Adolescencja - znaczy wzrastanie ku dorosłości, to okres przemian w życiu człowieka, który z dzieciństwa prowadzi ku dorosłości.

Miejsce i rola adolescencji w przebiegu ludzkiego życia.

Okres adolescencji jest czasem intensywnych przemian, którym podlega większość procesów rozwoju (biologicznych, psychologicznych i społecznych), są one ze sobą wzajemnie powiązane.

W adolescencji, ujmowanej z perspektywy fizjologicznej, nacisk położony jest na zmiany w budowie i czynnościach ciała powstałych pod wpływem mechanizmów neuroendokrynnych (procesy nerwowe i hormonalne).

Najwięcej badań poświęcono psychologicznym zmianom w adolescencji, dotyczą one procesów emocjonalnych, poznawczych i rozumienia norm moralnych. Centralne miejsce w psychologii adolescencji zajmuje poszukiwanie przez dorastających własnej tożsamości.

R. Oerter ujmuje adolescencje w dwóch punktach widzenia:

1. pozycja między dzieciństwem a dorosłością (pozycja marginalna);

2. dążenie do ukształtowania stabilnej struktury osobowości oraz mocnej osobowości.

według Lewina wynikają cztery rodzaje konsekwencji:

1. nieśmiałość, wrażliwość i agresywność;

2. konflikty między wartościami, ideologiami i stylami życia;

3. wynikające z tego afektywne napięcia;

4. skłonności do ekstremizmu, radykalizmu, rygoryzmu w myśleniu i działaniu oraz nagła zmiana statusu.

Poszukiwanie własnej tożsamości jest doświadczeniem wypełniającym przestrzeń między bezpieczeństwem dzieciństwa a autonomią człowieka dorosłego. Przestrzeń tą Erikson nazywa moratorium psychologicznym.

Wymienione procesy psychologiczne przebiegają w interakcji ze społecznym otoczeniem w jakim dorasta młodzież.

Z perspektywy socjologicznej adolescencja jest elementem kultury, a badaczy tego okresu życia interesują głównie procesy społecznego dojrzewania, tworzenie programów życiowych, twórcze przeżywanie relacji między obrazem świata a strukturą JA.

Bliskie ujmowanie dojrzewania społecznego, z punktu widzenia wchodzenia w role osób dorosłych, jest przejście do adolescencji antropologów kulturowych dokonujących porównań znaczenia tego okresu życia w różnych kulturach. W społeczeństwach nazywanych prymitywnymi, przechodzenie z dzieciństwa w dorosłość następuje bezpośrednio po pojawieniu się pierwszych fizjologicznych objawów dojrzewania płciowego i jest zazwyczaj połączone z tradycją inicjacji, polegającą na przekazywaniu wkraczającym w dorosłość tajemnic życia. W społeczeństwach cywilizowanych takie ściśle określone rytuały nie występują, a niektórym zdarzeniom, takim jak np. matura czy bierzmowanie przypisuje się symboliczną dojrzałość. Pojęcia dojrzałości i dorosłości nie są tożsame. W psychologii odnosimy dorosłość do wieku życia, a dojrzałość do osobowości.

W adolescencji człowiek uzyskuje dwie zdolności istotne dla jego dalszego rozwoju:

1. zdolność do dawania nowego życia

2. zdolność do samodzielnego kształtowania własnego życia.

Rozwój każdej z tych zdolności przypada na różny wiek i rozdziela okres adolescencji na dwie fazy, jest to około 16 r. ż.:

1. faza pierwsza wczesna adolescencja (dorastanie)

2. faza druga późna adolescencja (wiek młodzieńczy).

Rozwój obejmuje najpierw gotowość organizmu do reprodukcji gatunku (wczesna adolescencja), a dopiero później nabywanie kompetencji osobistych i społecznych (późna adolescencja).

Problemy oraz związane z nimi trudności są odmienne w każdej w każdej z faz adolescencji, a na ich przełomie (~ 16 r. ż.) występuje tzw. kryzys tożsamości. Jest on definiowany jako okres w rozwoju tożsamości podczas którego młody człowiek musi dokonywać wyborów między ważnymi dla niego alternatywami. Wg Eriksona sposób rozwiązywania problemów i kryzysu determinuje w znacznym stopniu dalszy psychiczny rozwój młodego człowieka.

Młodzieńczy kryzys tożsamości nie zawsze ma miejsce, a przechodzenie jednej fazy w drugą przebiega bardzo płynnie. Dla jednych okresem burzliwym i trudnym jest wczesna adolescencja, inni przechodzą ten etap życia bez wstrząsów. Dla niektórych problem niesie ze sobą dopiero późna adolescencja.

Wczesna adolescencja (wiek dorastania).

Fizjologiczne przemiany organizmu.

Obserwowalne ich fizjologiczne zmiany organizmu zaczynają się od tzw. skoku pokwitaniowego, czyli szybkiego wzrostu ciała, który u chłopców występuje między 12 a 15 r. ż. i powoduje przyrost wysokości ciała około 20 cm i 20 kg wagi ciała. U dziewcząt skok ten rozpoczyna się około 2 lat wcześniej niż u chłopców, trwa krócej i jest mniej nasilony. Niektórzy chłopcy rosną do około 29 r. ż., a dziewczęta do 21 r. ż. Na ogół wzrost u jednych i u drugich ustala się kilka lat wcześniej.

Wkrótce po zakończeniu skoku pokwitaniowego organizm uzyskuje dojrzałość płciową:

- u dziewcząt zapowiada ją menstruacja;

- u chłopców obecność spermy w moczu może być pierwszym objawem dojrzałości

seksualnej, a jest nim niewątpliwie wystąpienie wytrysku nasienia, który często

pojawia się podczas snu tzw. zmazy nocne.

Dostrzegane przez dorastających zmiany w wyglądzie i czynnościach ciała wpływają na ich obraz własnej osoby oraz na związane z nim emocje. Zmieniający się obraz samego siebie dotyczy cech fizycznych (JA - cielesne), zderza się z wyidealizowanymi normami dotyczącymi wyglądu i sprawności (JA - idealne). Porównanie siebie z lansowanymi przez media wzorami, zazwyczaj wypada negatywnie, szczególnie gdy chodzi o sylwetkę. Dorastający, którzy postrzegają siebie jako fizycznie odmiennych od stereotypu kulturowego mają obniżoną samoocenę.

W wyniku badań, stwierdzono, że zmiany wyglądu ciała są oceniane jako ważniejsze przez dziewczęta niż przez chłopców. Dziewczęta są bardziej skłonne łączyć wygląd z właściwościami psychicznymi. Ich poczucie własnej wartości jest bardziej związane z relacjami interpersonalnymi, z własną atrakcyjnością i popularnością, niż ze sprawnością czy osiągnięciami. Z odwrotną sytuacją mamy do czynienia u chłopców.

Konsekwencje emocjonalne i społeczne zmian fizycznych w adolescencji zależą od tego czy dziewczyna, czy chłopiec należą do wcześnie czy późno dojrzewających. U jednych i u drugich rozpiętość wieku w jakim rozpoczyna się dojrzewanie wynosi około 5 lat. U wcześnie dojrzewających dziewcząt zaobserwowano wystąpienie większej liczby osobistych problemów np. zakłopotanie wzrostem sylwetki, czy menstruacją. Wcześniej podejmują aktywność seksualną, mają więcej konfliktów z rodzicami.

Wpływ wczesnego lub późnego dojrzewania na zachowanie są wyraźniejsze i bardziej jednoznaczne u chłopców niż u dziewcząt. Wcześnie dojrzewający chłopcy są bardziej pewni siebie, swobodni i aktywni, są oceniani jako bardziej atrakcyjni.

Zmiany w zakresie emocji, jakie występują w fazie dorastania, nie są związane jedynie ze zmieniającym się obrazem własnej osoby. Procesy neurohormonalne przekształcające organizm przyczyniają się do występowania zwiększonego pobudzenia emocjonalnego oraz do chwiejności emocji. U wielu dorastających nasila się lękliwość i osiąga swój szczyt około 13 - 14 r. ż. Szczególnie często są to lęki społeczne, jak np. lęk przed niepowodzeniem, czy przed ekspozycją społeczną. Charakterystyczna dla dorastających jest też ambiwalencja uczuć (np. miłość - nienawiść).

Zmiany w zakresie czynności poznawczych.

Zmiany w okresie dorastania dotyczą czynności poznawczych, są zazwyczaj rozpatrywane z dwóch punktów widzenia: w oparciu o koncepcję J. Piageta oraz z punktu widzenia procesów informacyjnych, czyli od procesów, od których zależy nabywanie informacji, ich magazynowanie i przetwarzanie, mają one udział w myśleniu i rozwiązywaniu problemów. Sposób w jaki dorastający rozwiązuje problemy, jak rozumieją samych siebie oraz innych, wynika - zdaniem Piageta - z przejścia ze stadium operacji konkretnych do stadium operacji formalnych.

Tezy koncepcji Piageta znajdują potwierdzenie w wynikach badań, które wskazują, że wraz z okresem dorastania rozwija się myślenie abstrakcyjne i logiczne, zdolność do refleksji i autorefleksji, do rozważań natury moralnej, do perspektywicznego ujmowania zdarzeń oraz pojawiają się też zainteresowania społeczne i polityczne. Rozwój myślenia formalnego trwa przez cały okres adolescencji.

W myśleniu na poziomie operacji formalnych można wg badaczy wyróżnić dwie fazy:

- wczesną fazę operacji formalnych, w której zwiększająca się zdolność hipotetycznego myślenia owocuje swobodnym, nieskrępowanym myśleniem;

- późną fazą operacji formalnych, w której dorastający konfrontują swoje rozumowanie z rzeczywistością, z czego wynika przywrócenie intelektualnej równowagi.

Procesy informacyjne przebiegają u dorastających szybciej niż u dzieci. W zakresie percepcji stwierdzono, że spostrzeżenia dorastających są w porównaniu ze spostrzeżeniami dzieci bardziej dokładne, wielostronne i ukierunkowane. Wiąże się z m.in. z najwyższą w ciągu życia wrażliwością zmysłów. U dorastających rozwija się uwaga dowolna i pamięć logiczna i dowolna.

W okresie dorastania pod wpływem nauki szkolnej zachodzą zmiany w strukturze języka oraz w jego funkcjach, dotyczą one:

- wzrostu zasobu słownictwa i jego treści;

- zrozumienie struktury gramatycznej języka;

- kultury języka w zakresie mowy ustnej i pisanej.

Rozwój społeczny i interakcje z rówieśnikami i dorosłymi.

Rozwój społeczny w okresie dorastania, zmierzający do coraz wyższego poziomu społecznej dojrzałości, jest rozpatrywany z punktu widzenia:

• stadiów rozwoju kognitywnego;

• teorii psychoanalitycznych;

• teorii społecznego uczenia się;

• teorii biologicznych.

Szczególnie ważnym aspektem tego dojrzewania są związki interpersonalne dorastających, i to zarówno związki z rówieśnikami, jak i z rodzicami oraz innymi osobami i dorosłymi.

Związki rówieśnicze.

Dorastający zbliżają się do rówieśników, którzy znajdują się w pobliżu, i z którymi mogą się wspólnie bawić, bardziej aktywnie dobierają sobie partnerów, oczekując od nich wymiany myśli i współdziałania. Niekiedy na samym początku okresu dorastania, można zaobserwować przejściową fazę tzw. antagonizmu płci (wzajemna niechęć do siebie osób odmiennej płci). Dorastający spędzają coraz więcej czasu z rówieśnikami niż z rodzicami. Ich uczucia społeczne znajdują wyraz między innymi w tworzeniu związków rówieśniczych, które mogą być trojakiego rodzaju:

• paczki (kliki) - blisko ze sobą zżyte małe grupy, złożone najpierw z osób tej samej płci, a później z obojga płci. Członkowie paczki są zazwyczaj w tym samym wieku, mają zbliżone zainteresowania i pochodzą z podobnego środowiska społecznego;

• grupy - są zazwyczaj liczniejsze, a kontakty między ich członkami oparte są o podobne zainteresowania oraz orientacje zawodowe;

• związki przyjaźni - obejmują zazwyczaj jednego lub oboje bliskich przyjaciół, z którymi kontakty są intensywne, oparte na lojalności i zaufaniu.

Dunphy wyróżnił 4 fazy w procesie kształcenia się grup rówieśniczych:

1. faza poprzedzająca tworzenie się grupy właściwej, powstają wówczas odizolowane od siebie jednopłciowe paczki, które często cechuje tajemnicza obrzędowość.

2. początek paczek heteroseksualnych, kontakty z innymi paczkami podejmowane są sporadycznie i tylko zespołowo, do innych paczek nastawienie jest antagonistyczne.

3. członkowie paczek o wysokim statusie nawiązują indywidualne kontakty z członkami innych paczek, można przynależeć więcej niż do jednej paczki, w ten sposób tworzy się „ponad paczkami” luźniejsza grupa rówieśnicza.

4. potrzeba przynależenia do grupy słabnie, wyodrębniają się w niej pary przyjaciół.

Funkcje grupy rówieśniczej.

D. P. Ausubel wyróżnił 7 podstawowych funkcji grupy rówieśniczej, które zmodyfikował D. Humacheka:

1. zastępowanie rodziny, w grupie dorastający czuje się bezpiecznie i ma określony status.

