Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego

§ 1. Prawo cywilne

1. Prawo prywatne

Normy prawa prywatnego regulują stosunki między autonomicznymi podmiotami. Autonomiczność wyraża się w braku władczego podporządkowania jednego podmiotu drugiemu podmiotowi.

Cechą stosunku prywatnoprawnego jest brak prawnej kompetencji organu publicznego do jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej drugiego podmiotu stosunku prawnego.

Z obustronnej autonomiczności podmiotów wynika, że relacje między nimi kształtują one same, kierując się w zasadzie własnymi interesami.

• Normy prawa prywatnego wskazują zarazem ogólne granice autonomii prywatnej, mając na względzie interes drugiej strony oraz interes publiczny.

• Swoboda stron na tak określonym polu nie może być zastąpiona władczymi rozstrzygnięciami organów publicznych, podejmowanymi w odniesieniu do indywidualnych stosunków prawnych

Spory między podmiotami autonomicznymi są rozstrzygane przez niezależne od stron, lecz działające z ich inicjatywy i w zakresie przez nie wskazanym - sądy państwowe, lub sądy polubowne.

2. Prawo publiczne

Prawo publiczne reguluje stosunki prawne, w których co najmniej po jednej stronie występuje organ państwa lub organ samorządu terytorialnego, albo innej organizacji powołanej z mocy prawa do realizacji interesów publicznych.

Organy te są wyposażone w kompetencję do władczego kształtowania sytuacji prawnej człowieka lub podmiotów zbiorowych.

Prawo publiczne ustanawia bezpośredni przymus realizowany przez organy państwowe w razie nieposłuszeństwa normom tego podsystemu prawnego

3. Gałęzie prawa

Gałęzie prawa obejmują spójne i uporządkowane zespoły norm prawnych, regulujących obszerne kategorie stosunków społecznych. Gałąź prawa reguluje stosunki społeczne, do których się odnosi w sposób pełny.

Normy danej gałęzi do poddanego jej stosunku prawnego stosuje się bezpośrednio. Natomiast normy innej gałęzi można stosować tylko analogicznie lub subsydiarnie.

Przykład: prawo cywilne, prawo karne, prawo administracyjne

4. Kompleksowe regulacje prawne

Kompleksowe regulacje prawne - są to zespoły norm odnoszące się do jednego przedmiotu (stosunku cywilnoprawnego). Systematycznie należą one jednak do kilku gałęzi.

5. Dyscypliny naukowe i dydaktyczne

Dyscyplina naukowa - zespół działań poznawczych, ewentualnie wytwór tego rodzaju działań, w postaci zespołu twierdzeń odpowiednio uzasadnionych.

Dyscypliny dydaktyczne - zwykle skorelowane są z dyscyplinami naukowymi. Ich wydzielenie przejawia się w programach nauczania prawa - nie całkiem jednolitych na polskich uczelniach.

6. Status prawa cywilnego

Prawo cywilne jest skodyfikowaną gałęzią prawa, które reguluje stosunki cywilnoprawne.

Art. 1 KC: „Kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi”.

Kryteria wyróżniające normy prawa cywilnego

Metoda regulacji - polega ona na uznaniu autonomicznej pozycji względem siebie podmiotów tego stosunku prawnego - w związku z czym - jednej stronie nie przysługuje kompetencja do władczego kształtowania sytuacji prawnej drugiej strony.

Zakres kompetencji do kształtowania stosunków prawnych może być wyznaczony tylko normami prawnymi. Jeżeli strony same w umowie określą swoją nierównorzędną sytuację w powstałym stosunku prawnym - nie wyklucza to jeszcze uznania go za stosunek cywilnoprawny.

Odpowiedzialność odszkodowawcza - służy zachowaniu integralności ekonomicznej podmiotów stosunków i spełnia funkcję kompensacyjną.

Rodzaj aktu normatywnego w którym znajdują się odpowiednie przepisy - Kodeks cywilny - ma ściśle jednorodny, cywilnoprawny charakter.

Sposób rozstrzygania sporów ze stosunków cywilnoprawnych - rozstrzygane są w trybie określonym w Kodeksie postępowania cywilnego, także wtedy, gdy organy publiczne występują w roli podmiotów cywilnoprawnych. Jeżeli przepis szczególny wskazuje jako właściwe postępowanie cywilne, a zarazem nie ma jednoznacznych podstaw do uznania, iż dany stosunek prawny nie ma charakteru cywilnoprawnego - można przyjąć, że wskazanie postępowania cywilnoprawnego przemawia za takim charakterem danego stosunku prawnego.

7. Zakres prawa cywilnego

Do zakresu prawa cywilnego nie wchodzą na pewno normy publicznoprawne. Natomiast jeśli chodzi o normy prywatnoprawne - trzeba mieć na względzie systematyzację tego podzbioru norm.

Prawo pracy - podstawowym aktem jest Kodeks pracy. Ustawa ta ma charakter kompleksowy, obejmuje normy prawne zarówno prywatnoprawne jak i publicznoprawne. Głównym przedmiotem regulacji jest tu indywidualny stosunek pracy.

Ustawodawca ustanowił, że w sprawach nieuregulowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednie przepisy KC w sposób analogiczny lub subsydiarny, a nie bezpośredni. Dlatego można przyjąć koncepcję prawa pracy jako szczególnej gałęzi prawa prywatnego i dojść do wnioski, że stosunki pracy nie są objęte zakresem prawa cywilnego.

Prawo rodzinne - podstawowym aktem jest Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Normy prawa rodzinnego należą do gałęzi prawa prywatnego, brak jest również przesłanek które by uchylały bezpośrednie stosowanie zastosowania prawa cywilnego. Prawo rodzinne stanowi integralną część prawa cywilnego.

Prawo handlowe - nie ma normatywnego uzasadnienia dla wyróżnienia odrębnej gałęzi prawa handlowego

Prawo rolne - przedmiotem tej dyscypliny są normy należące do różnych gałęzi prawa, w tym w znacznej mierze normy prywatnoprawne, stanowiące składnik prawa cywilnego. Prawo rolne nie ma statusu odrębnej gałęzi prawa.

Prawo spółdzielcze - ujęte w odrębnej ustawie - jednak rdzeń zawartych w nim norm ma charakter prywatnoprawny. Brak podstaw, aby uznać zespół tych norm za odrębną od prawa cywilnego gałąź prawa

8. Systematyka prawa cywilnego

Prawo cywilne dzieli się na działy. Struktura tej gałęzi oparta jest na systemie pandektowym. System ten charakteryzuje się wyróżnieniem rozbudowanej części ogólnej prawa cywilnego, po której następują działy: prawo rzeczowe, prawo zobowiązań, prawo rodzinne i prawo spadkowe.

Poszczególne działy prawa cywilnego:

• Część ogólna - obejmuje instytucje i zasady wspólne dla całego prawa cywilnego, w tym czynności prawne, podmioty prawa cywilnego, prawa podmiotowe

• Prawo rzeczowe - ujmuje normy wyznaczające bezwzględne prawa podmiotowe (skuteczne wobec wszystkich), odnoszące się do rzeczy

• Prawo zobowiązań - zawiera normy regulujące prawa majątkowe o charakterze względnym, skuteczne wobec indywidualnie oznaczonych podmiotów

• Prawo spadkowe - reguluje przejście majątku osoby zmarłej na inne podmioty

• Prawo rodzinne - reguluje stosunki prawne między małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz innymi krewnymi i powinowatymi; również instytucję opieki i kurateli

• Prawo na dobrach niematerialnych (prawo własności intelektualnej) - reguluje prawa podmiotowe do oryginalnego, niematerialnego wytworu umysłu ludzkiego, mającego wartość majątkową

8. Zasady prawa cywilnego

Zasady prawa cywilnego - kategoria norm prawnych, które wyróżniają się doniosłością oraz szczególną rolą, jaką pełnią na obszarze prawa cywilnego. Wskazują wartości, jakie normy prawne powinny realizować.

Normy-zasady mogą być spełnione w różnym stopniu - ich spełnienie jest stopniowalne. Natomiast normy-reguły mogą być spełnione albo niespełnione.

Katalog zasad:

• Uznanie i ochrona osobowości każdego człowieka w równej mierze - norma nadrzędna - składa się na to zdolność prawna, zdolność do czynności prawnych, ochrona wartości niemajątkowych (ochrona dóbr osobistych)

• Pełna i równa ochrona mienia podmiotów prawa cywilnego - w szczególności prawo własności, dziedziczenie majątku po osobie zmarłej, gwarancja uzyskania słusznego odszkodowania w razie wywłaszczenia (zwł. art. 64 Konstytucji)

• Zakaz nadużywania praw podmiotowych - ma zapobiegać wykonywaniu ich niezgodnie z powszechnie przyjętymi regułami moralnymi (art. 5 KC)

• Autonomia woli - wyraża kompetencję podmiotów prawa cywilnego do swobodnego kształtowania stosunków cywilnoprawnych przez czynności prawne, zwłaszcza umowy. Tzw. swoboda umów nie występuje jednak w nieograniczonym zakresie. O doniosłości tej zasady decyduje pole swobody decyzyjnej, wyznaczone jej ograniczeniami. W gospodarce rynkowej pole swobody decyzyjnej pozostaje ograniczone tylko ogólnymi przesłankami, podyktowanymi interesem publicznym i względami moralnymi.

• Ochrona zaufania podmiotu do składanych mu oświadczeń lub innych doniosłych prawnie zachowań - nakaz moralny dotrzymania danego słowa oraz ponoszenia odpowiedzialności za błędny przekaz informacji, a także zachowanie pewności obrotu prawnego. Zasada ta stanowi rdzeń całego szeregu norm składających się na tzw. ochronę dobrej wiary.

Rozdział II. Źródła prawa cywilnego

§ 3. Rodzaje źródeł

1. Uwagi wstępne

Źródłami prawa są fakty uznawane w danym systemie prawnym za fakty prawotwórcze.
Ich wytworem są generalne i abstrakcyjne normy prawne, wskazujące, kto i w jakich okolicznościach jak ma postąpić.

Akty generalne - kierowane do pewnej klasy adresatów z uwagi na jakąż ich wspólną cechę

Akty abstrakcyjne - ustanawiają pewne wzory zachowań

2. Prawo stanowione

Konstytucja RP wyróżnia:

• akty prawa powszechnie obowiązującego - mogą regulować stosunki cywilnoprawne

• akty prawa wewnętrznie obowiązującego - nie są źródłami prawa cywilnego

Konstytucja wymienia następujące rodzaje aktów prawa powszechnie obowiązującego:

• Konstytucja

• ustawy

• ratyfikowane umowy międzynarodowe

• rozporządzenia

• akty prawa miejscowego

Tworzą one hierarchicznie skonstruowany system źródeł aktów prawa stanowionego.

Konstytucja - najwyższe prawo RP. Znajduje bezpośrednie zastosowanie, jednak jej przepisy mogą stanowić wyłączną podstawę do zrekonstruowania normy prawnej tylko wtedy, gdy w sposób wystarczający wskazują, kto i w jakich okolicznościach jak ma postąpić. Poza tym przepisy Konstytucji winny być uwzględniane łącznie z przepisami innych aktów.

Ustawy - uchwala je parlament w sposób ściśle określony w Konstytucji, a podpisuje i zarządza ich ogłoszenie Prezydent RP. Do orzekania o zgodności ustaw z Konstytucją powołany jest TK. Sądy mogą przedstawiać TK pytania prawne, co do zgodności z Konstytucją danego aktu, jeżeli od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem.

Ratyfikowane umowy międzynarodowe - po ich ogłoszeniu w Dz.U. RP stanowią część polskiego systemu prawnego i są bezpośrednio stosowane przez sądy, chyba, że ich stosowanie zależy od wcześniejszego wydania ustawy.

Jeżeli ratyfikacja umowy międzynarodowej wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie - to w hierarchii aktów prawnych stoi ona przed ustawami zwykłymi, zaraz po Konstytucji (ustawy winny być zgodne z takimi umowami - w tym zakresie orzeka TK).

Rozporządzenia - są aktami powszechnie obowiązującymi, lecz w hierarchii aktów prawnych stoją poniżej ustaw - pełniąc wobec nich funkcje wykonawczą. Mogą być wydawane przez enumeratywnie wymienione w Konstytucji organy władzy publicznej i tylko na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie. Upoważnienie takie winno wskazywać: organ upoważniony do wydania rozporządzenia, zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści rozporządzenia.

Akty prawa miejscowego - Mają walor prawa powszechnie obowiązującego, ale tylko na obszarze działania organów, które je ustanowiły i tylko w granicach kompetencji ( wskazanych właściwymi ustawami), przysługujących tym organom.

Prawo UE - przejęcie tego systemu prawnego do polskiego porządku prawnego oznacza przejęcie norm już ustanowionych przez UE, ale i tych, które w przyszłości dopiero będą przez właściwe organy stanowione. Podstawowymi aktami UE w zakresie stosunków cywilnoprawnych są:

• rozporządzenia - znajdują bezpośrednie zastosowanie w Polsce i nie muszą być przejmowane przez prawo krajowe

• dyrektywy - wymagają wdrożenia przez właściwe organy państwa polskiego - do porządku prawnego. Polska jest zobowiązana do wydania odpowiednich aktów normatywnych, wdrażających te dyrektywy.

Prawo unijne jest prawem obcym, ale współtworzonym także przez Polskę. Krajowy porządek prawny i prawo UE współdziałają ze sobą. Instrumentem prawnym realizującym te koncepcję jest nakaz życzliwej interpretacji dla prawa unijnego prawa krajowego.

W sytuacji, gdy drogą życzliwej wykładni nie da się uchylić sprzeczności pomiędzy prawem krajowym a unijnym - pierwszeństwo ma prawo unijne. Państwo polskie powinno dążyć do usunięcia z polskiego porządku prawnego normy niezgodnej z prawem unijnym.

3. Zwyczaje i prawo zwyczajowe

Zwyczaje

Zwyczaj - powszechnie stosowana w danym okresie, danym środowisku i w danych stosunkach społecznych praktyka określonego postępowania.

Zwyczaje same przez się nie mają doniosłości prawnej - nie są faktami prawotwórczymi w zakresie prawa cywilnego. Doniosłość prawną uzyskują pośrednio przez to, że w wielu przypadkach przepisy prawne odsyłają do nich.

Doniosłość prawną mają tylko zwyczaje ustalone w danych stosunkach i ewentualnie w odniesieniu do określonych bliżej w przepisie prawnym kręgu osób lub na wskazanym obszarze.

Przesłanką konieczną stosowania przez sąd zwyczajów jest ich znajomość przez osoby, których sprawę sąd rozstrzyga. Wystarczy tu, że osoby te należą do grupy społecznej, w której określony zwyczaj jest upowszechniony. Przyjmuje się założenie, że każdy uczestnik stosunków cywilnoprawnych zna zwyczaje społeczności, do której należy.

Zwyczaje, aby mogły pełnić rolę o doniosłości prawnej - należy je poddać ocenie wartościującej - określić czy są to zwyczaje dobre, niepozostające w sprzeczności z ogólnie akceptowanymi zasadami moralnymi. Powinno się je zawsze rozpatrywać łącznie
z zasadami współżycia społecznego, które wskazują moralne kryteria ocenne.

Organ orzekający nie może kierować się ustalonymi zwyczajami niezgodnymi z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi, które zakazują kreowania stosunków prawnych niepożądanych w społeczności państwowej.

Prawo zwyczajowe

Prawo zwyczajowe - norma prawna powstała na skutek praktyki stałego stosowania przez organy państwowe określonej reguły postępowania.

Żadne przepisy prawa stanowionego nie regulują kwestii dopuszczalności prawa zwyczajowego w polskim systemie prawny. Doktryna przyjmuje, że dla uznania prawa zwyczajowego przepisy takie nie są konieczne.

4. Rola zasad współżycia społecznego

Zasady współżycia społecznego są to normy społeczne, których przestrzeganie jest obowiązkiem obywatelskim i które mają znaczenie ogólne dla wszystkich rodzajów stosunków społecznych. Są to reguły postępowania ludzkiego, niebędące regułami prawnymi. Odwołują się do powszechnie uznanych w kulturze naszego społeczeństwa wartości, które są zarazem dziedzictwem i składnikiem kultury europejskiej.

Zasady współżycia społecznego są czymś zmiennym - są funkcją miejsca i czasu i dlatego nie mogą być skodyfikowane. Ta cecha gwarantuje elastyczność norm odsyłających do zasad współżycia społecznego.

Normy moralne a normy obyczajowe

• normy moralne - przestrzegane są dlatego, że znajdują aprobatę w przeżyciach oceniających osób (uzasadnienie aksjologiczne, zachowanie odczuwane jako „dobre”)

• normy obyczajowe - stosuje się z nawyku społecznego - ze względu na tradycję

Należy sądzić, że sam nawyk społeczny, nie uznany zarazem za „dobry” stanowi zbyt wątłe uzasadnienie dla regulacji stosunków cywilnoprawnych.

Funkcja

Funkcja klauzul ustawowych odsyłających do zasad współżycia społecznego polega na nadaniu prawu większej elastyczności, uwzględniającej:

• zmieniający się układ stosunków społecznych

• szczególne cechy stanu faktycznego, do którego należy zastosować abstrakcyjną normę prawną

Zasady współżycia społecznego muszą być pojęciem nieostrym, niepoddającym się kodyfikacji, natomiast judykatura powinna zmierzać do konkretyzacji tego pojęcia.
Sąd, powołując się na zasady współżycia społecznego, powinien jasno formułować normę moralną, jaką ma na względzie.

W RP, gdzie ustrój gospodarczy opiera się na gospodarce wolnorynkowej - szczególną doniosłość mają postawy wzajemnego zaufania, uczciwości, służebności w działalności gospodarczej.

Obowiązywanie zasad współżycia społecznego

Zasady współżycia społecznego - jako wartości lub reguły moralne odnoszące się do stosunków międzyludzkich - nie obowiązują samoistnie. One tylko, na podstawie mocy przepisów prawnych, które się do tych zasad odwołują - wpływają na ocenę stanu faktycznego, dokonywaną w toku stosowania prawa.

Zakres zastosowania

Zakres zastosowania zasad współżycia społecznego jest określony w przepisach prawnych. W szczególności klauzule te pełnią rolę:

• elementu służącego do elastycznego doprecyzowania treści poszczególnych instytucji prawa cywilnego

• przy kwalifikowaniu pewnych zdarzeń kreujących stosunki cywilnoprawne

• przy wykładni oświadczeń woli

• jako instrument zapobiegający powstawaniu konsekwencji prawnych, które ze względu na kontekst sytuacyjny, budziły by powszechną dezaprobatę moralną (art.5 KC)

Przepisy które powołują się na zasady współżycia społecznego mają charakter klauzul generalnych. Przepisy te można podzielić na trzy grupy:

• przepisy, w których naruszenie zasad współżycia społecznego spotyka się z dezaprobatą ze strony ustawodawcy - który wiąże ujemne skutki z takim zachowaniem się, np. nieważność czynności prawnej, sprzecznej z zasadami współżycia społecznego (art. 58)

• przepisy, w których powstanie, zmiana lub ustanie konkretnych praw czy obowiązków uzależnione są od oceny danego stosunku prawnego z punktu widzenia zasad współżycia społecznego

• przepisy, które korzystają z zasad współżycia społecznego jako kryterium służącego bezpośrednio lub pośrednio do bliższego sprecyzowania treści stosunku cywilnoprawnego

5. Rola orzecznictwa

Orzecznictwo nie jest samodzielnym źródłem prawa. Poprzez swą działalność interpretacyjną oraz poprzez uznawanie zwyczajów może jednak wpływać na ustalanie treści norm prawnych (ich konkretyzację).

6. Rola nauki

Doktryna nie stanowi źródła prawa cywilnego, natomiast często inspiruje działalność legislacyjną, w szczególności przez formułowane w pracach naukowych postulaty de lege ferenda (dla ustawodawcy), a także przez osobisty udział uczonych w przygotowywaniu aktów normatywnych. Są to jednak tylko oddziaływania pośrednie.

§ 4. Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa cywilnego

1. Struktura normy prawnej

Norma jest zbudowana z:

• hipotezy (poprzednika) - w której wskazany jest adresat normy i jej okoliczności jej zastosowania

• dyspozycji (następnik) - w której określany jest normatywny skutek prawny, zwłaszcza nakazane zachowanie się adresata normy

Sporne jest - czy sankcja - określająca, w jaki sposób powinny zareagować organy państwowe w razie niezastosowania się adresata do dyspozycji normy - stanowi trzeci człon normy, czy jest objęta treścią odrębnej normy (sankcjonującej), funkcjonalnie tylko sprzężonej z normą podstawową.

Sankcja w prawie cywilnym ma przede wszystkim doprowadzić do zaspokojenia interesu podmiotu stosunku cywilnoprawnego. Dominuje sankcja polegająca na przymusowym uzyskaniu z majątku dłużnika określonych przedników lub wartości pieniężnych. Poza tym reakcja organów państwowych ogranicza się do ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego, ważności lub nieważności czynności prawnej, przekształcenia treści stosunku prawnego, czy uznania prawidłowości dokonanego świadczenia i w konsekwencji odmowy żądania jego zwrotu.

2. Norma a przepis prawny

Przepisy prawne - samodzielne jednostki redakcyjne, zawarte w aktach normatywnych (artykuły, paragrafy, poszczególne zdania)

Normy prawne - dla zrekonstruowania pełnej normy prawnej z reguły korzystać trzeba z wielu przepisów, poddanych odpowiedniej wykładni; z kolei jeden przepis może zawierać elementy konieczne do zrekonstruowania wielu norm prawnych.

3. Ważniejsze rodzaje norm prawa cywilnego

Normy bezwzględnie i względnie obowiązujące

Kryterium rozróżnienia jest sposób, w jaki określa się okoliczności ich zastosowania (charakter ich mocy wiążącej)

• Normy bezwzględnie wiążące (imperatywne, ius cogens, kategoryczne) - ich zastosowanie nie może być wyłączone lub ograniczone wolą stron, czy odmiennym zwyczajem. Np. art. 119 KC „Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną”.

Chodzi tu o to, że ochrona pewnych doniosłych wartości społecznych lub interesów stron albo osób trzecich wymaga ograniczenia swobody kontraktowej, z czego wynika niedopuszczalność uregulowania stosunku prawnego w sposób odbiegający od wyznaczonego w przepisie

• Normy względnie wiążące (dyspozytywne, uzupełniające, ius dispositivum) - obowiązują tak samo jak ius cogens, ale znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy strony same nie uregulowały konsekwencji prawnych w sposób odmienny od dyspozycji zawartej w takiej normie. Np. art. 394 KC „W braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy, ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić, a otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała - może żądać sumy dwukrotnie wyższej”

Dodatkową przesłanką zastosowania normy jest tu zastrzeżenie, że strony nie uregulowały wiążącego je stosunku prawnego inaczej, aniżeli określa to norma prawna. Główna funkcja tych norm polega na uzupełnieniu treści stosunku prawnego w zakresie nieuregulowanym przez strony

• Normy semiimperatywne (jednokierunkowo działające normy dyspozytywne) - wyznaczają minimalny zakres ochrony interesów jednej ze stron, i dlatego zastosowanie takich norm może być uchylone lub ograniczone tylko wówczas, gdy postanowienia umowy są korzystniejsze dla strony objętej ochroną normatywną. Np. art. 593 KC „Prawo odkupu może być zastrzeżone na czas nieprzenoszący lat pięciu”.

Normy kompetencyjne

Czynności konwencjonalne - takie zachowanie człowieka, któremu pewne reguły (tzw. reguły sensu) przypisują jakieś swoiste znaczenie.

Owe reguły sensu, nadające pewnym zachowaniom określonych osób swoiste znaczenie nakazują tylko rozumieć te zachowania - i nic więcej. Regułami tymi nie jest objęta kwestia, czy ktoś ma obowiązek dokonania określonej czynności konwencjonalnej. Reguły sensu wskazują jak należy się zachować, żeby osiągnąć zamierzone cele.

Czynności konwencjonalne stanowią hipotezę normy prawnej, z którą związana jest dyspozycja określająca kto i jak, w razie dokonania czynności konwencjonalnej, powinien się zachować.

Normy kompetencyjne - to takie normy, które nakładają na kogoś obowiązek reagowania na dokonanie czynności konwencjonalnej. Przyznają one kompetencję (upoważniają) określonemu podmiotowi do dokonania czynności konwencjonalnej z tym skutkiem, że powstają dla kogoś, jako obowiązki. Ich realizacja jest zapewniona sankcjami przewidzianymi w prawie cywilnym lub w procedurze cywilnej.

Metanormy - odnoszą się do norm pierwszego stopnia, bezpośrednio regulujących zachowanie człowieka.

• normy dot. sposobu konstruowania systemu prawnego - nakazują uznawać pewne fakty za prawotwórcze (np. wydawanie ustaw)

• reguły interpretacyjne - określają, w jaki sposób przepisy prawne mają być przekładane na odpowiadające im, co do znaczenia normy prawne

• reguły inferencyjne - reguły wnioskowania z faktu obowiązywania w danym systemie jakiejś normy

• reguły kolizyjne - określają sposób rozstrzygania kolizji między normami niezgodnymi

4. Ważniejsze rodzaje przepisów prawa cywilnego

• definicje legalne - są to przepisy, które w sposób wiążący określają sens używanych w akcie prawnym słów lub zwrotów, np. termin pożytek wyjaśniony w art. 53 KC, przywoływany jest w innych art. KC, m.in. art. 140, 190, bez konieczności każdorazowego jego wyjaśniania.

• przepisy odsyłające - sens przepisów odsyłających polega na tym, że przy ustalaniu treści normy X zawsze trzeba uwzględnić przepis, który ustanawia normę Y. Przepisy takie przyjmują różną postać redakcyjną, np. „stosuje się”, „stosuje się odpowiednio” „uważa się”

• zwroty niedookreślone - przez użycie takich zwrotów ustawodawca pozostawia organowi stosującemu prawo pewien luz. Przykłady takich zwrotów: „rażące pokrzywdzenie”, należyta staranność”, „ważne powody”.

Wśród zwrotów niedookreślonych szczególną doniosłość mają klauzule generalne.

Klauzule generalne - oznaczają pewne cechy faktów, a nie same fakty, natomiast pozostałe zwroty niedookreślone - odnoszę się do pewnych faktów wprost.

Klauzula generalna - jest to zwrot niedookreślony, zawarty w przepisie prawnym, oznaczający pewne oceny funkcjonujące w jakiejś grupie społecznej, do których odsyła ów przepis przez nakaz uwzględniania ich przy ustalaniu stanu faktycznego podpadającego pod daną normę.

Klauzula generalna społeczno-gospodarczego przeznaczenia mienia - odnosi się do mierników typu ekonomicznego; wyznacza, wraz z zasadami współżycia społecznego - granicę wykonywania praw podmiotowych; współokreśla treść prawa podmiotowego. Obecnie klauzula ta wskazuje na społeczną funkcję prawa podmiotowego i na konieczność korelowania interesu prywatnego podmiotu z dobrem ogółu.

§ 5. Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu czasowym i przestrzennym

1. Obowiązywanie norm w zasięgu czasowym

Początek obowiązywania: normy prawa stanowionego zaczynają obowiązywać po upływie 14 dni od dnia ich ogłoszenia, chyba, że same stanowią inaczej.

Okres między datą publikacji aktu a początkowym terminem jego obowiązywania określa się mianem vacatio legis.

Ustawodawca, w odniesieniu do aktów obszerniejszych, lub wymagających prac przygotowawczych określa dłuższy okres vacatio legis. Okres ten można też skrócić nawet całkowicie uchylić - jest to jednak zjawisko niepożądane. Normy prawne mogą być stosowane dopiero od daty ich obowiązywania.

Koniec obowiązywania - Normy przestają obowiązywać wskutek:

• wyraźnych klauzul derogacyjnych, zawartych w przepisach wprowadzających nowe akty prawne

• upływu czasu, który został z góry oznaczony w akcie ustanawiającym normy

• wejścia w życie później ustanowionych norm, regulujących takie same sytuacje (lex posterior derogat legi anteriori)

• zasada ta nie dotyczy przypadków, gdy norma wcześniejsza ma charakter szczególny wobec normy późniejszej (lex posterior generalis non derogat legi priori speciali)

• wskutek orzeczenia TK

• spory wywołuje kwestie: desuetudo oraz zmiany sytuacji społeczno-ekonomicznej - czy pełnią one rolę derogacyjną

• gdy na skutek zmiany systemu prawnego lub stosunków społecznych staje się trwale niestosowalna.

2. Prawo intertemporalne

Prawo intertemporalne - inaczej - prawo międzyczasowe - reguluje kwestie związane z tym, czy, w przypadku uchylenia normy, dawna czy nowa norma znajduje zastosowanie do stosunków prawnych, które powstały przed uchyleniem normy, a trwają nadal pod rządami nowej.

Prawo intertemporalne zawiera reguły, które wskazują, jakim modyfikacjom ulega zakres obowiązywania, i tym samym stosowania dawnych norm prawnych ze względu na ustanowienie nowych norm prawnych.

Podstawę do ustalenia tych reguł stanowią:

art. 3 KC: „Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba, że to wynika z jej brzmienia lub celu”

zespoły przepisów przechodnich, wydawanych do konkretnych aktów prawnych o podstawowym znaczeniu dla prawa cywilnego, np.

art. XXVI PWKC „Do stosunków prawnych powstałych przed wejściem w życie kodeksu cywilnego stosuje się prawo dotychczasowe, chyba że przepisy poniższe stanowią inaczej”

• zasada nie retroakcji (lex retro non agit)

Zasada nieretroakcji wynika z art. 3 KC i stanowi istotny składnik prawa intertemporalnego. Wg zasady nieretroakcji skutki zdarzeń prawnych, jakie miały miejsce pod rządami dawnej ustawy określa się na podstawie dawnej ustawy, ale tylko do czasu wejścia w życie nowej ustawy:

• dawna ustawa będzie właściwa dla kwalifikacji zdarzeń prawnych dot. stosunków prawnych zakończonych pod jej rządem

• w przypadku stosunków prawnych powstałych pod rządem dawnej ustawy i trwających nadal - dawną ustawę należy stosować należy dla określenia konsekwencji prawnych do czasu wejścia w życie nowej ustawy

Zasady nieretroakcji nie stosuje się, gdy wskazuje na to:

• brzmienie ustawy

• cel ustawy (rezultat wykładni funkcjonalnej)

• kolizje norm nieobjętych zasadą nieretroakcji

• sam fakt uchylenia normy, która wyznaczała określony typ stosunku prawnego nie powoduje zgaśnięcia konkretnych stosunków prawnych i nie ogranicza zastosowania do nich normy dotychczasowej (art. XXVI PWKC) - np. instytucja ciężarów realnych

• jeśli norma późniejsza inaczej niż norma wcześniejsza reguluje treść stosunku prawnego - wtedy o zasięgu czasowym obowiązywania tych norm decyduje rodzaj regulowanego stosunku:

• w odniesieniu do stosunków trwałych należy preferować stosowanie nowych norm - np. art. XXVII PWKC „Od dnia wejścia w życie zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych należy oceniać wg tego kodeksu”

• w odniesieniu do pozostałych stosunków prawnych, które zwykle realizują się przez jedno jakieś działanie, regułą jest, że treść ich nadal jest określana dawną normą prawną (zasada dalszego działania ustawy dawnej) - dotyczy to zwłaszcza stosunków zobowiązaniowych.

• skutki prawne zdarzeń, które miały miejsce pod rządem nowej ustawy, mimo iż wywierają wpływ na istnienie i treść stosunku powstałego pod rządem dawnej ustawy - reguła ogólna każe stosować do nich normę nową

• jeśli ww. reguły intertemporalne nie doprowadziły do jednoznacznych wyników - należy się posłużyć regułą interpretacyjną drugiego stopnia, która w razie wątpliwości przyznaje preferencje normom nowszym

3. Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu przestrzennym

Normy prawa cywilnego obowiązują na całym terytorium RP, jeżeli co innego nie wynika z treści odpowiednich przepisów prawnych lub kompetencji organu stanowiącego. Adresatami są: obywatele RP, również polskie osoby prawne.

Normy cywilnoprawne odnoszą się również do stosunków cywilnoprawnych łączących obywateli polskich lub polskie osoby prawne, gdy zdarzenie prawne lub jego skutki nie sięgają poza terytorium RP. Zasada ta została rozciągnięta na cudzoziemców.

4. Prawo prywatne międzynarodowe

Reguły kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego rozstrzygają kwestie, jakie prawo należy stosować do stosunków prawnych zawierających jakiś element obcy.

III. Stosowanie prawa cywilnego

§ 6. Model stosowania prawa

1. Model normatywny

Model normatywny stosowania prawa cywilnego - wskazuje jak sąd powinien stosować prawo cywilne:

• nakaz przestrzegania obowiązującego prawa przy respektowaniu rozdziału funkcji sądowniczej od prawodawczej

• sędzia powinien się kierować wartościami leżącymi u podstaw systemu prawnego, zmierzając do ich realizacji w sposób racjonalny

• należy mieć na względzie, że prawo cywilne służy realizacji indywidualnych interesów obywateli lub ich organizacji.

2. Trójczłonowy model stosowania prawa

• ustalenie stanu faktycznego sprawy

• ustalenie jaka norma (normy) jest właściwa dla rozważanego stanu faktycznego

• określenie w końcowej decyzji sędziego konsekwencji prawnych stanu faktycznego na podstawie zastosowanej normy (norm) prawnych

§ 7 Ustalenie stanu faktycznego sprawy

1. Reguły dowodowe

Dowody - sąd musi prowadzić postępowanie w celu ustalenia faktów doniosłych z punktu widzenia obowiązującego systemu prawnego, czyli uznania za prawdziwe zdanie, które głosi, że tak a tak było lub jest obecnie.

Zdania orzekające o faktach można uznać za prawdziwe tylko wtedy, gdy są dostatecznie uzasadnione.

Rozkład ciężaru dowodu:

• w znaczeniu formalnym (procesowym) - wskazuje podmioty, które powinny przejawiać inicjatywę w zbieraniu dowodów i wykazywaniu twierdzeń - w zasadzie - inicjatywę taką powinny przejawiać strony, ale sąd może dopuścić dowód niewskazany przez strony

• w znaczeniu materialnoprawnym - określa, kto ponosi ujemne konsekwencje tego, że istnienie doniosłego dla rozstrzygnięcia sprawy faktu nie zostało w toku postępowania sądowego udowodnione - art. 6 KC stanowi, że „Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne” - jeśli ktoś powołuje się przed sądem na pewien fakt, z którym wiąże pewne korzystne dla siebie skutki prawne i nie udowodni tego faktu - przygrywa sprawę.

2. Domniemania

Domniemania - służą do ułatwienia przeprowadzenia dowodów przez to, że pozwalają na pośrednie ustalanie tych dowodów. Używa się tu wyrażeń: „domniemywa się”, „chyba, że”

Wyróżnia się:

• domniemania faktyczne (praesumptio facti) - sędzia może uznać za ustalony istotny dla sprawy fakt na podstawie wniosku wyprowadzonego z innych faktów, ustalonych wg zwykłych reguł dowodowych - wnioskowanie to sąd opiera na swej wiedzy, doświadczeniu społecznym

• domniemania prawne (praesumptio iuris) - wyznaczone są normą prawną, która każe wiązać ze sobą dwie klasy faktów: podstawę domniemania oraz fakt domniemywany, np. w razie urodzenia się dziecka (przesłanka domniemania) domniemywa się, że urodziło się ono żywe (fakt domniemywany, wniosek domniemania).

Wyróżnia się tu:

• domniemania prawne zwykłe (wzruszalne) - dopuszczalne jest bez ograniczeń prowadzenie przeciwdowodu

• domniemania prawne kwalifikowane - szczególne normy prawne przewidują tu różnego rodzaju ograniczenia dopuszczalności przeciwdowodu

Cechą domniemań jest możliwość przeprowadzenia przeciwdowodu - czyli wykazania faktów przeciwnych do faktów domniemywanych. Domniemania ustanowione przez prawo mogą być obalone, o ile ustawa tego nie wyłącza. Domniemanie można obalić kwestionując fakt domniemywany, a nie przesłankę domniemania.

Sporne jest, czy domniemania prawne wprowadzają wyjątki od reguły rozkładu ciężaru dowodu, określonej w art. 6 KC. Istnieją poglądy, iż domniemania takie jedynie ułatwiają ustalenie doniosłego dla sprawy faktu

• domniemania dobrej wiary - art. 7 KC „Jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary domniemywa się istnienie dobrej wiary”. Podział na dobrą i złą wiarę ma charakter wyczerpujący i rozłączny.

• dobra wiara - polega na błędnym, ale usprawiedliwionym przekonaniu kogoś o tym, że przysługuje mu jakieś prawo podmiotowe

• zła wiara - polega na tym, że ktoś wie, albo nie wie, lecz wiedzieć powinien (z łatwością mógł się dowiedzieć), że określone prawo mu nie przysługuje

Domniemanie dobrej wiary, jako domniemanie prawne jest wiążące dla orzekającego sądu, aż do czasu, gdy nie zostanie obalone dowodem złej wiary.

