nad celem i powołaniem organizacji;

• zderzenie zasad bezosobowych z osobistymi przypadkami; napięcia między potrzebami społecznymi, którym biurokracja ma służyć a samą biurokracją;

• grupy nieformalne wewnątrz biurokracji i ich działania podważające cele biurokracji;

• rozrost biurokracji ponad potrzeby społeczne (biurokracja jako pasożytnicza narośl).

Pomimo odkrycia licznych dysfunkcji, przekonanie Wezera o braku alternatywy dla nowoczesnej biurokracji pozostaje w mocy.

Etatyzm  Typ władzy państwowej i jej organizacji, w którym najważniejsze funkcje należą do centralnej administracji, życie gospodarcze jest regulowane za pomocą środków administracyjnych, a działalność gospodarcza prowadzona przez przedsiębiorstwa państwowe.

Jako przykład etatystycznego "modelu" organizacji państwa podaje się najczęściej Francję, w której silna jest tradycja scentralizowanego, głęboko sięgającego w życie gospodarcze i społeczne, państwa. Cechą charakterystyczną etatyzmu jest rozbudowana biurokracja państwowa, zwłaszcza na szczeblu centralnym. Państwo jest właścicielem bądź zarządzającym ważnymi podmiotami gospodarczymi, zwłaszcza tworzącymi infrastrukturę gospodarki, jak transport, energetyka, telekomunikacja. W systemie etatystycznym społeczeństwo jest mało zorganizowane. Państwo wobec słabości np. związków zawodowych reprezentuje często interesy pracownicze wobec przedsiębiorców. Etatyzm francuski wyróżnia się stosunkowo wysoką sprawnością, ale jednocześnie, w opinii francuskich socjologów, jest strukturą hamującą innowacyjność, zwłaszcza w sferze gospodarczej.

Samorząd gospodarczy  Forma stowarzyszania się przedsiębiorców w celu reprezentacji swoich interesów, działania na rzecz rozwoju gospodarczego i przestrzegania pewnych zasad, w tym tworzenia i propagowania etosu przedsiębiorczości. Samorząd gospodarczy jest instytucjonalną formą wzajemnego współdziałania między organami władzy państwowej i samorządowej (lokalnej) a przedsiębiorcami.

Samorząd gospodarczy posiada w Polsce długą tradycję. Jego pierwszymi formami organizacyjnymi były stowarzyszenia rzemieślnicze i kupieckie. W przeszłości samorząd gospodarczy przyjmował formę izb obejmujących producentów i usługodawców. W ramach szerzej rozumianego samorządu gospodarczego funkcjonuje także samorząd spółdzielczy.

Z czasem przynależność do organów samorządu (Izb Przemysłowo-Handlowych) stała się obligatoryjna. Tworzenie struktur obligatoryjnych współwystępuje z rozwojem ruchu stowarzyszeniowego inicjowanego przez przedsiębiorców lub partie polityczne. Organizacje samorządu gospodarczego mają prawo inicjatyw legislacyjnych, a ich przedstawiciele wchodzą w skład różnego rodzaju instytucji opiniodawczych i dialogu społecznego.

Jedną z form samorządu są także organizacje pracodawców, których głównym zadaniem jest reprezentacja jednej ze stron w przetargach zbiorowych i porozumieniach z przedstawicielami strony pracowniczej.

Organizacje w społeczeństwie 

  Organizacja  Rodzaj grupy powołanej specjalnie w celu realizacji określonego przedsięwzięcia. Posiada zazwyczaj strukturę formalną, za pomocą której dąży do osiągnięcia założonego celu.

Korporacja  Organizacja formalna, posiadająca osobowość prawną, obowiązki i uprawnienia odrębne od obowiązków i uprawnień swoich właścicieli i kadry zarządzającej (menedżerów); inaczej mówiąc, jest to zrzeszenie osób lub przedsiębiorstw powołane do realizacji wspólnych celów, wyposażone w osobowość prawną i wszystkie związane z tym prawa i obowiązki.

Organizacja formalna  Duża grupa wtórna utworzona dla osiągnięcia określonego celu lub zbioru celów.

• w sensie rzeczowym: zbiór elementów uporządkowanych według jakiejś zasady i powiązanych w jedną całość. W tym znaczeniu pojęcie organizacji stanowi synonim pojęcia "systemu";

• w sensie czynnościowym: czynność organizowania, czyli świadomego i celowego porządkowania zbioru działań, działających podmiotów oraz zasobów i instrumentów działania;

• w sensie instytucjonalnym: system społeczno-techniczny utworzony dla realizowania określonej misji, celów i wartości, posiadający wewnętrzną strukturę łączącą w funkcjonalną całość poszczególne elementy i części wchodzące w jego skład.

Organizacja - kultura; Kultura organizacji  Utrwalony organizacyjną tradycją, przekazywany z pokolenia na pokolenie, niepisany kodeks wartości, wzorców zachowań organizacyjnych, symboli, postaw i orientacji członków organizacji.



---