2. stabilizacja osobowości, w okresie gwałtownych przemian grupa wpływa stabilizująco na osobowość jej członków.

3. wzbudzanie poczucia własnej wartości, przyjęcie do grupy powoduje wzrost poczucia własnej wartości.

4. określenie standardów zachowania, w grupie kształtują się nowe odniesienia i powstają nowe formy zachowań, co przygotowuje dorastających do funkcjonowania w szerszym społeczeństwie.

5. zapewnienie bezpieczeństwa wynikającego z liczebności, grupa do pewnego stopnia chroni przed przymusem ze strony dorosłych .

6. rozwijanie społecznych kompetencji, wspólne uczestnictwo w imprezach, dyskutowanie, podejmowanie zbiorowych form aktywności to praktyczne ćwiczenia społecznego funkcjonowania.

7. przyjęcie wzorców i ich naśladowania, wielu dorastającym grupa rówieśnicza dostarcza jednych wzorów (gdy rodzice nie są wzorami).

Na okres dorastania przypadają początkowe fazy uczucia miłości, do których zalicza się:

• miłość szczenięcą - ważne jest samo kochanie niż jego obiekt;

• miłość cielęca - obiekt uczuć otoczony jest bezgranicznym uwielbieniem;

• miłość romantyczna - przypada na wiek młodzieńczy.

Związki z dorosłymi.

Obszary konfliktowe między rodzicami, a dorastającymi wynikają z następujących sprzeczności:

• między kontrolą ze strony rodziców - a potrzebą swobody u dorastających;

• między odpowiedzialnością rodziców - a dzieleniem się nią z dorosłymi;

• między przykładaniem przez rodziców dużej wagi do nauki - a poświęceniem czasu na inne rodzaje aktywności przez dorastających.

Główne rodzaje działalności.

Okres dorastania można scharakteryzować jako czas burzliwej aktywności, czas chaotycznych poszukiwań i wzniosłych, często nierealnych pragnień. Młodzi są zazwyczaj pełni pomysłów, na których realizację brak im czasu. Ich aktywność wyznaczana jest pragnieniami, których treść zależy od sytuacji życiowej konkretnej osoby.

Główna formą aktywności młodzieży jest jednak uczenie się przyporządkowane systemowi szkolnemu. Uczeniu poświęcają najwięcej czasu, jest ono źródłem sukcesów lub niepowodzeń determinujących często dalsze plany życiowe.

Postawy i przekonania. Kształtowanie się poglądu na świat.

Właściwości myślenia dorastających oraz ich zwiększające się doświadczenia społeczne wpływają na to, że poddają oni ocenie postępowania cudze a także własne. Ten wzrost ujęć wartościujących wpływa na kształtowanie się postaw i przekonań dorastających, które stopniowo stają się coraz stabilne przyjmują postać światopoglądu. Światopogląd ma wtedy swoją specyficzną barwę młodości: bywa burzliwy, ofensywny, zmienny, a jego funkcje dopiero zaczynają się rozwijać. Jest on wyrazem młodzieńczego, intelektualnego ujmowania świata, jego oceną i zachętą do działania i jest nierozerwalnie związany z moralnością człowieka.

Rozwój moralny.

Piaget stwierdził, że po charakterystycznym dla dzieciństwa stadium realizmu moralnego, w okresie dorastania młodzież osiąga stadium autonomii moralnej, w którym postępowanie uniezależnia się od opinii otoczenia, natomiast wyznaczają je intencje wynikające z subiektywnej odpowiedzialności. Siłą kształtującą rozwój moralny jest wg Piageta współdziałanie z rówieśnikami w wyniku, którego powstaje wewnętrzna potrzeba traktowania innych ludzi w taki sam sposób, w jaki sami chcieliby być traktowani.

Na podstawie teorii rozwoju poznawczego Piageta L. Kolberg wyróżnił przypadający na wczesny okres dorastania tzw. konwencjonalny poziom rozwoju moralnego, w którym jednostka kieruje się standardami należącymi do innych np. do rodziców. Wyodrębnia on dwa stadia:

1. ocena zachowania wynika z aprobaty społecznej, przy czym wżną rolę odgrywa aprobata rówieśników;

2. ocena zachowania oparta jest na prawie i porządku oraz odczuwany jest szacunek dla autorytetów.

Rygoryzm moralny czyli ujmowanie powinności moralnych jako bezwzględnych, od których nie wolno odstępować, powoduje, że młodzież bywa pryncypialna i surowa w swoich ocenach. A. Gołąb w swych badaniach wykazał, że rygoryzm moralny wykazuje najwyższy poziom w wieku wczesnoszkolnym (7 - 11 r. ż.), następnie systematycznie maleje, osiągając minimalny poziom około 20 r. ż. Dziecięca odmiana rygoryzmu jest wg niego związana z niedojrzałością poznawczą, egocentryczną motywacją i surowym treningiem wychowawczym.

Idealizm młodzieży - występowanie u młodzieży różnorodnych postaw zarówno idealizmu, jak nihilizmu, czy cynizmu oraz rozbieżności między deklarowanymi przekonaniami, a dokonywanymi w codziennym życiu wyborami. Świadczą one o tym, że idealizm młodzieńczy, rozumiany jako potrzeba czynienia dobra, jest uznaną właściwością okresu dorastania, wymaga jednak wystąpienia pewnych warunków takich, jak: respektowanie prawa młodzieży do samodzielności i do szacunku. Wybitny polski psycholog S. Szuman wyróżnił 3 fazy idealizmu młodzieńczego:

1. idealizm antycypacyjny, który jest oczekiwaniem dobra, młodzież wytwarza sobie idealny model rzeczywistości;

2. idealizm kompensacyjny, który występuje po złych doświadczeniach, jako protest i ucieczka od rzeczywistości, jako niezgoda na brutalność świata;

3. idealizm normatywny, gdy staje się przyjętą normą, świadomym wyborem.

Koncepcja kształtowania własnej tożsamości.

Obuchowska wyróżniła poszukiwanie własnej tożsamości w:

• ciągłości istnienia np. sprawdzanie niezawodności miłości rodziców;

• próbach zmieniania siebie (eksperymentowanie z samym sobą);

• sprawdzaniu siebie (podejmowanie i realizowanie postanowień).

Wg koncepcji rozwoju społecznego Eriksona na okres dorastania przypada kryzys tożsamości. Aby go pokonać dorastający musi scalić dotychczasową wiedzę o sobie zawartą w pełnionych przez niego rolach (syna, córki, ucznia, przyjaciela, itp.) i uzyskać integrację swojej przeszłości z teraźniejszością i koncepcją przyszłości. Od tego czy młody człowiek pokona kryzys tożsamości zależy - zdaniem Edisona - dalszy rozwój osobowości.

Niektórzy dorastający unikają przechodzenia przez trudny proces poszukiwania własnej tożsamości, przyjmując gotowe wzory tożsamości ukształtowane przez zbiorowość np. grupę rówieśniczą, jest to tzw. tożsamość syntetyczna. U innych dorastających wytwarza się opozycja do przypisanych im ról, doprowadzająca do poczucia depersonalizacji i alienacji, przeżywanych jako wewnętrzna dezorganizacja i pustka tzw. negatywna tożsamość.

K. Obuchowski wyróżnia 3 fazy w poszukiwaniu własnej tożsamości:

1. faza identyfikacji - kiedy dorastający utożsamiają się z zewnętrznymi wzorami.

2. faza kosmiczna - którą charakteryzuje oderwanie od rzeczywistości, rozmach, a zarazem chaos w poszukiwaniu celu i sensu życia.

3. faza dojrzałego sensu życia - przypadająca na okres późnej adolescencji i lata dalsze, gdy człowiek potrafi określić siebie i sens swojego istnienia.

Rozwój tożsamości w okresie dorastania można rozpatrywać z punktu widzenia trzech dymensji:

1. wzrastającej dyferencjacji (różnicowanie się);

2. wzrastającej stabilizacji;

3. wzrastającej realistycznej postawy o samoocenie i tworzeniu koncepcji własnej osoby.

Identyfikacja z własną płcią.

Na ambiwalentny wpływ dziewcząt do własnej płci wpływają m.in. dolegliwości związane z menstruacją. Przyczyniać się to może do niechęci pożegnania z dzieciństwem, co przejawia się w psychicznym infantylizmie. Niekiedy występuje u dziewczynek tzw. kompleks Diany, polegający na tym, że nie chce ona być kobietą - strojem i zachowaniem naśladuje chłopców. Zazwyczaj jest to zjawisko przejściowe.

B. Hille wyróżniła 3 typy planów życiowych dziewcząt:

1. typ tradycyjno - konserwatywny, w którym zadaniem kobiety jest zajmowanie się rodziną i gospodarstwem domowym;

2. progresywno - modny, w którym praca zawodowa i małżeństwo odgrywają równą rolę;

3. progresywno - rygorystyczny, w którym kobieta jest wyzwolona z dotychczasowej roli, centralna pozycja przypada pracy zawodowej bez równoczesnych więzi z rodziną.

W identyfikacji z własną płcią i związaną z nią rolą społeczną, duże znaczenie mają rodzice. Szczególnie silna jest identyfikacja dziewcząt z matkami, zarówno matka, jak i ojciec pełnią ważne funkcje w rozwoju tożsamości młodzieży obojga płci. Badania wskazują na bardziej jednolity wpływ na tożsamość synów ich identyfikacji z ojcami niż w przypadku identyfikacji matek z córkami.

Począwszy od lat 80 zmienia się rozumienie ról związanych z płcią. Uznanie psychologów zyskała koncepcja androgyniczna, tj. uznająca za pożądaną kombinacje męskich i żeńskich cech osobowości.

Późna rola adolescencji. Wiek młodzieńczy.

Rozwój uczuć przypadający na wiek młodzieńczy, zmierza w kierunku uzyskania dojrzałości uczuciowej, którą charakteryzuje przejście:

• od zależności uczuciowej do niezależności;

• od niekontrolowanego uzewnętrznienia uczuć do poddania ich kontroli;

• od nieopanowanego ulegania uczuciom do ich opanowania;

• od egocentryzmu do socjocentryzmu.

Dojrzałość uczuciowa to także zdolność do odraczania reakcji, do powściągliwości i nieraz do rezygnacji. Pełnej dojrzałości uczuciowej nie osiąga się w okresie młodzieńczym, kształtuje się ona w dalszych latach, a i tak różni ludzie uzyskują ja w różny sposób. Na dojrzałość uczuciową składa się całe uprzednie życie i jego doświadczenia w kolejnych fazach rozwoju.

Na wiek młodzieńczy przypada wychodzenie z chaosu uczuciowego. Uczucia stabilizują się, nabierają indywidualnego wyrazu, następuje rozwój uczuć wyższych.

Rozbudowa związków interpersonalnych.

Podstawą związków z rówieśnikami są wspólne zainteresowania i orientacje zawodowe, a grupy stają się heteroseksualne. Na znaczeniu zyskują związki przyjaźni.

Coraz częściej młodzież nawiązuje bliskie i serdeczne kontakty z osobami starszymi, chętnie rozmawia z nimi na tematy osobiste, zwraca się o poradę. Konflikty interpersonalne w rodzinie stają się zazwyczaj łagodniejsze, młodzież cechuje większe zrozumienie dla argumentów rodziców, częściowo wzrasta także tolerancja w stosunku do nauczycieli.

Potrzeby seksualne.

W okresie dorastania wyraża się ona stanem ogólnego pobudzenia, objawami napięcia seksualnego wywołującymi chęć jego zredukowania w dostępny sposób, jakim jest masturbacja. W okresie młodzieńczym potrzeba seksualna krystalizuje się i dąży ku osobie płci przeciwnej. Pragnienia seksualne są zazwyczaj silniejsze u chłopców.

Na okres młodzieńczości przypada najczęściej pierwsza miłość zwana romantyczną. Rzadko dochodzi wtedy do stosunków seksualnych. Pragnienia są zaspokajane poprzez pieszczoty:

- necking (obejmuje górną część ciała);

- petting (całe ciało i narządy).

Wyróżniamy trzy odmienne nastawieni młodzieży do seksu:

1. hedonistyczne;

2. wulgarne;

3. świadomie powściągliwe - uzasadnione trojako:

1. czekaniem na wielkie uczucie;

2. czekaniem na większą swoją dojrzałość;

3. czekaniem na zawarcie związku małżeńskiego (to podejście dotyczy raczej dziewcząt).

Postkonwencjonalny poziom rozwoju moralnego.

To trzeci poziom rozwoju moralnego, na którym moralność jest zinternalizowana, nie oparta na cudze standardy. Zasady są ujmowane autonomicznie, niezależnie od autorytetu osób czy grup. Na tym poziomie Kolberg wyróżnia dwa stadia:

1. prawa społeczne przeciw prawom indywidualnym - polega na ujmowaniu przez jednostkę zasad moralnych w terminach umowy, wartości i prawa są względne, standardy są zróżnicowane. Przyjęte reguły są ważne dla danego społeczeństwa, ale mogą być zmienione, a niektóre wartości są ważniejsze od innych.

2. stadium uniwersalnych praw etycznych - charakteryzuje się samodzielnym poszukiwaniem przez człowieka reguł zgodnych z logiką, przy uznaniu ich stałości i uniwersalności.