Domniemania a moc wiążąca orzeczeń

Np. art. 31 § 1 KC „Domniemywa się, że zaginiony zmarł w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego” - doktryna rozumie ww. wyrażenie ustawowe, jako odrębny typ norm domniemania, określających moc wiążącą orzeczeń sądowych. Prawomocne orzeczenia na podstawie tych norm mogą być uchylane tylko w wyjątkowych okolicznościach.

§ 8. Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy

1. Wykładnia prawa

Wykładni przepisów prawnych dokonuje sąd dla ustalenia, jaka norma (jakiej treści) jest właściwa do rozstrzygnięcia sprawy. Najpierw sąd musi jednak ustalić, jakie przepisy musi mieć na względzie jako obowiązujące.

• Wykładnia prawa - swoisty proces myślowy, polegający na ustalaniu właściwego znaczenia tekstów prawnych, stanowiących podstawę do zrekonstruowania poszukiwanej normy prawnej.

Ustaleń tych dokonuje sąd w zakresie koniecznym do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Proces wykładni ustaje, gdy doprowadzi do wyjaśnienia sensu interpretowanego tekstu. Istnieje konieczność dokonywania wykładni i to z zastosowaniem wszystkich dyrektyw wykładni

• Dyrektywy wykładni - sterują procesem dokonywania wykładni przepisów prawnych, winny być jednolite i przestrzegane przez wszystkie organy powołane do przestrzegania prawa. Należą do nich:

• dyrektywy językowe - każą odwoływać się do reguł znaczeniowych i składniowych powszechnego języka etnicznego i przede wszystkim uwzględniać swoiste reguły języka, jakie wytworzyły się w środowisku prawniczym, a głównie ustanowione zostały przepisami prawnymi. Zakłada się, że

• prawodawca właściwie posługuje się językiem

• każde słowo użyte w tekście jest potrzebne i nie może być pominięte w procesie wykładni

• w braku szczególnych wskazań należy tym samym słowom przypisywać to samo znaczenie, a różnym określeniom - odmienny sens

• sens określonego fragmentu tekstu należy rozpatrywać w związku z całym tekstem

• wykładnię językową wspierają paralingwistyczne środki wyrazu, związane z pisemną postacią aktów normatywnych - organizacja przestrzenna tekstu, wyodrębnienie tytułów, nagłówków, podział na artykuły, paragrafy, punktu

• dyrektywy systemowe - opierają się na założeniu, że poszczególne normy prawne stanowią składnik spójnego systemu prawnego - mają, więc nie dopuścić do uznania norm wzajemnie niezgodnych.

• nie może obowiązywać norma niższego rzędu o treści niezgodnej z normą wyższego rzędu (lex superior derogat legi inferiori)

• normy szczególne mają pierwszeństwo przed normami ogólnymi (lex specialis derogat legi generali) - przy czym jednak wyjątku nie można interpretować rozszerzająco

• norma późniejsza deroguje normę wcześniejszą (lex posterior derogat legi anteriori), ale nie odnosi się to do sytuacji, gdy norma wcześniejsza ma charakter szczegółowy w stosunku do normy późniejszej (lex posterior generalis non derogat legi priori speciali)

• należy przyjąć, że w każdym przypadku przepis prawny winien być poddany nie tylko wykładni językowej, ale i systemowej

• dyrektywy funkcjonalne - odwołują się do założenia, że racjonalny ustawodawca stanowi normy, aby w sposób maksymalnie sprawny realizować uznawane i preferowane przez siebie cele i wartości

• koncepcja dynamicznej wykładni - chodzi tu o ocenę i wiedzę aktualnego ustawodawcy, przypisywane mu w chwili dokonywania wykładni. Dynamiczna teoria wykładni umożliwia możliwość zmiany sensu normy bez konieczności zmiany przepisów prawnych, na podstawie, których jest ona rekonstruowana

• koncepcja statyczna wykładni - za cel normy uznaje się cele rzeczywistego ustawodawcy, odtwarzanych np. na podstawie protokołów komisji kodyfikacyjnych, wstępów do ustaw

Ustawodawca winien się kierować celami lub wartościami określanymi przez:

• wartości konstytucyjne

• wartości lub cele wskazane w ratyfikowanych przez RP umowach międzynarodowych

Jeżeli na podstawie wykładni językowe i systemowej znaczenie i sens interpretowanej normy są jasne - proces wykładni należy zakończyć bez przechodzenia do wykładni funkcjonalnej - reguła ta zmierza do zagwarantowania pewności prawa

• Wyniki wykładni - wnioski interpretacyjne

• wykładnia stwierdzająca - ustala, że wykładnia językowa pozwala na jednoznaczne określenie treści/mocy normy i że nie ma podstaw do zakwestionowania jej sensu

• wykładnia rozszerzająca - ustala, że ze względu na dyrektywy wykładni systemowej lub funkcjonalnej należy przyjąć szerszy zakres normowania lub zastosowania normy niż wynikałoby to z rezultatów osiągniętych na podstawie reguł wykładni językowej

• wykładnia zwężająca - ustala, że ze względu na dyrektywy wykładni systemowej lub funkcjonalnej należy przyjąć węższy zakres normowania lub zastosowania normy, niż wynikałoby to z rezultatów osiągniętych na podstawie reguł wykładni językowej

• wykładnia derogująca - ustala, że ze względu na pozajęzykowe dyrektywy wykładni przepis nie ma doniosłości normatywnej, mimo, że w świetle wykładni językowej - ma.

2. Wnioskowanie z norm o normach

Reguły inferencyjne polegają na wnioskowaniu (inferowaniu) z jednej normy o obowiązywaniu innej normy. Do reguł inferencyjnych zalicza się:

• reguły instrumentalnego nakazu i zakazu - na ich podstawie należy przyjąć, że jeśli jakaś norma nakazuje adresatowi zrealizować określony stan rzeczy - to wynika z tej normy:

• nakaz czynienia wszystkiego, co jest warunkiem koniecznym zrealizowania tego stanu rzeczy

• zakaz czynienia czegokolwiek, co jest warunkiem wystarczającym niezrealizowania tego stanu rzeczy

• wnioskowanie a fortiori - wnioskowania te są oparte na konsekwencji ocen prawodawcy, a dąży się za ich pomocą do objęcia nimi sytuacji nienormowanej:

• argumentum a maiori ad minus - „z większego na mniejsze” - komu nakazane (dozwolone) jest czynić więcej, temu tym bardzie jest nakazane (dozwolone) czynić mniej,

• argumentum a minori ad maius - „z mniejszego na większe” - jeżeli zabronione jest to, co mniejsze - tym bardziej nie wolno czynić tego, co sięga jeszcze dalej

• analogię z ustawy (analogia legis) - można ją stosować, gdy dyrektywy językowe i systemowe nie wskazują jednoznacznie, iż określony przepis dotyczy wyłącznie stanu faktycznego w nim wyznaczonego i jednocześnie silna argumentacja funkcjonalna wskazuje, że regulacja ta odnosi się także do okoliczności w istotny sposób podobnych to tej, jaka została w nim opisana.

• analogię z prawa (analogia iuris) - polega na wyprowadzaniu wniosków o obowiązywaniu norm nieustanowionych w przepisach prawa - wnioski te wyprowadza się z wielu rozstrzygnięć dotyczących innych stanów faktycznych, które jednak wskazują na określony, preferowany system wartości, jakimi kieruje się prawodawca.

3. Związanie sądu w działaniach interpretacyjnych i inferencyjnych

Na mocy szczególnej normy kompetencyjnej sąd orzekający może być prawnie obowiązany do stosowania normy prawnej do stosowania normy prawnej w znaczeniu ustalonym przez organ wskazany normą kompetencyjną.

Rodzaje wykładni wiążącej:

• w toku nadzoru judykacyjnego

• przez zasady prawne

• na skutek uchwalenia powszechnie obowiązującej wykładni ustaw

Nadzór judykacyjny - wykładnia wiążąca może być zorientowana na rozstrzygnięcie konkretnej sprawy. Dokonują ją sądy wyższych instancji, z SN na czele, w toku nadzoru judykacyjnego nad orzeczeniami niższych instancji (zwłaszcza: Europejski Trybunał Sprawiedliwości, Europejski Trybunał Praw Człowieka)

Zasady prawne - uchwalane są przez SN w powiększonych składach. Zasady prawne wiążą tylko składy orzekające SN, nie wiążą sądów powszechnych. Mimo to w sposób faktyczny oddziaływują na orzecznictwo sądów powszechnych. SN uchwala zasady prawne w celu:

• wyjaśnienia przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie - wykładnia abstrakcyjna

• rozstrzygnięcia zagadnień budzących poważne wątpliwości w konkretnej sprawie

Wykładnia zawarta w zasadzie prawnej wiąże na przyszłość składy orzekające SN we wszystkich sprawach określonego rodzaju.

Powszechnie obowiązująca wykładnia - TK nie ma obecnie kompetencji do ustalania powszechnie obowiązującej wykładni ustaw. Jednak orzekając o zgodności aktu prawnego z Konstytucją TK musi dokonać interpretacji obu tych aktów - poprzez zaakceptowanie znaczenia poprzednio wskazanego, albo ustalenie znaczenia nowego. Zawsze jest to jednak rozstrzygnięcie interpretacyjne powszechnie obowiązujące.

Powszechnie obowiązującą moc prawną ma tzw. wykładnia autentyczna - dokonywana przez podmiot, który wydał interpretowany przepis - w istocie jest to jednak stanowienie nowego prawa i istnieją wątpliwości co do tego, czy taka wykładnia ma moc wsteczną

Wskazania wspomagające działalność interpretacyjną i inferencyjną sądu

• rola nauki - rezultaty wykładni doktrynalnej nie wiążą sądów, sądy nie mają nawet obowiązku ustosunkowywania się do poglądów nauki - często tak jednak czynią. Siła oddziaływania nauki zależy przede wszystkim od poziomu prac naukowych

• orzecznictwo sądowe - wytyczne wymiaru sprawiedliwości, chociaż nie mają mocy wiążącej - mogą być wykorzystywane w praktyce sądowej, jako źródło inspiracji dla sądów powszechnych i SN - istnieje duże prawdopodobieństwo, że sąd wyższej instancji tak samo rozstrzygnie w toku kontroli judykacyjnej sprawę rozpatrywaną przez sąd orzekający, jak poprzednio rozstrzygnął już inną, podobną sprawę

• wykładnia historyczna - wskazuje tylko na różne rozważane w toku prac legislacyjnych warianty możliwych rozstrzygnięć i argumenty przemawiające za nimi

4. Zbieg norm

W toku ustalania normy właściwej dla rozważanego stanu faktycznego - sąd niejednokrotnie stwierdza, że może znaleźć dla tego stanu faktycznego zastosowanie kilku przepisów wyznaczających niezgodne ze sobą konsekwencje prawne.

W takich wypadkach należy się kierować ogólnymi regułami systemowymi (np., że przepis szczególny wyłącza przepis ogólny) oraz zasadami prawa cywilnego, które każą uwzględniać interesy osób domagających się ochrony prawnej.

Zainteresowany może z reguły sam wybrać dogodne dla siebie uprawnienie spośród uprawnień określonych różnymi zbiegającymi się normami prawnymi.

5. Wykładnia prawa wspólnotowego

Przepisy prawa wspólnotowego są formułowane w wielu językach o tym samym walorze prawnym. W związku z tym maleje znaczenie wykładni językowej, a rośnie znaczenie wykładni funkcjonalnej, zorientowanej na cele i wartości Wspólnoty Europejskiej.

Wykładnia systemowa zmierza to do zachowania spójności prawa wspólnotowego w razie pojawienia się sprzeczności między jego normami. Pierwszeństwo daje się normom wyżej usytuowanym (zwłaszcza normom pierwotnego prawa wspólnotowego).

Zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego wobec prawa krajowego

• Prawo wspólnotowe ma pierwszeństwo zastosowania względem niezgodnych norm krajowych.

• Sądy krajowe mają obowiązek stosowanie interpretacji przepisów prawa krajowego zgodnie z prawem wspólnotowym

Właściwość sądów

• Do wykładni prawa wspólnotowego powołany jest Europejski Trybunał Stanu, ETS nie ma natomiast żadnych kompetencji interpretacyjnych w odniesieniu do prawa krajowego członków UE

• Przy stosowaniu prawa wspólnotowego na obszarze państw członkowskich ETS wykonuje swoją funkcję interpretacyjną we współdziałaniu z sądami krajowymi

• Jeżeli sądy krajowe mają wątpliwości co do znaczenia przepisów wspólnotowych - mogą się zwrócić do ETS z wnioskiem o ich wykładnię, która jest wiążąca dla sądu krajowego

§ 9. Wiążące ustalenie konsekwencji prawnych stanu faktycznego

W końcowym orzeczeniu sąd ustala stosunek prawny lub nakazuje adresatowi zachować się w określony sposób - czyli ustala normę indywidualną.

Aby wydać tę końcową decyzję - sąd musi wpierw dokonać subsumcji ustalonego stanu faktycznego pod właściwą normę prawną. Dyspozycja tej zastosowanej normy wskazuje zaś prawne konsekwencje.

Organ stosujący prawo jest związany dyspozycją normy prawnej, jednak obowiązujący system polskiego prawa cywilnego wyznacza stosunkowo spore luzy decyzyjne w tym zakresie. Dzięki temu sąd może brać pod uwagę względy efektywności społecznej oraz oceny moralne.

Istnieją różne sposoby wyznaczania granic kompetencji (w tym luzów decyzyjnych) przy ustalaniu konsekwencji faktów prawnych:

• ustawa może poprzestać tylko na określeniu celu, pozostawiając sądowi wybór środków najefektywniej prowadzących do realizacji celu

• sąd może mieć kompetencję do decydowania o tym, który z dwóch alternatywnie wskazanych w ustawie sposobów zachowania się ma przez swe orzeczenie nakazać

• ustawa może określać konsekwencje prawne w sposób niewyczerpujący, upoważniając organ do nakazania takich działań, które odpowiadały by regułom współżycia społecznego

• w wielu wypadkach rozmiar świadczenia pieniężnego nie jest wyznaczony ścisłymi kryteriami, lub sąd uzyskuje kompetencje do odstępowania od tych kryteriów

Rozdział IV. Prawo podmiotowe

§ 10. Pojęcie prawa podmiotowego

1. Prawo podmiotowe i system prawny

Prawo podmiotowe - najogólniej ujmując jest to pozytywnie oceniana (korzystna) sytuacja jednostki w społeczeństwie.

Prawo podmiotowe w nurcie prawnonaturalnym - uznaje się priorytet praw podmiotowych. Normy prawa stanowionego traktowane są instrumentalnie, jako środek do zabezpieczenia pozytywnie ocenianej sytuacji jednostki, określanej mianem prawa podmiotowego.

Prawo podmiotowe w nurcie pozytywistycznym - uznawane jest, jako prawo pochodne systemu norm stanowionych przez kompetentne organy państwowe.

Prawo podmiotowe w nurcie umiarkowanego pozytywizmu - uznaje się priorytet prawa stanowionego przez kompetentne i demokratycznie powołane organy państwa względem praw podmiotowych. Jednakże system ten musi respektować pewne powszechnie akceptowane wartości. Normy prawne nie mogą być dowolne.

2. Określenie prawa podmiotowego

Stosunek cywilnoprawny

Konieczne elementy każdego stosunku cywilnoprawnego:

po jednej stronie - prawo podmiotowe

po drugiej stronie - odpowiadający mu obowiązek

Można wyróżnić proste i złożone stosunki cywilnoprawne

• proste stosunki cywilnoprawne - jednej tylko stronie przysługuje prawo podmiotowe, z którym korelatywnie sprzężony jest obowiązek lub obowiązki drugiej strony (np. właściciel skradzionej rzeczy żąda od złodzieja zwrotu tej rzeczy)

• złożone stosunki cywilnoprawne - każdej stronie przysługuje prawo podmiotowe skuteczne wobec drugiej strony - podmioty tych stosunków występują więc w podwójnej roli: osób uprawnionych i zarazem zobowiązanych - ich prawa i obowiązki są ze sobą treściowo sprzężone (np. umowa sprzedaży)

Definicja prawa podmiotowego

Prawo podmiotowe - to pewna sytuacja prawna wyznaczona podmiotom przez obowiązujące normy i chroniąca prawnie uznane interesy tych podmiotów. Na sytuację tę składają się wolne (w aspekcie normatywnym) zachowania psychofizyczne lub konwencjonalne podmiotu uprawnionego, z którymi sprzężone są zawsze obowiązki innego podmiotu, przy czym z reguły uprawnionemu przysługuje również kompetencja do żądania, by organ państwa dysponujący przymusem doprowadził do zrealizowania sprzężonych z prawem podmiotowym obowiązków

Cechy prawa podmiotowego

• prawo podmiotowe w prawie cywilnym służy do opisania sytuacji prawnej jednego podmiotu względem innego lub innych podmiotów prawa.

• prawo podmiotowe jest elementem treści stosunku cywilnoprawnego

• jego korelatem są obowiązki innego (innych) podmiotów

• prawo podmiotowe wyznaczone jest normami prawnymi

• normy te określają zdarzenia prawne, które, jeżeli się spełnią - wywołują konsekwencje prawne polegające na powstaniu praw podmiotowych

• prawo podmiotowe - to pewna „sfera możności postępowania”, „moc prawna”, przysługująca osobie uprawnionej

• chodzi tu o pewne wyróżnione przez normy prawne zachowania lub kompetencje podmiotu uprawnionego, któremu podporządkowane są obowiązki innych podmiotów prawa cywilnego

• obowiązki te mogą polegać na dokonywaniu pewnych czynności lub powstrzymywaniu się od nich; mogą to być czynności psychofizyczne, jak i konwencjonalne

• prawo podmiotowe służy ochronie interesów podmiotów prawa cywilnego, uznanych przez prawo oraz określoną moralność

• prawo podmiotowe może przysługiwać osobom niezdolnym do podejmowania jakichkolwiek świadomych decyzji (np. dzieciom, chorym psychicznie). W ich imieniu wykonują prawa podmiotowe przedstawiciele ustawowi.

3. Uprawnienia

Uprawnienie - określenie wyróżnionego w jakiś sposób elementu prawa podmiotowego - przeważnie chodzi o bliższe wyznaczenie zachowania objętego prawem podmiotowym.

Wśród uprawnień należy wyróżnić:

• roszczenia

• uprawnienia kształtujące

• zarzuty

Roszczenie - uprawnienie polegające na tym, że jakaś indywidualnie oznaczona osoba ma obowiązek wykonać świadczenie na rzecz uprawnionego. Z tak pojętym roszczeniem z reguły sprzężona jest kompetencja do zwrócenia się do organy państwowego o zastosowanie przymusu, jeżeli podmiot zobowiązany nie spełni świadczenia.

• roszczenia wymagalne - to takie, co do których zaszły okoliczności aktualizujące obowiązek świadczenia

• roszczenia niewymagalne - to takie, co do których nie zaszły jeszcze wszystkie okoliczności aktualizujące obowiązek świadczenia

Uprawnienia kształtujące - polegają na tym, że podmiotowi uprawnionemu przysługuje kompetencja do zmiany lub zakończenia istniejącego stosunku prawnego przez jednostronną czynność prawną (np. uprawnienie do wypowiedzenia najmu, do odstąpienia od umowy, do wyboru świadczenia przemiennego).

• realizacja prawa kształtującego nie wymaga tu udziału drugiej strony

• druga strona niczego tu nie świadczy

Zarzut - jest to swoiste uprawnienie polegające na odmowie spełnienia roszczenia. Służy ochronie interesów tej osoby, przeciwko której kierowane jest roszczenie (art. 117 § 2 KC „W razie podniesienia przez dłużnika zarzutu przedawnienia może on uchylić się od zaspokojenia skierowanego przeciwko niemu roszczenia”)

• zarzut przysługuje podmiotowi tylko w przypadkach prawem przewidzianych

• podniesienie zarzutu może wywołać trwałe (peremptoryjne, np. w razie potrącenia roszczenia) albo tylko przejściowe (dylatoryjne, np. niezaoferowanie świadczenia wzajemnego) obezwładnienie roszczenia.

W prawie cywilnym procesowym „zarzut” ma inne znaczenie - używa się go na oznaczenie twierdzeń pozwanego zmierzającego do wygrania sprawy.

§ 11. Rodzaje praw podmiotowych

• prawa bezwzględne i względne

• prawa akcesoryjne i związane

• prawa majątkowe i niemajątkowe

• prawa przenoszalne i nieprzenoszalne

• prawa tymczasowe

1. Prawa bezwzględne i względne

Kryterium rozróżnienia - jest skuteczność praw podmiotowych wobec innych, niż sam uprawniony, podmiotów.

Prawa podmiotowe bezwzględne - są skuteczne wobec wszystkich (erga omnes) - co oznacza, że na wszystkich spoczywa obowiązek nie ingerowania w sferę spraw określonych prawem podmiotowym.

Ponieważ ograniczają one wolną sferę postępowania obywateli - treść praw podmiotowych bezwzględnych musi przynajmniej w zarysach zostać wyznaczona ustawowymi typami tych praw podmiotowych (tzw. numerus clausus bezwzględnych praw podmiotowych).

Konkretyzacja i indywidualizacja korelatywnego obowiązku następuje tutaj dopiero wskutek naruszenia bezwzględnego prawa przez określony podmiot.

Prawa podmiotowe względne - skuteczne są jedynie do określonych podmiotów - zwłaszcza dotyczy to stosunków zobowiązaniowych, w których wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, polegającego na różnego rodzaju zachowaniach (działaniach lub zaniechaniach). Strony regulują tu wyłącznie swoją własną sytuację prawną i dlatego nie są ograniczone ustawowymi typami tych praw podmiotowych.

Zwykle z powstaniem prawa podmiotowego względnego uprawnionemu przysługuje roszczenie

Prawo podmiotowe w zobowiązaniach realnych - podmioty takiego stosunku ustalane są pośrednio, poprzez wskazanie określonej sytuacji prawnej w odniesieniu do rzeczy.

Np. Każdy współwłaściciel rzeczy jest uprawniony do żądania od innych współwłaścicieli tej samej rzeczy określonych zachowań. Zmiana osoby współwłaściciela powoduje zarazem zmianę podmiotów stosunków względnych.

Zobowiązanym staje się każdoczesny podmiot określonej sytuacji prawnorzeczowej, jednakże stosunek prawny wiąże zawsze konkretnie wskazane osoby i dlatego prawo podmiotowe (wierzytelność) w zobowiązaniu realnym nie traci cech prawa względnego.

Podporządkowane prawa bezwzględne - polegają na tym, że z dominującym uprawnieniem względnym sprzężone jest uprawnienie bezwzględne (np. najem mieszkań - art. 690 KC)

2. Prawa akcesoryjne i związane

Prawa akcesoryjne (niesamoistne) - skonstruowane zostały dla umocnienia innych praw podmiotowych (samoistnych). Ich istnienie i treść zależą od innych praw podmiotowych, z którymi są funkcjonalnie związane.

Prawa akcesoryjne mogą mieć charakter praw bezwzględnych (np. zastaw) lub względnych (poręczenie).

Prawa związane - prawa te są związane funkcjonalnie z innymi prawami w taki sposób, że podmiotem prawa związanego może być tylko podmiot określonego prawa wolnego. Prawa te nie mogą być przedmiotem swobodnego obrotu - można je przenosić tylko łącznie z tym prawem, z którym są one związane (np. prawem związanym jest służebność gruntowa, która może przysługiwać tylko każdoczesnemu właścicielowi nieruchomości)

3. Prawa majątkowe i niemajątkowe

Kryterium rozróżnienia - typowy interes, jaki one realizują

Prawa majątkowe - do praw majątkowych zalicza się w szczególności prawa rzeczowe, wierzytelności opiewające na świadczenia rzeczowe, prawa majątkowo-małżeńskie, istotną część praw kwalifikowanych (tzw. własność intelektualna).

Dla uznania konkretnego prawa podmiotowego za prawo typu majątkowego nie ma znaczenia, czy ma ono jakąś wartość rynkową.

Prawem majątkowym będzie zawsze prawo własności, nawet, jeśli by dotyczyło rzeczy bezwartościowej. Będą nim również roszczenia pieniężne, chociażby służyły do ochrony dóbr niemajątkowych.

Prawa niemajątkowe - należą do nich przede wszystkim prawa osobiste i prawa rodzinne niemajątkowe. Pod wieloma względami podlegają szczególnej regulacji prawnej, zarówno w prawie cywilnym materialnym jak i procesowym.

Do dóbr osobistych należą:

• życie, zdrowie i nietykalność osobista

• wolność

• cześć człowieka

• swoboda sumienia

• nazwisko i pseudonim

• stan cywilny

• wizerunek

• tajemnica korespondencji

• nietykalność mieszkania

• twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska

• kult po zmarłej osobie

• integralność seksualna

• sfera prywatności

• korzystanie z wartości środowiska naturalnego

4. Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne

Kryterium - czy dopuszczalna jest zmiana podmiotów tych praw. O przenoszalności praw rozstrzygają normy prawne (np. art. 254 KC - niezbywalne jest prawo użytkowania).

Ogólna dyrektywa mówi, że prawa niemajątkowe są nieprzenoszalne, natomiast prawa majątkowe zwykle mogą być przeniesione na inne podmioty.

Zbywalność - polega na tym, że podmiot uprawniony ma kompetencję do przeniesienia przysługującego mu prawa podmiotowego w drodze czynności prawnej na inne podmioty
(np. może zbyć prawo własności, dokonać cesji wierzytelności).

• Podmioty prawa cywilnego nie mogą przekształcać prawa podmiotowego zbywalnego w niezbywalne i na odwrót.

• Niedopuszczalne jest także ograniczenie kompetencji do przeniesienia, obciążenia, zmiany lub zniesienia prawa podmiotowego, jeśli wg ustawy jest ono zbywalne.

• Dopuszczalne jest natomiast zobowiązanie się uprawnionego wobec jakiejś osoby, że nie dokona on oznaczonych rozporządzeń zbywalnych. Naruszenie takiego prawa powoduje odpowiedzialność jedynie odszkodowawczą, nie wpływa jednak na ważność samego rozporządzenia

Dziedziczność - polega na tym, że prawo (lub roszczenie) po śmierci uprawnionego przechodzi na osoby wskazane w ustawie lub w testamencie.

• żadne czynności prawne uprawnionego nie mogą pozbawić cechy dziedziczności prawa podmiotowego

• spadkobierca może jednak, w granicach wskazanych prawem spadkowym, zdecydować o losie przysługującego mu prawa podmiotowego po swojej śmierci

5. Prawa tymczasowe

Prawa podmiotowe tymczasowe - prawa podmiotowe, których funkcja polega na przygotowaniu i zabezpieczeniu jakiegoś prawa przyszłego, prowadzącego dopiero do ostatecznego zaspokojenia określonych potrzeb (interesów) podmiotu uprawnionego.

• Prawa te chronią oczekiwanie (ekspektatywę) podmiotu na uzyskanie tego prawa ostatecznego.

• Polski system prawny chroni interesy podmiotów związane z oczekiwaniem na prawa przeszłe, jeżeli oczekiwania te są uzasadnione spełnieniem się części stanu faktycznego, który, gdy zrealizuje się w całości, prowadzi do nabycia prawa ostatecznego (np. prawa ustanowione pod warunkiem zawieszającym).

§ 12. Sposoby nabycia i utraty prawa podmiotowego

1. Sposoby nabycia praw

• nabycie pochodne i pierwotne

• nabycie pod tytułem szczególnym i ogólnym

• nabycie translatywne i konstytutywne

2. Nabycie pochodne i pierwotne

Nabycie pochodne - nabywca uzyskuje prawo podmiotowe od innej osoby, która na niego to prawo przenosi. Skuteczność nabycia zależy od tego, czy przenoszącemu przysługiwało przenoszone prawo - nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw niż sam posiada.

W szczególnych przypadkach system prawny dopuszcza nabycie prawa podmiotowego na skutek rozporządzenia nieuprawnionego (prawodawca kieruje się tu ochroną dobrej wiary nabywcy, np. art. 169 KC).

Nabycie pierwotne (samodzielne) - odbywa się w sytuacjach, gdy:

• poprzednio prawo podmiotowe w ogóle nie istniało - np. nabycie własności rzeczy ruchomej przez zawłaszczenie (dot. rzeczy niczyjej), stworzenie dzieła literackiego, naukowego

• prawo podmiotowe komuś wcześniej przysługiwało, ale nabycie tego prawa nastąpiło bez woli poprzednika, a z mocy zdarzeń wskazanych ustawą, np. w razie zasiedzenia rzeczy, wywłaszczenia, nacjonalizacji.

Nabycie pierwotne prowadzi do uzyskania prawa bez obciążeń, chyba, że przepisy szczególne stanowią inaczej.

3. Następstwo pod tytułem szczególnym i ogólnym

Stosunek następstwa prawnego (sukcesja) między poprzednikiem a nabywcą prawa powstaje tylko w przypadkach nabycia pochodnego.

Następstwo pod tytułem szczególnym (sukcesja singularna) - dochodzi do nabycia indywidualnie oznaczonego prawa lub praw podmiotowych. Skuteczność takiego nabycia rozważa się odrębnie w odniesieniu do każdego z przenoszonych praw i na podstawie reguł dotyczących danego typu prawa.

Np.: W razie sprzedaży kolekcji obrazów dochodzi do przeniesienia tylu praw własności, ile jest obrazów, a skuteczność ich nabycia rozważa się w odniesieniu do każdego z nich odrębnie.

Następstwo pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna) - prowadzi do nabycia całego jakiegoś majątku i to na podstawie jednego zdarzenia prawnego.

Sukcesja uniwersalna prowadzi nie tylko do nabycia praw, ale i obowiązków (obciążeń) związanych z nabywanym majątkiem (lub jego wyodrębnioną częścią). Nabywca wchodzi niejako w sytuację prawną swojego poprzednika.

Sukcesja uniwersalna dopuszczalna jest tylko w przypadkach przewidzianych w ustawie. Modelowym przykładem jest dziedziczenie, łączenie się osób prawnych.

4. Nabycie translatywne i konstytutywne

Nabycie translatywne i konstytutywne uważane są na ogół za rodzaje nabycia pochodnego, jednak pojęcia te mogą też być stosowane do nabycia pierwotnego

Nabycie translatywne - polega na tym, że nabywca uzyskuje prawo o treści niezmienionej - następuje transfer prawa z majątku jednej osoby do majątku drugiej osoby w niezmienionym kształcie.

Nabycie konstytutywne - polega na tym, że jednocześnie z nabyciem powstaje prawo podmiotowe. Nabycie konstytutywne może występować:

• przy nabyciu pierwotnym uniezależnionym na mocy szczególnych przepisów od uprzedniego istnienia prawa - np. napisanie utworu powoduje powstanie nowego prawa podmiotowego autorskiego, które nabywa autor tego utworu

• przy nabyciu pierwotnym uzależnionym od uprzedniego istnienia prawa - nabywca uzyskuje z mocy ustawy prawo podmiotowe o zmienionym, węższym zakresie;

• przy nabyciu pochodnym zbywca może sam, z przysługującego mu prawa podmiotowego ustanowić węższe prawo i to węższe prawo przenieść na nabywcę

5. Utrata prawa

Utrata prawa podmiotowego - występuje wtedy, gdy:

• wskutek zdarzeń wskazanych w ustawie dane prawo w ogóle gaśnie (np. służebność osobista gaśnie wskutek śmierci uprawnionego)

• następuje przeniesienie prawa podmiotowego z jednej osoby na drugą - powoduje to utratę tego prawa po stronie przenoszącego (np. sprzedaż)

• nastąpi połączenie prawa i obowiązku - jeśli wskutek jakichkolwiek zdarzeń nastąpi połączenie w rękach tej samej osoby prawa i korelatywnie sprzężonego z nim obowiązku (confusio) - prawo podmiotowe gaśnie (np. w przypadku dziedziczenia po własnym dłużniku)

§ 13. Realizacja prawa podmiotowego

1. Wykonywanie

Wykonywanie prawa podmiotowego - polega na realizacji przez podmiot stanów rzeczy lub zachowań, zmierzających do uzyskania lub zabezpieczenia prawnie uznanych interesów tego podmiotu wyznaczających dane prawo podmiotowe.

Prawo podmiotowe lub roszczenie uprawniony może wykonywać osobiście lub poprzez inne uprawnione osoby.

2. Nadużycie

Art. 5 KC stanowi „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony”

Uprawniony, który działa w granicach treści swojego prawa podmiotowego, ale zachowuje się przy tym w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa - nie korzysta z ochrony prawnej

• art. 5 KC służy ochronie podmiotu zobowiązanego

• nie może być samodzielną podstawą nabycia praw podmiotowych

Teoria zewnętrzna nadużycia prawa podmiotowego - teoria ta oddziela problematykę treści prawa podmiotowego od wykonywania, przyjmując, że każde działanie, które jest uważane za nadużycie prawa podmiotowego jest zarazem wykonywaniem tego prawa - jednakże zobowiązuje ono działającego do odszkodowania tylko dlatego, że jego zachowanie jest w danych okolicznościach sprzeczne.

Teoria wewnętrzna nadużycia prawa podmiotowego - wskazuje, że zakazy postępowania w sposób sprzeczny z normami moralnymi lub innymi podobnymi regułami postępowania, wskazanymi w klauzulach generalnych, wyznaczają treść prawa podmiotowego. Dlatego każdy kto działa wbrew tym regułom - nie może nadużywać swego prawa podmiotowego, bo po prostu jego działanie nie mieści się w granicach prawa podmiotowego.

3. Stosowanie instytucji nadużycia prawa podmiotowego

Sfera zastosowania Art. 5 KC:

• dotyczy z zasady wszelkich praw podmiotowych, przysługujących osobom fizycznym i prawnym oraz roszczeń nie będących emanacją praw podmiotowych

• przepis ten odwołuje się zarazem do kryteriów ocennych (dlatego należy go stosować powściągliwie)

• powołaniem się na zasady współżycia społecznego nie można ani podważać, ani modyfikować wyraźnych dyspozycji przepisów prawnych (SN)

• na podstawie art. 5 KC nie można oceniać zdolności prawnej, zdolności do czynności prawnych oraz form dokonywania czynności prawnych

• sąd, stosując art. 5 KC powinien oceniać postępowanie obu stron - otwiera to możliwość nieuwzględnienia zarzutu naruszenia zasad współżycia społecznego przez tego, kto sam ich nie przestrzega

4. Ochrona prawa podmiotowego

Ochrona sądowa - uprawnionemu przysługuje powództwo, tzn. kompetencje do zwrócenia się do sądu lub innego organu państwowego, aby ten rozpatrzył sprawę i orzekł
o konsekwencjach prawnych wynikających z naruszenia lub zagrożenia prawa podmiotowego.

Powództwo nie przysługuje w zakresie tzw. zobowiązań naturalnych (np. roszczenia z gry lub zakładu, które nie były prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego)

Pomoc własna - system prawny pozwala, w ściśle określonych przypadkach na stosowanie pomocy własnej przez samego uprawnionego lub inne osoby. Pomoc własna może przybrać postać:

• samoobrony - polegającej na odparciu niebezpieczeństwa grożącego pewnym prawom podmiotowym lub stanom faktycznym prawnie chronionym

• samopomocy - gdzie uprawniony sam przymusowo wykonuje swoje prawo podmiotowe.

5. Kolizja praw podmiotowych

Kolizja praw podmiotowych zachodzi wówczas, gdy wykonanie jednego prawa podmiotowego wyłącza faktyczną możliwość wykonania innego prawa podmiotowego.

Kolizje można rozstrzygać:

• ustalając system preferencji wśród praw podmiotowych - który prowadzi do zaspokojenia interesu podmiotu korzystającego z pierwszeństwa i w konsekwencji do nieuwzględnienia interesu podmiotu, którego prawo pozostaje w pierwszej kolejności

System preferencji jest przewidziany w odniesieniu do ograniczonych praw rzeczowych, a kryterium jest czas powstania prawa lub chwila jego ujawnienia w księdze wieczystej

• stosując system redukcji praw ze sobą kolidujących - system redukcji pozwala uwzględnić w pewnej mierze interesy wszystkich uprawnionych

System redukcji, i to proporcjonalnej przewidywany jest w razie, gdy suma uzyskana z egzekucji nie wystarcza do zaspokojenia w całości wszystkich wierzytelności, którym przysługuje to samo pierwszeństwo.

Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego

§ 14. Uwagi wstępne

System prawny wyróżnia określone klasy przedmiotów, charakteryzując je ogólnie, aby elementu tego nie powtarzać w każdym przepisie, w którym wskazane są powinne zachowania adresatów, dotyczące tych przedmiotów.