Orientacja moralna jednostki jest konsekwencją jej rozwoju poznawczego, a istotne znaczenie w rozwoju moralnym mają interakcje z rówieśnikami.

Postawy wobec wartości.

Raporty prezentujące wyniki badań nad młodzieżą wskazują na coraz większe jej zróżnicowanie. W jednych raportach jest podkreślona samodzielność i przedsiębiorczość, w innych konformistyczna i konsumpcyjna mentalność młodzieży. Część młodzieży skłonnej do refleksyjnego ujmowania siebie i świata, unikania autonomicznych decyzji, charakteryzuje ją lęk przed przyszłością, występuje u niej syndrom spadłego liścia (przekonanie, że się jest kimś zbędnym, nikomu nie potrzebnym, z czym występuje uczucie beznadziejności i bezradności).

Niezależnie od takiego zróżnicowania w późnej adolescencji młodzież jest coraz bardziej autonomiczna w myśleniu, cechuje ją twórcze myślenie do problemów. W coraz większym stopniu przemawiają do młodzieży takie wartości, jak wolność jednostki, jej godność, otwartość i tolerancja wobec inności.

Tempo zachodzących zmian cywilizacyjnych przyczynia się do poczucia zagubienia i odrzucenia dorosłości, jako pożądanego statusu. Zanim w nowych czasach sprawdzą się dawne wartości oraz wytworzą nowe, trwa okres anomii, który charakteryzuje się chaosem moralnym, w którym młodzież jest pozbawiona wyraźnych „drogowskazów”. Przyczynia się to do poczucia bezradności i opuszczenia. Badacze stawiają w sytuacji anomii.

Analiza badań przedstawiona przez H. Świdę - Ziembę pozwoliła jej wyróżnić 4 typy idealne:

1. typ autentycznego katolika - najważniejszą w życiu wartością jest postępowanie moralne zgodne z sumieniem. Nie zależy im na zadowoleniu z pracy, nie cenią osiągnięć, a rywalizacja jest dla nich równoznaczna z utratą sensu życia;

2. typ chłodno - rywalizacyjny, obejmuje młodzież uznającą konkurencję za zdrową zasadę, preferującą swobodne życie, nie skrępowane zależnością uczuciową. Osoby te cenią aktywne życie i odrzucają wartości rodzinne;

3. typ emocjonalnego indywidualisty - dla tej młodzieży sens ma tylko życie nasycone silnymi emocjami oraz samorealizacja w miłości, rodzicielstwie, jak i w pracy. Młodzież ta chce mieć przekonanie, że sama kieruje własnym życiem;

4. typ homeostatyczno - wspólnotowy, dla tej młodzieży podstawową wartością jest wewnętrzny spokój i brak zaangażowania. Cenią oni przyjaźń i dostosowanie, poddanie się losowi bez buntu.

W wyniku analiz A. Gurycka wyodrębniła trzy typy dojrzałe młodzieży końca lat 80:

1. typ pierwszy cechują wyraźne tendencje humanistyczne. Młodzież ceni takie wartości, jak afiliacja i prospołeczność, jest zorientowana podmiotowo. Natomiast najmniej ceni wartości obywatelskie, łączące się z powinnościami wobec państwa i narodu;

2. typ drugi - cechuje zarówno humanizm, jak i konkretność, która stanowi przeciwwagę dla idealizmu wyrażającego się w marzeniach. Młodzież ujmuje idealizm pragmatycznie, jako siłę oddziaływania;

3. typ trzeci zawiera obraz świata zagrożonego: o ludzkim losie decyduje przemoc. Młodzież odżegnuje się od niej, wyraża niechęć do pustych i wzniosłych słów, do sloganów.

Aktywność społeczna i polityczna. Orientacje społeczne młodzieży. Początek

profesjonalizacji.

W procesie rozwoju aktywności przypadającej na wiek młodzieńczy, Tyszkowa wyróżniła następne tendencje rozwojowe:

1. postępujące porządkowanie aktywności i eliminowanie aktywności bezładnej, chaotycznej i nie ukierunkowanej;

2. różnicowanie się aktywności, organizowanie i wyodrębnianie nowych jej rodzajów;

3. wytwarzanie się złożonych form aktywności ukierunkowanej i uprzedmiotowionej (działań);

4. kształtowanie się i przemiany wewnętrznych mechanizmów regulacji aktywności.

W procesie tych zmian wzrasta świadomość własnej aktywności i zdolności do działań zespołowych. Coraz większą rolę odrywają oczekiwania, marzenia, antycypacje, ideały i plany odnoszące się do przyszłości.

Ta skierowana ku przeszłości aktywność dotyczy własnych planów życiowych i jest realizowana indywidualnie lub zespołowo, włączając się w działania o charakterze społecznym i politycznym.

Orientacje społeczne.

Kształtowanie się orientacji społecznych jest procesem zmieniającym się wraz z nabywaniem nowej wiedzy i wzrostem kompetencji. Poszerzanie doświadczeń życiowych młodzieży sprzyja krystalizowaniu się jej społecznych orientacji.

Badania przeprowadzone w 1993 roku na młodzieży szkolnej (15 - 18 r. ż.) pozwoliło na wyodrębnienie 10 typów orientacji społecznych charakteryzujących polską młodzież:

1. konformizm;

2. autorytaryzm;

3. patriotyzm;

4. optymizm;

5. orientacja proreformatorska;

6. poczucie anomii;

7. lęk;

8. poczucie deprywacji;

9. roszczeniowy egalitaryzm;

10. przedsiębiorczy pragmatyzm.

Orientacje te potwierdzają znaczne zróżnicowanie młodzieży wynikające z jakiego środowiska się wywodzi, wsparcia, jakie otrzymuje z różnic na poziomie intelektualnym.

Cele i dążenia.

Stawiane w okresie młodzieńczym cele oraz zadania, których realizacja ma tym celom służyć, są bardziej realistyczne niż to miało miejsce we wczesnej adolescencji, są też realizowane z większą konsekwencją i uporem. Poszukiwanie, a wraz z nim działanie oparte na metodzie prób i błędów, zostaje zastąpione systematycznością i większą pewnością co do słuszności wyboru. Właściwości te dobrze przygotowują młodzież do pracy zawodowej.

Pierwsze kontakty z pracą zawodową.

Badacze rozwoju młodzieży poszukiwali prawidłowości odnoszących się do wyboru przyszłego zawodu. E. Ginzberg wyróżnił 3 etapy wyboru:

1. etap fantazji (do około 11 r. ż.), na którym możliwości wydają się nieograniczone;

2. etap próbny (od 11 r. ż. do około 17 r. ż.), na którym dorastający przechodzą do kierowania się zainteresowaniami przez kierowanie się zdolnościami do kierowania wartościami;

3. etap realistyczny (od około 17 - 18 r. ż. do około 20 r. ż.), na tym etapie młodzież intensywnie poszukuje korzystnego dla siebie zawodu, stara się go poznać, selekcjonuje konkretny rodzaj pracy w ramach wybranego zawodu.

Koncepcja Ginsberga jest krytykowana ze względna to, że dotyczy młodzieży ze środowisk uprzywilejowanych, pozostała młodzież ma niewielkie szanse swobodnego wyboru miejsca pracy i zawodu.

Praca, w której można opanować nowe umiejętności, która jest interesująca i cieszy, sprzyja ogólnemu rozwojowi młodego pokolenia. Ważny jest stosunek przełożonego i innych osób do młodego człowieka. U wielu młodych ludzi ich wczesne doświadczenia zarobkowe przyczyniają się do negatywnego, cynicznego ustosunkowania się do pracy w ogóle.

Wypełnianie zadań rozwojowych adolescencji.

Człowiek w adolescencji powinien osiągnąć 2 zdolności:

1. dawanie nowego życia - cel ten jest realizowany głównie genetycznie i realizuje się w pierwszej fazie adolescencji, niezależnie od woli;

2. samodzielnego kształtowania własnego życia, nie może być realizowany bez woli jednostki i jej aktywnego udziału. Jego realizacja przypada na drugą fazę adolescencji, do głosu dochodzi wtedy kultura.

Wg R. J. Havighurstema na wiek adolescencji przypadają następujące zadania:

1. osiągnięcie nowych, bardziej dojrzałych więzi z rówieśnikami obojga płci;

2. ukształtowanie roli męskiej lub kobiecej;

3. akceptacja swojego wyglądu i skuteczne posługiwanie się własnym ciałem;

4. osiągnięcie niezależności uczuciowej od rodziców i innych osób dorosłych;

5. przygotowanie do małżeństwa i życia w rodzinie;

6. przygotowanie do kariery zawodowej (niezależności ekonomicznej);

7. rozwijanie ideologii (sieci wartości) i systemu etycznego kierującego zachowaniem.

8. dążenie i rozwijanie postępowania akceptowanego społecznie.

 RYSOWANIE

Dzieci zaczynają rysować ok. 2 roku życia i jest to dla nich zabawa o charakterze ruchowym, wszystko zależy od tego kiedy zetkną się z ołówkiem i papierem. Dziecko macha ołówkiem i widzi, że zostają ślady po tym machaniu. I od tego momentu robi to powtórnie i celowo. Etap ten nazywa się okresem kinestetycznym.

Mazanie u dzieci wg Gesell'a ma ustalony porządek. Na początku są poziome kreski rysowane tam i z powrotem, następnie zaczyna rysować pionowe kreski tam i z powrotem, aż wreszcie okrągłe bazgroty po ukończeniu 2 roku życia. Mazanie to jest wynikiem neurologicznych procesów w mózgu. Z mazania rozwija się bazgranie. Dzięki dojrzewaniu systemu nerwowego zmniejsza się u dziecka w rysunkach ilość linii prostych oraz nie są one już jedne na drugich.

Około 3 roku życia pojawiają się pierwsze figury. R. Kellog nazywa je podstawowymi bazgrotami - występują one u wszystkich dzieci na całym świecie. W bazgrotach pojawiają się kolejno: pojedyncze linie, prosty krzyż, kółeczko, kwadrat, trójkąt, ukośny krzyż. Na początku figury te rysowane są oddzielnie, a potem w kombinacjach.

W 3 roku życia dziecko odkrywa, że to co narysowało jest podobne do czegoś, co zna. DiLeo opisuje to zjawisko, jako nagle pojawiający się „wgląd”. Większości dzieci kółko kojarzy się z twarzą lub słońcem. Od tego momentu dziecko wszystkim swoim wytworom zaczyna nadawać nazwę. W początkowej fazie, rysuje, a potem nazywa rysunek. Bardzo często dziecko potrafi zmieniać nazwę i znaczenie rysunku. Np. narysowało drzewo, a za chwilę mówi, że jest to kwiatek, a jeszcze innej osobie, że jest to mama.

Okres ten jest okresem przejściowym, ponieważ jest jeszcze zabawą, a z drugiej strony celowym rysowaniem. Jeśli dziecko coraz bardziej skupia się na celu, który chce osiągnąć - rysowaniu, to rysowanie przestaje być zabawą. DiLeo mówi, że nie można precyzyjnie określić etapów rozwoju rysunku, ponieważ dzieci, które osiągnęły wyższy poziom powracają do wcześniejszego sposobu rysowania. Dziecko potrafi nawet w ciągu jednego dnia rysować na różnych poziomach. Przejściowa faza rysunku kończy się ok. 4 roku życia, a czasami nawet ok. 5 roku.

Z czasem rysunki dziecka zaczynają coś przedstawiać. Często dzieci rysują ludzką twarz prawdopodobnie dlatego, że dominuje ona w świecie jego doznań. Dziecko rysuje te części ciała, które są dla niego najważniejsze. Po narysowaniu twarzy, oczy dzieci rysują prawie zawsze ręce i nogi, a pomijają tułów. Dopiero koło 5 roku życia pojawia się tułów.

Dzieci zaczynają rysować ciało w okresie, kiedy zaczynają się nim interesować świadomie. Początkowo tułów rysowany przez dzieci jest mniejszy od głowy, często jest to kreska - proporcje te zmieniają się wraz z rozwojem dziecka.

J. Goodnow wyróżnia dwa sposoby rysowania człowieka u dzieci:

1. od góry do dołu - zaczyna od głowy, podłodze rysując inne części ciała, kończąc na stopach.

2. również od góry do dołu - dziecko co jakiś czas powraca do tego co już narysowało, aby dorysować jakiś szczegół przy tej lub innej części ciała.

Jest to bardziej dojrzały sposób rysowania - dziecko podchodzi do niego krytycznie, co jakiś czas sprawdzając czy nic nie brakuje. Jest to dowód, że dziecko ma plan i obraz w głowie, według którego rysuje.

Wraz z upływem czasu dzieci rysują więcej szczegółów, przedmiotów, ludzi w ubraniach oraz podczas wykonywania różnych czynności. Powstają całe scenki tematyczne, a ich treść określana jest przez środowisko i kulturę. Dzieci rysują w sposób, który Luguet nazwał „realizmem intelektualnym”- rysują wszystko to , co dla nich jest pewne, że istnieje, a nie tylko to co widzą - „realizm wzrokowy”.

Innym dowodem na realizm intelektualny są „przeźroczyste rysunki”. Coś, co jest niewidoczne, ukryte za czymś lub jest w środku czegoś, jest na rysunku dziecka widoczne np. przez spodnie widać nogi.. jest to po prostu inny sposób rysowania niż odzwierciedlana rzeczywistość.