Przedmiotem stosunku cywilnoprawnego mogą być:

• obiekty istniejące w przyrodzie (np. rzeczy)

• byty konwencjonalne (np. pieniądze, wynalazki, oryginalne dzieła literackie)

• powszechnie uznane i aprobowane wartości (np. dobra osobiste)

Przedmioty stosunku cywilnoprawnego nie mogą mieć praw ani obowiązków. Przedmiot zawsze jest stanowczo odróżniany od podmiotu.

§ 15. Rzeczy

1. Rzeczy

Rzeczami - są tylko istniejące części przyrody, które występują w stanie pierwotnym lub przetworzonym - bez względu na to, czy mają jakąś wartość majątkową.

Na pojęcie rzeczy składają cię dwie cechy

• materialny charakter - w szczególności tylko przedmioty materialne mogą być posiadane w sposób powszechnie widoczny

• wyodrębnienie z przyrody - jest niezbędną przesłanką tego, aby rzeczy mogły funkcjonować w obrocie cywilnoprawnym

Np. powietrze lub woda w stanie wolnym nie są rzeczami, jednak jeśli zostaną zamknięte w butelce (wyodrębnione) to przybiorą postać dóbr wyodrębnionych, a tym samym rzeczy

Wyłączenia:

Wyodrębnione materialnie przedmioty mogą być wyjęte z obrotu cywilnoprawnego ze względów moralnych lub w interesie publicznym. Tracą wtedy właściwość „rzeczy” (res extra commercium). Rzeczami nie są:

• zwłoki oraz odłączone od ciała ludzkiego komórki, tkanki i narządy, w tym i krew

• zwierzęta - jednakże zastrzeżono, że w sprawach nieuregulowanych w ustawie o ochronie zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy (zwłaszcza przepisy regulujące prawo własności i obrót zwierzętami)

2. Rzeczy ruchome i nieruchome

Podział na rzeczy ruchome i nieruchome ma charakter rozłączny i wyczerpujący. Ustawodawca definiuje tylko pojęcie nieruchomości. Zatem wszystkie rzeczy, które nie mają cech nieruchomości, należy zaliczyć do klasy rzeczy ruchomych.

Art. 46 KC wyróżnia trzy rodzaje nieruchomości:

• grunty - tzw. nieruchomości gruntowe - w tym grunty rolne

• budynki - tzw. nieruchomości budynkowe

• części budynków - tzw. nieruchomości lokalowe

Grunty - są to części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności. Do gruntu należy także przestrzeń znajdująca się nad i pod jego powierzchnią, ale tylko w granicach określonych przez jego społeczno-gospodarcze przeznaczenie.

Ilość gruntów na tym samym terytorium państwa ulega ciągłym zmianom, w szczególności wskutek podziału nieruchomości i nabywaniu ich przez różne podmioty, albo łączeniu w ręku jednego właściciela kilku - przed nabyciem - odrębnych nieruchomości.

Grunty rolne - grunty, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie, w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej.

Superficies solo cedit - wszystko, co wznosi się nad gruntem przypada temu gruntowi - zasada ta nie ma waloru bezwzględnego, ponieważ ustawa przewiduje pewne wyjątki - przede wszystkim dotyczące budynków i części składowych budynków.

Budynki :

• trwale związane z gruntem - stanowią część składową gruntu, dzieląc jego los prawny,

• wyjątkowo jednak mogą być odrębnymi nieruchomościami (tzw. nieruchomościami budynkowymi) - wtedy, gdy na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności (np. budynki zbudowane na gruncie Skarbu Państwa przez wieczystego użytkownika)

• nie związane trwale z gruntem - z mocy ogólnej definicji gruntu nie stanowią jego części składowej - w konsekwencji mają statut ruchomości (np. kioski)

Części budynków - wyjątkowo części budynków trwale związanych z gruntem mają charakter samodzielnych nieruchomości - gdy na mocy szczególnych przepisów prawa stanowią odrębny od gruntu lub budynku przedmiot własności

Księgi wieczyste - prowadzone są w celu ujawnienia praw rzeczowych, w szczególności praw własności, dla nieruchomości wszystkich rodzajów. Wskazują, jakie powierzchnie ziemi, budynki lub ich części są odrębnymi nieruchomościami.

3. Rzeczy oznaczone co do gatunku i co do tożsamości

Rzeczy oznaczone, co do gatunku - określone są tylko wg cech rodzajowych - w klasie rzeczy wyróżnionych w ten sposób może więc być mnogość poszczególnych przedmiotów.

Rzeczy oznaczone, co do tożsamości - indywidualnie wskazany przedmiot - są przedmiotem stosunków prawnorzeczowych.

4. Części składowe rzeczy i przynależności

Częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości, albo bez uszkodzenia albo istotnej zmiany przedmiotu odłączonego. Owo połączenie winno mieć charakter trwały (niedokonane tylko dla przemijającego użytku). Pojęcie części składowych może dotyczyć zarówno nieruchomości jak i rzeczy ruchomych.

Częściami składowymi nieruchomości są także prawa związane z jej własnością (np. służebność gruntowa).

Ograniczenia:

• budynki lub ich części nie są częściami składowymi gruntu, lecz samoistnymi nieruchomościami w przypadkach, gdy w mocy przepisów szczególnych stały się przedmiotem odrębnej własności

• drzewa i inne rośliny są odrębnymi rzeczami ruchomymi, w razie gdy szczególne przypadki przewidują, że stanowią one samoistny przedmiot własności

• urządzenia służące do odprowadzania lub doprowadzania wody, pary, gazu, prądu oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych gruntu lub budynku, przez który przebiegają, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu

Nie ma zakazu:

• podziału rzeczy, odłączenia części składowej i przekształcenia jej w rzecz samoistną, która także może być przedmiotem odrębnego prawa rzeczowego

• podejmowania jakichkolwiek zobowiązań dotyczących części rzeczy, jak również ich posiadania, oznaczania szczególnego sposoby wykonywania praw rzeczowych na określonych częściach rzeczy

Przynależności - samoistna rzecz ruchoma, pozostająca w związku z inną rzeczą ruchomą albo nieruchomą, nazwaną rzeczą główną. Muszą wystąpić jednak łącznie następujące cechy:

• właścicielem rzeczy głównej i przynależności jest ta sama osoba

• przynależność jest potrzebna do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z jej przeznaczeniem

• przynależność jest z rzeczą główną w faktycznym i stałym związku, odpowiadającym wspomnianemu celowi, z tym jednak, że przemijające pozbawienie faktycznego związku z rzeczą główną nie powoduje utraty przynależności

Art. 52 KC stanowi, że czynność prawna, której przedmiotem jest rzecz główna - dotyczy także przynależności - norma ta ma jednak charakter względnie wiążący - bowiem przynależności są samoistnymi rzeczami i niekoniecznie musza one dzielić los rzeczy głównej (dzieje się tak wówczas, gdy konkretna czynność prawna nie zawiera w tej mierze odmiennych postanowień, bądź w sytuacjach inaczej uregulowanych przepisami szczególnymi)

5. Pożytki

Pożytki należą do przedmiotów stosunków cywilnoprawnych. Obejmują one jakieś dochody z rzeczy lub prawa. Wyróżnia się:

• pożytki naturalne rzeczy - płody rzeczy i inne odłączone od niej części składowe, jakie wg. zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy, np. przychówek zwierząt domowych, owoce zerwane z drzewa, piasek wydobywany z gruntu w sposób określony zasadami racjonalnej gospodarki

• pożytki cywilne rzeczy - są to dochody, jakie rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego. Dochody te mogą przybrać postać pieniężną lub niepieniężną (np. czynsz z tyt. dzierżawy gruntu - może być płacony w postaci pieniężnej lub płodów pochodzących z tego gruntu)

• pożytki prawa - dochody, które to prawo przynosi zgodnie ze swoi społeczno-gospodarczym przeznaczeniem (chodzi tu o prawa podmiotowe, które nie dotyczą rzeczy, np. pożytkami z wierzytelności pieniężnej mogą być odsetki)

Uprawnionemu do pobierania pożytków przypadają:

• pożytki naturalne - które faktycznie zostały odłączone od rzeczy w czasie trwania tego uprawnienia.

• pożytki cywilne (rzeczy i prawa) - przysługują w stosunku w czasie trwania uprawnienia, niezależnie od tego, czy zostały pobrane (np. w razie zbycia rzeczy najętej - zbywcy należy się czynsz za okres do momentu zbycia, nawet, jeśli nie został pobrany

Jeśli uprawniony do pobierania pożytków poczynił nakłady w celu uzyskania pożytków, które przypadły innej osobie - należy mu się od tej osoby wynagrodzenie za te nakłady (ale tylko do wysokości wartości pożytków).

Podmioty uprawnione do pobierania pożytków:

• właściciel

• samoistny posiadacz w dobrej wierze (dot. naturalnych pożytków odłączonych w czasie tego posiadania, a cywilnych - jeśli stały się w tym czasie wymagalne

• podmiot użytkujący, dzierżawiący

§ 16. Przedmioty inne niż rzeczy

• przedmioty materialne nie będące rzeczami

• przedmioty materialne

• przedsiębiorstwa

1. Przedmioty materialne niebędące rzeczami

Przedmioty materialne niebędące rzeczami tym różnią się od rzeczy, że nie występują w postaci wyodrębnionej lub zindywidualizowanej.

Można tu wyróżnić:

• ciecze i gazy

• kopaliny

• zwierzęta w stanie wolnym

Ciecze i gazy - sens ich wyróżnienia pojawia się tylko wówczas, gdy:

• nie występują one w postaci zamkniętej - ponieważ wówczas traktuje się je jako rzeczy ruchome

• system prawny nie uznaje ich za kopaliny - ponieważ wówczas odnosi się do nich szczególny reżim prawny, właściwy kopalinom

Kopaliny - zalegające w ziemi złoża różnych minerałów wykorzystywanych dla celów gospodarczych. Nie są na tyle wyodrębnione, by mogły być traktowane jako dobra samoistne. Podlegają jednak swoistemu reżimowo prawnemu, regulującemu sposób i prawo ich eksploatacji (prawo górnicze).

Zwierzęta w stanie wolnym - zwierzyna swobodnie przemieszczająca się na polach w i lasach, oraz ryby żyjące w stanie wolnym.

2. Przedmioty niematerialne

Przedmioty niematerialne wyróżnia się na podstawie cechy polegającej na tym, że nie mają one postaci materii z sensie fizykalnym.

Można tu wyróżnić:

• energia

• dobra intelektualne

• dobra osobiste

• pieniądze

• papiery wartościowe

Energia - istnieją różne postacie energii - nie są one jednak przedmiotami materialnymi i dlatego nie można ich uznać za rzeczy (mimo iż są mierzalne i mogą przez to uczestniczyć w obrocie cywilnoprawnym)

Dobra intelektualne - utwory literackie, artystyczne, naukowe, wynalazki, wzory użytkowe. Stanowią wytwór umysłu ludzkiego i same przez się nie mają postaci materialnej. Przedmioty materialne (np. płótno obrazu i farby) pełnią ty tylko funkcję przekaźników oryginalnych treści myślowych.

Dobra osobiste - wyróżniają się nie tylko postacią niematerialną, ale ponadto niematerialnym charakterem. Należą do nich m.in. takie dobra jak: zdrowie człowieka, wolność, swoboda sumienia, nazwisko, pseudonim (dobra osobiste są wskazane w KC)

Pieniądz - jako nosiciel i miernik wartości

Papiery wartościowe - są to dokumenty, których posiadanie stanowi niezbędną przesłankę wykonywania praw, wyrażonych w treści dokumentu (np. weksel, czek). Tylko posiadacz dokumentu może wykonywać prawa z nim związane.

3. Przedsiębiorstwo

Przedsiębiorstwo - jest to zorganizowany zespół składników materialnych i niematerialnych, przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej.

Pojęcie to obejmuje w szczególności:

• nazwę indywidualizującą całe przedsiębiorstwo, lub jego wyodrębnione części (nie firmę)

• własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów, wyrobów i inne prawa rzeczowe

• prawa wynikające z umów (umów, dzierżawy, leasingu, użyczenia i innych)

• wierzytelności innego rodzaju

• koncesje, licencje, zezwolenia, patenty i inne prawa własności przemysłowej

• majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne

• tajemnice przedsiębiorstwa (informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne i inne)

• księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej

Charakter prawny przedsiębiorstwa - przedsiębiorstwo stanowi odrębny przedmiot prawa podmiotowego.

Przeniesienie, wydzierżawienie przedsiębiorstwa, ustanowienie na nim użytkowania następuje jedną czynnością prawną.

Gospodarstwo rolne - to grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.

Gospodarstwo rolne nie stanowi przedmiotu samodzielnego obrotu prawnego - nie można go zbyć jedną czynnością prawną. Przedmiotem zbycia są tutaj poszczególne nieruchomości, na których gospodarstwo rolne zostało zorganizowane.

4. Zbycie przedsiębiorstwa

Czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo obejmuje wszystko, co wchodzi w skład przedsiębiorstwa, chyba, że co innego wynika z czynności prawnej lub przepisów szczególnych.

Zbycie przedsiębiorstwa - jest czynnością kauzalną. Może to być sprzedaż, darowizna, przeniesienie go celem zaspokojenia wierzyciela. Kauzę tę z reguły wskazuje czynność zobowiązująco-rozporządzająca, ale też z mocy wyraźnych postanowień umowy skutki te mogą być rozdzielone.

Umowa ta obejmuje jeden przedmiot, jakim jest zbywane przedsiębiorstwo. Następstwem zbycia przedsiębiorstwa jest przeniesienie praw podmiotowych do poszczególnych składników przedsiębiorstwa oraz innych korzystnych dla przedsiębiorstwa stanów faktycznych (wskazanych w KC, np. tajemnice przedsiębiorstwa).

Forma zbycia przedsiębiorstwa - zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo ustanowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym, pod rygorem nieważności.

W przypadku, gdy w skład zbywanego przedsiębiorstwa wchodzą nieruchomości - opierając się na założeniu, że przedsiębiorstwo zbywa się jedną czynnością prawną, obejmującą jeden przedmiot (przedsiębiorstwo) - cała umowa zbycia powinna być sporządzona w formie aktu notarialnego.

Zbycie przedsiębiorstwa, jego wydzierżawienie lub ustanowienie na nim użytkowania winno być wpisane do odpowiedniego rejestru, ale tylko wówczas, gdy zbywca jest już w nim ujawniony.

5. Odpowiedzialność za długi związane z prowadzeniem zbytego przedsiębiorstwa

Do 2003 r. w skład przedsiębiorstwa wchodziły zobowiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Miała tu miejsce solidarna odpowiedzialność za te długi nabywcy przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego.

Nowelizacja KC z 2003 r. usunęła z katalogu składników przedsiębiorstwa postanowienie dotyczące długów i obciążeń związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa.

Sama umowa o zbycie przedsiębiorstwa nie powoduje przejęcia długów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa (ponieważ nie są one jego składnikami). Nie ma jednak przeszkód, aby w umowie o zbycie przedsiębiorstwa, albo w umowie odrębnej zbywca i nabywca uregulowali tę kwestię.

Jeśli tego nie uczynią - zbywca nadal odpowiada za zaciągnięte przez siebie zobowiązania w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa.

Zbywca odpowiada, gdy na umowę o przejęciu długu nie wyraził wierzyciel - ale wówczas nabywca odpowiada względem zbywcy za to, że zbywca miał spełnić świadczenie.

3. Solidarna odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa

Art. 55⁴ KC stanowi, że nabywca przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem działalności przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, chyba, że w chwili nabycia nie wiedział o tych zobowiązaniach mimo zachowania należytej staranności.

Odpowiedzialność solidarna nabywcy jest ograniczona do wartości nabywanego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego wg. stanu w chwili nabycia i wg. cen w chwili zaspokojenia wierzyciela.

Bez zgody wierzyciela odpowiedzialność solidarna nabywcy nie może być ani uchylona, ani ograniczona.

§ 17. Majątek i mienie

1. Majątek

Majątek w węższym znaczeniu - ogół aktywów majątkowych przysługujących danemu podmiotowi, na które się składają: jego prawa podmiotowe, ewentualnie pewne chronione prawnie, a korzystne sytuacje faktyczne (np. posiadanie).

Majątek w szerszym znaczeniu - ogół aktywów i pasywów danego podmiotu. Pasywami są różnorodne ciążące na danym podmiocie obowiązki.

Majątek odrębny - wydzielone, na podstawie przepisów prawa, składniki ogólnego majątku danej osoby. Majątek ten podlega szczególnemu reżimowi prawnemu (np. majątek spółki cywilnej).

Sukcesja uniwersalna - przepisy prawne przewidują ją jedynie w razie zgaśnięcia podmiotu prawnego (np. śmierć człowieka). Wiąże się ona z przejęciem długów i prowadzi w konsekwencji do wstąpienia następcy w całą sytuację prawno-majątkową poprzednika. Sukcesja uniwersalna wydzielonych mas majątkowych (np. spadku) nie jest wykluczona, jednakże nie zawsze dopuszczalna.

Zarząd - uregulowanie zarządu całym majątkiem osób prawnych stanowi nieodłączny element ich struktury organizacyjnej, wyznaczonej przepisami prawnymi lub statutem. W odniesieniu do osób fizycznych, a typowych sytuacjach nie jest to potrzebne.

Odpowiedzialność - za zobowiązania z reguły obejmuje cały majątek danej osoby (w rozumieniu węższym - czyli aktywa). Niekiedy jednak ograniczony jest on tylko do pewnych wydzielonych mas majątkowych (np. odpowiedzialność za długi spadkowe - tylko wysokości spadku w przypadku przyjęcia spadku z tzw. dobrodziejstwem inwentarza).

Surogacja - wg tej zasady - prawo nabyte w zamian za jakieś inne prawo pochodzące z majątku odrębnego, wchodzi w miejsce tego ostatniego. Jeśli inaczej tego nie uregulowano - przyjmuje się, że znajduje zastosowanie zasada surogacji.

2. Mienie

Mieniem jest własność i inne prawa majątkowe. Mienie zawsze odnosi się do aktywów (praw podmiotowych), a nigdy do obowiązków.

Pojęcie „mienie” jest używane bez relatywizacji do oznaczonej osoby. Można więc mówić o różnych rodzajach mienia, nie mając na względzie jego przynależności do określonej osoby.

Szczególny rodzaj mienia: mienie państwowe, przysługujące Skarbowi Państwa oraz państwowym osobom prawnym, mienie samorządu terytorialnego.

Rozdział VI. Osoby fizyczne

§ 18. Uwagi ogólne

1. Podmiotowość człowieka

Polski system prawny uznaje każdego człowieka za podmiot praw i obowiązków.

Zaś pojęcie „osoba fizyczna” odnosi się do człowieka występującego w roli uczestnika stosunków cywilnoprawnych.

Zdolność prawna - jest atrybutem każdej osoby fizycznej i wyraża się tym, że osoba ta może (ale nie musi) być podmiotem praw i obowiązków.

Zdolność do czynności prawnych - jest to kwalifikacja osoby do dokonywania swoistych działań konwencjonalnych, jakimi są czynności prawne. Zdolność do czynności prawnych uzyskują osoby fizyczne dopiero po osiągnięciu odpowiedniej dojrzałości umysłowej, niezbędnej do podejmowania decyzji, co do kształtowania wiążących je stosunków prawnych, a tracą ją w racie zaniku takiej cechy.

2. Indywidualizacja osób fizycznych

Cechy osobiste człowieka - mają szczególną doniosłość na obszarze stosunków cywilnoprawnych człowieka, a należą do nich:

• nazwisko i imię - są to językowe oznaczenia indywidualnej osoby fizycznej. Imię i nazwisko są rejestrowane w księgach stanu cywilnego. Kształtowanie się nazwiska zależy przede wszystkim od jego przynależności do grupy rodzinnej. Imię nadają dziecku osoby sprawujące władzę rodzicielską, z tym, że dziecku nie można nadać więcej niż 2 imiona. Zmiana nazwiska lub imienia jest dopuszczalna tylko z ważnych powodów, ustalanych w trybie administracyjnym.

Identyfikacja osoby fizycznej poprzez ujawnienie imienia i nazwiska nie jest konieczna we wszystkich fazach istnienia każdego stosunku prawnego (np. przy zawieraniu i wykonywaniu masowych umów życia codziennego)

Funkcję indywidualizującą pełnią również pseudonim, dowolnie przybierane zwłaszcza w związku z działalnością artystyczną. Posługiwanie się nimi jest dozwolone, co ni uchyla zastosowania norm prawnych odnoszących się do imion i nazwisk

Częściowo zastępczą rolę indywidualizującą osobę niepiśmienną pełni kształt jej linii papilarnych, odciśniętych na dokumencie.

• dodatkowe dane osobowe, jak:

• data i miejsce urodzenia

• imiona rodziców

• nazwisko rodowe matki (lub ojca, jeżeli je zmienił)

Dane te pozwalają odróżnić osoby fizyczne noszące te same imiona i nazwiska. Rejestruje się je w księgach stanu cywilnego

• stan rodzinny - usytuowanie człowieka w tzw. rodzinie małej. Bierze się tu pod uwagę:

• pochodzenie człowieka od określonych rodziców

• związanie małżeństwem (w obrębie małżeństwa wyróżnia się jeszcze stan małżonków pozostających w separacji)

Stany te rejestruje się w księgach stanu cywilnego. Ich właściwością jest niepodzielność - człowiek może pozostawać w jednej tylko relacji tego rodzaju, oraz wzajemność - stan rodzinny jednej osoby determinuje odpowiedni stan rodzinny innej osoby

Stany rodzinne poza tym, że służą do identyfikacji osoby fizycznej - stanowią podstawę do ustalenia jej praw i obowiązków w zakresie stosunków prawnorodzinnych i prawnospadkowych.

• płeć - jest cechą przyrodzoną człowieka, na podstawie której dzieli się ludzi na dwie klasy:

• płci męskiej

• płci żeńskiej

Płeć dziecka rejestruje się w księgach stanu cywilnego. W przypadku obojnactwa wpis taki może się z czasem okazać błędny - dopuszczalne jest jego sprostowanie.

• wiek - w aktach stanu cywilnego rejestruje się datę urodzenia człowieka. Na tej podstawie zawsze można ustalić wiek człowieka. Ta cecha ma szczególną doniosłość w konstrukcji początku zdolności prawnej człowieka.

• stan cywilny - pojęcie to w wąskim znaczeniu określa, czy człowiek pozostaje w związku małżeńskim. W szerokim znaczeniu pojęcie to obejmuje:

• imię i nazwisko

• płeć

• wiek

• stan rodzinny

Księgi stanu cywilnego - prowadzone są przez urzędy stanu cywilnego. Rejestruje się w nich fakty takie jak: urodzenia, zgony, z podaniem miejsca i daty ich zajścia, płeć, pochodzenie od rodziców, imię i nazwisko dziecka, jego ewentualne przysposobienie. Rejestracji podlegają również wszystkie zmiany ww. wspomnianych okoliczności.

Prawo o aktach stanu cywilnego nakłada na określone osoby bliskie oraz wskazane w przepisach obowiązek zgłaszania informacji dotyczących ww. okoliczności.

Akta stanu cywilnego stanowią wyłączny dowód zdarzeń w nich stwierdzonych. Dla wykazania faktów podlegających rejestracji osoby zainteresowane mogą żądać wydania im odpisu zupełnego albo skróconego aktów stanu cywilnego.

Dowód osobisty - jest dokumentem stwierdzającym tożsamość osoby fizycznej. Jednak przy dokonywaniu niektórych czynności formalnych dopuszczalne są także inne sposoby ustalania tożsamości człowieka.

Ewidencja ludności - obejmuje rejestrację danych nie tylko o urodzeniach, małżeństwach, zgonach, imionach i nazwiskach obywateli, ale również o miejscu ich pobytu (zarówno stałego jak i czasowego).

3. Miejsce zamieszkania

Miejscem zamieszkania osoby fizycznej pełnoletniej i niepozbawionej zdolności do czynności prawnej jest miejscowość, w której ta osoba przebywa (element obiektywny) z zamiarem stałego pobytu (element subiektywny).

Można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania. Jeśli osoba fizyczna ma więcej miejsc pobytu - o określeniu miejsca zamieszkania decyduje okoliczność, gdzie w przeważającej mierze koncentruje się jej działalność życiowa.

Gdy osoba fizyczna nie ma miejsca zamieszkania, lub nie da się go ustalić - system prawny przewiduje szczególne instytucje.

Miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską jest miejsce zamieszkania rodziców, albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska, lub któremu zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Jest to tzw. pochodne, lub ustawowe miejsce zamieszkania.

Jeśli władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne miejsce zamieszkania - miejscem zamieszkania dziecka jest u tego z rodziców, u którego dziecko przebywa na stałe. Jeśli u żadnego z rodziców nie przebywa na stałe - miejsce zamieszkania dziecka wyznacza sąd opiekuńczy.

Miejscem zamieszkania osoby pozostającej pod opieką jest miejsce zamieszkania opiekuna.

§ 19. Zdolność prawna osób fizycznych

1. Początek zdolności prawnej osób fizycznych

Każdy człowiek nabywa zdolność prawną z chwilą urodzenia, przy czym bez znaczenia jest, czy osoba tka urodziła się zdrowa i normalna, czy ułomna i skazana na rychłą śmierć.

Określenie „człowiek” odnosi się do istoty żywej. Zdolność prawną uzyskuje więc tylko takie dziecko, które urodziło się żywe. Urodzenie następuje po oddzieleniu płodu od ustroju matki. Jeśli noworodek wykazuje wtedy jakiekolwiek przejawy życia - dziecko urodziło się żywe.

Gdy dziecko przyjdzie na świat nieżywe - nie uzyskuje zdolności prawnej, a tym samym nie może nabyć żadnych praw.

Nie zawsze da się w niewątpliwy sposób ustalić, czy dziecko urodziło się żywe - wówczas zastosowanie znajduje art. 9 KC ustanawiający domniemanie urodzenia żywego. Jest to domniemanie zwykłe, czyli dopuszczające przeciwdowód..

Dodowem urodzenia jest akt urodzenia sporządzany przez USC.

2. Status prawny nasciturusa

Nasciturus - mający się urodzić. Okres życia prenatalnego rozpoczyna się z chwilą poczęcia, a kończy z chwilą oddzielenia płodu od ustroju matki.

Status prawny nasciturusa nie jest wyraźnie określony w przepisach prawnych. Brak jest uregulowań generalnych. Obowiązuje natomiast szereg przepisów szczegółowych, broniących interesy człowieka, ze względu na zdarzenia, jakie miały miejsce w okresie jego życia prenatalnego, np.:

• dziecko poczęte w chwili otwarcia spadku może być spadkobiercą lub zapisobiercą, jeżeli urodzi się żywe

• dziecko urodzone może żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem

• dopuszczalne jest uznanie dziecka jeszcze przed jego narodzeniem

Zdolność prawna nasciturusa ma charakter warunkowy - przysługuje mu pod warunkiem zawieszającym, że nasciturus urodzi się żywy. Do tego czasu prawa podmiotowe nie mogą być wykonywane a jedynie zabezpieczone w oczekiwaniu, czy dziecko urodzi się żywe i w następstwie tego nabędzie je definitywnie.

Dziecko nienarodzone należy traktować jak urodzone, ilekroć chodzi o jego korzyść. Dla dziecka poczętego, ale jeszcze nienarodzonego ustanawia się kuratora, jeżeli jest to potrzebne do strzeżenia jego przyszłych praw. Kuratela ta ustaje z chwilą urodzenia dziecka

2. Zakres zdolności prawnej osób fizycznych

Każdemu człowiekowi przysługuje zdolność prawna w takim samym zakresie. Wszyscy ludzie w równej mierze mogą być podmiotami cywilnych praw i obowiązków.

Przypadki ograniczania zdolności prawnej określonych kategorii osób fizycznych są rzadkie:

• np. kodeks karny wśród kar dodatkowych orzeka pozbawienie praw rodzicielskich i opiekuńczych

3. Ustanie zdolności prawnej osób fizycznych

Zdolność prawna człowieka ustaje zawsze z chwilą jego śmierci, która wyznacza tym samym kres osoby fizycznej.

Za chwilę śmierci uznaje się tzw. śmierć mózgową, polegającą na trwałym nieodwracalnym ustaniu czynności mózgu.

W następstwie śmierci gasną, lub przechodzą na inne osoby przysługujące człowiekowi w chwili jego śmierci prawa lub obowiązki. Na ogół czynności prawne dokonane za życia są nadal skuteczne, a niekiedy dopiero z jej chwilą uzyskują skuteczność (np. testament).

Śmierć człowieka powoduje zasadniczą zmianę w sytuacji prawnej jego ciała. Za życia integralność cielesna człowieka jest chroniona prawem, natomiast zwłoki człowieka podlegają swoistemu reżimowi prawnemu. Przede wszystkim trzeba je pochować. Zanim zostaną pogrzebane/spalone mogą zostać poddane sekcji, można z nich także pobrać komórki, tkanki i narządy w celach diagnostycznych, leczniczych, naukowych, dydaktycznych, jeżeli osoba żyjąca nie wyraziła za życia sprzeciwu.

Dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu, który sporządza USC po przedstawieniu mu karty zgonu wystawionej przez lekarza, lub na podstawie zgłoszenia właściwego organu prowadzącego dochodzenie, co do okoliczności zgonu.

USC może ponadto sporządzić akt zgonu na podstawie sądowego orzeczenia o stwierdzeniu zgonu i orzeczenia o uznaniu za zmarłego.

Stwierdzenie zgonu - postanowienie orzekające stwierdzenie zgonu wydaje się, gdy akt zgonu nie został sporządzony i gdy w wyniku postępowania dowodowego dojdzie do przekonania, że śmierć danej osoby jest niewątpliwa. Sąd ściśle oznacza chwilę śmierci zmarłego, przyjmując w razie braku dostatecznych dowodów - chwilę najbardziej prawdopodobną.

Uznanie za zmarłego - postanowienie orzekające uznanie za zmarłego wydaje sąd, gdy człowiek zaginął i mimo upływu określonego w ustawie terminu i przeprowadzenia odpowiedniego postępowania nie da się ustalić, czy dana osoba żyje, czy umarła.

Postanowienie o uznaniu za zmarłego:

• ma charakter konstytutywny, ponieważ dopiero decyzja sądu wywołuje skutki prawne

• skutki prawne następują jednak ex tunc - od momentu ziszczenia się zdarzeń ustalonych w orzeczeniach

• wiąże wszystkie osoby dopóty, dopóki nie zostanie uchylone w drodze odrębnego postępowania.

Zaginiony może być uznany za zmarłego:

• po upływie 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym wg. istniejących informacji jeszcze żył

• w przypadku, gdyby w chwili uznania zaginiony ukończył lat 70 - wystarcza upływ 5 lat

• nie wolno uznać nikogo za zmarłego przez końcem roku kalendarzowego, w którym ukończyłby on 23 lata.

• osoba, która zaginęła w czasie podróży powietrznej lub morskiej w związku z katastrofą statku lub okrętu albo w związku z innym szczególnym zdarzeniem - może być uznana za zmarłą po upływie 6 miesięcy od tego zdarzenia

• jeśli nie można stwierdzić katastrofy - bieg terminu 6-miesięcznego przedawnienia rozpoczyna się z upływem roku od dnia, w który statek/okręt miał przybyć do portu przeznaczenia

• jeśli statek/okręt nie miał portu przeznaczenia - bieg rozpoczyna się z upływem 2 lat od dnia, w którym była o nim ostatnia wiadomość

• osoba, która zaginęła w związku z bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia, nie przewidywanym w przepisach - może być uznana za zmarłego po upływie roku od dnia, a którym niebezpieczeństwo ustało, albo wg okoliczności powinno ustać.

W postanowieniu sad oznacza chwilę przypuszczalnej śmierci, którą uznał za najbardziej prawdopodobną

Chwila domniemanej śmierci - domniemywa się, że zaginiony zmarł w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego

• jako chwilę domniemanej śmierci zaginionego oznacza się chwilę, która jest wg okoliczności najbardziej prawdopodobna, a z braku wszelkich danych - pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe.

• jeśli w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego czas śmierci oznaczono tylko datą - za chwilę domniemanej śmierci uważa się koniec tego dnia.

Śmierć we wspólnym niebezpieczeństwie - jeśli kilka osób utraciło życie we wspólnym niebezpieczeństwie, w braku innych ustaleń przyjmuje się, że zmarły jednocześnie.

§ 20. Ochrona dóbr osobistych

1. Pojęcie i rodzaje dóbr osobistych

Dobra osobiste - są atrybutem każdej osoby fizycznej. Pojęcie to odnosi się do uznanych przez system prawny wartości, obejmujących fizyczną i psychiczną integralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie.

Są to dobra nieodłącznie związane z człowiekiem i to bez względu na stan psychiki i stopień wrażliwości. Należą do kategorii dóbr niemajątkowych.

Komercjalizacja dóbr osobistych - nowe zjawisko polegające na traktowaniu dóbr osobistych, jako reprezentujących same przez się wartość rynkową i w związku z tym zbywane podobnie jak towar - odpłatnie (np. zapłata za pozowanie do obrazu).

2. Typologia dóbr osobistych

Typologia dóbr osobistych nie musi mieć charakteru zupełnego i rozłącznego. Wyróżnia się następujące typy dóbr osobistych:

• życie, zdrowie i nietykalność cielesna

• wolność - w tym wolność w sensie przestrzennym, jak i wolność od presji psychicznej

• cześć człowieka - w tym cześć zewnętrzna (dobra sława, dobre imię) oraz cześć wewnętrzna (godność osobista, wyobrażenie o sobie). Ochrona czci objęta jest zakresem ochrony w granicach przeciętnych ocen stosowanych w społeczeństwie. Naruszenie czci może nastąpić np. ustnie, listownie, w piśmie procesowym, w książce, radio, Internecie

Bezprawność negatywnej oceny wyłącza: rzetelna krytyka, satyryczny charakter utworu. Ponadto wykazanie przez dziennikarza, że przy zbieraniu i wykorzystywaniu materiałów prasowych wypełnił obowiązek zachowania szczególnej staranności i rzetelności.

• swoboda sumienia - zwłaszcza konstytucyjna wolność sumienia i religii

• nazwisko i pseudonim - każdy może żądać, aby inna osoba bezprawnie nie używała jego nazwiska lub pseudonimu. Uprawniony może też żądać, aby jego nazwisko nie było ujawniane w określonej sytuacji

• stan cywilny - w szczególności przynależność do określonej płci, a także relacje rodzinne. Osoba zainteresowana może żądań nie tylko właściwego ujawniania tych danych w aktach stanu cywilnego, ale również zakazania innym osobom, aby bezprawnie nie określały się np. jako mąż, rodzic, rodzeństwo czy dziecko

• wizerunek - generalny zakaz rozpowszechniania czyjegoś wizerunku bez zgody osoby na nim przedstawionej, wyjąwszy wizerunek:

• osoby powszechnie znanej, której wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych

• osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza

Rozpowszechnianie wizerunku bez zgody osoby na nim przedstawionej jest dopuszczalne tylko w szczególnych sytuacjach przewidzianych prawem (listy gończe, oskarżeni na Sali sądowej). Ponadto w braku wyraźnego zastrzeżenia nie jest wymagana zgoda od osoby przedstawionej na wizerunku, która otrzymała za to zapłatę (np. pozowanie do zdjęć)

• tajemnica korespondencji - naruszenie tajemnicy korespondencji polegać może na:

• otwarciu listu przez osobę nieuprawnioną,

• włamaniu się do przewodu służącego do przekazywania informacji,

• przełamaniu elektronicznego, magnetycznego lub innego zabezpieczenia,

• zaniedbaniu przez nadawcę starań, aby informacje dot. sfery prywatnej adresata nie były mu przekazywane w sposób nie zapewniający poufności

• nietykalność mieszkania - przeszukanie mieszkania, pomieszczenia lub pojazdu może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony. Naruszenie tego dobra może polegać także na utrudnieniach stwarzanych przez współlokatora w korzystaniu z mieszkania

• twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska - chodzi tu o niemajątkowe wartości, jakie dla autora i wynalazcy stanowi fakt, że jest on twórcą pewnego pomysłu

• kult po zmarłej osobie bliskiej - prawo bliskich do pochowania zwłok, ich przeniesienia, ekshumacji, ustalenia napisu nagrobnego, pielęgnacji grobu, odwiedzania, odbywania ceremonii religijnych, wybudowania nagrobka

• integralność seksualna - zwłaszcza niedopuszczalność gwałtu, molestowania seksualnego

• sfera prywatności - każdy ma prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego. Prywatność człowieka obejmuje w szczególności zdarzenia związane z życiem rodzinnym, seksualnym, stanem zdrowia, przeszłości, sytuacji materialnej, dochodów. Ochrona tych wartości przysługuje także wtedy, gdy:

• nie wiąże się z negatywną oceną osoby

• polega na podawaniu informacji prawdziwych

Szczególną postacią ochrony prywatności są dane osobowe człowieka - już samo ich zbieranie i przetwarzanie nie jest dopuszczalne bez zgody zainteresowanego. Osoba zainteresowana ma wgląd do istniejących zbiorów i może żądać sprostowania lub usunięcia ich (istnieją jednak wyjątki np. kartoteka policyjna, ewidencja ludności)

• korzystanie z wartości środowiska naturalnego

2. Konstrukcja prawna ochrony dóbr osobistych

Najskuteczniejszą ochronę dóbr osobistych zapewnia konstrukcja praw podmiotowych. Dla poszczególnych typów dóbr osobistych należy konstruować odpowiadające im typy praw podmiotowych.