Clark przeprowadził eksperyment z jabłkiem. Wkuł w jabłko szpilkę do włosów tak, aby wystawały dwa małe końce, a potem poprosił dzieci o narysowanie. U wszystkich dzieci była ona widoczna. Dzieci rysowały z niechęcią, było to jakby pozbywanie się wewnętrznej rzeczywistości. Takie „przeźroczystości” można oglądać jeszcze u dzieci w wieku 8-9 lat.

Obok przeźroczystości jest jeszcze w rysunkach brak perspektyw, co zresztą dowodzi, że dziecko rysuje to, co wie np. dziecko wie, że matka jest raz mniejsza, raz większa, w zależności od miejsca, gdzie się znajduje, ale zawsze jest tej samej wielkości, ponieważ matka jest matką jest to związane z emocjami. Rzeczy, które mają duży ładunek emocjonalny, są najczęściej rysowane w dużych rozmiarach. Dziecko rysuje to, co wie, więc możemy powiedzieć, że rysuje to, co myśli, że wie.

Bardzo często dzieci wyrażają w rysunkach to, co jest ważne, czego się boją. Rzeczy które, rozumieją częściowo dopełniają swoją fantazję. Dlatego też rysunek można porównać z mową i traktować jako sposób komunikacji.

W miarę rozwoju słownictwa wartość rysunku zmniejsza się, nie dotyczy to dzieci zahamowanych - ponieważ dla nich rysunek jest sposobem wyrażania ukrytych uczuć. Dziecko wyrasta z egocentryzmu, zaczyna zdawać sobie sprawę, że trudno jest oddać wiernie rzeczywistość, przy czym złoszczą się.

W wieku 8-10 lat dzieci fascynują się rzeczywistością. Jest to jeden z powodów, że przestają rysować . W inny sposób zaspokajają ciekawość. Jest to dla nich większa satysfakcja.

Uzdolnienia możemy obserwować w momencie osiągnięcia przez dziecko fazę realizmu wzrokowego, bo wtedy ujawnia się zdolność odtwarzania rzeczywistości.

Zabawa

Zabawa, jako czynna aktywność posiada cztery cechy:

1. bawiące się dziecko nie dąży do osiągnięcia żadnego specjalnego celu. Zabawa jest celem samym w sobie.

2. bawiące się dziecko musi być w pewnym stopniu aktywne. Oglądanie telewizji, słuchanie bajek, marzenia dzienne, mogą być dla dziecka wspaniałym przeżyciem, jednak nie są zabawą, bo nie wyzwalają aktywności.

3. dziecko w zabawie musi widzieć przyjemność, dlatego też bawi się, bo ma na to ochotę i tak długo, jak ma ochotę.

4. zajęcie się czymś można nazwać zabawą tylko wtedy, gdy dziecko robi to dobrowolnie, zmusić je do zabawy jest rzeczą niemożliwą. Można symulować lub poddawać pomysł do zabawy, ale dziecko musi samo z siebie chcieć się bawić - w przeciwnym razie spełnia ono tylko czyjeś polecenia.

Przestarzałe poglądy.

Klasyczne teorie zabawy:

1. Teorie nadmiaru energii - ( Fryderyk Schiller,, Herbert Spenser ) - podczas zabawy wyładowuje się nadmiar sił witalnych, zwłaszcza w młodości gdy człowiek nie musi jeszcze zaspakajać swoich podstawowych potrzeb życiowych i nie jest też ważne osiągnięcie jakiegoś celu.

2. Teoria rekapitulacji - ( G. Stanley Hall ) - w zabawach dzieci pojawiają się zatem kolejno czynności analogiczne do podejmowanych przez ludzkość w toku jej historycznego rozwoju.

3. Teoria relaksacji i rekreacji - ( Ch. Buhler, Moriz Lazaruss, G. W. T. Patrick ) - zabawa jest formą aktywnego wypoczynku, regeneracji sił i odprężenia. Dzieci przeżywają przyjemność i cieszą się szczególnie wtedy, gdy uświadamiają sobie, że same są przyczyną tych ruchów lub zdarzeń.

4. Teorie ćwiczenia przygotowawczego - ( Karl Groos ) - zabawa to ćwiczenie w okresie dzieciństwa swoistych działań instynktownych, aby móc wykonywać je sprawnie i umiejętnie w okresie dorosłości.

5. wg behawiorystów - elementem przyczyniającym się do powstania i utrzymania pewnych zachowań jest nagroda. Założyli oni, że już od urodzenia istnieje u dzieci mimowolna reakcja na wszystko co jest nowe, która powoduje gotowość do poznawania rzeczy.

Aktualne poglądy.

Koncepcje zabawy:

Psychoanalitycy - Freud - celem zabawy jest zaspokajanie sfrustrowanych potrzeb dziecka. Zabawa pozwala dziecku spełniać własne życzenia, między innymi dawać ujście agresywnym popędom bez narażania się na konsekwencje, jakie przyniosłoby mu impulsywne zachowania w sytuacjach realnych. W zabawie dziecko może czuć się panem sytuacji, odreagować przykrości i lęki, postępować podobnie jak dorośli. Dziecko bawiąc się nadaje formę odczuwanym potrzebom i emocjom np.: puszczanie baniek mydlanych - zaspokajanie potrzeb oralnych w sposób akceptowany przez środowisko; babranie się w piasku i wodzie (przypominają kał) - zaspokajanie potrzeb analnych. W miarę rozwoju ego symboliczna ekspresja tego, co pożądane, lecz nieakceptowane, staje się niemożliwa, zabawę zastępują żarty i dowcip oraz twórczość artystyczna.

Koncepcja poznawcza - Jean Piaget - celem zabawy jest przede wszystkim rozwój umysłowy dziecka. Kontakt między otoczeniem a organizmem polega na zmieniających się procesach adaptacji:

- asymilacji (w czasie asymilacji organizm zmienia swe otoczenie, dostosowuje rzeczy

do siebie),

- akomodacji (w czasie akomodacji sam organizm dopasowuje się do otoczenia).

Zabawa jest zjawiskiem pomagającym dziecku w wytworzeniu symboli. Właściwe zabawy symboliczne rozwijają się w wieku od 3 do 6 i 7 lat. Wg Piageta istnieją trzy wielkie typy struktur, które charakteryzują zabawy dziecięce i dokładnie wyznaczają ich klasyfikację: ćwiczenie, symbol i reguła. W okresie niemowlęcym różne zabawy - ćwiczenia wyłaniają się stopniowo na zasadzie odruchowych reakcji, będących fizjologiczną podstawą samonaśladownictwa coraz bardziej złożonych schematów czynności.

W zabawie symbolicznej pojawia się i rozwija funkcja semiotyczna. Dziecko zaczyna rozumieć, że jakaś jedna rzecz, stanowiąca element oznaczający, zastępuje jakąś inną rzecz, stanowiącą element oznaczany. Można wyróżnić trzy fazy takiej zabawy. W pierwszej fazie pomiędzy zabawą - ćwiczeniem, a zabawą symboliczną, pojawiają się schematy symboliczne, czyli reprodukcje schematów zmysłowo - ruchowych poza ich kontekstem i przy braku zwykłego celu. W drugiej fazie ( 4 - 7 rok życia ), zostaje uporządkowana struktura zabaw symbolicznych, wskutek odgrywania sekwencji zdarzeń, jak też dzięki zachowaniom werbalnym. W trzeciej fazie w wieku od 7 do 17 lat rozpoczyna się okres schyłkowy zabawy symbolicznej opartej na asymilacji deformującej, a coraz większą rolę odgrywają zabawy z regułami. Mogą mieć one charakter spontaniczny, gdy powstają w grupie dzieci na zasadzie umowy, albo są to reguły przekazywane przez wcześniejsze pokolenia.

Teoria zakładająca, że celem jest rozwój wszystkich funkcji dziecka. M. Sheridan specjalizująca się w badaniach nad zabawą dzieci w pierwszych trzech latach życia, odróżniła cztery zakresy ćwiczeń:

• pozycji i ruchów ciała;

• zmysłów;

• mowy i myślenia;

• społecznego rozwoju.

W zabawie dziecko ćwiczy te funkcje kolejno, jedne po drugich. Aby dojść do pełnego rozwoju musi rozwijać ciało, umysł i osobowość oraz wykorzystywać istniejące w nim funkcje powstające w procesie dojrzewania i wzrastania.

Zdaniem Elkonina zabawa jest przede wszystkim ćwiczeniem uspołeczniającym. „Dojrzała” zabawa to bawienie się w granie ról, dzięki czemu przedszkolaki przyswajają sobie zachowanie dorosłych. Dzieci bawiące się w dorosłego musi się w niego wczuć. W ten sposób zabawa uspołecznia je. Bawiące dzieci zachowują się jak dorośli, chociaż wiedzą, że nie są jeszcze nimi. Przez to wg Elkonina pojawia się u dzieci po raz pierwszy życzenie stania się dorosłym. Ta „dojrzała” zabawa nie rozwija się w sposób instynktowny, przyczyniają się do tego dorośli, służąc inspiracjami i przyładmi.

Teoria symulacji kultury Brunera i C. Garvey. Teoria ta porównuje zabawę dziecka z zabawą zwierząt. Bawiące się dziecko ćwiczy wszystkie zachowania i emocje przynależne kulturze, w której żyje. Teoria ta przypisuje duże znaczenie otoczeniu, daje ono dziecku nie tylko możliwości, ale także określa, jak się bawić i w co się bawić. Dzięki zabawie dziecko staje się uczestnikiem kultury. Otoczenie dostarcza nie tylko materiału do ćwiczeń, którego dzieci mogą do woli używać, ale stawia dziecko też w obliczu specyficznych problemów, które musi rozwiązywać bawiąc się. Bawiące dziecko staje się aktywne, odkrywcze, czułe na innych, świadome własnych możliwości. Różnica między zabawą a innymi zajęciami polega na tym, że bawiące się dziecko może sobie pozwolić na wiele rzeczy, nie ponosząc konsekwencji, robi to wszystko na niby. Tak też należy rozumieć tą teorię. Założenia tej teorii opierały się w dużym stopniu na psychologii zwierząt, a w większości na obserwowaniu zachowania się małp.

Pierwsze zabawy.

Garvey opierając się na swoich badaniach doszła do wniosku, że wspólna zabawa jest najstarszą formą bawienia się, którą obserwujemy już u niemowląt - pierwsza zabawa ruchowa jest wynikiem interakcji z matką.

Piaget twierdził, że poniżej 7 roku życia wspólna zabawa jest nie możliwa, ponieważ dzieci do 7 lat cechuje egocentryzm. Jego teoria w poglądach na zabawę dominowała przez długi czas. Twierdził on, że istnieją cztery następujące po sobie formy zabawy:

• zabawa w pojedynkę;

• zabawa obok siebie bez zwracania uwagi na bawiące się obok siebie dzieci - jest to zabawa paralelna;

• zabawa obok siebie, w której dzieci przyglądają się i wzajemnie naśladują - jest to zabawa asocjacyjna;

• zabawa socjalna pojawiająca się około 7 roku życia.

W ostatnich latach jego idee są coraz częściej podważane, przede wszystkim dzięki ścisłym obserwacją.

Zabawy ruchowe.

Pierwsze co potrafi niemowlak, to poruszać się, takie są jego pierwsze zabawy.

5 tygodniowe niemowlę kopie i macha rękami, przy tym spogląda intensywnie na matkę. Często w czasie tych zabaw pojawia się u dziecka pierwszy uśmiech. Im częściej dorosły uczestniczy w zabawach ruchowych dziecka, tym bardziej jest ono skłonne do kontynuowania ich w pojedynkę. Dziecko zaczyna odczuwać ruchy same w sobie jako przyjemność i wykonuje je w czasie nieobecności matki. Gdy dziecko jest emocjonalnie zaspokojone potrafi bawić się samo bez uczestnictwa dorosłych.

Początki wspólnej zabawy można zaobserwować dopiero w wieku około 20 miesięcy. Baraszkowanie i figlowanie pojawia się dopiero po ukończeniu 2 roku życia. Dziewczynki w czasie zabaw ruchowych o wiele częściej posługują się różnymi przedmiotami np. skakanka, huśtawka, najczęściej bawią się w małej grupie, której skład rzadko się zmienia.

Z analitycznego punktu widzenia zabawa ruchowa polega przede wszystkim na doznawaniu przyjemności, którą daje ruch. Jest to odreagowanie istniejącego libido powstałego przez frustracje. Skierowane jest ono często wyłącznie na przyjemności o charakterze seksualnym: huśtanie, jazda na rowerze - powoduje przyjemne odczucia w okolicach organów płciowych. Zdaniem Piageta dziecko uczy się w czasie zabawy związków istniejących między motoryką i własnym spostrzeganiem, ma to duże znaczenie dla jego rozwoju intelektualnego. Poruszające się dziecko dostrzega otoczenie coraz to w inny sposób, uczy się własnej pozycji w przestrzeni, dzięki zmianom motorycznej asymilacji i akomodacji. W zabawie chodzi przede wszystkim o proces asymilacji.

Bawienie się przedmiotami.