Podmiotowe prawa osobiste należą do klasy praw podmiotowych bezwzględnych i są skuteczne erga omnes, z wyjątkiem podmiotu uprawnionego.

Są to prawa niemajątkowe, niezbywalne i niedziedziczne - gasną wraz ze śmiercią podmiotu uprawnionego.

3. Przesłanki ochrony dóbr osobistych

KC chroni tylko przed bezprawnym naruszeniem dóbr osobistych, natomiast nie wymaga, by naruszenie było zawinione. W związku z tym niewłaściwe jest powoływanie się na cele lub intencje działania naruszyciela, jako podstawę oceny, czy było ono bezprawne.

Art. 24 KC ustanawia domniemanie bezprawności czynu naruszającego dobro osobiste. Jednak o bezprawności można mówić mając na względzie dopiero prawo podmiotowe, a nie jedynie dobro osobiste.

Dopiero naruszenie (zagrożenie) prawa osobistego uzasadnia zastosowanie środków ochronnych. Naruszenie (zagrożenie) dobra stanowi jedynie przesłankę domniemania, że podmiotowe prawo osobiste zostało naruszone (zagrożone).

• np. pozbawienie kogoś wolności stanowi naruszenie dobra osobistego, lecz nie prawa osobistego, jeżeli nastąpiło na podstawie odpowiedniej decyzji kompetentnego organu państwowego

Domniemanie bezprawności ma charakter ogólny - każde naruszenie dobra osobistego, bez konieczności wskazania podstawy prawnej naruszenia należy zakwalifikować jako naruszenie prawa osobistego

Uchylenie bezprawności naruszenia dobra osobistego może mieć miejsce w przypadku:

• zgody uprawnionego - uzasadnia to konstrukcja prawa podmiotowego zakładającego swobodę korzystania z niego. Zgoda nie może być jednak udzielona, gdy jest to sprzeczne z bezwzględnie wiążącymi normami lub zasadami współżycia społecznego (np. niedopuszczalność eutanazji).

Zgoda może się odnosić tylko do naruszeń własnego prawa osobistego i nie jest skuteczna, gdy działania czyjeś nieodłącznie naruszają zarazem dobra osobiste innej osoby

Zgoda dotyczy jedynie konkretnego działania osoby ingerującej w cudzą sferę dóbr osobistych i ma charakter odwołalny do czasu podjęcia ingerencji.

• działanie na podstawie przepisu lub w wykonaniu prawa podmiotowego, np. obowiązkowe szczepienie, ogłaszanie listów gończych, ograniczenie wolności człowieka w zakładach karnych

• zakaz nadużywania prawa osobistego - nie można z niego czynić użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego, np. odmowa dopuszczenia do telefonu dla osoby chcącej wezwać pogotowie do ofiary na podstawie powołania się na nietykalność mieszkania

4. Środki ochrony dóbr osobistych

W razie bezprawnego naruszenia lub zagrożenia prawa osobistego uprawnionemu przysługują następujące środki ochronne w postaci powództw o:

• ustalenie

• zaniechanie

• usunięcie skutków naruszenia

• zadośćuczynienie pieniężne lub zapłata na cel społeczny

Ustalenie - orzeczenie ustalające, że określone prawo osobiste przysługuje danej osobie - orzeczenie takie niekiedy wystarcza, aby zapobiec dalszym naruszeniom albo, aby uchylić niebezpieczeństwo dokonania naruszeń

Zaniechanie - roszczenie o zaniechanie działań zagrażających dobrom osobistym lub je naruszającym jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy istnieje uzasadniona obawa dalszych naruszeń

Usunięcie skutków naruszenia - roszczenie o usunięcie skutków naruszenia może znaleźć zastosowanie jedynie wówczas, gdy nastąpiło już naruszenie dobra osobistego. Art. 24 KS wskazuje, że dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia może polegać na złożeniu oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie (np. sprostowanie, przeproszenie).

Zadośćuczynienie pieniężne lub zapłata na cel społeczny - z żądaniem takim może wystąpić ten, którego dobro osobiste zostało bezprawnie naruszone.

• zadośćuczynienie pieniężne - odpowiednia suma pieniężna przyznawana przez sąd z tytułu doznanej krzywdy temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone. Ma ono charakter kompensacyjny - opiera się na założeniu, że wprawdzie pieniądze nie mogą rekompensować doznanej krzywdy, ale mogą ja jednak łagodzić

• zapłata na cel społeczny - ten, czyje dobro osobiste zostało naruszone może żądać od sprawcy naruszenia zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez siebie cel społeczny

Roszczenia powyższe przysługują alternatywnie.

Żadne przepisy pozakodeksowe, regulujące w swoisty sposób ochronę poszczególnych/wszystkich dóbr osobistych nie eliminują wskazanych wyżej roszczeń ochronnych - wyznaczają one, bowiem minimalny standard ochronny, przysługujący każdej osobie fizycznej

Rozdział VII. Osoby prawne

§ 21. Konstrukcja osób prawnych

1. Pojęcie osób prawnych

Art. 33 KC: Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną

Metody regulacji osób prawnych:

• metoda ogólnego formułowania cech osób prawnych - polega na tym, że prawodawca uznaje za osobę prawną każdą jednostkę organizacyjną, która ma zespół cech generalnie przez niego określonych. Zaletą tej metody jest elastyczność, jednak stwarza ona pewien margines niepewności kwalifikacyjnej

• metoda normatywna (formalna) - realizuje postulat jednoznaczności i pewności kwalifikacyjnej. Jej sens polega na tym, że system prawny wskazuje z nazwy typy lub indywidualne organizacje wyposażone w osobowość prawną.

Funkcje osób prawnych:

• jest to dogodna dla obrotu gospodarczego forma koncentracji kapitału

• prowadzi di ograniczenia odpowiedzialności (i ryzyka) uczestników (udziałowców) organizacji obdarzonej osobowością prawną - w zasadzie do wysokości wniesionego kapitału

2. Ogólna regulacja osób prawnych

Art. 35 KC: „Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy.
W wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych, organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut”

Odesłanie do przepisów prowadzi do różnego rodzaju pozakodeksowych ustaw, które bądź regulują pewne rodzaje osób prawnych (np. spółki handlowe), bądź to wydawane są dla indywidualnie oznaczonych osób prawnych (np. NBP). Statuty natomiast stanowią typowy i przeważnie obowiązkowy element uzupełniający ustawową regulację osób prawnych. Ich treść zawsze musi być zgodna z ustawą.

Powstanie osoby prawnej - regulują ustawy pozakodeksowe, konstruujące rozmaite zdarzenia prawne wywołujące ten skutek prawny.

Typologia zdarzeń wywołujących powstanie osoby prawnej (wg kryterium stopnia wpływu państwa na powstanie osoby prawnej):

• tzw. system aktów organów państwa - gdzie akty władzy państwowej (ustawa, rozporządzenie, decyzja administracyjna) kreuje osobę prawną

• tzw. system koncesyjny - który dopuszcza powstanie osoby prawnej z inicjatywy jej założycieli, lecz z zastrzeżeniem zezwolenia organu państwowego

• tzw. system normatywny - polegający na ogólnym tylko określeniu przesłanek wymaganych do powstania osoby prawnej - bez konieczności specjalnego (indywidualnego) zezwolenia władzy publicznej

Art. 37 KC § 1.  Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.

§ 2. Rodzaje rejestrów oraz ich organizację i sposób prowadzenia regulują odrębne przepisy.

W przypadkach, gdy dla danego rodzaju osób prawnych zostało przewidziane prowadzenie rejestrów, a zarazem przepisy szczególne nie stanowią inaczej - jednostka organizacyjna z tą chwilą uzyskuje osobowość prawną.

Nie obowiązuje generalny nakaz prowadzenia rejestrów, aczkolwiek tylko w odniesieniu do nielicznych osób prawnych nie został on ustanowiony (np. gmin, szkół wyższych).

Nazwa osoby prawnej - indywidualizuje osobę prawną w obrocie cywilnoprawnym. Pełni analogiczną funkcję do imienia i nazwiska osoby fizycznej. Nazwę ustala akt erekcyjny osoby prawnej (ustawa, rozporządzenie, umowa, statut)

Siedziba osoby prawnej - ustalana jest w akcie erekcyjnym w sposób dowolny - nie musi być związana z faktyczną działalnością. Jeśli akt erekcyjny nie określa siedziby osoby prawnej - wtedy siedzibą jest ta miejscowość, w której ma swoją siedzibę jej organ zarządzający. Przez siedzibę należy rozumieć jedynie miejscowość, a nie adres lokalu.

Organy osoby prawnej - Art. 38. Osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie.

Teoria organów prawnych - organ stanowi integralny składnik osobowości osoby prawnej, wyznaczone jej strukturą organizacyjną. Człowiek może skutecznie występować w roli organu, jeżeli:

• struktura organizacyjna danej osoby prawnej przewiduje określony rodzaj organu z wyznaczeniem związanych z nim kompetencji lub sfery działania uznanych za działania osoby prawnej

• nastąpi zgodne ze strukturą organizacyjną osoby prawnej powołanie na to stanowisko

• osoba powołana do sprawowania funkcji rzeczywiście działa w tym charakterze.

Działanie organu osoby prawnej liczy się jako działanie jej samej nie tylko w zakresie czynności prawnej, ale i innych działań. Z tego względu osoba prawna ponosi odpowiedzialność także za czyny niedozwolone (delikty) jej organu.

Art. 39. § 1. Kto jako organ osoby prawnej zawarł umowę w jej imieniu nie będąc jej organem albo przekraczając zakres umocowania takiego organu, obowiązany jest do zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania.

§ 2. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy umowa została zawarta w imieniu osoby prawnej, która nie istnieje.

Jeśli ktoś bezpodstawnie występując w roli organu osoby prawnej zawiera umowę - to umowa taka nie wywołuje skutków prawnych. Gdyby jednak druga strona nie wiedziała o tym, że zawiera umowę z rzekomym tylko organem - wówczas ustawa chroni jej dobrą wiarę. Osoba fizyczna bezpodstawnie przyjmująca rolę organu osoby prawnej obowiązana jest nie tylko do zwrotu tego, co otrzymała od drugiej strony, ale ponadto także do naprawienia wyrządzonej swoim działaniem szkody.

Bezpodstawne występowanie w roli organu osoby prawnej może polegać na:

• przypisywaniu sobie tego stanowiska przez kogoś, kto w ogóle nie został na nie powołany

• przekroczeniu zakresu kompetencji, jaki struktura organizacyjna osoby prawnej wyznacza danemu organowi

Art. 42. § 1.  Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora.

§ 2. Kurator powinien postarać się niezwłocznie o powołanie organów osoby prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację.

Ustawodawca ma tu głównie na względzie interesy wierzycieli osoby prawnej, która nie prowadzi działalności, ale ma majątek i może nim odpowiadać za swoje zobowiązania. W przypadku, gdy w postępowaniu upadłościowym ustanowiony został syndyk, który reprezentuje upadłego - nie ma potrzeby powoływania kuratora.

6. Dobra osobiste osoby prawnej

Art. 43. Przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób prawnych.

Dobra osobiste osób prawnych maja niemajątkowy i niezbywalny charakter. Można wyróżnić następujące typy dóbr osobistych przysługujących osobom prawnym:

• dobra sława (dobre imię, dobra reputacja) - odpowiednik dobrej czci osoby fizycznej. Naruszenie tego dobra polega na rozgłaszaniu nieprawdziwych informacji itp.

• nazwa - indywidualizuje osobę prawną. W przypadku gdy osoby prawne używają tych samych nazw kolizję te rozstrzyga sąd wg. zasady pierwszeństwa używania. Szczególnym rodzajem nazwy jest firma przedsiębiorcy

• nietykalność pomieszczeń

• tajemnica korespondencji

• sfera prywatności - osoba prawna może się przeciwstawić bezprawnemu śledzeniu, przesłuchiwaniu itp.

Uprawnienia ochronne:

• żądanie ustalenia prawa osobistego

• roszczenie o zaniechanie lub usunięcie skutków naruszeń

§ 22. Rodzaje osób prawnych

1. Państwowe osoby prawne

Państwowe osoby prawne dadzą się wyróżnić ze względu na ich majątkowe i strukturalne powiązanie z państwem.

Do państwowych osób prawnych zalicza się Skarb Państwa i inne państwowe osoby prawne.

Skarb Państwa - samo państwo, występujące w charakterze podmiotu cywilnoprawnego (fiscus). Istnieje tylko jeden Skarb Państwa w RP, który nie powstaje, ani nie gaśnie wskutek jakichś szczególnych zdarzeń prawnych. Nie prowadzi się dla niego żadnego rejestru. Skarb Państwa nie ma siedziby.

Poza Skarbem Państwa system prawny konstruuje inne państwowe osoby prawne, które mają własny, odrębny od Skarbu Państwa majątek.

Art. 40.  § 1.  Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania państwowych osób prawnych, chyba że przepis odrębny stanowi inaczej. Państwowe osoby prawne nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu Państwa.

§ 2. W razie nieodpłatnego przejęcia, na podstawie obowiązujących ustaw, określonego składnika mienia od państwowej osoby prawnej na rzecz Skarbu Państwa, ten ostatni odpowiada solidarnie z osobą prawną za zobowiązania powstałe w okresie, gdy składnik stanowił własność danej osoby prawnej, do wysokości wartości tego składnika ustalonej według stanu z chwili przejęcia, a według cen z chwili zapłaty.

§ 3.  Przepisy § 1 i 2 stosuje się odpowiednio do odpowiedzialności jednostek samorządu terytorialnego i samorządowych osób prawnych.

Skarb Państwa sam odpowiada za swoje zobowiązania, poza tym nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania państwowych osób prawnych, chyba, że przepisy stanowią inaczej.

Domniemanie podmiotowości państwa - Istnieje domniemanie, że gdyby z przepisów nie wynikało jasno, któremu z podmiotów przysługuje prawo podmiotowe - należy ono do Skarbu Państwa.

Skarb Państwa działa przez jednostki organizacyjne (stationes fisci). Kierownicy tych jednostek zarządzają powierzonym im mieniem państwowych oraz reprezentują Skarb Państwa w stosunkach cywilnoprawnych wobec innych podmiotów z wyłączeniem zastępstwa procesowego w sprawach, w których Skarb Państwa jest reprezentowany przez Prokuratorię Generalną.

W razie naruszenia przez organy Skarbu Państwa przepisów ustawy o uprawnieniach SP - nie stosuje się przepisu art. 39 KC przewidującego bezwzględną nieważność czynności prawnej - należy stosować art. 103 § 2 KC, który w odniesieniu do umowy zawartej przez rzekomego pełnomocnika zastrzega tylko sankcję zawieszonej bezskuteczności, dopuszczającą potwierdzenie umowy.

• szerokie kompetencje Ministra ds. Skarbu Państwa

• RM może rozciągnąć kompetencje na kierowników innych państwowych jednostek organizacyjnych - ich status jest identyczny jak kierowników urzędów państwowych

• kierownicy urzędów państwowych mogą udzielać pełnomocnictw kierownikom podporządkowanych im jednostek organizacyjnych do reprezentowania Skarbu Państwa w granicach nie wykraczających poza ich kompetencje

• Skarb Państwa, jako pełnomocnicy reprezentują również osoby prawne, fizyczne oraz kierownicy urzędów państwowych lub innych państwowych jednostek niemających osobowości prawnej, którym minister właściwy ds. Skarbu Państwa zleca wykonywanie określonych czynności

Inne państwowe osoby prawne - należą do nich inne niż Skarb Państwa jednostki organizacyjne, posiadające osobowość prawną, których mienie jest w całości mieniem państwowym (np. przedsiębiorstwo państwowe, spółka akcyjna, jeśli wszystkie akcje należą do Skarbu Państwa).

Skarb Państwa nabywa majątek po zlikwidowanej państwowej osobie prawnej. Zyski państwowej osoby prawnej przypadają Skarbowi Państwa.

Organy Skarbu Państwa mają wpływ na działalność państwowych osób prawnych a także na decydują lub współdecydują o ich utworzeniu, przekształceniu, likwidacji. Domniemanie kompetencji działa tu na rzecz ministra właściwego ds. Skarbu Państwa

Państwowe osoby prawne tworzy się przede wszystkim dlatego, aby przesunąć kompetencje w zakresie cywilnoprawnych stosunków gospodarczych z urzędników państwowych (pełniących funkcje organów Skarbu Państwa) na rzecz specjalistów, pełniących funkcje organów państwowych osób prawnych.

Zadania gospodarcze w sferze prawa cywilnego realizują różnego rodzaju państwowe osoby prawne, w szczególności:

• przedsiębiorstwa państwowe

• państwowe osoby prawne powoływane na podstawie indywidualnych ustaw (np. NBP)

Niektóre instytucje państwowe powołane do pełnienia funkcji publicznych wyposażone są w osobowość prawną, aby mogły wspierać realizację swoich zadań własną działalnością gospodarczą (np. PAN, państwowe szkoły wyższe)

Szczególne zadania ministra właściwego ds. Skarbu Państwa

Do zadań ministra właściwego ds. Skarbu Państwa należy:

• inicjowanie polityki państwa w zakresie gospodarowania mieniem Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych, w tym prywatyzacji ich majątków

• ochrona interesów Skarbu Państwa

• ewidencjonowanie wszystkich państwowych jednostek organizacyjnych, którym przysługuje kompetencja do reprezentowania Skarbu Państwa i które wykonują jego prawa majątkowe

• kontrolowanie wykonywania ww. uprawnień

• wyrażanie zgody na czynności prawne państwowych osób prawnych w zakresie rozporządzania rzeczowymi składnikami ich majątku trwałego, których wartość przekracza 50.000 euro

Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa - jest powołana do zastępstwa procesowego Skarbu Państwa w sprawach, w których wartość przedmiotu sporu przewyższe kwotę 1.000.000 zł oraz w niektórych innych sprawach wymienionych w ustawie o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa. Nadzór nad nią sprawuje minister właściwy ds. Skarmu Państwa.

2. Jednostki samorządu terytorialnego

Na mocy Konstytucji RP jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługuje im prawo własności i inne prawa majątkowe. Należą do nich:

• gmina

• związki międzygminne

• powiat

• województwo samorządowe

Gmina - jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego. Posiada osobowość prawną z mocy Konstytucji.

• dla uzyskania przez nią osobowości nie jest konieczna jej rejestracja.

• występuje w dwóch rolach: władzy publicznej i podmiotu prawa cywilnego

• posiada swój majątek, którym nie odpowiada za zobowiązania innych komunalnych osób prawnych, a te nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania gminy.

• nie ma wyodrębnionego systemu organów, które miały by wyłączne kompetencje w sferze stosunków cywilnoprawnych.

• gmina może tworzyć spółki z o.o. lub SA, które wyposażone są w odrębną osobowość prawną.

• oświadczenia woli składa jednoosobowo wójt, albo działający z jego upoważnienia zastępca wójta - samodzielnie lub łącznie z inną upoważnioną osobą.

Związki międzygminne - tworzone są przez gminy w celu wykonywania zadań publicznych.

• wyposażone są w osobowość prawną, którą nabywają po zarejestrowaniu w specjalnym rejestrze

• nie mają wyodrębnionego systemu organów, które działały by w sferze stosunków cywilnoprawnych

• organem wykonawczym związku jest zarząd

• kompetencje związku określa statut

Powiat - jest lokalną wspólnotą samorządową, którą z mocy prawa tworzą mieszkańcy określonego terytorium.

• wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność

• posiada osobowość prawną

• może występować bezpośrednio w stosunkach cywilnoprawnych i dysponować należącym do niego mieniem

• oświadczenia woli składają dwaj członkowie zarządu albo jeden członek zarządu i osoba upoważniona przez zarząd

• mogą być powoływane powiatowe osoby prawne, które mają własne mienie i odpowiadają nim za swoje zobowiązania

Województwo - regionalna wspólnota samorządowa, którą tworza z mocy ustawy mieszkańcy największej jednostki zasadniczego podziału terytorialnego krajuw celu wykonywania administracji publicznej.

• ma osobowość prawną i własne mienie, którym decyduje samodzielnie

• oświadczenia woli składa marszałek województwa wraz z członkiem zarządu, chyba, że statut województwa stanowi inaczej

• wojewódzkimi osobami prawnymi są samorządowe jednostki organizacyjne, którym ustawy przyznają osobowość prawną oraz osoby prawne, które mogą być tworzone na podstawie odrębnych ustaw wyłącznie przez państwo

3. Korporacyjne i fundacyjne osoby prawne

Podział osób prawnych z punktu widzenia uczestnictwa osób w ich strukturach organizacyjnych:

• osoby prawne korporacyjne - w ich strukturze funkcjonują członkowie, którzy poprzez wniesione udziały lub składki tworzą majątek osoby prawnej, a poprzez swoje uprawnienia organizacyjne decydują o jej działalności (może to być realizacja celów gospodarczych jak i niegospodarczych)

• mogą do nich należeć: stowarzyszenia, partie polityczne, spółki handlowe, spółdzielnie

• osoby prawne fundacyjne - nie ma tutaj członków, pojawia się natomiast instytucja założyciela (fundatora), który wyposaża osobę prawną w jej pierwotny majątek , określa jej strukturę organizacyjną i cele działania.

§ 23. Jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną

1. Uwagi wstępne

W polskim prawie cywilnym funkcjonują trzy rodzaje podmiotów cywilnoprawnych - obok osób fizycznych i osób prawnych - jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi (niemające osobowości prawnej), ale którym ustawa przyznaje zdolność prawną (np. osobowe spółki handlowe).

Istnieje jednak spór w doktrynie, czy jednostki takie można uznać za trzeci rodzaj podmiotów

2. Nowa regulacja prawna

Art. 33¹.  § 1. Do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych.

§ 2. Jeżeli przepis odrębny nie stanowi inaczej, za zobowiązania jednostki, o której mowa
w § 1, odpowiedzialność subsydiarną ponoszą jej członkowie; odpowiedzialność ta powstaje
z chwilą, gdy jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna.

Przepis powyższy odnosi się do „jednostek organizacyjnych”, i to określonych w szczególnych przepisach prawnych, a nie dowolnie tworzonych przez osoby fizyczne.

Przepisy te przyznają im zdolność prawną, a więc kwalifikację bycia samodzielnym podmiotem praw i obowiązków - odrębnym od osób (fizycznych lub prawnych) będących uczestnikami takiej jednostki organizacyjnej.

• są nimi np. osobowa spółka handlowa (art. 8 ksh), wspólnota mieszkaniowa, stowarzyszenia zwykłe

• nie są nimi np. stationes fisci i spółka cywilna → jednostki organizacyjne, które choć są regulowane przez prawo, to prawo nie przyznaje im zdolności prawnej.

Reżim prawny - W myśl art. 33¹ KC do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych

Art. 33¹.  § 1. Do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych.

§ 2. Jeżeli przepis odrębny nie stanowi inaczej, za zobowiązania jednostki, o której mowa
w § 1, odpowiedzialność subsydiarną ponoszą jej członkowie; odpowiedzialność ta powstaje
z chwilą, gdy jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna.

Podmioty wyposażone w zdolność prawną mają także zdolność sądową. Natomiast jednostki wyposażone tylko w zdolność prawną różni od osób prawnych odpowiedzialność za zobowiązania - za ich zobowiązania subsydiarnie odpowiadają ich członkowie.

W przeciwieństwie do odpowiedzialności solidarnej, która ma charakter równorzędny podmiotów odpowiedzialnych, odpowiedzialność subsydiarna jest odpowiedzialnością wtórną. W pierwszej kolejności odpowiada dłużnik (np. jednostka organizacyjna wyposażona tylko w zdolność prawną), a dopiero w dalszej kolejności podmiot ponoszący odpowiedzialność subsydiarną (np. jej członkowie - całymi swoimi majątkami).

Określenie przesłanki zaktualizowania się odpowiedzialności subsydiarnej członków jednostki organizacyjnej

• ksh - egzekucja z majątku wspólnika dopiero w przypadku, gdy egzeku­cja z majątku spółki okaże się bezskuteczna, jednak wierzy­ciel może wnieść powództwo przeciwko dłużnikowi, zanim egzekucja z ma­jątku spółki okaże się bezskuteczna.

• kc - od­powiedzialność subsydiarna członków jednostek organizacyjnych powstaje już z chwilą, gdy wspomniana jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna → okoliczność ta uzasadnia nie tylko wniesienie powództwa wierzyciela przeciwko członkowi(om) jednostki organizacyjnej, ale też pro­wadzenie przeciwko nim postępowania egzekucyjnego na podstawie uzyska­nego tytułu wykonawczego.

Regulacja tej kwestii zawarta w KSH - jako lex specialis - uchyla zastosowanie ogólnej normy art. 33' § 2 kc.

Rozdział VII ¹. Konsumenci i przedsiębiorcy

§ 23¹. Konsumenci

Art. 22¹.  Za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.

• konsumentem może być człowiek

• rola człowieka, jako konsumenta musi być realizowana w formie czynności prawnej

• czynność osoby fizycznej (człowieka) nie może być w sposób bezpośredni związana z jej działalnością gospodarczą lub zawodową - osoba chroniona rzeczywiście ma być stroną słabszą

• tylko bezpośredni związek czynności prawnej z działalnością gospodarczą lub zawodową każe przyjąć, że osoba fizyczna nie występuje w roli konsumenta

Definicja konsumenta odnosi się tylko do stosunków cywilnoprawnych - a ściślej - prywatnoprawnych

Początkowo kc (art. 384 § 3) uznawał za konsumenta również osobę prawną, jeśli zawierana umowa nie dotyczyła działalności gospodarczej, tej osoby. Jednak przeważnie dyrektywy UE odnoszą pojęcie „konsumenta: tylko do osób fizycznych. Nowelizacją z 14.02.2003 r. postanowiono dokonać w tym kierunku zmian:

• uchylono § 3 art. 384;

• wprowadzono do części ogólnej definicje konsumenta, zawężającą zakres pojęcia do osób fizycznych (art. 22¹)

• cele: choć UE nie zakazuje poszerzania tego zakresu, to w porównaniu z unijnymi przedsiębiorstwami, polskie przedsiębiorstwa miałyby gorszą pozycję, gdyż ich koszty byłyby wyższe.

§ 23². Przedsiębiorcy

Art. 43¹. Przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 33¹ § 1, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową.

• przedsiębiorcami są także osoby wykonujące wolne zawody

• za przedsiębiorcę uznaje się również wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej (SwobGospU)

Prawo o swobodzie działalności gospodarczej:

1. kc i w/w ustawa mają ten sam zakres podmiotowy - osoba fizyczna, osoba prawna, „ułomna osoba prawna”;

2. kc i w/w ustawa wskazują na prowadzenie działalności gospodarczej we własnym imieniu jako na przesłankę wyróżniającą przedsiębiorcę spośród innych podmiotów prawa cywilnego → różnica - zakres znaczenia → ustawa zawęża ten zakres do wskazanego katalogu działalności („wytwórcza, handlowa, budowlana, usługowa, oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i eksploatacja zasobów mineralnych”). Katalog ten zapewne zawiera w sobie wszelkie przejawy działalności, ale kolejny art. uszczupla to pojęcie, wyłączając działalność wytwórczą w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa, rybactwa śródlądowego, wynajmowania przez rolników pokoi, świadczenia posiłków domowych i świadczenia innych usług związanych z pobytem turystów w art. 43¹ kc - bez tych dookreśleń;

Cechy przedsiębiorcy wg. ustawy o swobodzie gospodarczej

• zarobkowość - działalność podejmowana odpłatnie, w celu zysku → brak takiego ograniczenia w kc;

• działalność w sposób zorganizowany - przedsiębiorca jest nastawiony na masowe, a nie tylko indywidualne działanie

• działalność w sposób ciągły - wykluczenie działania tylko dla jednego celu

Ww. cechy należy traktować w sposób miękki - w kategoriach typologicznych - uwzględniających ich występowanie w różnym nasileniu.

„Twardy rdzeń” pojęcia przedsiębiorcy - przedsiębiorca jako podmiot prawa cywilnego, który we własnym imieniu występuje na rynku w roli jego aktywnego uczestnika, świadczącego towary lub usługi wobec wielości innych uczestników rynku i to w sposób względnie trwały.

2. Skutki prawne

• konsekwencje prawne dla uznania podmiotu za przedsiębiorcę znajdują się w szeregu innych przepisów kc oraz ustaw szczegółowych.

• niekonieczne jest nazwanie podmiotu „przedsiębiorcą” by był za takiego uważany, wystarczy opis lub inne określenie, wskazujące na konstytutywne cechy, np. „prowadzenie działalności gospodarczej" lub „prowadzącym przedsiębiorstwo", ale też inne, np. „utrzymujący zarobkowo hotel”, strona ustalająca wzorzec umowy” (wzorzec umowy przeznaczony jest do masowego użytku), „zakład ubezpieczeń”, „bank”.

3. Firma

Firma - odnosi się wyłącznie do oznaczenia przedsiębiorcy, a więc do podmiotu prawa cywilnego - bez względu na to, czy jest to osoba fizyczna, osoba prawna, czy jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, ale wyposażona w zdolność prawną

Pojęcie to nie obejmuje przedsiębiorstwa, które jest przedmiotem prawa podmiotowego.

Firma to imię i nazwisko (osoba fizyczna) lub dowolnie ukształtowane wyrażenie (osoba prawna i jednostka organizacyjna z art. 33¹ kc). Jeśli imię i nazwisko dołączane jest do firmy w przypadku osoby prawnej (lub jednostka organizacyjna z art. 33¹ kc) to tylko dla ukazania związku miedzy ta osoba a powstaniem lub działalnością przedsiębiorcy.

• Konieczna jest zgoda na umieszenie nazwiska i imienia - w firmie osoby prawnej, też gdy osoba ta przestała być członkiem spółki → przepisy te mają na celu ochronę dóbr osobistych osób fizycznych.

• Nakaz umieszczenia oznaczenia formy prawnej firmy (np. spółka z o.o.).

• Firma powinna dostatecznie odróżniać się od firm innych przedsiębiorców.

• Firma podlega ujawnieniu we właściwym rejestrze, a właściwy organ pro­wadzący rejestr sprawdza spełnienie wymogów dotyczących firmy.

• Firma, jako właściwość identyfikująca przedsiębiorcę nie może być zbyta, ale przedsiębiorca może upoważnić innego przedsiębiorcę do korzystania ze swojej firmy (o ile nie wprowadza to w błąd)

• oznaczenie przedsiębiorstwa może być zbyte, ale nie powinno wprowadzać w błąd co do tego kto prowadzi przedsiębiorstwo, dlatego nabywca powinien zamieścić dodatek wskazujący swoją firmę lub nazwisko.

• Dopuszczalna jest zmiana firmy (co podlega rejestracji)

• Prawo podmiotowe do firmy podlega ochronie określonej w art. 43¹⁰ kc i jest zbliżone do ochrony z art. 24, ale ze względu na wielość elementów majątkowych art. 43¹⁰ kc wiąże z naruszeniem tego prawa odpowiedzialność odszkodowawczą lub obowiązek wydania korzyści majątkowej.

Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia cywilnoprawne

§ 24. Zdarzenia cywilnoprawne

1. Zdarzenia cywilnoprawne

Zdarzenia cywilnoprawne to tylko takie fakty, które mają doniosłość na obszarze stosunków cywilnoprawnych. O tym, które fakty mają tę doniosłość decyduje z kolei treść obowiązujących norm prawnych. Zdarzeniami cywilnoprawnymi nazywa się, bowiem tylko takie fakty, z którymi hipotezy norm wiążą określone w dyspozycjach norm konsekwencje prawne.

Zakres zdarzeń prawnych nie jest więc stały, ale ulega ciągłym transformacjom, stosownie do zmian systemu prawnego. Np. dopiero w następstwie wprowadzenia ubezpieczenia od ognia - spalenie się domu na skutek uderzenia pioruna stało się zdarzeniem cywilnoprawnym rodzącym skutki prawne.

2. Skutki prawne

Skutki prawne, czyli konsekwencje zdarzeń cywilnoprawnych:

• powstanie stosunku cywilnoprawnego - zawsze w rezultacie zdarzenia prawnego

• zmiana podmiotu/podmiotów stosunku cywilnoprawnego - nie zawsze jest dopuszczalne (np. przy prawach niezbywalnych)

• zmiana treści stosunku cywilnoprawnego - jeśli zmiana będzie na tyle doniosła, że powoduje przekształcenie określonego w ustawie typu stosunku cywilnoprawnego, przyjmuje się, że w to miejsce powstaje nowy,

• zgaśnięcie stosunku cywilnoprawnego

3. Typy zdarzeń cywilnoprawnych

Podział zdarzeń cywilnoprawnych wg. Woltera:

• zdarzenia

• działania

• czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych

• czynności prawne

• orzeczenia sądowe

• decyzje administracyjne

• inne czyny

Nowsze teorie proponują podział zdarzeń prawnych ze względu na sposób określenia przez normę prawną zdarzenia prawnego, a więc:

• czynności konwencjonalne - gdy norma prawna dopiero konstruuje zdarzenie, np. zawarcie umowy, sporządzenie testamentu, wydanie orzeczenia sądowego

• inne zdarzenia - to tylko wyróżnione przez normę fakty, które istnieją i mają swój sens niezależnie od obowiązującego systemu prawnego, np. pobicie kogoś, zniszczenie cudzej rzeczy.

4. Typologia zdarzeń prawnych

Typologia - systematyka, która nie prowadzi do rozłącznego i zupełnego podziału całego zbioru zdarzeń prawnych, ale wyróżnia pewne ich typy ze względu na normatywnie ustanowioną ich ogólną regulację prawną.

Najbardziej przydatne ogólne typy zdarzeń prawnych:

• czynności prawne

• działania prawne zbliżone do czynności prawnych (np. oświadczenie wiedzy, przejaw uczuć)

• orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne

• niewykonywanie uprawnień w określonym czasie

§ 25. Pojęcie i postacie czynności prawnych

1. Pojęcie czynności prawnych

Czynność prawna to czynność konwencjonalna (skonstruowana przez normę prawną) podmiotu prawa cywilnego, zawierająca treść określającą konsekwencje prawne zdarzenia prawnego. Jest to całość zdarzenia prawnego, w skład którego wchodzi co najmniej jedno oświadczenie woli.

Czynności prawne są aktami o doniosłości społecznej, ponieważ kształtują sytuację prawną nie tylko tych podmiotów, które dokonują tych czynności, ale i innych podmiotów „uwikłanych” w stosunki prawne.

Zgodnie z art. 56 kc, czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów. Dlatego w prawie polskim instytucja czynności prawnej uwzględnia nie tylko akty woli działających podmiotów, ale również interesy innych osób.

2. Oświadczenie woli

Oświadczenie woli - konieczny element każdej czynności prawnej. Zawiera treść czynności prawnej, określającą jej konsekwencje prawne.

Sens oświadczenia woli ustala się na podstawie reguł znaczeniowych zastosowanych do zachowania się człowieka. Jeśli tak ustalone znaczenie oświadczenia woli wskazuje na to, że podmiot działający ustanawia jakąś zmianę w stosunkach cywilnoprawnych, należy uznać, że złożono oświadczenie woli w jurydycznym tego słowa znaczeniu.

Oświadczenie woli nie jest tożsame z czynnością prawną. Często bowiem normy prawne wiążą skutki prawne z więcej niż jednym oświadczeniem woli (np. umowy), a także wymagają spełnienia innych okoliczności (np. wydania rzeczy, wpisu do ksiąg wieczystych, decyzji organu administracyjnego). W skład czynności prawnej wchodzi co najmniej jedno oświadczenie woli.

3. Koncepcje czynności prawnych

Teoria woli - koncepcja czynności prawnych wg pandektystów niemieckich, którzy rozróżniali wewnętrzny akt woli człowieka ukierunkowany na osiągnięcie określonych skutków prawnych oraz jego zewnętrzny wyraz, zwany „oświadczeniem woli”, jednakże w razie niezgodności woli wewnętrznej z oświadczeniem woli - czynność prawną można było zawsze uznać na nieważną (w oparciu o instytucję wady oświadczenia woli.

Teoria oświadczenia - koncepcja czynności prawnych, wg której decydujące znaczenie miała treść złożonego oświadczenia - tak, jak było ono rozumiane przez typowego człowieka.