Bawiąc się samym sobą 3 miesięczne niemowlę zaczyna także uczyć się bawić się przedmiotami. Początkowo są to proste zabawy zmysłowe. W zależności od teorii wyróżnia się różne aspekty tych zabaw:

• ssanie przedmiotów wg psychoanalityków daje dziecku przyjemnych doznań oralnych;

• machanie grzechotką, to nauka poczucia związku między ruchem, dźwiękiem i obrazem (duży rozwój umysłowy i zmysłowy);

• zabawa w „a kuku” i chowanego rozwija interakcje i uświadamia dziecko o stałości przedmiotu.

Bawienie się przedmiotami przechodzi powoli w zabawę o charakterze myślowo -odkrywczym. Dziecko uświadamia sobie co z przedmiotem może robić, a co nie i do czego on służy:

• około 9 miesiąca dziecko chwyta wszystko co a pod ręką i wkłada do ust, następnie macha przedmiotem i rzuca go;

• około 12 miesiąca dziecko ogląda i obmacuje przedmiot, a potem wkłada do ust. Następnie decyduje, którymi machać i uderzać a którymi bawić się w bardziej specyficznie;

• około 15 miesiąca zaczyna szczegółowo oglądać przedmioty, nabierają one większego znaczenia. Dziecko bawi się w specyficzny sposób większą liczbą przedmiotów (szczoteczką przesuwa po głowie, autem jeździ);

• około 21 miesiąca życia dziecko zaczyna celowo szukać rzeczy, które są mu potrzebne do danej zabaw.

W czasie zabawy dziecko zwraca uwagę wyłącznie na przedmioty, które są w posiadaniu innego dziecka, jego uwaga skupia się też na dziecku. W tym momencie zabawki są pomostem w nawiązywaniu kontaktów między dziećmi.

Bawienie się przedmiotami w dużym stopniu sprzyja postawaniu zabaw fantazyjnych.

Zabawy fantazyjne - na niby.

W zabawach, gdzie pojawia się fantazja, wyobraźnia, naśladowanie, bawienie się na niby, obserwuje się wpływ kultury. Dziecko bawi się w sposób, który zna. Zabawy te pojawiają się w 2 roku życia np. dziecko bierze telefon i rozmawia tak, jak widziało to u rodziców; lalce wpycha łyżeczkę do buzi, udając, że ją karmi. W zabawy fantazyjne dzieci bawią się pojedynczo lub wspólnie (dzielą się rolami) i w tym drugim przypadku zabawa nazywa się zabawą w role.

Piaget nazywa tę formę zabawy- zabawą symboliczna. W zabawie symbolicznej istotne jest, że dzieci pewne wyuczone czynności stosują w sposób substytucyjny np. dziecko zawiązuje misiowi sznurek na szyję i wyprowadza na dwór, jak psa - chce się ono bawić w wyprowadzanie psa, więc miś symbolicznie odgrywa jego rolę.

Cztery studia w wieku przedszkolnym wg Elkonina:

1. Najmłodsze dzieci bawią się bez końca, bez związku i logicznej kolejności.

2. Dzieci protestują już przeciw bezładowi, ważny jest już dla nich porządek wykonywania czynności.

3. W zabawie odgrywana rola decyduje o wykonywanych czynnościach (odgrywa jakąś rolę i samo decyduje, jakie czynności należy wykonać, urozmaica zabawę).

4. Dzieci odgrywają swe role tak dobrze, że pozwalają sobie na eksperymentowanie np. dziewczynka mówi „Jeśli zdejmę fartuszek to znaczy, że muszę iść spać”.

Swobodne kształtowanie i bawienie się mową.

Na początku 2 roku życia obserwuje się u dzieci swobodne kształtowanie, czyli zabawa nie uformowanym materiałem. Należy do nich zabawa wodą (w czasie kąpieli czuło, jak woda przepływa między palcami i po ciele, pryska wodą). Około 2 roku życia zaczyna bawić się piaskiem, trochę później plasteliną i maluje farbami za pomocą palców. Gdy dziecko chce wykonać coś specjalnego i robi to z postanowieniem, to możemy powiedzieć, że nie jest to już zabawa.

W zabawach mówionych główną rolę odgrywa znaczenie kulturowe. Mowa jest przede wszystkim formą komunikacji, dzieci potrafią się także bawić słowami i dźwiękami bez potrzeby komunikowania się. Wymyślają nowe słowa i nabywają poczucie rytmu i rymu. Bawią się pojedynczo lub wspólnie. Zdaniem Garvey, głównie dzięki zabawom mówionym dziecko jest w stanie dojść do stadium zabaw fantazyjnych.

Zabawy z regułami.

Początek zabaw z góry ustalonymi regułami można zauważyć w wieku przedszkolnym. Reguły to konwencjonalne umowy między ludźmi. Zabawa wg reguł np. w chowanego, w berka, zabawa w kole, a później gry towarzyskie, jest zabawa społeczną. Zabawy te maja istotne znaczenie dla społecznego rozwoju, uczą cierpliwości, dotrzymywania reguł gry, sportowego przegrywania. Prawdopodobnie wg teorii Piageta można zabawy te traktować jako „prawdziwe zabawy”. Chodzi w nich raczej o proces akomodacji (dziecko musi się dopasować do reguł otoczenia). Jeżeli reguły liczą się tylko w czasie zabawy i nie powodują żadnych konsekwencji (jak w prawdziwym życiu), to najważniejszy warunek definicji zabawy jest spełniony.

WCZESNA DOROSŁOŚĆ

Trendy progresywne

White zidentyfikował 5 trendów rozwojowych w dorosłości:

1. Stabilizacja tożsamości ego. Tożsamość ego - zespół uczuć jednostki wobec samej siebie - jest znacznie lepiej ukształtowana niż kiedykolwiek wcześniej w rozwoju „Ja” nie może być tak łatwo, jak w okresie dzieciństwa czy dorastania, poważnie zranione na przykład przez nazwanie kogoś nieudacznikiem. Większe zaangażowanie w pełnione role społeczne, takie jak rola zawodowa lub związki z innymi pomagają jednostce określić w sposób spójny i trwały własną tożsamość

2. Nawiązanie głębszych związków interpersonalnych. Ukształtowanie się stabilnego obrazu samego siebie sprawia, że młodzi dorośli mniej zwracają uwagę na swoje własne ja, co sprzyja powstawaniu silniejszych związków z innymi. To uwolnienie od samego siebie pozwala być bardziej wyczulonym na potrzeby innych.

3. Pogłębianie dziedzin aktywności. Młodzi dorośli przejawiają więcej zaangażowania niż dorastający, a tym samym doznają więcej satysfakcji na rożnych polach własnych aktywności, takich jak zainteresowania, nauka, praca, związki z innymi.

4. Humanizacja wartości. W okresie dorosłości ludzie w coraz większym stopniu spostrzegają rozmaite problemy moralne i etyczne w kategoriach doświadczeń życiowych. Łatwiej dostrzegają ludzkie aspekty wartości i rozumieją sposób, w jaki funkcjonują w społeczeństwie.

5. Wzrost znaczenia troski o innych. W dorosłości znacznie rozwija się ogólna troska o dobro innych. Troska ta obejmuje nie tylko najbliższych, ale również w szerszym sensie wszystkich potrzebujących i cierpiących w społeczeństwie.

Małżeństwo.

Duberman wyróżnił trzy główne typy małżeństw.

1. Małżeństwo tradycyjne funkcjonuje w układzie, w którym mężczyzna kieruje i jest osobą podejmującą decyzje. Żona może decydować o wychowaniu dzieci i prowadzeniu domu, wszystkie pozostałe sfery życia rodziny znajdują się pod kontrolą męża.

2. W małżeństwie partnerskim przestrzega się zasady równości i partnerstwa. W związku tym oboje mogą w jednakowym stopniu podejmować decyzje i ponosić za nie odpowiedzialność.

3. Małżeństwo koleżeńskie, akceptowane jest zróżnicowanie ról. Każdy partner decyduje i odpowiada za inną dziedzinę życia rodziny, zgodnie ze swoimi umiejętnościami i zainteresowaniami.

Wzajemne przystosowanie w małżeństwie.

Zgodnie z tradycją więcej wyrzeczeń na rzecz małżeństwa robią kobiety. Kobiety bardzo często rezygnują z własnej kariery zawodowej, aby prowadzić dom i być dobrymi matkami, co prowadzi do większego niż w przypadku mężczyzn niezadowolenia z małżeństwa.

Role małżeńskie.

W porównaniu ze starszymi generacjami znacznie więcej młodych ludzi skłania się ku idei wspólnych ról w małżeństwie. Ponieważ więcej kobiet podejmuje pracę poza domem, ich mężowie w większym stopniu uczestniczą w prowadzeniu domu i wychowaniu dzieci

Rozwód

Przystosowanie do rozwodu. Rozwód jest niezwykle stresogennym doświadczeniem i pod tym względem ustępuje jedynie śmierci współmałżonka. Dla niczego nie podejrzewającej, wcześniej zadowolonej ze swego małżeństwa osoby może być to szokiem. Z kolei ktoś kto, wcześniej przeżył lata cierpień i konfliktów, może zareagować uczuciem ulgi. W obu wypadkach nie można uniknąć poczucia bólu i żalu z powodu rozpadu związku z partnerem.

Wiseman twierdzi że wielu rozwiedzionych przeżywa kryzys tożsamości w okresie układania na nowo swego życia. Odnosi się to przede wszystkim do kobiet, które wcześnie wyszły za mąż i których poczucie tożsamości było zdominowane osobą męża.

Opieka nad dziećmi.

Człowiek w okresie wczesnej dorosłości przeżywa kryzys określany w kategoriach antynomii intymność - samotność. Potrzeba obdarzania miłością i oddania dla drugiej osoby jest zasadniczym celem tego okresu. Po rozwiązaniu tego kryzysu pojawiają się pierwsze zwiastuny kolejnego kryzysu produktywności, gdy dwoje ludzi odczytało wzajemne uczucia i musi podjąć decyzję dotyczącą posiadania dzieci. Produktywność - pragnie troszczenia się o innych, jak również przyczynianie się do rozwoju i dobra przyszłych generacji.

Motywy posiadania dzieci. Czynniki które mają wpływ na decyzję posiadania dzieci:

• nacisk społeczny, szczególnie ze strony własnych rodziców

• potrzeba bezpieczeństwa emocjonalnego, które dzieci mogą zapewnić w przysżłości

• pragnienie przekazania komuś własnych cech i wartości

• miłość dzieci, będąca wartością samą w sobie.

Opieka i wychowanie dzieci jako proces rozwojowy. Wielu badaczy twierdzi, że posiadanie dzieci ma charakter procesu rozwojowego w tym sensie że pozwala rodzicom przeżywać na nowo kryzysy rozwojowe, przez które sami już wcześniej przeszli.

Przystosowanie do rodzicielstwa. Rodzice dzięki dziecku są uspołeczniani. W miarę jak pomagają dziecku opanować umiejętność samodzielnego jedzenia załatwiania czynności toaletowych, określonych nawyków społecznych, uczą się równocześnie, jak reagować na rozmaite potrzeby dziecka, sprawiać by czuło się bezpiecznie.

Rodzicielstwo to krytyczny moment w życiu małżeństwa jest urodzenie pierwszego dziecka - było oceniane jako najbardziej stresująca sytuacja życiowa.

Wiele badań pokazuje, że zadowolenie w małżeństwie wydaje się opadać wraz z pojawieniem się pierwszego dziecka. Schulz wykazał, że młodzi rodzice rozmawiają ze sobą dwukrotnie mniej niż pary bezdzietne, a ich rozmowy dotyczą głównie dziecka. Jednak w niektórych małżeństwach dzieci, szczególnie gdy są zaplanowane , mogą przyczynić się do wzmocnienia związku małżeńskiego.

Posiadanie i wychowanie dzieci wiąże młodych rodziców ze społeczeństwem w nowy sposób. Młode matki szukają kontaktu z innymi młodymi matkami, młode pary zwracają się do swoich własnych rodziców z prośbą o poradę i wsparcie emocjonalne oraz pomoc w opiece nad dziećmi. Przewartościowaniu ulega stosunek do instytucji społecznych, które wcześniej nie odgrywały istotnej roli w życiu młodych. Przedmiotem życiowej oceny stają się parki, biblioteki, szkoły, pojawiają się działania na rzecz bezpieczeństwa na drogach, wyrażany jest protest przeciw agresji w telewizji.

Średni wiek dojrzały

Istnieją dwie przeciwstawne interpretacje natury średniego wieku dojrzałego.

1. Pierwsza mówi, że jest to czas konfliktu i kryzysu ( często przybici dostrzeżeniem wielu zmian, zachodzących w ich życiu, takich jak fizyczne i psychiczne efekty starzenia się, wymuszające konieczność dostosowania się do nich zmiany w pracy oraz opuszczenie domu przez dzieci)

2. Druga interpretacja, bardziej optymistyczna podkreśla, że wiek średni dojrzały znamionuje większa samoakceptacja oraz ochota do życia. (niektórzy ludzie czują się młodzi albo co najwyżej w wieku średnim, gdy dawno przekroczyli 60 lat, podczas gdy inni traktują siebie jako reprezentantów średniej dorosłości, gdy mają lat 35)

Osobowość i rozwój społeczny

Osobowość jest bardzo skomplikowanym wymiarem psychologicznym człowieka i niełatwo określić, jak zmienia się w czasie. Badania zdają się jednak potwierdzać stałość osobowości w okresie dorosłości.