Teoria zaufania - koncepcja czynności prawnych, w której, w razie niezgodności woli wewnętrznej z oświadczeniem woli decydujące znaczenie należy przypisywać właśnie oświadczeniu, ale tylko wtedy, gdy wymaga tego wzgląd na zaufanie odbiorcy oświadczenia woli.

Nurt obiektywizujący - dominujący w nauce polskiej, wychodzi z założenia, że to, czy zachowanie ludzkie ma charakter czynności prawnej zależy od reguł znaczeniowych formujących się w kulturze danego społeczeństwa. Reguły te determinują sens czynności i pozwalają uznać dane zachowanie za czynność prawną (przy spełnieniu innych przesłanek przewidzianych ustawą)

4. Oświadczenie wiedzy i przejawy uczuć

Oświadczenie wiedzy, czy przejaw uczuć to wypowiedzi mające charakter zdarzeń prawnych z tego względu, że w ściśle określonych przez normy prawne okolicznościach należy z nimi wiązać skutki prawne, niezależnie od tego, czy sens tych wypowiedzi wskazuje na jakąkolwiek decyzję wywołania skutków prawnych. Nie są one ukierunkowane na osiągnięcie jakiegoś skutku prawnego, ale mimo to do niego prowadzą. Nie są przejawem decyzji.

Np. zawiadomienie o wadach fizycznych rzeczy wywołuje skutki prawne nawet, jeśli podmiot działający nie zdawał sobie z nich sprawy. Wystarczy tu, aby zawiadomienie zawierało określone informacje.

Zdarzenia te należą do działań prawnych zbliżonych do czynności prawnych.

5. Postacie czynności prawnych

Postacie czynności prawnych to ich rodzaje wyróżnione wg innych kryteriów niż treść tych czynności. Wyróżnia cię czynności prawne:

1. Jednostronne, umowy i uchwały - podział z uwagi na strony uczestniczące:

• jednostronne - dochodzą do skutku przez złożenie oświadczenia woli jednej strony (np. sporządzenie testamentu)

• umowy - dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej stron

• uchwały - oświadczenia woli więcej niż jednego podmiotu, ale bez konieczności zgodności oświadczeń woli wszystkich podmiotów - wystarczy, gdy treść uchwały uzyska aprobatę odpowiedniej większości osób. Uchwały takie muszą wywoływać zmiany w relacjach danej osoby prawnej z innymi podmiotami.

2. Za zgodą osoby trzeciej - ustawa wymaga niekiedy dla ważności czynności prawnej (ze względu na ochronę interesów uczestników prawa) zgody osoby trzeciej, niebędącej uczestnikiem tej czynności. Zgoda taka ma charakter oświadczenia woli, składanego zainteresowanemu adresatowi, pełni przy tym funkcje wtórną i kontrolną. Natomiast o treści czynności prawnej decydują uczestnicy tej czynności. Zgoda osoby trzeciej może być wyrażona przed, w trakcie lub po dokonaniu czynności prawnej (tzw. potwierdzenie).

3. Indywidualnie adresowane - wyróżnione ze względu na to, czy dla ich skuteczności wymagane jest złożenie oświadczenia woli innej osobie:

Czynności niewymagające złożenia oświadczenia woli innej osobie:

• niewymagające zakomunikowania ich nikomu (np. testament własnoręczny)

• skuteczne przez publiczne ich ogłoszenie (np. przyrzeczenie)

• skuteczne przez zakomunikowanie ich określonym w ustawie organom lub świadkom, bez potrzeby kierowania ich do osób zainteresowanych

Czynności wymagające złożenia oświadczenia woli innej osobie - na ogół system prawny wymaga, aby oświadczenia woli były składane podmiotom, których dotyczą (dot. też czynności jednostronnej).

Złożenie oświadczenia innej osobie zostaje dokonane, gdy doszło do adresata w taki sposób, że mógł on się zapoznać z jego treścią. Składający oświadczenie woli musi dołożyć starań, aby to od adresata tylko zależało, czy zechce się zapoznać z treścią oświadczenia woli.

Nie jest konieczne by adresat efektywnie zapoznał się z treścią oświadczenia, bo obojętne jest kiedy to nastąpi. Nie ważna jest także data wysłania, czy data uzewnętrznienia (napisania).

Oświadczenie woli w postaci elektronicznej uznaje się za złożone innej osobie z chwilą jego przyjęcia przez serwer odbiorcy i zarejestrowania na nim odpowiednich danych.

Doniosłość prawna ustalenia momentu złożenia oświadczenia woli:

• składający oświadczenie jest od tego czasu związany swoim oświadczeniem woli. Odwołanie takiego oświadczenia bez zgody adresata jest możliwe tylko wówczas, gdy doszło jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej.

• moment ten jest decydujący dla rozstrzygnięcia, czy czynność prawna została dokonana we właściwym terminie (wyznaczonym ustawą lub treścią stosunku prawnego wiążącego strony)

• moment ten decyduje o ważności i interpretacji czynności prawnej.

Wyjątki:

• jeśli składający oświadczenie woli zmarł zanim wysłane oświadczenie dotarło do adresata, nie traci ono swojej mocy, chyba, że co innego wynika z jego treści, ustawy lub okoliczności.

• przepisy szczególne - np. oświadczenia woli konsumentów - przyjęto teorię wysłania a nie doręczenia oświadczenia woli.

4. Realne i konsensualne - podział w oparciu o to, w jaki sposób dochodzi do skutecznego złożenia oświadczenia woli

Czynności realne - poza oświadczeniem woli, konieczne jest działanie powodujące zmianę faktycznego władztwa nad rze­czą lub innymi przedmiotami materialnymi. Są to akty dostrzegalne dla otoczenia, konstruowane wówczas, gdy sens samego oświadczenia mógłby być niepewny, gwarantują jawność czynności prawnych.

Czynności konsensualne - mogą dochodzić do skutku przez samo tylko złożenie oświadczenia (solo consensu). Niekiedy ustawa wymaga również spełnienia się innych okoliczności (np. wpis do ksiąg wieczystych).

Jeżeli przepisy prawne nie uzależniają dojścia do skutku umowy od wydania rzeczy, a jedynie przewidują obowiązek jej wydania w rezultacie umowy - czynność prawna ma charakter konsensualny.

5. Między żyjącymi i na wypadek śmierci - podstawą podziału jest czas, kiedy mają nastąpić skutki czynności prawnej

Czynności zawierane na wypadek śmierci (mortis causa) - wywołują skutki prawne dopiero po śmierci osoby dokonującej czynności (np. testament). Do tego czasu oświadczenie woli nie wiąże składającego, a wszelkie zobowiązania ograniczające tą swobodę są nieważne.

Czynności między żyjącymi (inter vivos) - wywołują skutki prawne z chwila ich dokonania.

6. Zobowiązujące, rozporządzające i o podwójnym skutku - podział w oparciu o różny charakter konsekwencji prawnych czynności cywilnoprawnych

Czynności prawne zobowiązujące - polegają na zobowiązaniu się jednej strony (dłużnika) do świadczenia (określonego działania lub zaniechania) na rzecz innej strony (wierzyciela).

Wyróżnia się:

• czynności prawne zobowiązujące jednostronne*

• czynności prawne zobowiązujące dwustronne*

• czynności odpłatne - obie strony mają uzyskać pewną korzyść majątkową

• czynności nieodpłatne - przyznające korzyść tylko jednej stronie (słabsza ochrona)

* nie mylić z czynnościami jedno lub dwustronnymi

Czynności prawne rozporządzające - polegają na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu lub zniesieniu prawa podmiotowego.

Charakter wyłącznie rozporządzający mają czynności rozporządzające dokonane w wykonaniu zobowiązania ze zdarzenia innego niż czynność prawna (np. z czynu niedozwolonego). Czysto zobowiązujący charakter mogę mieć zobowiązania do wykonania usługi.

Czynności prawne, których treść zobowiązuje do dokonania rozporządzenia (np. sprzedaż, dostawa, pożyczka), w modelu niemieckim powodują wyłącznie powstanie zobowiązania, a dla wywołania skutków rozporządzających - potrzeba dokonać odrębnej czynności rozporządzającej. Model francuski wykształcił natomiast czynność prawną o podwójnym skutku.

Czynności prawne o podwójnym skutku - czynności zobowiązująco-rozporządzające - polegają na tym, że czynność zobowiązująca do rozporządzenia, bez potrzeby dokonania odrębnej czynności rozporządzającej powoduje także skutki rozporządzające. Treść tych czynności wyraża decyzję o powstaniu zobowiązania do rozporządzenia. Natomiast z mocy normy względnie wiążącej, skutek rozporządzający następuje bez potrzeby dokonania czynności rozporządzającej.

7. Przysparzające

Czynność w wyniku, której jedna strona dokonuje korzystnej dla drugiej strony zmiany majątkowej, polegającej na tym, że nabywa ona prawo podmiotowe albo zostaje zwolniona z obowiązku lub z cięża­rów ograniczających jej prawo podmiotowe (np. umowa o przeniesienie własności rzeczy).

Większość czynności zobowiązujących, rozpo­rządzających i zobowiązująco-rozporządzających jest też przysparzająca, ale nie zawsze (np. porzucenie rzeczy to rozporządzenie, ale nie przysporzenie)

Nie ważne jest czy czynność w efekcie końcowym jest korzystna z punktu widzenia ekonomicznego, tzn. nawet sprzedaż czegoś po zaniżonej cenie będzie i tak przysporzeniem.

8. Upoważniające

Czynności prawne upoważniające wyznaczają innym podmiotom kompetencje do dokonania czynności konwencjonalnych (konstruujących zdarzenie przez normę prawną) ze skutkiem dla osoby udzielającej upoważnienia.

9. Kazualne i abstrakcyjne

Czynności przysparzające dzielą się na kazualne (przyczynowe) i abstrakcyjne (oderwane).

Czynności kazualne - czynności prawne przysparzające, których ważność jest zależna od istnienia prawidłowej kauzy. Kazualność czynności prawnych uznaje się w Polsce za niepisaną zasadę (ze względu na ochronę interesów osoby dokonującej przysporzenia).

Czynności abstrakcyjne - czynności prawne, wywołujące skutki przysparzające bez prawidłowej kauzy (przekaz, czek, weksel).

Kauza - jest to element treści czynności prawnej przysparzającej, albo innej czynności lub stosunku prawnego, ze względu na który dokonano czynności przysparzającej.
Jest to przyszły stan rzeczy, stanowiący motyw sprawczy osoby dokonującej przysporzenia. Chodzi tu o najbliższe cele gospodarcze, które ze względu na swoja powtarzalność charakteryzują pewne typy czynności prawnych.

Typy kauz:

• causa obligandi vel acquirendi - podstawą prawna przysporzenia jest nabycie prawa lub innej korzyści przez dokonującego czynności prawnej - np. sprzedawca przenosi własność rzeczy na kupującego

• causa solvendi - podstawą prawna przysporzenia jest zwolnienie z istniejącego zobowiązania, obciążającego osobę dokonującą przysporzenia - np. kupujący płaci cenę za rzecz nabytą i zwalnia się z istniejącego zobowiązania względem sprzedawcy

• causa donandi - przysporzenie następuje nieodpłatnie - treść czynności prawnej powinna wskazywać na nieodpłatny charakter tej kauzy.

Ponadto można wyróżnić kauzę zabezpieczającą (causa cavendi) i ustalającą.

10. Powiernicze - zwane również fiducjarnymi. Składają się na nie dwa elementy:

• przeniesienie przez powierzającego na powiernika jakiegoś prawa, z którego powiernik może korzystać w pełnym zakresie wyznaczonym treścią tego prawa.

• zobowiązanie powiernika wobec powierzającego do tego, że będzie korzystał z tego prawa w ograniczonym zakresie, wskazanym treścią umowy powierniczej, w szczególności, że w określonej sytuacji przeniesie to prawo z powrotem na powierzającego.
  Jeśli powiernik przeniesie prawo na osobę trzecią, wtedy odpowiada za swoje zobowiązanie, ale prawo zostało skutecznie przeniesione.

Czynności powiernicze są stosowane dla różnych celów gospodarczych: np. tzw. przewłaszczenie na zabezpieczenie. Nie są uregulowane przepisami ogólnymi, a kształtuje je praktyka prawnicza na podstawie zasady swobody umów.

§ 26. Forma oświadczenia woli

1. Swoboda formy

Zasada swobody formy składania oświadczenia woli - w polskim prawie cywilnym przyjęto zasadę, że jeśli ustawa nie stanowi inaczej - dopuszczalne jest wyrażenie oświadczenia woli przy pomocy jakiegokolwiek znaku - każde zachowanie się osoby dokonującej czynności prawnej, które w sposób dostateczny ujawnia wole tej osoby, w tym w postaci elektronicznej.

Wyraźne oświadczenie woli - oświadczenie złożone przez takie zachowanie, które z mocy przepisów prawa, ustalonych zwyczajów lub porozumienia stron jest traktowane, jako oświadczenie woli

Dorozumiane oświadczenie woli - oświadczenie złożone przez inne środki przejawu woli, stosownie do okoliczności danego przypadku.

Oświadczenia woli może przybrać postać:

• językową - składane przy użyciu znaków językowych - ustalenie jego znaczenia dokonuje się na podstawie ogólnych reguł języka

• pozajęzykową - składane przy użyciu znaków pozajęzykowych - wymagają uwzględnienia ich kontekstu, który pozwala przypisać im sens.

2. Formy szczególne i ich rodzaje

Ustanowienie różnych form szczególnych czynności prawnych:

• daje pewność, co do tego, że czynność prawna została dokonana

• chroni działające podmioty przed własnymi nieprzemyślanymi decyzjami (zachowanie określonej formy wymaga zwykle dodatkowego wysiłku i czasu - zapobiega, więc przypadkowemu dokonaniu czynności prawnej)

• zapewnia jawność czynności prawnych w stosunku do osób trzecich i chroni ich interesy

• zabezpiecza interes społeczny przez ułatwienie kontroli nad czynnościami prawnymi

• umożliwia uzyskanie fachowej porady prawnej

• pozwala na zabezpieczenie dowodów.

Najważniejsze formy szczególne czynności prawnych, wyróżniane ze względu na sposób sporządzenia:

• zwykła forma pisemna

• z poświadczeniem daty

• z poświadczeniem podpisu

• akt notarialny

• forma elektroniczna.

Zawsze, gdy wystarcza zwykła forma pisemna - można posłużyć się forma kwalifikowaną (z poświadczeniem daty, podpisu, aktem notarialnym). Zamiast dokumentu z poświadczoną datą można sporządzić dokument z poświadczonym podpisem lub akt notarialny (ponieważ poświadczenie podpisu zawiera w sobie również datę). Akt notarialny zastępuje wszystkie wcześniejsze formy, ponieważ notariusz musi dokument opatrzyć datą, ale również ustalić tożsamość osób składających oświadczenia.

• Zwykła forma pisemna - dla jej zachowania konieczne jest spełnienie warunków:

• konieczne jest sporządzenie dokumentu obejmującego treść oświadczenia woli - odręczne, maszynowe (wyj. - testament holograficzny)

• treść oświadczenia woli należy wyrazić w języku pisanym - czyli z użyciem właściwych znaków - liter

• podpisanie dokumentu - dopiero po podpisaniu dokument staje oświadczeniem woli wyrażonym na piśmie.

Ustawa o języku polskim ogranicza swobodę formy (wybory j. polskiego lub obcego) w:

• obrocie konsumenckim

• innych stosunkach cywilnoprawnych, w których występują podmioty publiczne

W razie zawarcia umowy konsumenckiej wyłącznie w języku obcym - czynność nie jest bezwzględnie nieważna, ale prowadzi do ograniczeń dowodowych. Konsument może powoływać dokument sporządzony w wersji obcojęzycznej dla uprawdopodobnienia faktu zawarcia umowy.

Podpis to:

• językowy znak graficzny utrwalony w dokumencie

• własnoręcznie postawiony przez składającego oświadczenie

• wskazuje imię i nazwisko podpisującego, a jeżeli jego identyfikacji można dokonać w inny sposób (np. karta wzorów podpisów) - dopuszczalna jest forma skrócona.

• podpis umieszcza się pod tekstem oświadczenia woli. Wszystko to, co znajduje się poniżej podpisu nie jest objęte oświadczeniem

Parafa - inicjały (początkowe litery imienia i nazwiska) - nie jest podpisem - stosowana jest przy przygotowywaniu dokumentu do podpisu lub informuje, że parafowany tekst stanowi składnik jednego dokumentu.

Materiały, jakie należy użyć do sporządzenia dokumentu powinny pozwolić na utrwalenie treści oświadczenia woli, ponadto powinny nadawać się do umieszczenia na nim własnoręcznego podpisu, wskazującego cechy osobiste podpisującego dokument.

Formy zastępcze podpisu - nie mają cech podpisu, nie są podpisem, ale wywołują skutki prawne przewidziane dla podpisu:

• osoba niemogąca pisać, ale mogąca czytać może zamiast podpisu:

• uczynić tuszowy odcisk własnego palca (obok tego odcisku osoba trzecia wypisze jej imię i nazwisko oraz się podpisze)

• zamiast składającego oświadczenie może podpisać się inna osoba, z tym, że jej podpis musi być poświadczony przez: notariusza, wójta, starosty lub marszałka woj. z zaznaczeniem, że został złożony na życzenie osoby niemogącej pisać a mogącej czytać.

• osoba niemogąca czytać - przy sporządzaniu oświadczenia woli w formie pisemnej może się posłużyć tylko aktem notarialnym.

Faksymile - kopia podpisu odbita sposobem mechanicznym na dokumencie. Dopuszczona przez KC w odniesieniu do dokumentów na okaziciela, a przez KSH - w odniesieniu do akcji.

Forma pisemna dla umowy nie wymaga podpisania przez strony na tym samym dokumencie. Strony mogą się wymienić dokumentami, zawierającymi treść oświadczenia jednej ze stron i jej podpis.

• Forma z datą pewną - polega na stwierdzeniu wiążącym także osoby nieuczestniczące w czynności prawnej, że dana czynność została dokonana w określonym czasie.

Stwierdzenie to następuje poprzez:

• urzędowe poświadczenie daty na okazanym dokumencie przez notariusza (notariusz stwierdza datę okazania mu dokumentu)

• stwierdzenie dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędowym - od daty dokumentu urzędowego

• wzmianka na dokumencie dokonana przez organ państwowy, organ samorządu terytorialnego albo notariusza - od daty wzmianki

• śmierć jednej z osób podpisanych na dokumencie - od daty śmierci

• Forma z poświadczeniem podpisu - polega na umieszczeniu przez notariusza lub powołany organ klauzuli stwierdzającej własnoręczność wskazanej w tej klauzuli osoby.

Wymóg takiej formy jest stosowany np. przy zbywaniu przedsiębiorstwa, albo przy ustanawianiu na nim użytkowania. Zmniejsza ryzyko, że osoba, na którą wskazuje podpis zaprzeczy, ze go złożyła.

W przypadku, gdy w miejscowości nie ma siedziby kancelaria notarialna - Minister Sprawiedliwości może na podstawie Prawa o Notariacie upoważnić do sporządzania poświadczeń organy JST oraz banki mające siedzibę w tej miejscowości.

• Forma aktu notarialnego - polega na spisaniu przez notariusza treści oświadczeń woli stron, współuczestniczącego w redagowaniu dokumentu, a następnie odczytaniu go stronom i podpisaniu go wraz ze stronami.

Oryginał dokumentu pozostaje w kancelarii, strony otrzymują wypisy, o dokładnie takiej samej treści, które podpisuje i pieczętuje tylko notariusz. W obrocie cywilnoprawnym dokumenty takie mają walor oryginalnych.

• Forma elektroniczna - kwalifikowana. Oświadczenie złożone w postaci elektronicznej:

• nie jest komunikowane w języku pisanym

• nie jest opatrzone własnoręcznym podpisem

• istnieje stosunkowo łatwa możliwość zmieniania treści przekazu informatycznego, jego zniknięcia, dostępu osób niepowołanych.

Podpis elektroniczny - dane w postaci elektronicznej, które wraz z innymi danymi, do których zostały dołączone lub z którymi są logicznie powiązane, służą do identyfikacji osoby składającej podpis elektroniczny.

Podpis elektroniczny ma właściwości bezpiecznego podpisu elektronicznego, jeżeli jest:

• przyporządkowany wyłącznie do osoby składającej podpis

• sporządzany za pomocą bezpiecznych urządzeń służących do składania podpisu elektronicznego podlegających wyłącznej kontroli osoby składającej podpis

• powiązanie podpisu z danymi, do których został dołączony w taki sposób, że jakakolwiek późniejsza zmiana jest rozpoznawalna

Certyfikacja - elektroniczne zaświadczenie, wydane przez akredytowany podmiot, służące do weryfikacji podpisu elektronicznego i ustalenia tożsamości nadawcy określonych informacji elektronicznych. Zaświadczenie to przybiera postać bezpiecznego i kwalifikowanego certyfikatu, gdy odpowiada szczególnym wymaganiom określonym w ustawie o podpisie elektronicznym i rozporządzeniom wykonawczym oraz gdy wydane zostało przez podmiot akredytowany.

Oświadczenie woli, złożone w postaci elektronicznej, opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym, weryfikowanym za pomocą kwalifikowanego certyfikatu jest równoważne oświadczeniu woli złożonemu w formie pisemnej (ale nie kwalifikowanym formom pisemnym, tylko zwykłym; jednak elektroniczne znakowanie czasem wywołuje skutki prawne daty pewnej). Natomiast elektroniczne znakowanie czasem wywołuje skutki prawne daty pewnej.

Podpis niemający cech bezpiecznego i weryfikowanego, chociaż może posiadać doniosłość prawną i dowodową - nie może być jednak uważany za ekwiwalent formy pisemnej.

Kiedy można korzystać z ekwiwalentnej formy elektronicznej?

Jeżeli ustawa przewiduje zachowanie zwykłej formy pisemnej - od woli stron zależy, czy posłużą się one formą pisemną, czy ekwiwalentną forma elektroniczną. Strony nie mogą sobie jednak takiej formy narzucić.

Za zgodę na taką formę uważa się, przy braku odmiennych zastrzeżeń, umieszczenie przez przedsiębiorcę na blankietach firmowych adresu elektronicznego. Przedsiębiorca może również zastrzec, że umowy będzie zawierał tylko w formie elektronicznej - wówczas formy pisemne, kierowane do niego nie wywierają skutków prawnych.

Zawsze uprzedniej i indywidualnej zgody wymaga oświadczenie w formie elektronicznej kierowane przez przedsiębiorcę do konsumenta.

Z mocy przepisów szczególnych walor równoważny formie pisemnej mają elektroniczne oświadczenia woli, spełniające inne wymagania, np. niektóre oświadczenia woli związane z czynnościami bankowymi.

3. Skutki niedochowania formy

Podział czynności prawnych wg. konsekwencji niedochowania przewidzianej formy prawnej:

• ad solemnitatem - forma czynności prawnej zastrzeżona pod rygorem nieważności

Niezachowanie tej formy skutkuje bezwzględną nieważnością czynności prawnej - czynność ta nie wywołuje skutków prawnych

• ad eventum - forma czynności prawnej zastrzeżona dla wywołania określonych skutków

Niezachowanie tej formy powoduje niewystąpienie niektórych, wskazanych w ustawie skutków prawnych, które by wystąpiły, gdyby zastrzeżona forma została zachowana. Czynność prawna jest jednak ważna.

• ad probationem - forma czynności prawnej zastrzeżona dla celów dowodowych

Niezachowanie formy skutkuje ograniczeniem korzystania (w razie sporu) z dowodu z przesłuchania świadka dla wykazania, że czynność prawna została dokonana.

Środki dowodowe są dopuszczalne jedynie w razie:

• gdy obie strony wyrażą na to zgodę - co w sytuacji konfliktu raczej się nie zdarza

• jeżeli fakt dokonania czynności prawnej zostanie uprawdopodobniony za pomocą pisma (np. pismo dłużnika proszącego o prolongatę)

• jeśli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą - chodzi o wzmocnienie sytuacji procesowej konsumenta.

4. Zakres stosowania form szczególnych

• Formy szczególne stosowane z mocy ustawy - wymóg dochowania formy szczególnej dla dokonania czynności prawnej wynika z przepisów ustawy - Kodeksu cywilnego albo z innych ustaw.

• Wszystkie formy szczególne, z wyjątkiem zwykłej formy pisemnej mogą być zastrzeżone wyłącznie: albo ad solemnitatem, albo ad eventum (pod rygorem nieważności, albo dla wywołania określonych skutków prawnych). Jeżeli treść odpowiedniego przepisu nie wskazuje na skutek ad eventum - przyjmuje się, że dana forma została zastrzeżona ad solemnitatem.

• Zwykła forma pisemna może być przewidziana: ad solemnitatem, ad eventum lub ad probationem. Jeśli wyraźnie nie zastrzeżono rygoru nieważności albo szczególnego skutku prawnego - przyjmuje się, że forma została przewidziana dla celów dowodowych.

• Przepisy przewidują formę szczególną albo dla bezpośrednio wyróżnionych czynności prawnych, albo w sposób pośredni - przez odesłanie do formy dotyczącej innego rodzaju czynności prawnej, związanej z daną czynnością prawną (tzw. forma pochodna czynności prawnej).

• W umowach wymóg zachowania formy szczególnej dotyczy oświadczeń składanych przez wszystkich uczestników umowy (poza nielicznymi wyjątkami przewidzianymi w ustawie).

Najszersze zastosowanie w praktyce znajduje forma pisemna dla celów dowodowych, mimo iż wyłączono jej zastosowanie dla celów dowodowych pomiędzy przedsiębiorcami oraz uchylono przepis przewidujący jej zachowanie przy zawieraniu czynności prawnych pow. 2000 zł.

Przedsiębiorcy mogą, więc dokonać czynności bez zachowania formy pisemnej bez ograniczeń przewidzianych dla formy ad probationem)

• Forma szczególna stosowana z mocy umowy - forma szczególna zastrzeżona w umowie stron. Zastrzeżenie to może być zawarte w odrębnej umowie o zachowaniu formy (dla umowy o formie ustawa nie wymaga zachowania żadnej formy szczególnej), ale może być też elementem innej umowy, poprzedzającej dokonanie czynności prawnej (np. umowa przedwstępna).

• Umowa zastrzegająca formę szczególną, jak i umowa uchylająca to zastrzeżenie mogą być zawarte w sposób nieformalny (np. ustny)

• Nie dochowanie zastrzeżonej przez strony formy skutkuje tym, że dana czynność prawna nie dochodzi do skutku (chyba, że strony określiły inne konsekwencje prawne)

• Jeżeli strony nie określiły skutków niezachowania zwykłej formy pisemnej - przyjmuje się, że zastrzeżono ją ad probationem (reguła ta nie dotyczy przedsiębiorców - niezachowanie tej formy pomiędzy przedsiębiorcami nie powoduje ograniczeń dowodowych)

• Forma szczególna następczych czynności prawnych

Następcze czynności prawne - czynności prawne pozostające w związku z czynnością prawną (umową) pierwotną i dokonywane po czynności prawnej pierwotnej.

• czynność prawna następcza w postaci umowy modyfikującej

• Modyfikacją jest zmiana niektórych postanowień umowy pierwotnej jak również dodanie do niej nowych postanowień.

• Uzupełnienie lub zmiana umowy wymaga zachowania takiej formy, jaką ustawa lub strony przewidziały dla umowy pierwotnej. Strony mogą zastrzec dla umowy modyfikującej formę surowszą, ale nie łagodniejszą.

• Gdy strony zawarły umowę w formie szczególnej, mimo, iż ustawa jej nie przewiduje, albo w surowszej formie - przyjmuje się, że złożyły oświadczenie w formie przez siebie uzgodnionej per facta concludentia (przez fakt zawarcia umowy).

• czynność prawna następcza prowadząca do zakończenia pierwotnego stosunku prawnego, w tym:

• umowa rozwiązująca

• odstąpienie od umowy

• wypowiedzenie umowy

• Rozwiązanie umowy, odstąpienie od umowy oraz wypowiedzenie umowy zawartej w zwykłej formie pisemnej (nawet ad solemnitatem) powinno być stwierdzone pismem ad probationem. Niezachowanie formy pisemnej nie skutkuje o nieważności czynności prowadzącej do zakończenia pierwotnego stosunku umownego (poza wyjątkami przewidzianymi w przepisach szczególnych, np. wypowiedzenie najmu lokalu mieszkalnego) - chodzi tu, bowiem o cel zachowania formy pisemnej - ad probationem.

• Rozwiązanie umowy zawartej w innej formie szczególnej wymaga zachowania takiej samej formy szczególnej jak umowy pierwotnej - pod rygorem: ad solemnitatem lub ad eventum

• Odstąpienie od umowy oraz wypowiedzenie umowy zawartej w innej formie szczególnej wymaga tylko formy pisemnej (ad probationem), mimo, iż umowa pierwotna została zawarta w formie kwalifikowanej ad solemnitatem.

• Zakres zastosowania elektronicznej formy czynności prawnych

Oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej, opatrzone bezpiecznym (weryfikowanym) podpisem elektronicznym jest równoważne formie pisemnej - zatem zastępuje zwykłą formę pisemną zastrzeżoną w ustawie lub umowie stron. Ponadto oznaczenie czasu zastępuje datę pewną.

5. Pismo potwierdzające zawarcie umowy

Pismo potwierdzające ma pełnić w obrocie między przedsiębiorcami zbliżone funkcje dowodowe, co forma ad probationem. Stanowi dowód na to, że osoba, która je podpisała - złożyła oświadczenie wyrażone w takim dokumencie. Jednak, jako oświadczenie tylko jednej strony - nie stanowi dowodu na to, że zawarta została umowa o treści ustalonej w tym piśmie.

Strony mogą jednak zostać związane postanowieniami zawartymi w piśmie potwierdzającym zawarcie umowy, o ile spełnione zostaną następujące warunki:

• pismo potwierdzające jedna strona prześle niezwłocznie po zawarciu umowy drugiej stronie

• pismo to nie zawiera istotnych zmian treści umowy potwierdzanej

• druga strona niezwłocznie nie sprzeciwi się na piśmie pismu potwierdzającemu

Milczenie drugiej strony umowy uznaje się za stwierdzenie faktu zawarcia umowy, albo oświadczenie woli zmieniające treść pierwotnej umowy (ale nie istotnie zmieniające!).

W sporze sąd nie jest ograniczony w przeprowadzeniu dowodów dla ustalenia ww. czynności.

§ 27. Wykładnia oświadczeń woli

1. Pojęcie wykładni

Wykładnia oświadczeń woli to proces myślowy zmierzający do ustalenia ich właściwego znaczenia.

Przedmiotem wykładni oświadczeń woli (w odróżnieniu od wykładni prawa) mogą być różnego rodzaju znaki - nawet niemające postaci językowej. Ponadto w wykładni oświadczeń woli stosuje się inne metody.

Wykładni oświadczeń woli może dokonywać każdy, jednak tylko interpretacja sądu jest ostatecznie wiążąca. Sądy, w celu ustalenia właściwej wykładni, posługują się dyrektywami interpretacyjnymi.

Art. 65. § 1. Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje.

§ 2. W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu.

Ogólne dyrektywy wykładni (art. 65 KC) wskazują, jakich operacji myślowych należy dokonać, aby ustalić czy oświadczenie woli było złożone, a jeśli tak - jaki jest właściwy sens tego oświadczenia.

Konkretne reguły interpretacyjne wyjaśniają sens określonego zachowania się człowieka, gdy ogólne dyrektywy nie prowadzą do ustalenia sensu tego zachowania. Przepisy tego rodzaju opatrzone są często zastrzeżeniem „w razie wątpliwości”, np.:

Art. 71.  Ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje, skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób, poczytuje się w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy.

2. Ogólne dyrektywy wykładni

• dyrektywa mająca na względzie ukształtowane już reguły znaczeniowe, które z zachowaniami człowieka wiążą pewne treści myślowe. Mogą to być znaki słowne (wtedy ich sens rozpoznaje się przez stosowanie słownikowych lub składniowych reguł interpretacyjnych), mogą to być również ustalone zwyczaje (wiążą znaczenie nie tylko ze zwrotami językowymi, ale i z zachowaniami niejęzykowymi (np. podniesienie ręki na aukcji).

• dyrektywa mająca na względzie kontekst sytuacyjny przekazu komunikacyjnego (okoliczności). Kontekst sytuacyjny jest konieczną przesłanką do zrozumienia sensu oświadczenia woli zwłaszcza przy jego niejęzykowych postaciach. Do kontekstu zalicza się:

• zachowania się stron poprzedzające złożenie oświadczenia woli (np. wcześniejsze pertraktacje)

• bezpośrednia interakcja komunikacyjna (np. podarcie weksla przez wierzyciela na prośbę dłużnika o zwolnienie z długu)

• kontekst przestrzenny (np. budynek sądu, kancelaria notarialna)

• zachowanie się stron po złożeniu oświadczenia (np. przystąpienie do wykonania zawartej umowy przy braku sprzeciwu drugiej strony)

• dyrektywa oparta na założeniu, że ludzie działają rozsądnie i uczciwie - w związku z tym pod uwagę bierze się cel, jaki podmioty zamierzają osiągnąć oraz zasady współżycia społecznego.

3. Metoda wykładni

Metoda wykładni oświadczeń woli nazywana jest metodą kombinowaną - podstawą porządkującą system wykładni są:

• respektowanie woli składającego oświadczenie woli ze strony innych osób

• zaufanie do złożonego oświadczenia ze strony innych osób

Wykładnia oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom - uwikłane są tutaj zawsze interesy obu stron: składającego i odbierającego oświadczenie. Na tej podstawie przyjmuje się nadrzędną dyrektywę interpretacyjną, w myśl której sędzia powinien uznać taki sens oświadczenia, w jakim zgodnie obie strony go zrozumiały.

Jeśli strony nie zrozumiały sensu oświadczenia tak samo - uznaje się za miarodajny sens ustalony z punktu widzenia odbiorcy oświadczenia woli, jednak tylko taki, jaki ustalono w rezultacie starannych zabiegów interpretacyjnych (chodzi o zachowanie należytej staranności w obrocie.

Wykładnia oświadczeń woli kierowanych do nieoznaczonego kręgu odbiorców - przyrzeczenia publiczne, oświadczenia zawarte w papierach wartościowych przeznaczonych do obiegu, pełnomocnictwa, oświadczenia przewidziane do ujawnienia w księgach wieczystych statuty korporacji, ogólne warunki ubezpieczeń itp.

Obowiązuje zasada, iż należy uwzględnić możliwości poznawcze typowych odbiorców - np. ogół obywateli, pewne środowisko zawodowe, naukowe, określone grupy społeczne. Każda z tych grup wymaga przyjęcia decydujących dla wykładni reguł znaczeniowych wyspecjalizowanego języka podsystemu.

Wykładnia testamentu - oświadczenie woli testatora ma czysto osobisty charakter i dla skuteczności nie wymaga zakomunikowania beneficjentom treści testamentu.

System prawny każe tak interpretować testament, aby zapewnić możliwie najpełniejsze wykonanie woli testatora. Nie bierze się tu pod uwagę rozumienia sensu treści testamentu przez beneficjentów.

4. Wykładnia oświadczeń woli wyrażonych pisemnie

• Przy dokonywaniu wykładni oświadczeń woli wyrażonych na piśmie (dokumentów) bierze się pod uwagę:

• językowe reguły znaczeniowe - z zastrzeżeniem, że funkcjonujący wcześniej pogląd clara non sunt interpretanda został krytycznie oceniony

• kontekst, w jakim występują poszczególne wyrażenia zawarte w dokumencie - związki treściowe występujące pomiędzy różnymi postanowieniami

• definicje zawarte w dokumencie - które mają pierwszeństwo przed znaczeniem wyrażeń ustalonych w powszechnym użyciu

• paralingwistyczne środki wyrazu - np. układ dokumentu w artykułach, paragrafach, zastosowanie odstępów; zastosowanie znaków ręcznych przed maszynowymi, maszynowych przed drukowanymi; stosowanie formatowania czcionek (rozmiar, barwa, wytłuszczenie, podkreślenie itp.)

• cel - który może być wyraźnie zadeklarowany w tekście dokumentu, albo rekonstruowany na podstawie treści dokumentu

• Wypowiedzi pisemne posiadają szczególny walor dowodowy, wskazujący na to, że czynność prawna została dokonana - nie ma tu obciążenia np. stronniczością świadków, zawodnością pamięci.

Dlatego też zabronione jest prowadzenie dowodu ze świadków albo przesłuchania stron przeciwko osnowie dokumentu (bez wyjątku, jeżeli dokument został sporządzony pod rygorem nieważności, natomiast w razie zastrzeżenia formy z łagodniejszym skutkiem, np. ad probationem - jest to możliwe, jeżeli sąd uzna to za konieczne ze względu na szczególne okoliczności sprawy).

Osnowa dokumentu - treść dokumentu ustalona w oparciu o całą jego zawartość - znali językowe i środki paralingwistyczne.

Przy pomocy świadków lub przesłuchania stron można dowodzić okoliczności spoza dokumentu, jeśli ma to służyć wyjaśnieniu treści oświadczenia woli. Nie wolno natomiast prowadzić dowodu ze świadków albo z przesłuchania stron w celu uzupełnienia treści czynności prawnej.

• Zasady europejskiego prawa kontraktów

• kontrakt należy interpretować zgodnie z intencją stron

• jeśli ustalono, że jedna strona rozumiała kontrakt w szczególny sposób, a druga strona nie mogła być tego nieświadoma w chwili zawarcia kontraktu - kontrakt interpretuje się zgodnie z rozumieniem pierwszej strony

• jeśli nie można ustalić znaczenia kontraktu w myśl ww. reguł - należy określić jego znaczenie, jakie nadały by mi osoby rozsądne, o takich samych właściwościach, jakie mają strony kontraktu i działające w podobnych okolicznościach

§ 28. Zdolność do czynności prawnych

1. Pojęcie

Zdolność prawna - zdolność do bycia podmiotem praw lub obowiązków

Zdolność do czynności prawnych - zdolność do samodzielnego dokonywania czynności prawnych, prowadzących do nabywania praw i zaciągania zobowiązań lub do kreowania innych zmian w jego stosunkach cywilnoprawnych.

Zdolność do czynności prawnych jest składnikiem normy kompetencyjnej, wyznaczającej przesłanki prawidłowego dokonania czynności. Nie ma charakteru prawa podmiotowego - więc nie można nią rozporządzać ani nadużywać jej.

Zakres zdolności do czynności prawnych nie zawsze pokrywa się z zakresem zdolności prawnej, ale nigdy nie może być szerszy od zakresu zdolności prawnej.

W przypadku braku zdolności do czynności prawnych podmiot ma możliwość nabywania praw i obowiązków na podstawie:

• zdarzeń innych niż czynność prawna (np. dziedziczenie)

• działania innego niż czynność prawna - w zależności od tego, czy podmiot działał z dostatecznym rozeznaniem (np. osoba, która na skutek spożycia alkoholu była w stanie wyłączającym zdolność do czynności prawnych - jest odpowiedzialna za wyrządzoną w tym czasie szkodę).

• Zdolność do czynności prawnych osób prawnych - jest zbieżny z ich zdolnością prawną (dotyczy to również jednostek organizacyjnych posiadających zdolność prawną). Podmioty te realizują swoja zdolność do czynności prawnych przez działalność organów, a w ich braku - przez powołanego sądownie kuratora (do zadań kuratora należy przede wszystkim niezwłoczne powołanie właściwych organów, a w razie potrzeby - likwidacja podmiotów)

• Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych - stopień zdolności do czynności prawnych osób fizycznych związany jest z osiągnięciem koniecznej dojrzałości i sprawności umysłowej. Wyróżnia się:

• osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych

• osoby posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych

• osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych

2. Brak zdolności do czynności prawnych

Osoby do ukończenia 13 roku życia oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione decyzją sądu nie posiadają zdolności do czynności prawnych.

Ubezwłasnowolnić całkowicie można tylko osobę pow. 13 roku życia na skutek: choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, innych zaburzeń psychicznych (w szczególności pijaństwo i narkomania), które występują w takim stopniu, że uniemożliwiają danej osobie kierowanie swoim postępowaniem.

Ubezwłasnowolnienie zawsze ma służyć interesom ubezwłasnowolnionego - ma zabezpieczać go przed skutkami jego własnej działalności i może być orzeczone tylko wtedy, gdy przemawia za tym jego własny interes, a nie interes osób trzecich.

W imieniu osób nieposiadających zdolności do czynności prawnych działają ich ustawowi przedstawiciele.

Skutki czynności prawnych dokonywanych przez osoby nieposiadające zdolności do czynności prawnych - czynności takie są bezwzględnie nieważne. Wyjątek od tej zasady: zawarcie umowy należącej do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego staje się ważna z chwilą jej wykonania.

Osoby takie mogą natomiast pełnić rolę posłańca, przenoszącego jedynie oświadczenie woli innej osoby.

3. Ograniczona zdolność do czynności prawnych

Osoby nieletnie, powyżej 13 roku życia oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione posiadają ograniczoną zdolność do czynności prawnych

Ubezwłasnowolnienie częściowe orzeka sąd na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa i narkomani:

• tylko w stosunku osoby pełnoletniej

• jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest jej pomoc w prowadzeniu spraw. Dla takiej osoby ustanawia się kuratelę.

Osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych:

• nie może wykonywać pewnych rodzajów czynności prawnych (brak kompetencji) - wyraźnie wskazanych w szczególnych przepisach - naruszenie tego zakazu powoduje nieważność do czynności prawnych

• podlega systemowi kontroli - do pewnych czynności prawnych konieczna jest zgoda przedstawicieli ustawowych (rodzice, opiekunowie, kuratorzy, doradcy tymczasowi), czasem sądu. Czynności rozporządzające oraz zobowiązujące zawsze wymagają zgody kompetentnej osoby.

Zgoda przedstawiciela na jednostronną czynność prawną - musi być udzielona najpóźniej w chwili dokonania czynności prawnej (pod rygorem nieważności)

Zgoda na zawarcie umowy może być udzielona nawet po jej dokonaniu (tzw. potwierdzenie). Potwierdzenia może dokonać również sama osoba częściowo ograniczona w zdolności do czynności prawnych, po uzyskaniu pełnej zdolności.

W czasie pomiędzy zawarciem czynności a udzieleniem zgody istnieje stan tzw. bezskuteczności zawieszonej, a umowę określa się mianem czynności niezupełnej. Kontrahent jest jednak tą umową związany, chyba, że wyznaczy przedstawicielowi ustawowemu termin do potwierdzenia umowy, a przedstawiciel nie potwierdzi tej umowy w wyznaczonym terminie. Wówczas umowę uważa się od początku za nieważną

• może sam dokonywać wielu czynności prawnych (pełna kompetencja) - przede wszystkim niemających charakteru zobowiązującego albo rozporządzającego, np. przyjęcie darowizny, ale również z mocy ustawy bez zgody może:.

• zawierać umowy powszechnie zawierane w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego

• rozporządzać własnym zarobkiem (chyba, że sąd opiekuńczy postanowi inaczej)

• swobodnie rozporządzać przedmiotami majątkowymi, które przedstawiciel ustawowy oddał osobie ograniczonej w zdolności do czynności prawnych do swobodnego użytku (z wyjątkiem sytuacji, gdy zgoda przedstawiciela ustawowego nie wystarcza)

• Zawrzeć umowy o pracę z zastrzeżeniem, że przedstawiciel za zgodą sądu może ten stosunek rozwiązać, jeśli sprzeciwia się on dobru tej osoby.

Przedstawiciele ustawowi mogą również dokonywać czynności prawnych w imieniu osób ograniczonych w zdolności do czynności prawnych (nawet bez ich udziału).

4. Pełna zdolność do czynności prawnych

Osoba pełnoletnia (od ukończenia 18 roku życia), nieograniczona przez sąd w zdolności do czynności prawnych posiada pełną zdolność do czynności prawnych.

Pełnoletniość można uzyskać również przez zawarcie małżeństwa przed ukończeniem 18 roku życia. W razie ustania tego małżeństwa przed ukończeniem 18 lat - pełnoletniości nie traci się.

Pełną zdolność do czynności prawnych człowiek zachowuje do śmierci, chyba, że nastąpiło ubezwłasnowolnienie częściowe lub całkowite.

Osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych mają kompetencje do samodzielnego dokonywania wszelkich przewidzianych prawem czynności prawnych.

§ 29. Wady oświadczenia woli

Wady oświadczenia woli wskazują, w jakich okolicznościach pewne stany psychiki lub wiedzy człowieka, towarzyszące składaniu oświadczenia woli, uwzględniane są przez system prawny, określając ich wpływ na ważność czynności prawnych.

W polskim systemie prawnym koncepcja wad oświadczenia woli bierze pod uwagę nie tylko stan psychiki i wiedzy osób składających oświadczenie woli, ale także interesy i dobrą wiarę osób, do których oświadczenie woli jest skierowane.

Do wad oświadczenia woli kodeks zalicza:

• brak świadomości lub swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli

• pozorność

• błąd

• podstęp

• groźbę

1. Brak świadomości lub swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli

Oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w czasie składania oświadczenia woli w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (np. na skutek nadużycia alkoholu, przez sen, na skutek przymusu fizycznego) jest nieważne, nawet, jeśli zaburzenia te miały przemijający charakter.

Ciężar dowodu spoczywa tu na osobie powołującej się z tego względu na nieważność czynności prawnej. Wada ta uwzględnia interesy tylko tej osoby, która dokonuje czynności prawnej w stanie wyłączającym świadome albo swobodne dokonywanie czynności prawnych.

2. Pozorność

• Oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru (potajemnie) jest nieważne (nieważność czynności pozornej), bowiem nie wyraża ono decyzji wywołania skutków prawnych, wynikających z uzewnętrznionej treści tego oświadczenia.

• Czynność prawna ukryta (dyssymulowana), która została dokonana z zamiarem wywołania innych skutków prawnych niż wynika to z uzewnętrznionej treści oświadczenia woli jest ważna, ponieważ czynność ta wyraża decyzję, co do wywołania skutków prawnych zgodnych z oświadczeniem woli stron (mimo iż to oświadczenie jest ukryte wobec osób trzecich).

Jeśli jednak czynność taka zostanie dokonana bez zachowania przesłanek ważności przewidzianych dla tego rodzaju czynności - jest nieważna.

• Pozorność oświadczenia woli może być przedmiotem dowodu między stronami ze świadków oraz przesłuchania stron, nawet jeśli umowa miała postać pisemną.

• Pozorne oświadczenie woli, mimo iż jest bezwzględnie nieważne - ma doniosłość prawną wobec osób trzecich, nieświadomych tej pozorności, które odpłatnie nabyły prawo lub zwolnione zostały z zobowiązania (osoby trzecie skutecznie nabyły prawo lub zwolniły się z obowiązku).

• Oświadczenie woli nie na serio - oświadczenie złożone w taki sposób, że z jego kontekstu można łatwo wywnioskować, iż z założenia nie miało ono wywoływać skutków prawnych (np. oświadczenie złożone dla zabawy). Oświadczenie takie nie wywołuje skutków prawnych.

• Zastrzeżenie potajemne - pomyślane i nikomu niezakomunikowane zastrzeżenie, że czynność prawna nie wywoła skutków prawnych - pozbawione skutków prawnych, bowiem nie znajduje zewnętrznego wyrazu.

3. Błąd

Błąd - niezgodność między obiektywną rzeczywistością, a jej odbiciem w świadomości człowieka. Błąd nie powoduje nieważności czynności prawnej, ale może stanowić podstawę do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli. Od skutków prawnych czynności prawnej dokonanej pod wpływem błędu można się uchylić, jeżeli błąd:

• dotyczy treści czynności prawnej - np. A kupił od B kopię obrazu myśląc, że to oryginał,

• jest istotny - wg zindywidualizowanych i zarazem obiektywnych kryteriów - tzn. gdyby osoba składająca oświadczenie nie działała pod wpływem błędu i oceniała sprawę rozsądnie, nie złożyła by tego oświadczenia.

Nie stanowi błędu, co do treści czynności prawnej mylne wyobrażenie o skutkach prawnych tej czynności. Nie ma charakteru błędu również mylne wyobrażenie dotyczące okoliczności nieobjętych treścią czynności prawnej.

Jeśli do treści czynności prawnej wprowadzono postanowienia pod wpływem błędnego przekonania, że odpowiadają one nakazowi ustawowemu - błąd taki należy traktować jak błąd, co do okoliczności objętych treścią oświadczenia woli - jest on prawnie doniosły.

Przypadki szczególne

• Jeżeli błąd zawarty jest w oświadczeniach woli skierowanych do innej osoby, będących zarazem odpłatnymi czynnościami prawnymi, przy rozpatrywaniu skuteczności dokonanej czynności prawnej należy liczyć się z interesami adresatów oświadczonej woli (ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej). W takich sytuacjach na istotny błąd, co do treści czynności prawnej można się powołać tylko wtedy, gdy ponadto adresat woli:

• albo błąd wywołał, chociażby nie ze swojej winy

• albo wiedział o błędzie

• albo z łatwością mógł błąd zauważyć.

Jeśli adresat oświadczenia nie wyprowadził z błędu składającego oświadczenie - jego interes nie zasługuje na ochronę, a składający oświadczenie może uchylić się od skutków prawnych czynności.

• W przypadku, gdy oświadczenie woli składane innej osobie przez posłańca uległo zniekształceniu - stosuje się takie same przepisy jak przy błędzie w złożeniu oświadczenia woli. Należy tu rozważyć, czy adresat oświadczenia woli o nim wiedział albo mógł go łatwo zauważyć.

• W niektórych przypadkach przepisy szczególne przewidują modyfikację zasad dotyczących błędu doniosłego.

4. Podstęp

Podstępne działanie - świadome wprowadzenie jakiejś osoby w błąd, lub umocnienie jej błędnego przekonania w celu skłonienia jej do złożenia oświadczenia o określonej treści (również świadome przemilczenie pewnych informacji, jeżeli ujawnienie ich było obowiązkiem).

Składający oświadczenie woli może uchylić się od skutków prawnych złożonego oświadczenia powołując się na błąd nawet wtedy, gdy błąd nie był istotny lub gdy nie dotyczył treści czynności prawnej. Należy jednak wykazać związek złożonego oświadczenia z podstępnym działaniem.

Podstęp osoby trzeciej jest równoznaczny z podstępem strony, jeżeli strona ta wiedziała o podstępie i nie zawiadomiła drugiej strony, albo gdy czynność prawna była nieodpłatna (nieodpłatnie nabyta korzyść majątkowa zasługuje na słabszą ochronę).

5. Groźba

Groźba (przymus psychiczny) - zapowiedź wyrządzenia komuś jakiegoś zła w razie, gdyby nie dokonał on żądanej czynności prawnej. Groźba taka może pochodzić od drugiej strony lub od osoby trzeciej.

Groźba stanowi podstawę do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli. Aby osoba, która złożyła oświadczenie woli pod wpływem groźby mogła, powołując się na tę groźbę, uchylić się od skutków prawnych tej czynności - groźba musi być:

• celowa,

• bezprawna (a więc nie np. sankcja przewidziana przez prawo)

• dostatecznie poważna (powodująca uzasadnione obawy o bezpieczeństwo osobiste lub majątkowe jakiejkolwiek osoby)

6. Uchylenie się od skutków prawnych

Jeżeli ktoś złożył oświadczenie woli pod wpływem błędu, podstępu czy groźby - przysługuje mu prawo podmiotowe kształtujące do uchylenia się od skutków prawnych tego oświadczenia.

Prawo to wykonuje się przez złożenie kolejnego oświadczenia woli, koniecznie w formie pisemnej (ad probationem), wyrażającego decyzję uchylenia skutków prawnych wcześniejszej czynności prawnej. Oświadczenie to musi być złożone drugiej stronie pierwotnej czynności prawnej, a w jej braku - osobie zainteresowanej w skutkach pierwotnej czynności prawnej.

Poza nielicznymi wyjątkami, uchylenie się od skutków prawnych dokonuje się bez udziału organu orzekającego. Sąd natomiast rozstrzyga spory, co do zaistnienia przesłanek ważnego uchylenia się od skutków prawnych (deklaratoryjny charakter orzeczenia).

Uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych wygasa:

• w razie błędu, w tym podstępu - z upływem roku od jego wykrycia,

• w razie groźby - z upływem roku od ustania obawy spowodowanej tą groźbą.

IX. Treść czynności prawnych

§ 30. Swoboda kształtowania treści czynności prawnych

1. Pojęcia ogólne

Treść czynności prawnej - oświadczenie/oświadczenia woli w pełni zrekonstruowane na podstawie odpowiednich reguł interpretacyjnych. Inaczej mówiąc - są to zawarte w oświadczeniu woli postanowienia określające skutki dokonywanej czynności prawnej.

Treść stosunku cywilnoprawnego - obejmuje treść oświadczeń woli stron, ale i skutki prawne dokonywanej czynności prawnej, wynikające z ustawy, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.

Zasada swobody kształtowania treści czynności prawnej - norma ogólna, w myśl której podmiotom przysługuje kompetencja do kształtowania treści czynności prawnej oraz, że przepisy prawne dotyczące tej kwestii należy interpretować na rzecz tej kompetencji. Zasada ta jest wyrażona w Konstytucji RP (zasada wolności gospodarczej) a także w art. 353¹ KC.

• Wzorzec kompetencji generalnej - zasada swobody kształtowania treści czynności prawnej pozwala podmiotom nie stosować się do ustalonych w przepisach prawnych typów czynności prawnych. Z art. 353¹ KC wynika, że strony w zakresie umów zobowiązujących nie są związane ustawowymi typami umów. Swój stosunek prawny strony mogą układać w sposób dowolny, byle by nie sprzeciwiało się to naturze stosunku, przepisom ustawy, oraz zasadom współżycia społecznego.

• Wzorzec kompetencji szczególnej - zasada swobody kształtowania treści czynności prawnej uznaje za ważne tylko czynności prawne mieszczące się w ramach określonych w ustawie typów (numerus clausus), i tylko w tym zakresie zezwala na dowolne kształtowanie treści czynności prawnych.

Wzorzec ten dotyczy tych czynności prawnych, które ze swojej natury są skuteczne wobec osób nieuczestniczących w dokonywaniu tych czynności (dla ochrony ich interesów). Taki charakter mają w szczególności umowy, które:

• kreują prawa podmiotowe bezwzględne - w szczególności prawa rzeczowe

• tworzą spółki

• kreują prawa podmiotowe dot. papierów wartościowych

• regulują stosunki majątkowo-małżeńskie

• dotyczą spadków.

Ponadto jednostronne czynności prawne dopuszczalne są jedynie w ramach numerus clausus. Podmiot jednostronnej czynności prawnej może ustanowić treść stosunku cywilnoprawnego tylko na podstawie szczególnej kompetencji ustawowej, ze skutkami określonymi ustawą. System prawny zakazuje, bowiem obciążać obowiązkami kogokolwiek bez jego zgody, a ponadto uznaje zasadę, iż nawet korzystne sytuacje prawne nie powinny być tworzone bez jego zgody.

2. Ograniczenia

Zakres dopuszczalnej treści czynności prawnych jest zawsze ograniczony regułami typu ogólnego, które można usystematyzować wg poniższej typologii:

• prawa przyrody

• normy bezwzględnie wiążące

• obejście ustawy

• zasady współżycia społecznego

Prawa przyrody - ograniczenia podyktowane prawami przyrody, w KC wyraża je art. 387: „umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna”. Postanowienia te dotyczą wszelkich czynności prawnych, nie tylko niewykonalnych, ale i takich które i tak ziszczą się bez udziału człowieka.

Normy bezwzględnie obowiązujące - ograniczenia oparte o treść wyrażoną w normach bezwzględnie obowiązujących, w tym semiimperatywnych:

• niedopuszczalne są postanowienia czynności prawnych niezgodne z zakazami wyrażonymi w normach bezwzględnie wiążących (w tym semiimperatywnych), a także takie, które nie zawierają w swej treści postanowień nakazanych przez prawo

• podmioty publiczne nie mogą w drodze umów cywilnoprawnych przekazywać swoich zadań publicznych innym podmiotom bez szczególnego upoważnienia ustawowego.

• po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej za nieważną uznaje się czynność prawną sprzeczną z bezwzględnie wiążącą normą prawa wspólnotowego, bezpośrednio skierowaną do podmiotu prawa cywilnego.

Obejście ustawy - za równi z czynnościami sprzecznymi z ustawą traktuje się czynności prawne mające na celu obejście ustawy. Zwykle są to czynności, których treść bezpośrednio nie narusza żadnego ustawowego zakazu/nakazu, ale które zostały podjęte w celu osiągnięcia skutku zakazanego prawem.

Zasady współżycia społecznego - ograniczenia oparte o treść normy mówiącej, że za nieważne uważa się czynności prawne sprzeczne z zasadami współżycia społecznego - chodzi tu nie tylko o treść czynności prawnej, ale i o jej cel.

3. Skutki naruszenia

Naruszenie ograniczeń swobody kształtowania treści czynności prawnej sprawia, że jest ona bezwzględnie nieważna.

Jednak, jeżeli na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnych wchodzą odpowiednie przepisy prawne - sprzeczność tej czynności prawnej z ustawą nie powoduje jej nieważności.

Jeżeli tylko niektóre z postanowień czynności prawnych są sprzeczne z bezwzględnie obowiązującymi normami prawnymi - czynność prawna pozostaje ważna w pozostałej części, chyba, że z okoliczności wynika, że bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność ta nie może dojść do skutku.

Jeżeli część czynności prawnej stanowi sprzeczny z ustawą lub zasadami współżycia społecznego warunek - nie wywołuje skutków prawnych (jeśli jest zawieszający); uważa się go za niezastrzeżony (jeśli jest rozwiązujący).

§ 31. Elementy czynności prawnej

1. Rodzaje elementów czynności prawnych

• Essentialia negotii - elementy przedmiotowo istotne

Są to ustawowo wyróżnione cechy, wg których kwalifikuje się konkretne czynności prawne do ustawowo wyróżnionych typów czynności prawnych. Bez tych elementów czynność prawna w ogóle nie mogłaby dojść do skutku. Np. w umowie sprzedaży należy do nich: zobowiązanie się jednej strony do przeniesienia własności i wydania rzeczy w zamian za zobowiązanie się drugiej strony do zapłaty umówionej ceny.

• Naturalia negotii - elementy przedmiotowo nieistotne

Są to elementy wskazane w ustawie, jako skutki dokonania czynności prawnej określonego typu (np. przepisy o rękojmi za wady rzeczy sprzedanej). Ich nieobjęcie treścią czynności prawnej nie ma wpływu na dojście tej czynności prawnej do skutku.

• Accidentalia negotii - elementy dodatkowe (podmiotowo istotne)

Zastrzeżenie tych elementów w treści czynności prawnej stanowi konieczną przesłankę wystąpienia wskazanych w nich skutków prawnych. Ponadto nie określają one cech swoistych dla danego typu czynności prawnej.

Wyróżnia się:

• accidentalia negotii uregulowane samoistnie - bez związku z określonym typem czynności, np. warunek, termin, zadatek, prawo odstąpienia

• accidentalia negotii uregulowane w ramach określonego typu czynności prawnych - np. zastrzeżenie polecenia w umowie darowizny

2. Warunek

• Warunek - to zawarte w treści czynności prawnej zastrzeżenie, które uzależnia powstanie lub ustanie skutku prawnego od zdarzenia przyszłego i niepewnego.

Zdarzenie przyszłe jest niepewne wtedy, gdy:

• strony nie mają wpływu na jego ziszczenie się (np. klęska żywiołowa, wypadek)

• ale także, gdy od decyzji jednej lub obu stron zależy jego spełnienie się

Warunek potestatywny - jego ziszczenie się zależy od woli stron. Warunek taki jest dopuszczalny, jeżeli nie zależy wyłącznie od woli stron (np. zawarcie związku małżeńskiego).

Warunek dodatni - polega na zmianie istniejącego stanu rzeczy.

Warunek ujemny - zakłada utrzymanie się istniejącego stanu rzeczy, czyli niewystąpienie wskazanego w warunku zdarzenia (np. A nie będzie pił, nie ożeni się)

Warunek zawieszający - zastrzeżenie uzależniające powstanie skutków czynności prawnej od zdarzenia przyszłego i niepewnego (np. jeśli wyjdziesz za mąż, dostaniesz sypialnię). Jeżeli warunek zawieszający jest niemożliwy, przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego - cała czynność prawna jest nieważna.

Warunek rozwiązujący - jeżeli nastąpi zdarzenie przyszłe i niepewne - skutek czynności prawnej ustaje (np. jak rzucisz studia - odbiorę ci samochód). Jeżeli warunek rozwiązujący jest niemożliwy, przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego - uważa się go za niezastrzeżony, a czynność prawna utrzymuje się tak jakby tego warunku nie było.

Warunek należy odróżnić od zastrzeżenia, uzależniającego skutek czynności prawnej od tego, czy strona zechce zobowiązanie wykonać - w takim przypadku czynność prawna nie została w ogóle dokonana ze względu na brak stanowczej decyzji wywołania skutków prawnych.

Warunkiem nie jest także zastrzeżenie, które uzależnia skuteczność czynności prawnej od zdarzenia, które na pewno nastąpi, lub które nastąpiło przez dokonaniem czynności prawnej, a strony o tym nie wiedziały.

• Jeżeli strona, której zależy na nieziszczeniu się warunku przeszkodzi w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego ziszczeniu się warunku - następują skutki takie, jakby warunek się ziścił.

Jeśli strona, której zależy na ziszczeniu się warunku doprowadzi do tego w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego - następują takie skutki, jakby warunek się nie ziścił.

Warunkowo uprawniony ma prawo wykonywać wszelkie czynności zmierzające do zachowania jego prawa. Prawa drugiej strony są odpowiednio ograniczone - nie może ani w drodze czynności faktycznych ani prawnych doprowadzić do tego, że uprawniony warunkowo nie mógłby skorzystać ze swego prawa w razie ziszczenia się warunku.

• Jeśli warunek się ziści, a czego innego nie zastrzeżono - od tego momentu (ex nunc):

• przy warunku zawieszającym - powstają skutki czynności prawnej

• przy warunku rozwiązującym - ustają skutki czynności prawnej

Jeżeli warunek się nie ziści - stan prawny z chwili zawarcia czynności prawnej stabilizuje się; po jednej stronie wygasa uprawnienie warunkowe, po drugiej stronie wygasa ograniczenie praw podmiotowych związanych z tym warunkiem.

• Polskie prawo pozwala na umieszczanie warunków w każdej czynności prawnej z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, lub wynikających z właściwości czynności prawnej

3. Termin

• Termin - zawarte w treści czynności prawnej zastrzeżenie terminu, które wiąże powstanie albo ustanie skutków prawnych ze zdarzeniem przyszłym i pewnym. Zastrzeżenie terminu jest możliwe w zasadzie w każdej czynności prawnej (z wyjątkami zastrzeżonymi w ustawie lub wynikającymi z właściwości czynności prawnej).

Do terminu początkowego - z nadejściem, którego nastąpić ma skutek czynności prawnej - stosuje się odpowiednio przepisy o warunku zawieszającym.

Do terminu końcowego - z którym wiąże się ustanie skutków czynności prawnej - stosuje się odpowiednio przepisy o warunku rozwiązującym.

• Zastrzeżenie terminu może wskazywać:

• konkretną datę,

• określony upływ czasu,

• moment ten można ustalić nie znając jego w chwili czynności prawnej (np. data przyszłej śmierci A).

• Termin oznaczony w:

• dniach - kończy się z upływem (o północy) ostatniego dnia, przy czym nie wlicza się dnia, w którym nastąpiło zdarzenie prawne

• tygodniach, miesiącach, latach - kończy się z upływem dnia, który nazwą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego nie było w danym roku (29 lutego) - w ostatnim dniu tego miesiąca (wyjątek: przy obliczaniu wieku osoby fizycznej bierze się pod uwagę początek ostatniego dnia).

• początek, środek, koniec miesiąca - rozumie się przez to: pierwszy, piętnasty lub ostatni dzień miesiąca.

• miesiącach lub latach, a ciągłość terminu nie jest wymagana - miesiąc liczy się za 30 dni, rok za 365 dni

• termin półmiesięczny - oznacza zawsze 15 dni

Jeśli koniec terminu wykonania czynności prawnej przypada na dzień uznany za wolny od pracy - termin upływa dnia następnego.

X. Zawarcie umowy

§ 32. Założenia ogólne

Umowa pojawia się nie tylko w stosunkach zobowiązaniowych, ale znajduje zastosowanie w prawie rzeczowym, spadkowym, rodzinnym, własności intelektualnej - dlatego jej uregulowanie zawarte jest w części ogólnej KC.

Art. 56. Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów.

1. Konsens

Umowa - dochodzi do skutku przez zgodne oświadczenia woli dwóch lub więcej stron (konsens) i stanowi samodzielną i integralną całość, która dopiero kształtuje określony w jej treści stosunek prawny. Po zawarciu umowy nie rozpatruje się poszczególnych oświadczeń woli, jako odrębnych źródeł obowiązków każdej ze stron.

Konsens - decydujące o zawarciu umowy zgodne oświadczenie woli stron. Oświadczenia te zostają złożone wówczas, gdy da się stwierdzić, ze oświadczenia mają ten sam sens, ustalony wg. właściwych reguł wykładni.

Art. 65. § 1. Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje.

§ 2. W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu.

• nie zawsze zgodny zamiar stron pokrywa się z tym pojęciem w ujęciu psychologicznym, gdyż zgodnie z art. 65 kc reguły wykładni mogą prowadzić do przy­pisania wypowiedzi jednej strony innego sensu, niż miała faktycznie na myśli;

• oświadczenia woli adresowane do indywidualnych odbiorców mają w świetle prawa taki sens, jaki powinien im nadać uważny odbiorca

• dyssens jawny i ukryty (zależy czy strony go sobie uświadamiały) - rozróżnienie to jest pozbawione doniosłości prawnej - obie postacie dyssensu należy traktować tak samo;

• powoływać się na wady oświadczenia woli i w ten sposób uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli, można dopiero wtedy, gdy została zawarta umowa,

• przy braku konsensusu, a więc w razie tzw. dyssensu umowa w ogóle nie dochodzi do skutku i nie jest możliwe powołanie się na wady oświadczenia woli

Zakres konsensu

• Maksymalny zakres konsensu - wyznacza granice kompetencji przy­sługujące stronom przy regulowaniu treści czynności prawnej; Ograniczenia swobody kształtowania czynności prawnych:

• prawa przyrody

• normy bezwzględnie wiążące

• obejście ustawy

• zasady współżycia społecznego lub podobne klauzule generalne

• Minimalny (konieczny) zakres konsensu - strony nie muszą wyznaczać w treści umowy wszystkich konsekwencji prawnych umowy, jakie leżą w granicach ich kompetencji. Funkcje tę pełnią w znacznej mierze normy prawne i inne mierniki (pełnia funkcję uzupełniającą wobec decyzji samych stron).

Konsens stron musi objąć pewien minimalny zakres skutków prawnych, który ustawa określa mianem „niezbędnych postanowień” umowy. Jakie są konieczne elementy umowy można orzec dopiero na gruncie przepisów regulujących odpowiednie rodzaje stosunków prawnych.

Określenie stron

Ponadto niezbędną przesłanką dojścia każdej umowy do skutku jest określenie stron, między którymi złożone zostały zgodne oświadczenia woli. Wskazywać na nie może zarówno treść umowy, jak i okoliczności jej zawarcia.

2. Swoboda zawierania umów

Wolność kontraktowa - to swoboda kształtowania treści umowy, ale też decydowanie czy umowę za­wrzeć oraz z kim ją zawrzeć.

Na obszarze prawa cywilnego obowiązuje zasada swobody decydowania o zawieraniu umowy. Panuje ogólne domniemanie, iż podmiotom prawa cywilnego przysługuje kompetencja do decydowania o zawarciu umowy i z kim ją zawrą.

Jeśli jednak podmiot sam zobowiąże się (mocą własnej decyzji) do zawarcia z określoną osobą umowy to z uwagi na autonomiczną genezę takiego związania nie nastąpiło ograniczenie swobody kontraktowej (np. umowa przedwstępna, prawo pierwokupu, odkupu)

Ograniczenia zawierania umów

O ograniczeniach tej swobody mówi się wyłącznie wtedy, gdy wynikają z ustawy lub wydanego na podstawie ustawy aktu wyko­nawczego (tzn. mają heterogeniczną genezę)

Ograniczenia mogą mieć różną postać i intensywność:

• generalne zakazy dokonywania określonych typów czynności prawnych z innymi niż wskazanymi w ustawie podmiotami, np. czynności bankowe z bankami - podmioty te muszą odpowiadać określonym wymogom, co chroni interesy ich klientów

• wymóg indywidualnej decyzji administracyjnej dla dokonania pewnych czynności (np. założenie banków postaci SA) wydaje się zezwolenie, ale nie nakaz dokonania czynności. Czynność taka dokonana bez zezwolenia jest bezwzględnie nieważna.

• ustawowo określane priorytety w zakresie swobody doboru kontrahenta na rzecz pewnych rodzajowo określonych podmiotów (np. prawo pierwokupu nieruchomości);

• obowiązkowe pro­cedury wyłaniania kandydatów, szczególnie w trybie aukcyjnym lub przetargowym, jest nimi związany sektor publiczny

• nakazy zawierania umów - ograniczenia te wyłączają swobodę decyzji strony co do zawarcia umowy, ale z konieczności logicznej muszą zarazem określać ich treść eliminując w tym zakresie swobodę decyzji stron. (np. ubezpieczenia obowiązkowe, obowiązek zawarcia umowy o świad­czenie usług przesyłowych)

Umowy adhezyjne (przez przystąpienie)

Umowy adhezyjne dotyczą szybkich i stypizowanych umów. Ich treść określają przedsiębiorstwa świadczące masowe usługi lub dostarczający towary wielcy przedsiębiorcy, którzy zajmują dominującą pozycję wobec swych odbiorców.

Rola klientów ogranicza się do zaakceptowania treści umowy zaproponowanej przez owych przedsiębiorców. Konsument działa tu pod silną presją ekonomiczną. Jednakże i takie mowy dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenie woli obu stron.

Zastępcze oświadczenie woli

Art. 64. Prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie.

Jeżeli osoba, na której ciąży obowiązek złożenia oświadczenia woli uchyla się od jego spełnienia - obowiązek taki może zostać ustalony w orzeczeniu sądowym.

Przepis powyższy nie stanowi samoistnej podstawy prawnej roszczenia o złożenie oświadczenia woli - nakazuje jedynie wiązać ze wspomnianym orzeczeniem identyczne skutki prawne, jakie wywołuje złożenie oświadczenia woli.

Orzeczenie sądowe zastępujące czyjeś oświadczenie woli:

• zastępuje formy szczególne przewidziane przez ustawę lub strony

• dopiero kreuje czynność prawną, która stanowi podstawę do powstania określonych uprawnień, a w szczególności roszczeń

• mają postać orzeczeń konstytutywnych

• można je odnosić zarówno do jednostkowych czynności prawnych jak i do umów

• w przypadku czynności jednostkowych - sąd wydając orzeczenie zastępcze doprowadza zarazem do dokonania danej czynności prawnej

• w przypadku, gdy orzeczenie zastępuje oświadczenie woli stanowiące tylko element umowy - pojawia się pytanie, czy orzeczenie sądu uchyla obowiązek złożenia oświadczenia tylko przez pozwanego, czy również przez powoda.

• SN stwierdził, że w zasadzie orzeczenie zastępuje tylko oświadczenie woli jednej strony, ale zasadę tę opatrzył wieloma wyjątkami. Orzeczenie sądu zastępuje umowę w przypadku, gdy:

• orzeczenie obejmuje zawarcie umowy przyrzeczonej

• gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy zgodnie z żądaniem powoda

Orzeczenie sądowe, jako zdarzenie cywilnoprawne

W wyjątkowych, wyraźnie przez ustawę przewidzianych sytuacjach sądy mają kompetencję do wydawania orzeczeń konstytutywnych, które mają walor zdarzeń cywilnoprawnych (na ich podstawie gasną, powstają, ulegają zmianie stosunki cywilnoprawne). W takich przypadkach w ogóle nie dochodzi do zawarcia umowy, a w konsekwencji autonomia stron zostaje wyłączona (np. kompetencja sądu do ustanowienia służebności)

Decyzja administracyjna, jako zdarzenie cywilnoprawne

Decyzja administracyjna na podstawie wyraźnego przepisu prawnego może mieć charakter zdarzenia prawnego eliminującego konieczność złożenia jakichkolwiek oświadczeń woli (np. decyzja o wywłaszczeniu nieruchomości)

§ 33. Sposoby zawierania umów

Do swoistych sposobów zawierania umów należą:

• oferta i jej przyjęcie

• negocjacje

• aukcja i przetarg

Sposoby zawierania umów przez przyjęcie oferty i przez negocjacje nie mają charakteru rozłącznego.

1. Oferta i jej przyjęcie

Art. 66. § 1. Oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy stanowi ofertę, jeżeli określa istotne postanowienia tej umowy.

§ 2. Jeżeli oferent nie oznaczył w ofercie terminu, w ciągu którego oczekiwać będzie odpowiedzi, oferta złożona w obecności drugiej strony albo za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość przestaje wiązać, gdy nie zostanie przyjęta niezwłocznie; złożona w inny sposób przestaje wiązać z upływem czasu, w którym składający ofertę mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź wysłaną bez nieuzasadnionego opóźnienia.

Oferta - jest to oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy, określające istotne postanowienia tej umowy. Jest to stanowcza propozycja zawarcia jakiejkolwiek umowy, która zawiera konieczne elementy treści tej umowy.