Badania podłużne wskazują, że do najbardziej stabilnych cech osobowości należą wartości (społeczne, polityczne, ekonomiczne, religijne i estetyczne) oraz zainteresowania zawodowe.

Badania nad zmianami osobowości w czasie dają postawę do wyróżnienia względnej oraz bezwzględnej stałości osobowości. Osobowość można uznać za względnie stabilną, gdy owa struktura wskaźników osób badanych jest podobna dla wszystkich momentów pomiaru bez względu na to, czy wyniki te rosną czy maleją w przedziale czasu objętym badaniem. O stałości bezwzględnej mówimy, gdy wyniki badanych osób są takie same dla wszystkich momentów pomiaru. Na przykład stwierdzono że ludzie podnoszą poziom świadomości „ja” między okresem dzieciństwa a okresem średniej dorosłości. Bezwzględna stałość tego wymiaru osobowości jest niska.

Konkluzje

Między okresem dorastania i średnim wiekiem dojrzałym ludzie zmieniają się powoli, w sposób umiarkowany, co znaczy że stałość bezwzględna osobowości jest niska. Ponieważ jednak stwierdzono istotne statystyczne współczynniki korelacji między niektórymi cechami osobowości dla wszystkich momentów pomiaru, można przyjąć że względna stałość osobowości jest utrzymywana chociaż w stopniu umiarkowanym. Rozwój osobowości w okresie dorosłości nie jest dziedziną radykalnych i szerokich zmian w zakresie przekonań, postaw i wartości, aczkolwiek pewne zmiany o charakterze rozwojowym dokonują się.

Teorie rozwoju w średnim wieku dojrzałym

Według Eriksona centralnym konfliktem w średnim wieku dojrzałym jest konflikt, który wyraża opozycja produktywność - stagnacja. Człowiek zastanawia się w jaki sposób może przyczynić się do rozwoju i wychowania następnych generacji. Erikson wyjaśnia że to pragnienie nie musi się odnosić do własnych dzieci, może ono znaleźć swój wyraz w twórczym wspomaganiu rozwoju młodych ludzi. Człowiek, który nie osiąga tak rozumianej produktywności doświadcza w konsekwencji poczucia osobistego zubożenia i narastające nadmierne zainteresowanie „ja”.

Peck zidentyfikował cztery podstawowe mechanizmy przystosowawcze, który musi wypracować człowiek w średnim wieku dojrzałym.

1. Człowiek musi nauczyć się wyżej oceniać mądrość niż siłę fizyczną lub też atrakcyjność fizyczną.

2. Mężczyźni i kobiety muszą oceniać się wzajemnie w większym stopniu w kategoriach indywidualnych i niepowtarzalnych cech osobowości niż tylko w kategoriach obiektów seksualnych.

3. Człowiek musi wykształcić w sobie umiejętność zmiany obiektu zaangażowania emocjonalnego zarówno w odniesieniu do ludzi, jak i rodzajów aktywności. Umiejętność poświęcania się i czerpania satysfakcji z kontaktów z nowymi ludźmi oraz z nowych form aktywności jest ważna, gdy dzieci opuszczają dom, krewni lub przyjaciele umierają oraz gdy nie są już wskazane pewne formy aktywności, takie jak na przykład uprawianie sportu wymagającego dużego wysiłku fizycznego.

4. Bardzo ważne w średnim wieku dojrzałym jest również zachowanie elastyczności umysłowej oraz podatności na nowe idee i sposoby działania.

Levinson ujmuje średni wiek dojrzały jako okres utrwalania się zainteresowań, celów oraz podstawowych dziedzin aktywności. Pomiędzy 30- tką i 40 - tką ludzie zazwyczaj stabilizują swoje życie. Człowiek angażuje się w sposób trwały w życie rodzinne, pracę, życie towarzyskie, kultywowanie dodatkowych zainteresowań.

Przejście do wieku średniego rozpoczyna się około 40-tki i trwa około 5 lat. Ów przejściowy okres stanowi łącznik między wczesnym i średnim wiekiem dojrzałym i w tym czasie ludzie dokonują ważnej samooceny. Ocena obejmuje bilans osiągnięć widzianych w świetle młodzieńczych celów, oraz gdy to konieczne, modyfikacje tych celów. Człowiek musi rozwiązać sprzeczności między tym, co było wcześniej zamierzone i tym, co zostało zrealizowane. Warunkiem stabilizacji w średnim wieku dojrzałym jest akceptacja tych sprzeczności.

Stresogenne wydarzenia życiowe

Badanie Theorella i Rahe wskazuje na związek między zawałem serca a ilością i rodzajem stresogennych wydarzeń życiowych, taki jak na przykład śmierć współmałżonka, utrata pracy czy rozwód.

Pomiar stresu.

Psychologowie opracowali techniki pomiaru stresu związanego z określonymi wydarzeniami życiowymi jak i ogólnego jego poziomu. Badania w których zastosowano tę technikę wykazały, że im wyższy poziom stresu, któremu poddana jest jednostka, tym częstsze są problemy zdrowotne.

Brown podkreśla że ludzie różnią się w swoich relacjach na stres. Sytuacja trudna dla jednego może być czymś łatwym dla drugiego. Brown zwraca uwagę, że aby ocenić poziom „kontekstualnego zagrożenia” czyli obraz okoliczności stresogennego wydarzenia życiowego należy w badaniach odwoływać się również do wywiadu.

Brak pracy w wieku średnim

Brak pracy jest wybitnie stresogennym wydarzeniem w życiu dorastających i dorosłych reprezentujących wszystkie przedziały wieku. Ludzie w wieku średnim i starsi, gdy zostają pozbawieni pracy pozostają bezrobotni przeciętnie o 70% dłużej niż młodzi. Psychiczne konsekwencje braku pracy są poważne. Najbardziej doskwiera człowiekowi w tym okresie odpowiedzialność za rodzinę oraz konieczność oszczędzania i stworzenia zabezpieczeń finansowych na starość.

Badanie Powella i Driscoll wskazuje że osoby pozbawione pracy w okresie przedłużającego się bezrobocia przechodzą cztery stadia psychologiczne.

1. Po początkowym szoku następuje odprężenie i ulga. Człowiek doświadcza uczucia zadowolenia ze swojej nowej pozycji, swobodnej i niezależnej.

2. Podejmowany jest wysiłek w celu znalezienia nowej pracy. W tym stadium większość bezrobotnych zaczyna nużyć nadmiar wolnego czasu, jednak w dalszym ciągu zachowują oni optymizm.

3. Rezygnacja i zwątpienie. Człowiek zaczyna tracić wiarę w siebie a próby znalezienia pracy są nieregularne. Stosunki z rodziną i przyjaciółmi staja się napięte.

4. Napięcie i cynizm. W tej fazie wiele osób mówi o poczuciu bezsilności i nieadekwatności oraz o trudnościach wyobrażenia sobie ponownego zatrudnienia

Późny wiek dojrzały

Starość jest ostatnią fazą życia. Niektórzy wyróżniają wczesną starość (65 - 74 lata) i późną starość (od 75 roku wzwyż). Wielu starych ludzi zgadza się z powiedzeniem, że „Człowiek ma tyle lat, na ile się czuje”. Oznacza to że z punktu widzenia oceny, czy ktoś jest stary czy nie, ważniejsze niż wiek chronologiczny są subiektywne czynniki psychiczne.

Ludzie starzy stali się obiektem zainteresowania psychologów, pracowników medycznych, planistów miejskich, polityków. Niektórzy gerontolodzy uważają że możliwości intelektualne obniżają się wraz z wiekiem, inni nie akceptują tego stanowiska. Niektórzy uważają że warunkiem pomyślnego przystosowania się do starości jest częściowe wyłączenie się jednostki ze społeczeństwa, inni uważają, że podtrzymywanie aktywności na nie zmienionym poziomie, w istocie umożliwia pomyślne przystosowanie w późnych latach życia.

Wczesna starość

To okres, w którym zmiany degeneracyjne stają się faktem. Takie zmiany są naturalnym składnikiem starzenia się jest inne dla każdego człowieka.

Wyrażają je zmiany o charakterze fizjologicznym, biochemicznym oraz zmiany w sferze zachowania człowieka. W miarę przybywania lat zmniejsza się ilość tkanki nerwowej, serce, płuca i system nerwowy stają się mniej wydolne, obniża się odporność organizmu. Z tego powodu ludzie starzy są bardziej podatni na choroby oraz trudniej przebiega ich leczenie. Wiele oznak początków starzenia się pojawia się już w średnim wieku: siwe włosy, zmarszczki, przybieranie na wadze, zmniejszenie się siły i sprężystości mięśni, kłopoty ze wzrokiem i słuchem.

Funkcje poznawcze

Iloraz inteligencji Badania dowodzą, że poziom wykonania testów mierzących iloraz inteligencji jest względnie stały aż do około 60 roku życia. Potem uwidacznia się spadek, który jest wyraźny w dziedzinie umiejętności psychomotorycznym, uwagi, pamięci, rozumowania indukcyjnego oraz czasu reakcji.

Pamięć. Badania nad procesami pamięci w starości pokazują, że pamięć bezpośrednia, czyli odpamiętywanie treści znajdujących się w chwili bieżącej w polu uwagi, zmniejsza swoje możliwości. Różnica między ludźmi młodymi i starymi pod względem ilości jednostek informacyjnych, które mogą być równocześnie utrzymywane w pamięci bezpośredniej nie wydaje się duża. Jednak człowiek stary jest bardziej podatny na działanie bodźców rozpraszających i trudniej mu odpamiętać informację zapamiętaną w innej postaci.

Pamięć pośrednią, badania pokazują, że ludzie starzy mają trudności w odpamiętywaniu treści, które przestały być częstym przedmiotem ich myśli i uwagi, chociaż nie mają szczególnych problemów w odpamiętywaniu wiedzy i doświadczeń, do których często się odwołują.

Teoria rozwoju i osobowości i przystosowania

Późny wiek dojrzały jest traktowany przez teoretyków jako okres kontynuacji psychicznego rozwoju człowieka. Zadania rozwojowe ludzi starych to przystosowanie się do zmniejszającej się sprawności fizycznej i pogarszającego się zdrowia, radzenie sobie z sytuacją zaprzestania pracy zawodowej i związanych z tym mniejszych przychodów oraz przystosowanie się do sytuacji śmierci współmałżonka.

Teoria Eriksona

Według niego w okresie starości człowiek musi uporać się z kryzysem określonym jako opozycja integralność „ja” - rozpacz. W miarę zbliżania się do schyłku życia ludzie coraz częściej oglądają się wstecz i poddają ocenie decyzję oraz działania, które wpłynęły na ich życie. W przypadku optymalnym ów bilans powinien doprowadzić do uczuć zadowolenia i aprobaty dla własnego życia jako sensownego i ważnego. Tego rodzaju uczucia są warunkiem poczucia integracji „ja”. Natomiast osoba, której bilans życiowy ujawnia żal i rozczarowanie, że życie nie przyniosło zadowolenia i spełnienia może doświadczać rozpaczy.

Teoria Pecka

Twierdzi, że rozwój w okresie starości zależy od sposobu radzenia sobie z trzema głównymi zadaniami rozwojowymi.

1. Człowiek musi rozwiązać problem przejścia na emeryturę

2. Obniżenie się sprawności fizycznej jest nieuniknione w starości. Peck uważa by ludzie starsi potrafili nieco odwrócić uwagę od problemów swojego ciała i nauczyli się cenić przyjemność płynącą z zadowalających związków z innymi oraz twórczych form aktywności psychicznej.

3. Ostatnie wezwanie przed którymi stoją ludzie starzy ma związek ze śmiercią. Każdy człowiek powinien zaakceptować i przyjąć do wiadomości nieuniknioność śmierci.

Pomyślne przystosowanie do starości

Istnieją dwie dominujące teorie, będące wobec siebie w opozycji: teoria wyłączania się oraz teoria aktywności:

Teoria wyłączania się - mówi, że gdy człowiek osiąga późne lata swojego życia, zaczyna stopniowo wyłączać się z życia społecznego; coraz mniej obchodzą go problemy świata zewnętrznego i rezygnuje ze zbyt skomplikowanych związków emocjonalnych z innymi..

Cumming i Henry, uważali że stopniowe wycofanie się jednostki z życia społecznego jest warunkiem zadowolenia i dobrego samopoczucia. Jednak zbyt wczesne wycofanie się spowodowane chorobą albo przedwczesną emeryturą może prowadzić do problemów w przystosowaniu się.

W teorii aktywności przesłanka pomyślnego przebiegu procesu przystosowania się do starości jest pozostawienie produktywnym i aktywnym. Warunkiem dobrego samopoczucia jest znalezienie zastępczych form aktywności, gdy nie można już robić tego, co się robiło przez lata.

Emerytura

Większość ludzi odchodzi na emeryturę po sześćdziesiątce. 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn jako wiek emerytalny. Niektórzy ludzi odchodzą na emeryturę z ulgą, natomiast inni nie czują się gotowi zrezygnować z czegoś, co często ma decydujące znaczenie dla ich poczucia sensu i wartości życia.

Konsekwencje psychologiczne

Dla większości ludzi przejście na emeryturę wiąże się z poczuciem straty. Chodzi o utratę tożsamości, pozycji społecznej, bezpieczeństwa finansowego, prestiżu.

Proces przejścia na emeryturę

Atchley uważa, że proces przejścia na emeryturę obejmuje siedem faz.

1. Oddalona w czasie ma miejsce jeszcze w wieku średnim. W tym czasie większość ludzi jest całkowicie pochłonięta swoją pracą i ma jedynie mgliste myśli na temat emerytury.

2. Przedemerytalna - w tym czasie emerytura jest już przedmiotem wielu planów i myśli.

3. Miesiąca miodowego- faktycznej emeryturze towarzyszą bardzo często uczucia przyjemności i nadziei. Wiele wcześniejszych planów może być teraz zrealizowane.

4. Rozczarowania - zajęcia i formy aktywności realizowane na emeryturze okazują się często mniej interesujące, niż można było oczekiwać.

5. Zmiany kierunku - następuje po rozczarowaniu. Człowiek zaczyna zdawać sobie sprawę z rzeczywistego obrazu emerytury. Człowiek zastanawia się nad przyszłością i rozważa alternatywne, bardziej realistyczne scenariusze.

6. Stabilizacji - ludzie wypracowują pewien poziom rutynowych działań i sposobów zachowania na emeryturze z pełną świadomością własnych możliwości i ograniczeń. Człowiek wydaje się bardziej przystosowany do roli emeryta.

7. Końcowa - ma miejsce, gdy z jakiegoś powodu kończy się rola emeryta. Na skutek choroby, urazu i w konsekwencji braku samodzielności. Dla niektórych ludzi rola emeryta kończy się w momencie kiedy próbują znaleźć sobie na nowo jakąś pracę.

Śmierć i żałoba

W kulturze zachodniej temat śmierci jest kwestią delikatną, która w przeszłości była często pomijana. Dla określenia śmierci stosowano takie przenośnie jak „on odszedł” albo „nie ma go już wśród nas”. W ciągu ostatnich dwudziestu lat dokonała się zasadnicza zmiana postawy wobec śmierci. Lekarze i psychologowie spróbowali spojrzeć na śmierć nie w kategoriach jednokrotnego wydarzenia, które kończy życie, ale w kategoriach ważnego procesu obejmującego pełny cykl życia człowieka.

Niegdyś lekarze i członkowie rodziny starali się ukryć prawdę przed umierającym, zakładając że tak jest lepiej. Jednak dzisiaj większość lekarzy zdaje sobie sprawę, że umierający musi być świadom swej sytuacji, aby mógł przystosować się do niej w sensie psychicznym i praktycznym.

Stadia procesu umierania wg Kubler - Ross

Na podstawie wywiadów wyróżniła pięć stadiów, przez które przechodzi się w procesie umierania.

1. Zaprzeczenie. Większość ludzi na wieść o swej chorobie reaguje szokiem połączonym z niedowierzaniem.

2. Gniew. Gdy umierający człowiek nie może już zaprzeczyć prawdzie o nadchodzącej śmierci, najczęściej przeżywa gniew z powodu swego stanu oraz niechęć, której obiektem są ludzie zdrowi.

3. Targowanie się. Człowiek zmienia swoje postępowanie próbując wynegocjować u Boga przedłużenie życia albo dar jakiegoś okresu bez bólu i cierpienia. Człowiek może składać przyrzeczenia, że w zamian za odroczenie śmierci odda swe życie w służbę kościoła albo przeznaczy organy wewnętrzne swego ciała na potrzeby lekarzy.

4. Depresja. Gdy śmiertelnie chorzy pacjenci nie mogą już w żaden sposób zaprzeczyć swej chorobie i nasilają się bardziej dotkliwe objawy oraz niezbędny staje się pobyt w szpitalu, pojawia się dotkliwe uczucie utraty. Wyróżnia ona dwa rodzaje depresji:

- Depresja reaktywna pojawia się jako konsekwencją straty już doświadczonej, np. siły fizycznej lub pracy. Okazanie wsparcia i zachęty pomaga w przypadku depresji reaktywnej

- Depresja antycypacyjna wiąże się z oczekiwaną utratą, np., utraty ukochanej osoby i własności. Pacjentom depresji tej należy stworzyć warunki do swobodnego wyrażania emocji i psychicznego przygotowania do nadchodzącej śmierci.

5. Akceptacja. Umierający akceptują swoją śmierć. Gdyby mogli przejść jeszcze raz z pomocą otoczenia przez wcześniejsze stadia, byliby w stanie uniknąć gniewu i depresji. W tym stadium chorzy cenią spokój i towarzystwo najbliższych.

Opieka nad umierającym

Umierający ludzie potrzebują troskliwej opieki w procesie przygotowania się do śmierci. Wielu chorych pozbawionych obecności i oparcia ze strony rodziny i przyjaciół, oczekuje na śmierć w samotności, w sterylnej, bezosobowej atmosferze szpitala.

Hospicjum jest przedsięwzięciem, którego zadaniem jest zapewnienie ludziom umierającym warunków przypominających domowe oraz klimatu wsparcia emocjonalnego. Kwestią pierwszoplanową jest uwolnienie chorego od bólu, zapewnienie mu wygody oraz towarzyszenie mu w jego oczekiwaniu śmierci. Zachęca się rodzinę i przyjaciół do uczestnictwa w opiece nad chorym.

Żałoba

Jest sytuacją lub stanem utraty i najczęstszą jej przyczyną jest śmierć bliskiej osoby. Żałoba może być spowodowana również innymi sytuacjami (np. rozwód, utrata pracy).

Żal jest emocjonalną formą odpowiedzi na sytuację żłoby. Przeżywanie żalu zakłada cierpienie psychiczne. Ludzi, którzy nie są w stanie przeżywać żalu, nie potrafią otrząsnąć się z poczucia utraty.

Stadia żałoby

Bawlby wyróżnił pięć stadiów w procesie przeżywania żałoby:

1. Myślenie głównie o osobie, która odeszła.

2. Złość na nieżyjącą osobę oraz innych ludzi.

3. Pragnienie pomocy ze strony innych.

4. Rozpacz, wycofanie się, apatia.

5. Reorganizacja i skupienie się na nowym obiekcie zainteresowania.

Kavanagh proponuje siedem stadiów żałoby:

1. Szok.

2. Dezorganizacja.

3. Gwałtowne emocje.

4. Wina.

5. Samotność i poczucie straty.

6. Ulga.

7. Powrót do równowagi.

Pokonanie żalu jest łatwiejsze, jeśli człowiek może swobodnie dzielić się odczuciami i myślami z kimś, kto potrafi być wrażliwym słuchaczem.

Żałoba trwa przeciętnie od jednego do dwóch lat.

D. Chambarloun uważał, że płód jest skupiskiem specjalizujących się komórek i narządów aktywnym jedynie na poziomie fizjologicznym czyli, że psychicznie nic się z nim nie dzieje, środowisko zewnętrzne też nie ma wpływu.

OKRES PRENATALNY - podział na 3 fazy:

1. faza jajowa 0-2 tyg

• organizm ma formę jaja

• komórka dzieli się wiele razy (kiedy zapłodnione jajo posuwa się do macicy)

• kiedy trafia do macicy przez kilka dni jest nie przyczepione

• jajo przymocowuje się po 10 dniach od zapłodnienia przez wypustki łącząc się ze ścianą macicy przez nią z krwiobiegiem skąd czerpie pożywienie.

2. faza embrionalna 2 tyg.-8 tyg.

• szybkie zmiany

• pod koniec tego okresy embrion ma postać miniaturki człowieka

• krew dostarcza wodę, tlen i materiały odżywcze

• embrion rozwija własny system krążenia uzależniony od łożyska - filtr

• głowa najbardziej rozwinięta, pojawiają się usta, nos, szczęka, oczy

• zachwiane proporcje ciała

• tworzy się struktura serca 18 tydzień , serce funkcjonuje w postaci niezależnych skurczów

• jelita w pępowinie

• brak kości tylko chrząstki

• rozwój układu nerwowego zapoczątkowany w fazie jajowej

• z ektodermy tworzy się cewka nerwowa w niej kształtuje się mózgowie i rdzeń kręgowy

• 5 tydzień mózg, rdzeń przedłużony międzymózgowie, kora mózgowa

• pojawiają się neurony bez wypustek.

3. faza płodowa 8tyg.-38/42 tyg.

• udoskonalają się struktury powstałe w fazie embrionalnej. Funkcjonują zmysły:

Wzrok - w 5 m reaguje na zmiany oświetlenia na zewnątrz, 6 m - otwarcie szpary powiekowej, widzi i obserwuje cienie na zewnątrz.

Słuch - od 3 m słyszy to co się dzieje w łonie matki i na zewnątrz, 4 m słyszy głos mamy.

Smak i węch - od 3 m czuje smak poprzez wody płodowe, 5 m są rozwinięte kubki smakowe, więc rozróżnia smaki - gorzki i słodki.

Dotyk - reaguje na dotyk, w 7 tyg. Życia zaczyna reagować na ból, który jest odbierany z opóźnieniem.

ZAGROŻENIA OKRESU PRENATALNEGO

Zagrożenia fizyczne :

Faza jajowa

• zapłodnione jajo może odumrzeć z braku pożywienia, zanim zagnieździ się w ścianie macicy, z uwagi na czas potrzeby na przebycie jajowodu

• nieprzygotowanie ścianki macicy na przyjęcie jaja z powodu braku równowagi między gruczołem przysadki a jajnikami

• zagnieżdżenie zapłodnionego jaja w ścianie jajowodu

• zagnieżdżenie jaja w małej przestrzeni tkanki o budowie włóknistej w ścianie macicy co utrudni pożywienie.

Faza embrionalna

• poronienie - wynik złego odżywiania, zaburzenia hormonalnego, stresy emocjonalne - spowodują, że zarodek zostanie usunięty ze ściany macicy.

• nieprawidłowości rozwojowe

Faza płodowa

• możliwość poronienia do 5-tyg.

• poród przedwczesny z komplikacjami z możliwością śmierci płodu

• poród opóźniony z komplikacjami z możliwością śmierci płodu

• kompilacje porodu - wynik przenoszenia płodu, niekorzystnego położenia płodu w macicy oraz zaburzeń hormonalnych spowodowanych przeżyciami stresowymi

• nieprawidłowości rozwoju - mogą opóźniać rozwój płodu lub wywierać wpływ na rozwój jego organów, zwłaszcza mózgu.

Zaburzenia rozwoju:

To zakłócenie normalnej prawidłowości rozwoju różnych cech fizycznych.

Przyczyny zaburzeń:

1. wadliwość genów, lub zakłócenia w środowisku wewnątrzmacicznym

2. zakłócenia w środowisku wewnątrzmacicznym w czasie kształtowania się poszczególnych organów

Do najpoważniejszych i najpowszechniejszych czynników zaburzających środowisko wewnątrzmaciczne należą:

• wyraźne i długotrwałe niedożywienie matki powodujące niedorozwój umysłowy dziecka, lub pewne defekty fizyczne - krzywica, padaczka, prażenie mózgowe. Czasami martwe dzieci. Pożywienie powinno być bogate w białko, tłuszcze, węglowodany, witaminy

• zaburzenia wydzielania wewnętrznego - spowodowane dziedzicznością lub zaawansowanym wiekiem matki, gdy równowaga hormonalna jest zakłócona zmianami związanymi z okresem przekwitania - prowadzi do „kretynizmu” (deformacja ciała i obniżenie inteligencji), do małogłowia (niedorozwój umysłowy i małe rozmiary oraz spiczastość czaszki) lub do mongolizmu niedorozwój umysłowy któremu towarzyszą takie cech jak min skośne oczy, deformacja czaszki

• nałogowy alkoholizm szkodliwy dla oczu i widzenia

• nadmierne palenie papierosów - oddziaływuje na serce i ukł. krążenia płodu, oraz po urodzeniu wolniejszy rozwój, gorsze przystosowanie społ., słabsze czytanie, niski wzrost

• nadużywanie leków i narkotyków środki takie jak heroina, kokaina, marihuana są szkodliwe gdy zażywa się ich systematyczne i w nadmiernych ilościach, a leki tj. aspiryna, środki uspokajające podawane w celach leczniczych mogą ale nie muszą być szkodliwe

• ciężkie przewlekłe i wyczerpujące choroby

różyczka- 3-4 m-c ciąży może spowodować kataraktę, głuchotę, wady serca, defekt uzębienia, małogłowie lub niedorozwój umysłowy. Po 5-m.-cu ma mały lub żaden wpływ.

syfilis zabija, niedorozwój umysłowy, ślepota, głuchota

rzeżączka wrodzona ślepota

gruźlica, cukrzyca podobnie jak niedożywienia

• niekorzystne warunki środowiskowe zależą od czasu występowania tego oddziaływania. Jeśli pojawiają się w okresie wykształcenia się jakiegoś organu płodu to prawdopodobieństwo nieprawidłowości rozwojowych jest większe.

• toksyny pochodzenia ołowiowego lub fosforowego - poronienie, ślepota, niemota i inne anormalności.