Dzięki takim cechom umowa może dojść do skutku w następstwie prostego przyjęcia przez adresata. Przyjęcie oferty także jest oświadczeniem woli - wyraża ono wyłącznie wolę zawarcia umowy o treści określonej w ofercie.

Nie są ofertą, ale zaproszeniami do zawarcia umowy (złożenia oferty, wszczęcia negocjacji):

• propozycje, które wyrażają jedynie ogólną dyspozycję podmiotu do zawarcia umowy (np. materiały informacyjne, czy inne z zastrzeżeniem osłabiającym „bez zobowiązania”).

• propozycje niepełne, nie zawierające koniecznych elementów zawarcia umowy (np. wskazanie przedmiotu najmu bez podania wysokości czynszu)

Wątpliwości czy oświadczenie jakieś można uznać za ofertę czy zaproszenie do zawarcia umowy należy rozstrzygać na podstawie ogólnych reguł wykładni:

Art. 65. § 1. Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje.

§ 2. W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu.

Jeśli zastosowanie tych reguł nie przyniesie jednoznacznych wyników należy posłużyć się konkretną normą interpretacyjną, która stanowi:

Art. 71.  Ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje, skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób, poczytuje się w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy.

Adresaci - oferta może być kierowana do indywidualnie lub rodzajowo oznaczonych adresatów, ale także do nieoznaczonego kręgu odbiorców (incertas personas). Nie jest tu konieczne użycia słowa „oferta”.

Skutki złożenia oferty

Oferta wiąże oferenta. Stan związania polega na tym, że adresat oferty (oblat) sam może poprzez jej przyjęcie doprowadzić do zawarcia umowy.

Stan związania ofertą powstaje w różnym czasie.

• w przypadku gdy oferta jest adresowana do indywidualnie określonego adresata - wiąże od momentu uprzystępnienia jej adresatowi w taki sposób, że mógłby on zapoznać się z jej treścią

• gdy oferta jest kierowana ad incertas personas - wiążą od chwili ich ogłoszenia (nie wymagają szczególnego uprzystępnienia ich adresatom)

Składanie ofert w postaci elektronicznej

Art. 66¹.  § 1. Oferta złożona w postaci elektronicznej wiąże składającego, jeżeli druga strona niezwłocznie potwierdzi jej otrzymanie.

§ 2. Przedsiębiorca składający ofertę w postaci elektronicznej jest obowiązany przed zawarciem umowy poinformować drugą stronę w sposób jednoznaczny i zrozumiały o:

  1)    czynnościach technicznych składających się na procedurę zawarcia umowy;

  2)    skutkach prawnych potwierdzenia przez drugą stronę otrzymania oferty;

  3)    zasadach i sposobach utrwalania, zabezpieczania i udostępniania przez przedsiębiorcę drugiej stronie treści zawieranej umowy;

  4)    metodach i środkach technicznych służących wykrywaniu i korygowaniu błędów we wprowadzanych danych, które jest obowiązany udostępnić drugiej stronie;

  5)    językach, w których umowa może być zawarta;

  6)    kodeksach etycznych, które stosuje, oraz o ich dostępności w postaci elektronicznej.

§ 3. Przepis § 2 stosuje się odpowiednio, jeżeli przedsiębiorca zaprasza drugą stronę do rozpoczęcia negocjacji, składania ofert albo do zawarcia umowy w inny sposób.

§ 4. Przepisy § 1-3 nie mają zastosowania do zawierania umów za pomocą poczty elektronicznej albo podobnych środków indywidualnego porozumiewania się na odległość. Nie stosuje się ich także w stosunkach między przedsiębiorcami, jeżeli strony tak postanowiły.

Regulacja powyższa nie odnosi się do zawierania umów i składania ofert za pomocą poczty elektronicznej albo podobnych środków indywidualnego porozumiewania się na odległość (tu znajdują zastosowanie ogólne reguły regulujące ofertę i składanie oświadczeń woli w postaci elektronicznej).

Przepis ten odnosi się do ofert nieadresowanych do indywidualnych osób (off line) - tzn. takich, gdzie brak jest możliwości bezpośredniego kontaktowania się stron.

Niedopełnienie obowiązków informacyjnych wymienionych w § 2 nie wpływa na ważność oferty, ale opatrzone jest sankcją odpowiedzialności odszkodowawczej oferenta.

Normy te mają charakter ius cogens, jeśli ofertę składa przedsiębiorca konsumentowi. Pomiędzy przedsiębiorcami mają charakter ius dispositivum.

Ustanie stanu związania ofertą

Art. 66.  § 1. Oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy stanowi ofertę, jeżeli określa istotne postanowienia tej umowy.

§ 2. Jeżeli oferent nie oznaczył w ofercie terminu, w ciągu którego oczekiwać będzie odpowiedzi, oferta złożona w obecności drugiej strony albo za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość przestaje wiązać, gdy nie zostanie przyjęta niezwłocznie; złożona w inny sposób przestaje wiązać z upływem czasu, w którym składający ofertę mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź wysłaną bez nieuzasadnionego opóźnienia.

Trzeba w szczególności uwzględnić czas na dojście oferty do adresata, czas potrzebny do namysłu i powzięcia decyzji przez oblata oraz czas potrzebny do wysłania odpowiedzi oraz dojścia jej do oferenta.

Art. 67. Jeżeli oświadczenie o przyjęciu oferty nadeszło z opóźnieniem, lecz z jego treści lub z okoliczności wynika, że zostało wysłane w czasie właściwym, umowa dochodzi do skutku, chyba że składający ofertę zawiadomi niezwłocznie drugą stronę, iż wskutek opóźnienia odpowiedzi poczytuje umowę za nie zawartą.

Ryzyko opóźnienia nadejścia odpowiedzi ponosi adresat oferty.

Jeżeli oferta została skierowana ad incertas personas - może być w każdej chwili cofnięta lub zmieniona, chyba, że oferent wyznaczył termin związania. Cofnięcie lub zmiana oferty nie jest skuteczne wobec osób, które już przyjęły ofertę i w ten sposób zawarły umowę

Tzw. oferta odwołalna - odnosi się wyłącznie do stosunków między przedsiębiorstwami:

Art. 66².  ⁽§ 1. W stosunkach między przedsiębiorcami oferta może być odwołana przed zawarciem umowy, jeżeli oświadczenie o odwołaniu zostało złożone drugiej stronie przed wysłaniem przez nią oświadczenia o przyjęciu oferty.

§ 2. Jednakże oferty nie można odwołać, jeżeli wynika to z jej treści lub określono w niej termin przyjęcia.

Przyjęcie oferty

Przyjęcie oferty - dokonuje się przez złożenie oświadczenia woli, które zawiera całkowitą aprobatę treści zaproponowanej umowy.

Oświadczenie woli, w którym adresat przyjmuje ofertę z zastrzeżeniem zmiany lub uzupełnienia jej treści poczytuje się za nową ofertę. Pierwotny adresat występuje wówczas w roli oferenta, a oferent przestaje być związany swoją ofertą i staje w roli adresata.

Art. 68. Przyjęcie oferty dokonane z zastrzeżeniem zmiany lub uzupełnienia jej treści poczytuje się za nową ofertę.

Art. 68¹. § 1. W stosunkach między przedsiębiorcami odpowiedź na ofertę z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień niezmieniających istotnie treści oferty poczytuje się za jej przyjęcie. W takim wypadku strony wiąże umowa o treści określonej w ofercie, z uwzględnieniem zastrzeżeń zawartych w odpowiedzi na nią.

§ 2. Przepisu paragrafu poprzedzającego nie stosuje się, jeżeli w treści oferty wskazano, że:

• może ona być przyjęta jedynie bez zastrzeżeń,

• albo, gdy oferent niezwłocznie sprzeciwił się włączeniu zastrzeżeń do umowy,

• albo, gdy druga strona w odpowiedzi na ofertę uzależniła jej przyjęcie od zgody oferenta na włączenie zastrzeżeń do umowy, a zgody tej niezwłocznie nie otrzymała.

Oświadczenie woli o przyjęciu oferty powinno być złożone oferentowi. Jeżeli nie doszło do niego w sposób określony w KC - nie wywołuje skutków prawnych. Wyjątki od tej reguły:

Art. 69. Jeżeli według ustalonego w danych stosunkach zwyczaju lub według treści oferty dojście do składającego ofertę oświadczenia drugiej strony o jej przyjęciu nie jest wymagane, w szczególności jeżeli składający ofertę żąda niezwłocznego wykonania umowy, umowa dochodzi do skutku, skoro druga strona w czasie właściwym przystąpi do jej wykonania; w przeciwnym razie oferta przestaje wiązać.

Oświadczenie woli o przyjęciu oferty może być wyrażone nawet przez bierne zachowanie się adresata, jeśli kontekst sytuacyjny na to wskazuje. Jeśli przedsiębiorca otrzymał od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych ofertę zawarcia umowy w ramach swej działalności - brak niezwłocznej odpowiedzi poczytuje się za przyjęcie oferty.

W razie gdy dla określonej umowy przewidziana jest forma szczególna - wtedy nie tylko oferta, ale i jej przyjęcie wymagają zachowania tej oferty.

Oferent może zastrzec, że przyjęcie oferty powinno nastąpić w określony sposób, zwłaszcza przez zachowanie szczególnej formy. Jeśli adresat we właściwym terminie nie przyjmie w ten sposób oferty - przestaje ona wiązać oferenta.

Oferent nie ma kompetencji do jednostronnego ustalenia reguły znaczeniowej wg której należy interpretować bierne zachowanie adresata oferty (np. wysyłka nie zamówionej książki - z zastrzeżeniem, że jej nieodesłanie w określonym terminie będzie znaczyło przyjęcie oferty).

Miejsce i czas zawarcia umowy

Art. 70. § 1. W razie wątpliwości umowę poczytuje się za zawartą w chwili otrzymania przez składającego ofertę oświadczenia o jej przyjęciu, a jeżeli dojście do składającego ofertę oświadczenia o jej przyjęciu nie jest wymagane - w chwili przystąpienia przez drugą stronę do wykonania umowy.

§ 2. W razie wątpliwości umowę poczytuje się za zawartą w miejscu otrzymania przez składającego ofertę oświadczenia o jej przyjęciu, a jeżeli dojście do składającego ofertę oświadczenia o jej przyjęciu nie jest wymagane albo oferta jest składana w postaci elektronicznej - w miejscu zamieszkania albo w siedzibie składającego ofertę w chwili zawarcia umowy.

Przepis powyższy stosuje się jedynie w razie wątpliwości - gdy strony tego nie ustaliły.

2. Negocjacje

Negocjacje - sposób zawierania umów. Polegają na wzajemnym oddziaływaniu stron w celu zawarcia umowy. W toku negocjacji strony wymieniają się istotnymi informacjami, formułują oceny oraz progresywnie uzgadniają treść zawieranej umowy.

Prowadzenie negocjacji - jest to proces płynny, ciągły. W praktyce społecznej w drodze negocjacji zawierane są zwykle umowy bardziej złożone, nietypowe. Strony w toku prowadzonych negocjacji nie są związane swoimi oświadczeniami. Powinny natomiast prowadzić je w sposób zgodny z dobrymi obyczajami, a nie dla pozoru (innych celów, np. uzyskania informacji o drugiej stronie). Naruszenie tych powinności jest opatrzone sankcją odszkodowawczą, ale tylko w granicach negatywnego interesu umownego.

Art. 72.  § 1. Jeżeli strony prowadzą negocjacje w celu zawarcia oznaczonej umowy, umowa zostaje zawarta, gdy strony dojdą do porozumienia co do wszystkich jej postanowień, które były przedmiotem negocjacji.

§ 2. Strona, która rozpoczęła lub prowadziła negocjacje z naruszeniem dobrych obyczajów, w szczególności bez zamiaru zawarcia umowy, jest obowiązana do naprawienia szkody, jaką druga strona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy.

Art. 72¹.  ⁽⁴⁴⁾ § 1. Jeżeli w toku negocjacji strona udostępniła informacje z zastrzeżeniem poufności, druga strona jest obowiązana do nieujawniania i nieprzekazywania ich innym osobom oraz do niewykorzystywania tych informacji dla własnych celów, chyba że strony uzgodniły inaczej.

§ 2. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków, o których mowa w § 1, uprawniony może żądać od drugiej strony naprawienia szkody albo wydania uzyskanych przez nią korzyści.

Zawarcie umowy - strony zawsze muszą uzgodnić przynajmniej konieczne elementy umowy (bez tego umowa nie dojdzie do skutku. Jednak zgodnie z art. 72 KC dopiero uzgodnienie wszystkich postanowień umowy, które były przedmiotem negocjacji - stanowi podstawę do uznania, że umowa została zawarta (tylko reguła interpretacyjna).

Strony mogą uznać, że umowa została zawarta już po uzgodnieniu elementów koniecznych umowy, a kwestie sporne zostaną rozstrzygnięte w sposób ustalony przez same strony, albo przez sąd (na podst. art. 56 KC)

List intencyjny - wyraża dążenie stron do zawarcia negocjowanej umowy (definitywnej). Podpisywane są w toku negocjacji zmierzających do zawarcia umów znacznej wartości. Nie są uregulowane normami.

Doniosłość prawna listów intencyjnych - można je traktować jako umowy określające postępowanie stron w toku negocjacji. Naruszenie podjętych w tym względzie zobowiązań skutkuje tym, że strona może zerwać negocjacje bez ujemnych skutków.

Podmioty prowadzące negocjacje zgodnie dają w nich wyraz swoim intencjom zawarcia umowy i to w formie pisemnej. Nie mają jednak charakteru definitywnej umowy cywilnoprawnej, z której wynikały by prawa i obowiązki.

Deklarowane w listach intencyjnych dążenie stron do zawarcia umowy definitywnej nie kreuje prawnego obowiązku jej zawarcia. Nie można żądać na tej podstawie aby sąd zastąpił oświadczenie orzeczeniem sądowym

Zaproszenie do zawarcia umowy

Art. 71.  Ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje, skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób, poczytuje się w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy.

Informacje takie jak ogłoszenia, reklamy itp. inicjują proces prowadzący do zawarcia umowy. Mogą one wyznaczać ofertowy (przez zaproszenie do składania ofert), negocjacyjny (przez zaproszenie do wszczęcia negocjacji) albo inny sposób zawierania umowy. Jeśli nie określono sposoby zawierania umowy należy przyjąć, że zapraszający otwiera każdą drogę prowadzącą do zawarcia umowy, a jej wybór należy do adresata.

Zaproszenie złożone przez przedsiębiorcę w postaci elektronicznej, musi być opatrzone odpowiednimi informacjami przewidzianymi dla ofert pod sankcją odpowiedzialności odszkodowawczej.

3.. Aukcja i przetarg

Art. 70¹. § 1. Umowa może być zawarta w drodze aukcji albo przetargu.

§ 2. W ogłoszeniu aukcji albo przetargu należy określić czas, miejsce, przedmiot oraz warunki aukcji albo przetargu albo wskazać sposób udostępnienia tych warunków.

§ 3. Ogłoszenie, a także warunki aukcji albo przetargu mogą być zmienione lub odwołane tylko wtedy, gdy zastrzeżono to w ich treści.

§ 4. Organizator od chwili udostępnienia warunków, a oferent od chwili złożenia oferty zgodnie z ogłoszeniem aukcji albo przetargu są obowiązani postępować zgodnie z postanowieniami ogłoszenia, a także warunków aukcji albo przetargu.

Aukcja i przetarg mają charakter postępowania wielostronnego i eliminacyjnego. Ich celem jest umożliwienie pomiotowi zainteresowanemu w zawarciu określonej umowy - wyboru najkorzystniejszej dla niego oferty spośród ofert zgłaszanych przez uczestników tych postępowań. Wszyscy uczestnicy tych postępowań mają takie same prawa i obowiązki oraz podlegają jednolitym regułom postępowania.

Ogłoszenie aukcji lub przetargu - postępowanie inicjuje organizator aukcji lub przetargu (podmiot zamierzający zawrzeć umowę albo inny podmiot działający na podstawie zlecenia) przez ogłoszenie jednego z tych postępowań.

Ogłoszenie może być w dowolny sposób (listami, przez Internet, w prasie) kierowane do ograniczonego lub nieograniczonego kręgu adresatów.

W treści ogłoszenia muszą się znaleźć (konstytutywne cechy ogłoszenia):

• zaproszenie do składania ofert - zaproszenie to musi wskazywać o jaką umowę chodzi

• wskazanie dalszego toku postępowania, mającego na celu zawarcie zamierzonej przez organizatora umowy, zwłaszcza

• określenie czasu i miejsca aukcji lub przetargu

Obowiązki organizatora - od chwili udostępnienia warunków obowiązany jest postępować zgodnie z postanowieniami ogłoszenia oraz warunków aukcji, albo przetargu. Postanowienia te mogą być zmieniane, ale tylko wówczas, gdy zostało to przewidziane w ogłoszeniu albo warunkach aukcji lub przetargu.

Obowiązki oferenta - powstają z chwilą, gdy złożył ofertę zgodnie z ogłoszeniem aukcji lub przetargu.

Strona, która postępuje niezgodnie z tymi regułami ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą za niedojście umowy do skutku. Odpowiada w granicach negatywnego interesu umownego.

Aukcja

Art. 70². § 1. Oferta złożona w toku aukcji przestaje wiązać, gdy inny uczestnik aukcji (licytant) złożył ofertę korzystniejszą, chyba że w warunkach aukcji zastrzeżono inaczej.

§ 2. Zawarcie umowy w wyniku aukcji następuje z chwilą udzielenia przybicia.

§ 3. Jeżeli ważność umowy zależy od spełnienia szczególnych wymagań przewidzianych w ustawie, zarówno organizator aukcji, jak i jej uczestnik, którego oferta została przyjęta, mogą dochodzić zawarcia umowy.

Aukcja - polega na tym, że osoby zamierzające zawrzeć umowę (licytanci) obecni w miejscu aukcji albo komunikujący się za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość - składają oferty słownie lib innymi znakami (np. przez podniesienie ręki). Prowadzący oczekuje coraz korzystniejszych ofert sukcesywnie składanych przez licytantów (tzw. kolejnych postąpień). Jeżeli inaczej nie zastrzeżono - oferta złożona przez licytanta przestaje go wiązać, gdy inny licytant złożył ofertę korzystniejszą.

Zawarcie umowy następuje z chwilą udzielenia przybicia - zamknięcia aukcji po stwierdzeniu, że dany licytant zaoferował najwyższą cenę (pomimo iż po trzykrotnym wezwaniu do dalszych postąpień nikt nie postąpił wyżej) - wygrywa ten właśnie licytant.

Umowa nie dojdzie do skutku, jeśli jej ważność zależy od spełnienia szczególnych wymagań przewidzianych ustawą (np. zachowania formy, wydania aktu administracyjnego). W takim wypadku jest możliwe dochodzenie zawarcia umowy przed sądem . Znajduje zastosowanie art. 64 KC.

Przetarg

Art. 70³.§ 1. Oferta złożona w toku przetargu przestaje wiązać, gdy została wybrana inna oferta albo gdy przetarg został zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert, chyba że w warunkach przetargu zastrzeżono inaczej.

§ 2. Organizator jest obowiązany niezwłocznie powiadomić na piśmie uczestników przetargu o jego wyniku albo o zamknięciu przetargu bez dokonania wyboru(pod sankcją odszkodowawczą)

§ 3. Do ustalenia chwili zawarcia umowy w drodze przetargu stosuje się przepisy dotyczące przyjęcia oferty, chyba że w warunkach przetargu zastrzeżono inaczej. Przepis art. 70² § 3 stosuje się odpowiednio.

Przetarg - polega na tym, że oferty osób zamierzających zawrzeć umowę są składane w toku ich równoczesnego i bezpośredniego komunikowania się. Organizator oczekuje tu składania ofert w okresie i miejscu przez niego wskazanym.

Oferty te są następnie przez niego rozpatrywane bez udziału oferentów. Organizator wybiera najkorzystniejszą ofertę, albo uznaje, że żadna z nich nie odpowiada jego oczekiwaniom. Ze względu na cel przetargu jego zamknięcie bez wybrania oferty może nastąpić jedynie wtedy, gdy wybór nie jest możliwy, albo staje się bezprzedmiotowy.

W razie wyboru jednej z ofert - pozostałe oferty przestają wiązać oferentów i dochodzi do zawarcia umowy z oferentem, którego oferta została wybrana.

Ważność umowy może zależeć od spełnienia szczególnych wymagań przewidzianych
w ustawie (np. forma aktu notarialnego dla sprzedaży w drodze przetargu nieruchomości).
W razie gdyby któraś strona uchylała się od zawarcia umowy - znajduje zastosowanie
art. 64 KC.

Wadium

Art. 70⁴.  ⁽⁴⁰⁾ § 1. W warunkach aukcji albo przetargu można zastrzec, że przystępujący do aukcji albo przetargu powinien, pod rygorem niedopuszczenia do nich, wpłacić organizatorowi określoną sumę albo ustanowić odpowiednie zabezpieczenie jej zapłaty (wadium).

§ 2. Jeżeli uczestnik aukcji albo przetargu, mimo wyboru jego oferty, uchyla się od zawarcia umowy, której ważność zależy od spełnienia szczególnych wymagań przewidzianych w ustawie, organizator aukcji albo przetargu może pobraną sumę zachować albo dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia. W pozostałych wypadkach zapłacone wadium należy niezwłocznie zwrócić, a ustanowione zabezpieczenie wygasa. Jeżeli organizator aukcji albo przetargu uchyla się od zawarcia umowy, ich uczestnik, którego oferta została wybrana, może żądać zapłaty podwójnego wadium albo naprawienia szkody.

Wadium ma charakter dodatkowego zastrzeżenia zamieszczonego w warunkach aukcji lub przetargu przez ich organizatorów. Wyraża obowiązek wpłacenia przez uczestników aukcji albo przetargu określonej sumy pieniężnej. Jej wysokość wskazują warunki aukcji lub przetargu.

Zastrzeżenie to nie jest elementem koniecznym, jeśli jednak zostało wprowadzone - wyznacza dalszy tok postępowania i wiąże uczestników.

• Podmiot, który nie wpłacił albo nie zabezpieczył zapłaty wadium - nie jest dopuszczony do aukcji albo przetargu.

• Podmiot, który wpłacił albo zabezpieczył wadium staje się uczestnikiem aukcji lub przetargu. Jeśli postępowania te doprowadziły do zawarcia umowy - ich organizator jest zobowiązany zwrócić wadium (ew. z mocy ustawy wygasa zabezpieczenie wadium).

• Jeżeli uczestnik aukcji albo przetargu uchyla się od zawarcia umowy, mimo iż jego oferta została wybrana - organizator może pobrane wadium zatrzymać albo dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia.

• Jeżeli organizator aukcji lub przetargu uchyla się od zawarcia umowy - wówczas uczestnik może żądać zapłaty podwójnego wadium, albo naprawienia szkody w granicach negatywnego interesu umowy.

Unieważnienie umowy

Art. 70⁵. § 1. Organizator oraz uczestnik aukcji albo przetargu może żądać unieważnienia zawartej umowy, jeżeli strona tej umowy, inny uczestnik lub osoba działająca w porozumieniu z nimi wpłynęła na wynik aukcji albo przetargu w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami. Jeżeli umowa została zawarta na cudzy rachunek, jej unieważnienia może żądać także ten, na czyj rachunek umowa została zawarta, lub dający zlecenie.

§ 2. Uprawnienie powyższe wygasa z upływem miesiąca od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o istnieniu przyczyny unieważnienia, nie później jednak niż z upływem roku od dnia zawarcia umowy.

Podmioty wskazane w ww. przepisie mogą żądać unieważnienia zawartej w wyniku aukcji lub przetargu umowy, jeżeli zajdą określone przesłanki:

• podmiotami upoważnionymi są

• organizator aukcji albo przetargu, który jest zarazem stroną zawartej umowy

• uczestnik tych postępowań (choćby jego oferta nie została wybrana)

• inna osoba, jeśli umowa została zawarta na jej rachunek lub zlecenie (a sama pozostawała nieujawniona - jednak aby żądać unieważnienia umowy - musi się ujawnić

• zajdzie naganne działanie polegające na wpływaniu na wynik aukcji albo przetargu w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami przez stronę umowy, innego uczestnika lub inną osobę (np. przekupstwo).

Jeżeli spełnią się te przesłanki - podmiot upoważniony może zwrócić się do sądu o unieważnienie umowy. Po stwierdzeniu zasadności takiego żądania sąd wydaje wyrok o charakterze konstytutywnym, w którym unieważnia umowę z mocą wsteczną.

Uprawnienie do unieważnienia umowy wygasa po upływie miesiąca od dnia, w którym uprawniony dowiedział się p istnieniu przyczyny unieważnienia (nie później jednak niż z upływem roku od zawarcia umowy) - terminy zawite.

Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem pełnomocnictwa i prokury

§ 34. Pojęcie przedstawicielstwa i pełnomocnictwa

1. Pojęcie przedstawicielstwa

Art. 95. § 1. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych albo wynikających z właściwości czynności prawnej, można dokonać czynności prawnej przez przedstawiciela.

§ 2. Czynność prawna dokonana przez przedstawiciela w granicach umocowania pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego.

Art. 96. Umocowanie do działania w cudzym imieniu może opierać się na ustawie (przedstawicielstwo ustawowe) albo na oświadczeniu reprezentowanego (pełnomocnictwo).

Art. 97. Osobę czynną w lokalu przedsiębiorstwa przeznaczonym do obsługiwania publiczności poczytuje się w razie wątpliwości za umocowaną do dokonywania czynności prawnych, które zazwyczaj bywają dokonywane z osobami korzystającymi z usług tego przedsiębiorstwa.

Przedstawicielstwo - działanie w cudzym imieniu - polega na tym, że ktoś, zwany przedstawicielem, dokonuje z jakąś osobą trzecią czynności prawnej, która ma bezpośredni wywrzeć skutki prawne w cudzej sferze prawnej, a mianowicie reprezentowanego.

Z treści czynności prawnej musi wynikać, że osoba, która jej dokonuje, występuje w roli przedstawiciela - w przeciwnym wypadku należy przyjąć, że osoba taka działa we własnym imieniu. Ponadto oświadczenie musi wskazywać osobę reprezentowanego.

Przedstawicielstwo w zasadzie może dotyczyć każdej czynności prawnej, chyba, że ma ona ściśle osobisty charakter. Poza przypadkami wyraźnie wskazanymi w ustawie (np. art. 944 KC), niedopuszczalność dokonania czynności prawnej może wynikać z „właściwości” czynności prawnej.

Art. 944. § 1. Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.

§ 2. Testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela.

Instytucje o zbliżonej funkcji - mają odmienną niż przedstawicielstwo konstrukcje prawną, ale pełnią podobne funkcje. Można wyróżnić:

• posłańca - sam nie składa oświadczenia woli, lecz tylko je przenosi (nie ma na nie wpływu). Nie musi mieć zdolności do czynności prawnej ani umiejętności rozumienia sensu przenoszonego oświadczenia woli

• organ osoby prawnej - działanie tego organu traktuje się jako działanie samej osoby prawnej (w przedstawicielstwie mamy dwa odrębne podmioty: przedstawiciel i reprezentowany)

• zastępcę pośredniego - który dokonuje czynności prawnej we własnym imieniu, lecz na rachunek innej osoby - sam nabywa prawa i zaciąga zobowiązania, ale w rezultacie dokonanej przez siebie czynności prawnej, ale jest obowiązany przenieść je na tego, w czyim interesie działa (np. komisant) - skutki ponosi tu osoba zastąpiona (np. komitent). Na zewnątrz natomiast osobą uprawnioną jest zastępca pośredni .

• osobę faktycznie tylko pomagającą przy dokonywaniu czynności prawnych (np. pośrednicy i agenci bez pełnomocnictw), notariusze

• osobę wykonującą pewne czynności faktyczne w zastępstwie innego podmiotu, które liczą się tak, jakby dokonał ich podmiot zastąpiony

• podpisującego dokument in blanco - który wyraża tylko zgodę na wypełnienie go przez inną osobę - nie jest jednak pełnomocnikiem, ponieważ uważa się, że pełna treść dokumentu zawiera oświadczenie podpisującego

• osobę upoważnioną do odbioru oświadczeń woli - która sama nie dokonuje czynności prawnej i dlatego nie jest przedstawicielem innej osoby. Przepisy o przedstawicielstwie stosuje się tu „odpowiednio”

2. Pojęcie pełnomocnictwa i przedstawicielstwa ustawowego

Przedstawicielstwo można podzielić ze względu na kryterium źródła umocowania na:

• pełnomocnictwo - źródłem umocowania jest jednostronne oświadczenie woli reprezentowanego, zwanego mocodawcą; przedstawiciela nazywa się pełnomocnikiem

• przedstawicielstwo ustawowe - źródłem umocowania są inne zdarzenia prawne niż czynność prawna reprezentowanego:

• ustawa może bezpośrednio określać zdarzenia kreujące umocowanie przedstawiciela ustawowego (np. rodzice są z mocy ustawy przedstawicielami małoletniego dziecka)

• ustawa może tez przyznać określonym organom państwowym kompetencje do ustanawiania przedstawiciela (np.. ustanawiani przez sąd opiekunowie)

§ 35. Pełnomocnictwo

Art. 98. Pełnomocnictwo ogólne obejmuje umocowanie do czynności zwykłego zarządu. Do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebne jest pełnomocnictwo określające ich rodzaj, chyba że ustawa wymaga pełnomocnictwa do poszczególnej czynności.

Art. 99. § 1. Jeżeli do ważności czynności prawnej potrzebna jest szczególna forma, pełnomocnictwo do dokonania tej czynności powinno być udzielone w tej samej formie.

§ 2. Pełnomocnictwo ogólne powinno być pod rygorem nieważności udzielone na piśmie.

Art. 100. Okoliczność, że pełnomocnik jest ograniczony w zdolności do czynności prawnych, nie ma wpływu na ważność czynności dokonanej przez niego w imieniu mocodawcy.

Art. 101. § 1. Pełnomocnictwo może być w każdym czasie odwołane, chyba że mocodawca zrzekł się odwołania pełnomocnictwa z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa.

§ 2. Umocowanie wygasa ze śmiercią mocodawcy lub pełnomocnika, chyba że w pełnomocnictwie inaczej zastrzeżono z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa.

Art. 102. Po wygaśnięciu umocowania pełnomocnik obowiązany jest zwrócić mocodawcy dokument pełnomocnictwa. Może żądać poświadczonego odpisu tego dokumentu; wygaśnięcie umocowania powinno być na odpisie zaznaczone.

Art. 103. § 1. Jeżeli zawierający umowę jako pełnomocnik nie ma umocowania albo przekroczy jego zakres, ważność umowy zależy od jej potwierdzenia przez osobę, w której imieniu umowa została zawarta.

§ 2. Druga strona może wyznaczyć osobie, w której imieniu umowa została zawarta, odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu.

§ 3. W braku potwierdzenia ten, kto zawarł umowę w cudzym imieniu, obowiązany jest do zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania lub o przekroczeniu jego zakresu.

Art. 104. Jednostronna czynność prawna dokonana w cudzym imieniu bez umocowania lub z przekroczeniem jego zakresu jest nieważna. Jednakże gdy ten, komu zostało złożone oświadczenie woli w cudzym imieniu, zgodził się na działanie bez umocowania, stosuje się odpowiednio przepisy o zawarciu umowy bez umocowania.

Art. 105. Jeżeli pełnomocnik po wygaśnięciu umocowania dokona w imieniu mocodawcy czynności prawnej w granicach pierwotnego umocowania, czynność prawna jest ważna, chyba że druga strona o wygaśnięciu umocowania wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć.

Art. 106. Pełnomocnik może ustanowić dla mocodawcy innych pełnomocników tylko wtedy, gdy umocowanie takie wynika z treści pełnomocnictwa, z ustawy lub ze stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa.

Art. 107. Jeżeli mocodawca ustanowił kilku pełnomocników z takim samym zakresem umocowania, każdy z nich może działać samodzielnie, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa. Przepis ten stosuje się odpowiednio do pełnomocników, których pełnomocnik sam dla mocodawcy ustanowił

Art. 108. Pełnomocnik nie może być drugą stroną czynności prawnej, której dokonywa w imieniu mocodawcy, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa albo że ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy. Przepis ten stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy pełnomocnik reprezentuje obie strony.

Art. 109. Przepisy działu niniejszego stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy oświadczenie woli ma być złożone przedstawicielowi.

1. Udzielenie pełnomocnictwa

Pełnomocnik musi mieć zdolność do czynności prawnych, ale wystarczy, jeśli będzie to ograniczona zdolność do czynności prawnych.

Oświadczenie woli mocodawcy co do ustanowienia pełnomocnika wymaga złożenia go (zakomunikowania) pełnomocnikowi - nie wystarcza ogłoszenie tego publicznie, lub zakomunikowanie osobie trzeciej.

Pełnomocnictwo może być udzielone w dowolnej formie (także per facta concludentia)
z wyjątkiem sytuacji:

• jeżeli pełnomocnictwo zawiera umocowanie do dokonania czynności prawnej, dla której pod sankcją nieważności przewidziana została forma szczególna - w takim wypadku pełnomocnictwo winno być udzielone w takiej samej formie

• jeśli dla określonych rodzajów pełnomocnictw szczególny przepis wymaga określonej formy (np. pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wymaga formy pisemnej z podpisem urzędowo poświadczonym

Ustanowienie dalszych pełnomocników (substytutów) jest dopuszczalne, ale tylko wtedy, gdy umocowanie takie wynika z następujących okoliczności:

• z treści oświadczenia (nie ma generalnego domniemania kompetencji do ustalania dalszych pełnomocników)

• z ustawy (np. pełnomocnictwo procesowe)

Pełnomocnicy ci zawsze działają bezpośrednio w imieniu mocodawcy. Dotyczy to także dalszych ustanowionych przez nich pełnomocników.

Treść pełnomocnictwa

Mocodawca może udzielić pełnomocnictwa do dokonania tylko takich czynności prawnych, jakich sam mógłby dokonać w imieniu własnym, a które zarazem nie mają charakteru ściśle osobistego. Poza tym ustawa nie dozwala na udzielenie pełnomocnictwa do wszelkich czynności prawnych.

Dopuszczalne są tylko następujące typy pełnomocnictw:

• pełnomocnictwo ogólne - które obejmuje jedynie umocowanie do czynności zwykłego zarządu (np. do pobierania czynszu). Wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności

• pełnomocnictwo rodzajowe (gatunkowe) - wskazuje określoną kategorię czynności prawnych do których umocowany jest pełnomocnik (np. do sprzedawania nieruchomości, zawierania umowy o pracę)

• pełnomocnictwo rodzajowe nie jest dopuszczalne w zakresie tych czynności prawnych, co do których wymagane jest pełnomocnictwo szczególne

• pełnomocnictwo szczególne - dotyczy indywidualnie określonej czynności prawnej (np. sprzedaży oznaczonej nieruchomości).

• ten typ pełnomocnictwa jest dopuszczalny do wszystkich typów czynności prawnych, nie mających ściśle osobistego charakteru

O istnieniu i treści pełnomocnictwa decyduje wyłącznie mocodawca. Osoba trzecia, która dokonuje z pełnomocnikiem czynności prawnej może polegać jedynie na tym oświadczeniu.

Oświadczenie mocodawcy podlega interpretacji z pozycji osoby trzeciej - ma więc taką treść, jaką powinien jemu przypisać potencjalny uczestnik czynności prawnej, dysponujący konkretną wiedzą o oświadczeniu mocodawcy i jego kontekście (takiej wykładni wymaga zasada ochrony zaufania).

Art. 97 KC: Osobę czynną w lokalu przedsiębiorstwa przeznaczonego do obsługiwania publiczności poczytuje się w razie wątpliwości za umocowaną do dokonywania czynności prawnych, które zazwyczaj bywają dokonywane z usług przedsiębiorstwa. Klient chroniony jest tu w tym sensie, że skutki prawne zawartej przez niego umowy przypisane są przedsiębiorcy bezwzględnie.

• art. 97 KC ogranicza ww. skutek do czynności masowo dokonywanych w lokalu przedsiębiorstwa, przeznaczonym do obsługiwania publiczności

Norma art. 107 KC każe przyjąć, że jeżeli mocodawca ustanowił kilku pełnomocników z takim samym zakresem umocowania - każdy z nich może działać samodzielnie (norma względnie wiążąca). Mocodawca może też ustanowić pełnomocnictwo łączne dla kilku pełnomocników.