• czynnik Rh - poronienie, martwy płód, niższy stopień inteligencji

• promieniowanie X i rad - mikrocefalia (mała głowa i mózg niedorozwój umysłowy)

• wiek rodziców

zagrożenia psychologiczne

formy:

tradycyjne poglądy na wpływ warunków prenatalnych jeżeli na ludzie będą wierzyć, że myśli, emocje czy działania przyszłej matki mają wpływ na przyszłe dziecko to ojciec może czuć urazę do matki gdy dziecko nie spełni jego oczekiwań.

Stres przeżywany przez matką długotrwały stres emocjonalny we wczesnej fazie ciąży może spowodować nadczynność nadnercza to prowadzi do wytwarzania hormonu hydrokortyzonu który we wczesnej fazie ciąży może spowodować defekty fizyczne, niedorozwój umysłowy.

Nieprzychylne postawy osób znaczących doprowadzają matkę do stresu.

Noworodek i niemowlę - to rozwój postnatalny. Etapy:

1. stadium noworodka - od urodzenia do 14 dni (do momentu odpadnięcia pępowiny)

2. stadium niemowlęctwa - od 2 tygodni do 2 lat.

Zmysły noworodka:
Wzrok jest głównym zmysłem poznawczym noworodka. Już od urodzenia noworodek potrafi wodzić za źródłem światła. Ze względu na słabo rozwiniętą zdolność akomodacji ostre widzenie jest możliwe jedynie w odległości około 20 cm od oczu. Uwagę jego przyciągają w pierwszej kolejności wyraźne kontury i żywe kolory, z zaciekawieniem obserwuje twarze znajomych osób interesując się szczególnie oczami. Swoje zainteresowanie wyraża uśmiechami, którymi nagradza rodziców.
Słuch - noworodek słyszy od urodzenia, z niektórymi dźwiękami zapoznawał się w łonie matki. Stopniowo potrafi różnicować dźwięki i rozpoznawać znajome mu odgłosy, ale nie reaguje na swoje imię. Dobrze jest mu znany odgłos bijącego serca matki. Szybko potrafi rozpoznać ton i barwę jej głosu. Lepiej reaguje na tonu wysokie niż na niskie. Cieszy się słysząc swą mamę, co można zaobserwować po jego mimice i ruchach. Jest różnica między dziewczynką a chłopcem. Dziewczynki żywiej reagują na dźwięki w wieku ok. 2 tyg., ok. 6 tyg. Reakcje stają się bardziej umiarkowane. W 10 tyg. Niemowlęta obu płci reagują jednakowo.
Dotyk - jest u noworodka bardzo dobrze wykształcony. Szczególną rolę odgrywają wargi. Lekkie muśnięcie jego warg lub policzka wywołuje odruch ssania, próby włożenia palca w jego dłoń powodują jej zaciśnięcie. Delikatne głaskanie uspokaja malucha, podczas gdy zimno, mokra pieluszka czy ból są powodem do płaczu. Cudowną terapią jest wtulenie się małego ciałka w ciało matki i ogrzewanie się jej ciepłem. Poprzez skórę dziecko zapoznaje się ze światem ludzi i przedmiotów.
Smak - lubią smak słodki, a nie lubią goryczy.

Węch - rozpoznaje zapach matki.

Odruchy - pierwsze odruchy dziecka są nieświadome i są reakcją na bodźce.

Rozwój intelektualny (Piaget) pierwszy okres trwa od 0 -2 lat - jest to okres inteligencji sensoryczno - motorycznej (zmysłowo - ruchowej). Okres ten podzielił na 6 stadiów:

1. stadium odruchów

2. stadium nawyków (ruchy prowadzące do celu, ale przewiduje skutki)

3. stadium kształtowania się schematów sensoryczno - motorycznych (koordynacja wzrokowo - ruchowa)

4. stadium koordynacji schematów sensoryczno - motorycznych

5. stadium eksperymentowania

6. stadium właściwej inteligencji sensoryczno - motorycznej (myślenie, zaczyna zastanawiać się nad tym co było)

Etapy rysowania wg Szumana:

1. bazgroty (1,5 - 3,5 r. ż.)

1. bazgroty linearne (do ok. 2,5 r. ż.)

2. bazgroty figularne (do końca okresu)

2. schemat uproszczony (początek wieku szkolnego do wieku młodszego szkolnego)

3. schemat wzbogacony (młodszy wiek szkolny 7/8 - 12)

4. okres poschematyczny (ok.12 r. z.)

Współczesna psychologia rozwojowa zajmuje się opisem, wyjaśnianiem i przewidywaniem w zachowaniu i procesach psychicznych człowieka zachodzących od poczęcia aż do śmierci.

Psychologia rozwoju ma charakter interdyscyplinarny i charakter empiryczny. Psychologia rozwoju o charakterze interdyscyplinarnym odwołuje się do innych nauk (medycyny, pedagogiki, socjologii, ekonomii itd.).

Trzy poziomy zmian rozwojowych

I poziom ZMIAN UNIWERSALNYCH (zmiany uwarunkowań biologicznych) II poziom ZMIAN SPECYFICZNYCH DLA DANEJ GRUPY (np. ludzie na wojnie maja inny rozwój niż ludzie rozwijający się w pokoju) III poziom ZMIAN INDYWIDUALNYCH (zmiany specyficzne, unikalne tylko i wyłącznie dla nas)

ANALIZA STRUKTURALNA (TRANSAKCYJNA) E. BERNE (50/XX w)

STANY JA

Stan naszej psychiki który uruchamiamy kiedy wydajemy innym polecenia „wiemy lepiej” kierujemy zachowaniem innych ludzi, w tym zawarte są również stereotypy i uprzedzenia

Stan naszej psychiki, uruchamiamy wówczas kiedy okazujemy innym troskę, pomoc, życzliwość

Zawiera reakcję, zachowania oparte na własnych przemyśleniach, doświadczeniach, będące konsekwencją „zysków i strat” „plusów i minusów”

Uruchamiamy wówczas kiedy okazujemy bunt i opór

Uruchamiamy wówczas kiedy dostosowujemy się do innych, czasami wręcz rezygnujemy z własnego zdania

Uruchamiamy wtedy kiedy reagujemy w

sposób emocjonalny, spontaniczny, pozytywny

Prawidłowy rozwój i prawidłowa struktura osobowości zachodzi wtedy kiedy pomiędzy tymi stanami zachodzi względna równowaga.

SKRYPT - jest to scenariusz (plan), który realizujemy w życiu podejmując określone zadania rozwojowe realizując plany i cele bądź też z nich rezygnując.

Mamy 4 rodzaje skrypt:

1. Kulturowy (np. „My Polacy”)

2. Społeczny (np. „My studenci pedagogiki”)

3. Rodzinny (np. „W mojej rodzinie.........”)

4. Indywidualny (np. „Ja jestem.....”)

Koncepcja transgresji.

Transgresja wg Kozieleckiego rozumiana jest jako świadome przekraczanie granic społecznych, indywidualnych, materialnych, czy symbolicznych.

Transgresje można podzielić na 3 typy:

1. Typu „H” (historyczne)

2. Typu „P” (prywatne)

3. Typu „Z” (odbywa się przez realizację postawy autorytarnej, wzmocnienie własnej wartości w rywalizacji nz innymi ludźmi i działania destrukcyjne)

Koncepcja dezintegracji pozytywnej (Dąbrowski) zakłada, że jest doświadczeniem psychicznego cierpienia i lęku, po drugie, że rozwój ma charakter wielopoziomowy.

Poziomy rozwoju:

1. zintegrowana struktura pierwotna (zaspokojone potrzeby biologiczne) - aby jednak nastąpił dalszy rozwój musi nastąpić rozbicie tej struktury - czego efektem jest 2 poziom

2. dezintegracja (np. rozwód, śmierć) - po tym co uległo rozbiciu musimy się pozbierać i zacząć wszystko od nowa.

Dezintegracja ma charakter wielopoziomowy i jest rozbita na sfery:

1. biologiczną

2. społeczną

3. psychiczną

4. wartości

Dezintegracji towarzyszą stany lęku, depresji, nerwice, a nawet myśli samobójcze (poczucie anomii). Są one niezbędne do dalszego rozwoju - są punktem wyjścia do budowania całości na wyższym poziomie.

3. wtórna integracja - celem jest osiągnięcie ideału indywidualnego i społecznego (jakby struktura pierwotna, która podlega znowu rozbiciu i znowu składaniu - koło).

Ambiwalencja - rodzaj konfliktu polegającego na równoczesnym występowaniu pozytywny6ch i negatywnych emocji w stosunku do tego samego obiektu.

Anomia - charakteryzuje się chaosem moralnym, w którym młodzież jest pozbawiona wyraźnych „drogowskazów”. Przyczynia się to do poczucia bezradności i opuszczenia.

Empatia - emocjonalne utożsamienie się z inną osobą, wywoływanie u siebie emocji, którą przeżywa druga osoba.

Androgynia - uznająca za pożądaną kombinacje męskich i żeńskich cech osobowości

Alienacja - (wyobcowanie) utrata związku z tym, z czym pierwotnie było się związanym, a co w zmienionej sytuacji staje się przeciwstawne, obce czy nawet wrogie i prowadzi jednostkę do zagubienia się.

Asymilacja - w teorii Piageta jeden z dwóch uzupełniających się procesów umożliwiających równowagę pomiędzy organizmem a środowiskiem. Polega na przyswajaniu przez osobnika nowych inf. przez włączanie ich do już posiadanych schematów czynnościowych (poznawczych) w stopniu uzależnionym od aktualnego poziomu ich organizacji. Jeżeli sytuacja jest zbyt nowa i uniemożliwia asymilację bodźców do starych schematów poznawczych, zaczyna interweniować drugi rodzaj procesów adaptacyjnych - akomodacja.

Akomodacja - proces przekształcania i dostosowywania się schematów czynnościowych - posiadanych przez jednostkę na danym etapie rozwoju psychicznego - do nowych oddziaływań środowiska, które z racji odmienności nie pozwalają się zasymilować (włączyć) do schematów już istniejących.

Depersonalizacja - okresowy stan zakłócenia osobowości, w którym całe otoczenie, łącznie z ludźmi, wydaje się człowiekowi obce, a nawet on sam, z całym swoim działaniem. Zachodzi rozpad struktur poznawczych i działaniowych. Może wystąpić w sytuacji krańcowego wyczerpania.

Flegmatyk (gr. phlegmatikos - „pełen śluzu") to człowiek odznaczający się mało dynamicznym usposobieniem, nie ulegający gwałtownym emocjom, słabo reagujący na podniety, ale wytrwały w działaniu i konsekwentny w uczuciach. Typ flegmatyczny charakteryzuje się małą pobudliwością, jest zrównoważony i opanowany. Według I. P. Pawiowa fizjologiczną podstawę temperamentu flegmatyka stanowi silny i zrównoważony typ układu nerwowego.

Choleryk (gr. chole - „żółć") - to człowiek wybuchowy, o silnych i szybko powstających reakcjach uczuciowych; odznaczający się dużą energią życiową i brakiem opanowania. Reakcje choleryka są niewspółmierne do bodźca. Fizjologiczną podstawę temperamentu choleryka stanowi silny, niezrównoważony (przewaga procesu pobudzania nad procesem hamowania) typ układu nerwowego.

Melancholik (gr. melancholikos - „smutny") - to człowiek o usposobieniu łagodnym, biernym, którego cechuje brak impulsywności, silne, wolno narastające reakcje uczuciowe. Melancholik w działaniu jest mało odporny i niewytrwały. Typ melancholika cechuje się małą ruchliwością, apatią, przewlekłymi stanami przygnębienia. Wg I. P. Pawiowa fizjologiczną podstawę temperamentu melancholika stanowi tzw. słaby typ układu nerwowego.

Sangwinik (łac. sanguis - „krew") - to człowiek o żywym, pogodnym, uczuciowym, aktywnym usposobieniu, wrażliwy, o silnych i szybkich reakcjach. Sangwinik łatwo dostosowuje się do zmiennych warunków życia, jest odporny na trudności. W typologii wyższej czynności nerwowej I. P. Pawiowa odpowiada mu silny zrównoważony i ruchliwy typ układu nerwowego.

1. MILOSC SZCZENIECA - to subiektywne odczuwanie innego stanu ducha, zapoznanie się z czymś nowym nieznanym i radosnym. Mało ważna jest osoba wywołująca ten stan, liczą się subiektywne doznania, sprawiające przyjemność, a także pozwalające spostrzegać nowy obraz własnej osoby i rzeczywistości.

2. MILOSC CIELĘCA - jest to wyższy etap rozwoju uczuciowego nastolatków. Tu obiekt westchnień jest już zdecydowanie określony. Obiekt miłości cielęcej otoczony jest bezgranicznym i mało krytycznym uwielbieniem, nie ma on żadnych słabych stron czy też wad. Osobie zakochanej nikt i nic nie może zakłócić idealnego obrazu wybranka czy wybranki.

3. MILOSC ROMANTYCZNA - istota tej miłości jest idealizowanie obiektu uczuć, ale już w bardziej realnym wymiarze i z pewnym obiektywizmem w ocenie, spostrzegając także jego pewne mankamenty, które jednak nie są zbyt istotne. Przeżywa się ją z kimś, kto choć w pewnym stopniu uczucie to odwzajemnia i tworzy się związek.

13

---