Czynność „z samym sobą” - Czynność pełnomocnika dokonana „z samym sobą” - bez zgody mocodawcy - jest dotknięta bezskutecznością zawieszoną. Może być potwierdzona i wtedy zyskuje pełną skuteczność. O czynności „z samym sobą” mówi się na określenie następujących sytuacji:

• gdy A występuje we własnym imieniu, a równocześnie jako reprezentant osoby B, która jest drugą stroną czynności prawnej (umowy)

• gdy A sam nie jest stroną czynności prawnej (umowy), lecz równocześnie reprezentuje obie jej strony (B i C)

Art. 108 KC generalnie w ww. sytuacjach wyłącza dopuszczalność występowania tej samej osoby w roli pełnomocnika. Od tej reguły przewidziane są jednak dwa wyjątki:

• gdy ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy (np. A we własnym imieniu darowuje samochód B, jednocześnie w imieniu B, jako jego pełnomocnik - darowiznę tę przyjmuje)

• gdy mocodawca na to zezwoli

Pełnomocnik rzekomy (falsus procurator) - osoba, która dokonuje czynności prawnych w cudzym imieniu, nie mając w ogóle umocowania, albo przekraczając jego granice

Działania bez należytego umocowania nie pociągają za sobą bezpośrednich skutków dla reprezentowanego. Ustawa przewiduje jednak od tej reguły wyjątki:

• mające na względzie interesy reprezentowanego

• zawarta przez rzekomego pełnomocnika umowa nie jest bezwzględnie nieważna, lecz może być przez reprezentowanego potwierdzona - druga strona staje się wolna dopiero po upływie terminu wyznaczonego do potwierdzenia umowy

• jednostronne czynności prawne dokonane przez rzekomego pełnomocnika są od razu nieważne, chyba, że ten, któremu zostało złożone oświadczenie woli w cudzym imieniu, wiedział, że osoba składająca to oświadczenie nie ma stosownego umocowania i mimo to zgodził się na to działanie. Czynność ta może zostać potwierdzona przez reprezentowanego

Jeżeli reprezentowany nie potwierdzi czynności prawnej, jest ona nieważna i nie pociąga żadnych konsekwencji prawnych dla reprezentowanego ani dla rzekomego pełnomocnika. Rzekomy pełnomocnik jest jednak obowiązany do zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody.

• mające na względzie interesy osób dokonywających w dobrej wierze czynności prawnych z rzekomym pełnomocnikiem

• jeżeli pełnomocnik po wygaśnięciu umocowania dokona i imieniu mocodawcy czynności prawnej w granicach pierwotnego umocowania - czynność ta jest ważna, chyba, że druga strona o wygaśnięciu umocowania wiedziała lub mogła się dowiedzieć.

Reprezentowanemu przysługuje roszczenie i zwrot dokumentu pełnomocnictwa po wygaśnięciu umocowania. Przeciwko rzekomemu pełnomocnikowi przysługuje roszczenie odszkodowawcze.

2. Stosunek podstawowy - Stosunek będący podstawą pełnomocnictwa

Stosunek podstawowy - sprzężony z pełnomocnictwem stosunek prawny, łączący mocodawcę z pełnomocnikiem, a którego podstawą nie jest pełnomocnictwo, lecz odrębne zdarzenie prawne. Stosunek ten wskazuje, w jakim celu pełnomocnictwo zostało udzielone (umowa o pracę, z mocy której sprzedawca sklepowy jest zobowiązany do zawierania określonych umów z klientami)

• nie jest to przesłanka konieczna pełnomocnictwa

• w braku stosunku podstawowego należy uznać, że pełnomocnik nie jest względem nikogo zobowiązany, do korzystania z przysługującego mu umocowania

• treść stosunku podstawowego może się różnić od odpowiedniej treści pełnomocnictwa - pełnomocnictwo może wyznaczać szerszy zakres kompetencji, niż wskazuje na to stosunek podstawowy

• czynność prawna pełnomocnika wywiera bezpośrednie skutki prawne wobec mocodawcy w zakresie wskazanym w pełnomocnictwie

• ewentualne niewykonanie obowiązków wynikających ze stosunku podstawowego powoduje konsekwencje prawne tylko w stosunkach między mocodawca a pełnomocnikiem

• dlatego stosunek ten nosi miano stosunku wewnętrznego

• stosunek pełnomocnictwa jest nie tylko odrębnym, ale i niezależnym od stosunku podstawowego stosunkiem prawnym. Wyjątki: stosunek podstawowy w przypadkach określonych w przepisach prawnych ma doniosłość dla ustalenia:

• czy kompetencje do działania w cudzym imieniu przysługują pełnomocnikowi

• czy pełnomocnik może ustanowić substytutów

• czy dopuszczalne jest ustanowienie pełnomocnictwa nieodwołalnego lub niewygasającego wskutek śmierci pełnomocnika albo mocodawcy

3. Wygaśnięcie pełnomocnictwa

Pełnomocnictwo do działania w imieniu mocodawcy gaśnie z różnych przyczyn:

• na skutek okoliczności zawartych w treści samego pełnomocnictwa (termin, wykonanie pewnej czynności, ustanie stosunku podstawowego)

• z powodu odwołania pełnomocnictwa - odwołanie jest możliwe w każdym czasie i bez konieczności jakiegokolwiek uzasadnienia

• odwołanie jest jednostronnym i nieformalnym oświadczeniem woli, wymaga zakomunikowania pełnomocnikowi

• mocodawca może zrzec się uprawnienia do odwołania pełnomocnictwa tylko z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego, będącego podstawą pełnomocnictwa

• śmierć pełnomocnika lub mocodawcy

• mocodawca może jednak w treści pełnomocnictwa zastrzec, że umocowanie nie wygaśnie - zastrzeżenie takie jest skuteczne tylko wtedy, gdy wprowadzono je z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego, będącego podstawą pełnomocnictwa (w takim przypadku w miejsce zmarłego pełnomocnika lub mocodawcy wchodzą jego spadkobiercy)

• likwidacja osoby prawnej - wywołuje skutki analogiczne do śmierci osoby fizycznej

• zrzeczenie się pełnomocnictwa przez pełnomocnika - nikt nie powinien być mocą cudzej decyzji uwikłany w stosunek prawny wbrew własnej woli nawet wtedy, gdy nie wynikają z tego żadne dla niego obowiązki

• utrata przez pełnomocnika zdolności do czynności prawnej (sporne)

• jednak samo tylko ograniczenie zdolności do czynności prawnej nie powoduje wygaśnięcia pełnomocnictwa

W razie wygaśnięcia pełnomocnictwa z jakiejkolwiek przyczyny pełnomocnik jest obowiązany zwrócić dokument pełnomocnictwa. Może jedynie żądać poświadczonego odpisu z tym jednak zastrzeżeniem, że wygaśnięcie umocowania powinno być na tym odpisie zaznaczone.

4. Prokura

Art. 109¹. § 1. Prokura jest pełnomocnictwem udzielonym przez przedsiębiorcę podlegającego obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców, które obejmuje umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa.

§ 2. Nie można ograniczyć prokury ze skutkiem wobec osób trzecich, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Art. 109². § 1. Prokura powinna być pod rygorem nieważności udzielona na piśmie. Przepisu art. 99 § 1 nie stosuje się.

§ 2. Prokurentem może być osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych.

Art. 109³. Do zbycia przedsiębiorstwa, do dokonania czynności prawnej, na podstawie której następuje oddanie go do czasowego korzystania, oraz do zbywania i obciążania nieruchomości jest wymagane pełnomocnictwo do poszczególnej czynności.

Art. 109⁴. § 1. Prokura może być udzielona kilku osobom łącznie (prokura łączna) lub oddzielnie.

§ 2. Kierowane do przedsiębiorcy oświadczenia lub doręczenia pism mogą być dokonywane wobec jednej z osób, którym udzielono prokury łącznie.

Art. 109⁵. Prokurę można ograniczyć do zakresu spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa (prokura oddziałowa).

Art. 109⁶. Prokura nie może być przeniesiona. Prokurent może ustanowić pełnomocnika do poszczególnej czynności lub pewnego rodzaju czynności.

Art. 109⁷. § 1. Prokura może być w każdym czasie odwołana.

§ 2. Prokura wygasa wskutek wykreślenia przedsiębiorcy z rejestru, a także ogłoszenia upadłości, otwarcia likwidacji oraz przekształcenia przedsiębiorcy.

§ 3. Prokura wygasa ze śmiercią prokurenta.

§ 4. Śmierć przedsiębiorcy ani utrata przez niego zdolności do czynności prawnych nie powoduje wygaśnięcia prokury.

Art. 109⁸. § 1. Udzielenie i wygaśnięcie prokury przedsiębiorca powinien zgłosić do rejestru przedsiębiorców.

§ 2. Zgłoszenie o udzieleniu prokury powinno określać jej rodzaj, a w przypadku prokury łącznej także sposób jej wykonywania.

Art. 109⁹. Prokurent składa własnoręczny podpis zgodnie ze znajdującym się w aktach rejestrowych wzorem podpisu, wraz z dopiskiem wskazującym na prokurę, chyba że z treści dokumentu wynika, że działa jako prokurent.

Prokura - jest swoiście ukształtowanym pełnomocnictwem. Swoistość ta polega na przystosowaniu takiego pełnomocnictwa do działalności gospodarczej przedsiębiorców. Obejmuje ona szeroki zakres umocowania prokurenta o przejrzystej dla kontrahenta treści.

Podmioty kompetentne do udzielania prokury - wyłącznie przedsiębiorcy, zarówno osoby fizyczna, osoby prawne jak osoby nieposiadające osobowości prawnej, ale którym przyznana została zdolność prawna (podlegające wpisowi do rejestru przedsiębiorców).

Udzielenie prokury - dokonuje się czynnością jednostronną prawną przedsiębiorcy. Zawsze wymaga formy pisemnej (zwykłej) zastrzeżonej pod rygorem nieważności.

• do prokury nie stosuje się wymogu dot. przedstawicielstwa, przewidującego, że do ustanowienia pełnomocnictwa wymagana jest forma szczególna, jeżeli jest ona potrzebna do dokonania czynności prawnej wskazanej w pełnomocnictwie

Prokurent - prokurentem może być tylko osoba fizyczna i to mająca pełną zdolność do czynności prawnych.

Prokura nie może być przeniesiona na inne osoby, ale prokurent może ustanawiać pełnomocników do poszczególnych czynności lub pewnego rodzaju czynności (objętych zakresem jego własnych kompetencji.

Można ustanowić kilku prokurentów łącznie lub oddzielnie

Zakres prokury i sposób jej wykonywania - prokura odnosi się tylko do reprezentacji przedsiębiorcy, a więc do stosunków wiążących go z innymi podmiotami w zakresie związanym z prowadzeniem przedsiębiorstwa (sfera zewnętrzna, ale nie wewnętrzna).

Prokurent jest umocowany do dokonywania czynności materialnoprawnych, procesowych oraz do odbioru oświadczeń woli skierowanych do przedsiębiorcy.

Wyłączenia z zakresu kompetencji prokurenta:

• zbycie przedsiębiorstwa

• oddanie przedsiębiorstwa do czasowego korzystania

• zbywanie i obciążanie nieruchomości

Jeżeli w treści czynności prawnej ustanawiającej prokurę znalazły by się takie postanowienia - były by one bezwzględnie nieważne. Jednak prokurent może dokonywać tych czynności, ale na podstawie pełnomocnictwa udzielonego do poszczególnych czynności prawnych
(z zachowaniem szczególnej, przewidzianej dla nich formy)

Zakres umocowania prokurenta nie może być ograniczony ze skutkiem wobec osób trzecich (gwarancja pewności obrotu gospodarczego). Przewiduje się tu jednak wyjątki:

• ustanowienie kilku prokurentów, przy czym od decyzji przedsiębiorcy zależy, czy udzielił on im prokury

• oddzielnie - każdy z prokurentów działa tu samodzielnie

• czy łącznie - przedsiębiorca może w różny sposób określić zakres umocowania każdego z prokurentów lub konieczność współdziałania

• przedsiębiorca ma obowiązek ujawnić nie tylko powołanie prokurentów, ale i określić ich rodzaj, a w przypadku prokury łącznej - sposób jej wykonywania

• ustalenie prokury oddziałowej - prokurę można ograniczyć do zakresu spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa

• ponadto w stosunku podstawowym strony mogą postanowić, że prokurent nie będzie wykonywał niektórych kompetencji w zakresie reprezentowania przedsiębiorcy (postanowienia te nie mają skutku wobec osób trzecich)

Prokurent składając oświadczenie woli w imieniu przedsiębiorcy w postaci pisemnej powinien złożyć podpis własnoręczny zgodnie ze znajdującym się w aktach rejestrowych wzorem podpisu a ponadto wskazać, że występuje w roli prokurenta.

Wygaśnięcie prokury

• prokura może być w każdym czasie i bez podania uzasadnienia odwołana (norma ius cogens)

• zastrzeżenie, że nie można odwołac prokurenta, gdy mocodawca zrzekła się tego uprawnienia z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku podstawowego jest niedopuszczalne

• prokura wygasa na skutek zdarzeń związanych z ustaniem dotychczasowej działalności przedsiębiorcy:

• wykreślenie z rejestru,

• ogłoszenie upadłości,

• otwarcie likwidacji,

• przekształcenie przedsiębiorcy

• śmierć prokurenta (ius cogens)

Śmierć przedsiębiorcy lub utrata przez niego zdolności do czynności prawnych nie powoduje wygaśnięcia prokury

Rozdział XII. Wpływ wadliwości czynności prawnych na ich skuteczność prawną

Czynności prawne należą do czynności konwencjonalnych. Zakładają one funkcjonowanie pewnych reguł konstruujących te czynności. Reguły te nie tworzą same przez się czynności konwencjonalnych - wskazują jedynie, jak powinien się zachowywać człowiek o określonych cechach, aby czynność konwencjonalna została dokonana.

Czynności konwencjonalne można ocenić jako ważne lub nieważne.

Nieważność wg ogólnej teorii czynności konwencjonalnych - całkowite nieznanie działania psychofizycznego, nieodpowiadającego regułom konstruującym daną czynność konwencjonalną

Nieważność w prawie cywilnym - prawo cywilne posługuje się różnymi pojęciami nieważności.

§ 37. Postacie nieważności czynności prawnej

1. Nieważność (bezwzględna)

System prawny uznaje za nieważne czynności prawne w razie:

• sprzeczności oświadczenia woli z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi lub zasadami współżycia społecznego

• braku odpowiedniej zdolności do czynności prawnej

• niektórych wad oświadczenia woli

• niedochowania formy przewidzianej ze skutkiem ad solemnitatem

Art. 58. § 1. Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.

§ 2. Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

§ 3. Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.

Art. 82. Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.

Art. 83. § 1. Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności.

§ 2. Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze.

Art. 73. § 1. Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej formę pisemną, czynność dokonana bez zachowania zastrzeżonej formy jest nieważna tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje rygor nieważności.

§ 2. Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej inną formę szczególną, czynność dokonana bez zachowania tej formy jest nieważna. Nie dotyczy to jednak wypadków, gdy zachowanie formy szczególnej jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej.

Nieważna (bezwzględnie) czynność prawna nie wywiera skutków prawnych - jako czynność prawna. Jest nieważna od samego początku i to z mocy prawa (ex lege). Sądy są obowiązane uwzględniać stan tej nieważności z urzędu, bez konieczności zgłaszania przez stronę zainteresowaną jakichkolwiek wniosków.

Nieważność ta ma charakter definitywny - każdy i zawsze może się na nią powołać, a żądanie takie nie może być uznane za nadużycie prawa podmiotowego.

Nieważność może się odnosić nie do całej, ale tylko do części czynności prawnej (do niektórych jej postanowień)

Art. 58. § 1. Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.

§ 2. Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

§ 3. Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.

Konwalidacja - uzdrowienie bezwzględnie nieważnej czynności prawnej - uznanie jej z mocą wsteczną za czynność prawną w następstwie jakichś faktów późniejszych. Jest to kwestia sporna. Konwalidacja nie może być rozważana jako środek ogólnie odnoszący się do czynności prawnych, a zastosowanie może znaleźć jedynie na tle szczególnych przepisów prawnych”

Art. 14. § 1. Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna.

§ 2. Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.

Konwersja - przemiana nieważnej czynności prawnej na inną ważną czynność prawną, odpowiadającą chociażby częściowo hipotetycznej woli stron

2. Wzruszalność

Czynność prawna wzruszalna (nieważność względna, unieważnialność) wywołuje wszystkie skutki prawne określone w jej treści. Jednakże w sytuacjach wskazanych w przepisach skutki te mogą ulec uchyleniu lub zmianie, jeżeli osoba uprawniona skorzysta z przysługującego jej w tym zakresie prawa podmiotowego i to we wskazanym terminie.

Czynność prawna może być wzruszona przez:

• samo oświadczenie woli uprawnionego podmiotu

• uchylenie się od skutków złożenia oświadczenia pod wpływem błędu, podstępu lub groźby (art. 88 KC)

• konstytutywne orzeczenie sądu, prowadzące do unieważnienia albo do zmiany treści czynności prawnej (Art.70⁵ , 388 KC).

Art. 88. § 1. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie.

§ 2. Uprawnienie do uchylenia się wygasa: w razie błędu - z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby - z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał.

Art. 70⁵.  § 1. Organizator oraz uczestnik aukcji albo przetargu może żądać unieważnienia zawartej umowy, jeżeli strona tej umowy, inny uczestnik lub osoba działająca w porozumieniu z nimi wpłynęła na wynik aukcji albo przetargu w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami. Jeżeli umowa została zawarta na cudzy rachunek, jej unieważnienia może żądać także ten, na czyj rachunek umowa została zawarta, lub dający zlecenie.

§ 2. Uprawnienie powyższe wygasa z upływem miesiąca od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o istnieniu przyczyny unieważnienia, nie później jednak niż z upływem roku od dnia zawarcia umowy.

Art. 388. § 1. Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy.

§ 2. Uprawnienia powyższe wygasają z upływem lat dwóch od dnia zawarcia umowy.

3. Bezskuteczność zawieszona

Bezskuteczność zawieszona - tymczasowe wstrzymanie skutków dokonanej czynności prawnej do momentu nadejścia określonego zdarzenia.

Wadliwie dokonana czynność prawna nie wywołuje przewidzianych w niej skutków, ale wiąże strony - żadna z nich nie może w okresie oczekiwania - do momentu nadejścia określonego zdarzenia - uwolnić się od zawartej umowy, powołując się na jej nieważność.

Sytuację, w których powstaje stan bezskuteczności zawieszonej a także zdarzenie od którego zależy pełna skuteczność czynności prawnej może wyznaczać tylko przepis ustawy.

Zdarzeniem tym jest ex post wyrażona zgoda na czynność prawną - nazywana potwierdzeniem. Gdy zostanie ona wyrażona - ma moc wsteczną i dotychczas niezupełną czynność prawną uznaje się za w pełni dokonaną i skuteczną od chwili jej dokonania.

Podmiotami uprawnionymi do potwierdzenia mogą być osoby trzecie, albo sama strona czynności prawnej, po uzyskaniu zdolności do czynności prawnych

Art. 63. § 1. Jeżeli do dokonania czynności prawnej potrzebna jest zgoda osoby trzeciej, osoba ta może wyrazić zgodę także przed złożeniem oświadczenia przez osoby dokonywające czynności albo po jego złożeniu. Zgoda wyrażona po złożeniu oświadczenia ma moc wsteczną od jego daty.

§ 2. Jeżeli do ważności czynności prawnej wymagana jest forma szczególna, oświadczenie obejmujące zgodę osoby trzeciej powinno być złożone w tej samej formie.

Art. 18. § 1. Ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela.

§ 2. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych.

§ 3. Strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, nie może powoływać się na brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Może jednak wyznaczyć temu przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu.

4. Bezskuteczność względna

Konstrukcja ta służy ochronie interesów osoby trzeciej poprzez uznanie za bezskuteczną względem niej danej czynności prawnej, przy jednoczesnym utrzymaniu ważności czynności, tzn. wywołuje ona skutki między jej uczestnikami.

Cechą wyróżniającą względną bezskuteczność czynności prawnej jest tylko ograniczony podmiotowo zakres jej oddziaływania. Czynność ta jest od samego po­czątku ważna, a jedynie wobec określonych osób nieskuteczna;

Podmiot chroniony (wierzyciel) może wykonywać swoje prawo (wierzytelność) tak, jakby czynność ta w ogóle nie została dokonana → może realizować wierzytelność względem dłużnika, ale i względem jego kontrahenta (jako uczestnika względnie skutecznej czynności prawnej) - wierzytelność dzięki temu uzyskuje poszerzoną skuteczność.

Bezskuteczność względna ma zastosowanie:

• z mocy samego prawa (tzw. przedmiotowo-względna),

• z mocy konstytutywnego orzeczenia sądu (tzw. podmiotowo-względna),

Konstrukcja bezskuteczności względnej na podstawie art. 59 kc

Art. 59 KC „W razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni cał­kowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trze­ciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia”

Zastosowanie normy art. 59 zależy od spełnienia się trzech przesłanek

• osoba trzecia ma roszczenie wobec strony umowy (dłużnik)

• dłużnik po powstaniu wspomnianego roszczenia zawarł umowę z inną osobą, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym dochodzenie wierzytelności osoby trzeciej wobec dłużnika:

• tzn. niemożliwość zaspokojenia roszczenia powinna być bezpośrednim skutkiem wykonania tej umowy

• jeśli umowa między dłużnikiem a inną osobą była odpłatna - osoba trzecia może korzystać z ochrony tylko wtedy, gdy strony wiedziały o roszczeniu. Strony nie muszą zdawać sobie sprawy z tego, że umowa ta uniemożliwia dochodzenie roszczenia,

• jeśli umowa była nieodpłatna to nie ma znaczenia czy strony wiedziały o istnieniu roszczenia

Ciężar dowodu, że strony wiedziały o istnieniu roszczenia spoczywa na osobie trzeciej.

Skutki i funkcja

Jeśli spełnią się w/w przesłanki osoba trzecia może żądać uznania umowy za bezskutecz­ną w stosunku do niej wytaczając powództwo przeciwko wszystkim uczestnikom umowy O bezskuteczności orzeka sąd w wyroku konstytutywnym

• wyrok ten nie kreuje nowego zobowiązania po stronie kontrahenta dłużnika, lecz ogranicza skuteczność jego umowy z dłużnikiem osoby trzeciej;

Powództwo można wytoczyć w terminie 1 roku od zawarcia umowy - termin zawity

Norma art. 59 kc chroni przed niemożliwością świadczenia - pole jej zastosowania można ograniczyć do roszczeń niepieniężnych. Przede wszystkim odnosi się ona do przypadków naruszenia obligacyjnego prawa do indywidualnie oznaczonej rzeczy (przewłaszczenia na zabezpieczenie)

Rozdział XIII. Przedawnienie i terminy zawite

§ 38. Dawność

1. Pojęcie i funkcja

Przedawnienie i terminy zawite należą do zdarzeń prawnych określanych mianem dawności - ich elementem jest upływ czasu, który stanowi konieczną ale nie jedyną przesłankę wskazanych skutków prawnych;

Funkcja społeczna - likwidacja kolizji pomiędzy stanem prawnym a trwającym dłuższy czas stanem faktycznym - stan niepewności jest zjawiskiem społecznie niepożądanym;

Iinstytucje te chronią interesy obu stron, gdyż z jednej strony bezczynność i brak zainteresowania swoimi sprawami nie powinien być nagradzany, a z drugiej strony po upływie długiego czasu osoba ma prawo mniemać, że nikomu nie przysługują przeciwko niej żadne uprawnienia. Dodatkowo należy pamiętać o trudnościach dowodowych jakie powstają wraz z upływem czasu

2. Rodzaje dawności

Dwie drogi realizacji celów dawności:

• pierwsza - prowadzi do nabycia prawa

• zasiedzenie - nabycie prawa podmiotowego w drodze długotrwałego faktycznego wykonywania tego prawa przez osobę nieuprawnioną (art. 172-176 kc);

• przemilczenie - bezczynność uprawnionego - brak zainteresowania właściciela swoją rzeczą). Instytucja ta nie jest uregulowania w przepisach ogólnych, a opiera się na przepisach szczególnych określających sposoby nabycia własności.

• druga - prowadzi do osłabienia lub utraty przysługującego komuś prawa, jeżeli nie zrealizuje się go w określonym czasie:

• przedawnienie

• terminy zawite (prekluzja)

§ 39. Przedawnienie

1. Pojęcie

Art. 117. § 1. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu.

§ 2.  ⁽⁵⁸⁾ Po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne.

§ 3.  ⁽⁵⁹⁾ (skreślony).

Art. 118.  ⁽⁶⁰⁾ Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi lat dziesięć, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej - trzy lata.

Art. 119. Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną.

Art. 120. § 1. Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie.

§ 2. Bieg przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w którym ten, przeciwko komu roszczenie przysługuje, nie zastosował się do treści roszczenia.

Art. 121. Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:

  1)   co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom - przez czas trwania władzy rodzicielskiej;

  2)   co do roszczeń, które przysługują osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę - przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli;

  3)   co do roszczeń, które przysługują jednemu z małżonków przeciwko drugiemu - przez czas trwania małżeństwa;

  4)    ⁽⁶¹⁾ co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju - przez czas trwania przeszkody.

Art. 122. § 1. Przedawnienie względem osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od ustanowienia dla niej przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczyny jego ustanowienia.

§ 2. Jeżeli termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata, jego bieg liczy się od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo od dnia, w którym ustała przyczyna jego ustanowienia.

§ 3. Przepisy powyższe stosuje się odpowiednio do biegu przedawnienia przeciwko osobie, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia.

Art. 123. § 1. Bieg przedawnienia przerywa się:

  1)    ⁽⁶²⁾ przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia;

  2)   przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje,

  3)    ⁽⁶³⁾ przez wszczęcie mediacji.

§ 2.  ⁽⁶⁴⁾ (skreślony).

Art. 124. § 1. Po każdym przerwaniu przedawnienia biegnie ono na nowo.

§ 2.  ⁽⁶⁵⁾ W razie przerwania przedawnienia przez czynność w postępowaniu przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym albo przez wszczęcie mediacji, przedawnienie nie biegnie na nowo, dopóki postępowanie to nie zostanie zakończone.

Art. 125. § 1.  ⁽⁶⁶⁾ Roszczenie stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, jak również roszczenie stwierdzone ugodą zawartą przed sądem albo przed sądem polubownym albo ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd, przedawnia się z upływem lat dziesięciu, chociażby termin przedawnienia roszczeń tego rodzaju był krótszy. Jeżeli stwierdzone w ten sposób roszczenie obejmuje świadczenia okresowe, roszczenie o świadczenia okresowe należne w przyszłości ulega przedawnieniu trzyletniemu.

§ 2.  ⁽⁶⁷⁾ (skreślony).

Sens przedawnienia polega na tym, że po upływie określonego w ustawie terminu ten, przeciwko któremu kieruje się roszczenie (dłużnik) może uchylić się od jego zaspokojenia

Przedmiotem przedawnienia - mogą być wyłącznie cywilnoprawne roszczenia majątkowe

Nie podlegają przedawnieniu w świetle tych przepisów:

• roszczenia nie mające charakteru cywilnoprawnego (np. procesowe, administracyjne);

• uprawnienia cywilnoprawne innej postaci niż roszczenia (np. prawa podmiotowe bezwzględne, uprawnienia kształtujące);

• roszczenia niemajątkowe (np. służące do ochrony dóbr osobistych);

• cywilnoprawne roszczenia majątkowe w wyjątkowych, wyraźnie wskazanych w ustawie przypadkach (np. roszczenia windykacyjne, negatoryjne trwają wieczyście).

Zarzut przedawnienia

• w razie upłynięcia terminu przedawnienia osoba może uchylić się od jego zaspokojenia, o ile podniesie zarzut przedawnienia przed sądem, gdyż sąd nie może uwzględnić go z urzędu;

• możność odmowy świadczenia przez podniesienie zarzutu przedawnienia uznaje się za prawo podmiotowe, stąd sąd może zarzutu nie uwzględnić, jeśli uzna że byłoby to nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 kc), ale ze względu na funkcję tego prawa SN „zaleca” czynić to ostrożnie;

• sąd nie może uwzględnić upływu terminu przedawnienia z urzędu

• ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie może zrzec się korzystania z zarzutu przedawnienia. Zrzeczenie się jest czynnością jednostronną, nieformalną, wymagającą dojścia do drugiej strony i nieodwołalną, która może być ważnie dokonana dopiero po upływie terminu przedawnienia.

Skutek

Roszczenie przedawnione nie gaśnie, a jedynie nie może być przymusowo zrealizowane. Sąd oddali powództwo uprawnionego w razie upływu terminu przedawnienia i podniesienia przez dłużnika zarzutu przedawnienia.

Przybiera ono postać roszczenia niezupełnego (odpowiada mu tzw. zobowiązanie naturalne) i nadal uznawane jest za istniejące, gdyż jeżeli dłużnik pomimo upływu terminu przedawnienia spełni świadczenie, nie będzie mógł żądać zwrotu świadczenia, gdyż w świetle prawa jego świadczenie było należne;

• roszczenia przedawnione mogą być przedmiotem potrącenia (art. 502 kc), oraz odnowienia (art. 506 kc) i ugody (art. 917 kc)

2. Terminy

Długość terminów - terminy przedawnienia nie mogą być zmieniane wolą stron - norma bezwzględnie wiążąca art. 119 KC. Nieważne sa postanowienia, które zmierzały by do obejścia tego zakazu.

W tytule VI księgi I KC określono tylko ogólne terminy przedawnienia - postanowienia te znajdują zastosowanie o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej. Wg art. 118 KC roszczenia ulegają przedawnieniu z upływem:

• 3 lata - roszczenia o świadczenia okresowe (tzn. spełniane periodycznie, bez względu na podmioty) i związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (istotne jest, że uprawniony musi być przedsiębiorcą, nieważne przeciwko komu stosuje się roszczenie, oraz roszczenie musi dot. działalności gospodarczej);

• 10 lat - wszystkie inne roszczenia

• inne terminy uregulowane w przepisach szczególnych.

Obliczanie biegu terminu

• art. 120 - bieg terminu przedawnienie rozpoczyna się, gdy roszczenie stało się wymagalne → SN zdefiniował „wymagalność to stan, w którym wierzyciel ma prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności. Jest to stan potencjalny o charakterze obiektywnym, którego początek następuje od chwili, w której wierzytelność zostaje uaktywniona”

wyjątki:

• § 2 - roszczenia o zaniechanie - od dnia, w którym nie zastosowała się dana osoba do treści zobowiązania

• § 1 zd. 2 - czasem zależy od podjęcia określonego działania, np. wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia, ale by uniemożliwić wieczne trwanie biegu przedawnienia bieg przedawnienia zaczyna się w dniu, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najkrótszym możliwym terminie.

• w przepisach szczególnych też innego rodzaju fakty, od których liczy się bieg przedawnienia;

3. Zawieszenie biegu terminu

• 2 rodzaje konsekwencji zawieszenia - przesunięcie początku biegu przedawniania lub nieuwzględnienie przy obliczaniu terminu odpowiedniego okresu;

• art. 121 - bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:

• siła wyższa uniemożliwiająca dochodzenie swoich spraw przed sądem lub innym organem - do czasu ustania przeszkody, wg. SN jest to coś zewnętrznego, powszechnego, jak wojna, epidemia, ale nie zwykłą choroba (okres PRL to okres zawieszenia działalności sądów);

• stosunek rodzinny lub opiekuńczy (pomiędzy małżonkami, dziećmi a rodzicami, osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych a opiekunami) - do czasu ustania stosunku;

• art. 122 - wprowadza silniejszą ochronę osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych - zakończenie przedawnienia przesunięte jest na okres 2 lat od czasu ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo ustania przyczyny jego ustanowienia;

• ust. 2 - jeśli termin przedawnienia jest krótszy niż 2 lata, to zaczyna się od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo od dnia ustania przyczyny jego ustanowienia;

• ust. 3 - ust. 1 i 2 stosuje się też do osób, w stosunku do których istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia.

4. Przerwa biegu przedawnienia

Uwagi ogólne

• nie uwzględnia się czasu jaki minął do momentu wystąpienia zdarzenia, a po tym zdarzeniu bieg przedawnienia zaczyna się na nowo (art. 124 § 1);

• 2 rodzaje zdarzeń powodują przerwę biegu przedawnienia:

Dochodzenie roszczenia

• art. 123 § 1 pkt. 1 - każda czynność przed sadem, organem, sądem polubownym, przedsięwzięta bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia → kontrowersje jakie czynności (poza wytoczeniem powództwa) procesowe powodują przerwę, a sądy bardzo wąsko interpretują ten przepis, dlatego jedyny pewny środek to powództwo lub sąd arbitrażowy;

• art. 124 ust. 2 - ponowny bieg przedawnienia zaczyna się dopiero po zakończonym postępowaniu przed w/w organem;

• art. 125 roszczenie stwierdzone prawomocnym wyrokiem przedawnia się:

• po 10 latach, nawet jeśli termin jest krótszy;

• po 3 latach w stosunku do roszczeń o świadczenia okresowe.

Uznanie roszczenia

• art. 123 § 1 pkt. 2 - uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje, niekoniecznie przed sądem czy innym organem → szeroko interpretowany;

• 2 poglądy na kwalifikację prawną uznania przerywającego przedawnienie:

• uznanie to czynność prawna, w szczególności jednostronne oświadczenie woli uznającego (tzw. uznanie właściwe) → tak wg. Szpunara, przez Radwańskiego odrzucone;

• uznanie to działanie podobne do czynności prawnej (tzw. uznanie niewłaściwe) → polegające na zakomunikowaniu oświadczenia wiedzy wywierający skutek prawny w postaci przerwania przedawnienia o ile zgodnie z art. 61 dojdzie do wiadomości wierzyciela. Może być wyrażone w dowolnej formie, też znakami niejęzykowymi. Jest skuteczne, gdy uznający miał faktyczną świadomość swojego oświadczenia oraz gdy składał je dobrowolnie.

• w przypadku osób prawnych nie konieczne jest by oświadczenie wiedzy składał tylko organ tej osoby (inaczej SN w 1995 r.);

• nie wywołuje innych skutków prawnych, w szczególności dłużnik ma nadal przysługujące mu wobec wierzyciela zarzuty;

• uznanie po upływie biegu przedawnienia nie zmienia sytuacji, tzn. dług nadal pozostaje niezaskarżalny;

• uznanie właściwe roszczenia - umowa, w której dłużnik określa swoją wolę wykonania swojego długu:

• umowa nie określona w ustawie, ale dopuszczalna na zasadzie art. 353¹ kc;

• forma dowolna;

• skutki prawne to oprócz przerwania biegu przedawnienia, również te określone w umowie, zrekonstruowane zgodnie z art. 56 i 65 kc;

• zawarta po upływie przedawnienia wywiera skutek zrzeczenia się zarzutu przedawnienia (wg SN);

• w razie nieważności umowy przerwa biegu przedawnienia nie następuje tylko wtedy, gdy wyrażone w niej oświadczenie dłużnika nie spełnia przesłanek uznania niewłaściwego (świadomość i dobrowolność).

§ 40. Terminy zawite

1. Pojęcie i rodzaje

• silniejsza obrona dłużnika w związku z bezczynnością wierzyciela powodująca wygaśnięcie przysługującego wierzycielowi prawa po upłynięciu terminu zawitego/prekluzyjnego;

• typy terminów zawitych:

• terminy do dochodzenia prawa przed organem państwowym → terminy dochodzenia roszczeń (art. 344 § 2 kc), terminy dochodzenia praw stanu cywilnego (art. 63 kro), terminy do wytaczania powództw o ukształtowanie lub ustalenie praw majątkowych (art. 534 kc);

• terminy do dokonywania czynności pozasądowych → terminy wykonywania praw kształtujących o charakterze majątkowym albo niemajątkowym (art. 88 kc, art. 58 kro), terminy do wykonywania zawiadomień (art. 563 § 1 kc), terminy do dochodzenia praw wynikających z członkowstwa w spółdzielni w tzw. postępowaniu wewnątrzspółdzielczym;

• terminy wygaśnięcia praw podmiotowych → termin wygaśnięcia służebności gruntowej (art. 293 kc).

• brak przepisów ogólnych, uregulowane jedynie w przepisach szczególnych, ale terminy te z reguły są bardzo krótkie oraz mają charakter norm bezwzględnie wiążących, choć w wyraźnie przewidzianych przypadkach mogą mieć charakter norm względnie wiążących

2. Skutki

• wygaśnięcie uprawnienia, więc sąd/organ uwzględnia to z urzędu (choć czasem w przepisach szczególnych łagodniejsze konsekwencje), stąd nie stosuje się art. 5 kc jako łagodzącego rygoryzm (choć są odmienne poglądy, ale nawet w nich podkreśla się wyjątkowość stosowania art. 5 w przypadku prekluzji);

• można stosować odpowiednio (mając na uwadze różnice między prekluzją a przedawnieniem) przepisy dot. zawieszenia i przerwania biegu przedawnienia, w szczególności art. 121 § 1 pkt. 4 dot. siły wyższej, oraz art. 123 § 1 pkt. 2 o skutku uznania, gdyż nie zgadzałoby się z zasadami współżycia społecznego by dłużnik korzystał ze swojego nielojalnego postępowania.

69

rzeczy

ruchomości

nieruchomości

grunty

budynki

części budynków

rolne

nierolne

---