SOCJOLOGIA OGÓLNA - ćwiczenia

Wprowadzenie:

SOCJOLOGIA → nauka o zbiorowości; wg J. Szczepańskiego: o tworzeniu się zbiorowości, ich strukturze, procesach zachodzących w tych zbiorowościach

• przedmiot badań: istota społeczna w swoim społecznym otoczeniu

• socjologia - diagnoza życia społecznego

1837 r. - „Kurs filozofii pozytywnej” A. Comte - podzielił socjologię na kilka poddziedzin:

Socjologia ogólna:

• socjologia społeczna

• dynamika społeczna

Socjologia szczegółowa:

• socjologia miasta

• socjologia pracy

• socjologia wsi i rolnictwa

• socjologia wiedzy

• socjologia religii

• socjologia antropologii społecznej itd.

Inne dyscypliny:

• socjologia stresu

• socjologia wolnego czasu

Funkcje socjologii:

• diagnostyczna, krytyczna

• prognostyczna (krótkoterminowa)

• teoretyczna

• socjotechniczna (co zrobić, aby coś się stało; zachowanie się masy)

• demaskatorska

• ideologiczna

1. Jednostka jako istota społeczna

Jednostka w społecznym otoczeniu. Człowiek w perspektywie socjobiologii. Socjalizacja. Wpływ kręgów społecznych na socjalizację jednostki. Pojęcie osoby w antropologii i socjologii. Osobowość społeczna. Kulturowe uwarunkowania a typy osobowości.

B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii

SOCJALIZACJA → złożony wielostronny proces uczenia się, który sprawia, że człowiek z istoty biologicznej staje się istotą społeczną (przynależną do określonego społeczeństwa i kultury)

• rola socjalizacji w procesie kształtowania osobowości człowieka - upodabnianie ich do innych w otoczeniu

Wpływ na jednostkę wywierają:

• instytucje - rodzina, szkoła, kościół, inne

• grupy rówieśnicze, przyjaciele

• organizacje, miejsca, otoczenie

Na drodze socjalizacji uczymy się:

• podstaw interakcji społecznych - systemy znaczeń, znaki (język, symbole) i posługiwanie się nimi

• normy i wzory zachowań np. zaspokajanie potrzeb biologicznych, reakcje emocjonalne, zachowanie i rozpoznawanie różnych sytuacji, wartości

• wartości

• umiejętność posługiwania się przedmiotami

• kształtowanie własnej osobowości i określanie własnej tożsamości

Trzy mechanizmy socjalizacji:

• wzmacnianie - wynagradzanie i karanie

• naśladowanie - podejmowanie wzorców

• przekaz symboliczny - pouczenia słowne otoczenia oraz teksty pisane

Rodzaje socjalizacji:

SOCJALIZACJA PIERWOTNA (socjalizacja początkowa):

• w okresie dzieciństwa, jednostka staje się członkiem społeczeństwa

• wzory zachowań i podstawowe role społeczne

• kształtowanie osobowości podstawowej

• uczucia, więź emocjonalna z rodzicami

• przejmowanie sposobu widzenia, wartości, postaw i wzorów zachowania od rodziców

• pod koniec pojawia się „uogólniony inny”; odkrycie ogólnospołecznych reguł - internalizacja

SOCJALIZACJA WTÓRNA:

• wprowadzenie człowieka w elementy życia społecznego

• szkoła, nauka

• człowiek dokonuje wyborów

• nie wymaga więzi emocjonalnej

• czasem naśladowanie mechanizmów socjalizacji pierwotnej

• kształtuje się osobowość modalna

INTERNALIZACJA → najważniejszy aspekt socjalizacji, proces uwewnętrznienia przez jednostkę elementów rzeczywistości społecznej (wartości, normy, role, sposoby zachowania się oraz interpretacji świata) właściwych rodzinie, grupom społecznym, społeczeństwu, którego jest członkiem; zinternalizowane treści uznaje ona za swoje własne, obiektywne i obowiązujące

RESOCJALIZACJA → naśladowanie mechanizmów socjalizacji pierwotnej; cel: przemiana człowieka, wymazanie ze świadomości dotychczasowych treści i wprowadzanie nowych; przekształcenie obrazu świata i siebie samego

ROLE SPOŁECZNE → wzory zachowań odnoszące się do różnych pozycji ludzi w zbiorowościach

OSOBOWOŚĆ → nie jest zbiorem przypadkowych cech, ale całością nadającą zachowaniom człowieka jednolitość i wewnętrzną spójność

Na osobowość człowieka składa się:

• sposób reagowania ruchowego i emocjonalnego

• wyobraźnia i pamięć

• postawy, motywacje, dążenia, zainteresowania

• postrzeganie siebie i otoczenia

• pragnienia

• dręczące konflikty, życie osobiste i wewnętrzne

• zachowania społeczne

OSOBOWOSC PODSTAWOWA → elementy osobowości występujące u przedstawiciela danej kultury (zharmonizowanych z jej instytucjami); podłoże postaw uczuciowych i systemu wartości zbiorowości

• różnice w osobowościach podstawowych - różnice w wychowywaniu dzieci

OSOBOWOŚĆ MODALNA → typ osobowości występujący najczęściej w danej zbiorowości (populacji)

Osobowość człowieka nowoczesnego:

• otwartość na nowe doświadczenia

• łatwość akceptacji zmian - innowacyjności, gotowość podejmowania ryzyka

• rozbudzona potrzeba osiągnięć

• negowanie fatalizmu, przekonanie o możliwości zapanowania nad siłami przyrody

• orientacja na teraźniejszość i przyszłość

• aspiracje oświatowe i zawodowe

• dążenie do zdobywania szerokich informacji

• umiejętność kalkulowania i przewidywania

• nastawienie liberalne i demokratyczne

POZYCJA SPOŁECZNA → sposób usytuowania człowieka w zbiorowości

Rodzaje pozycji społecznych:

• przypisane - na ich zajmowanie człowiek nie ma wpływu; wyznaczone bez udziału woli wraz z urodzeniem

• osiągane - człowiek sam je zdobywa lub zostają mu narzucone, lecz ma na to jakiś wpływ

ROLA SPOŁECZNA → zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją; schemat zachowania związanego z pozycją; (scenariusz pozycji - wyznacznik sposobu zachowania się)

Trzy elementy konstrukcyjne roli:

• zachowania nakazane

• zachowania zakazane

• margines swobody *(poszczególne role różnią się szerokością marginesu swobody)

KONFLIKT RÓL → różne role wymagają w tym samym czasie sprzecznych ze sobą zachowań

DOBÓR RÓL → sposób minimalizacji konfliktów ról - pozycje osiągane dobierane tak, aby pasowały do pozostałych

Dwa kierunki zainteresowań rolą społeczną:

1. podejście funkcjonalno - strukturalne:

• role jako czynniki porządkujące rzeczywistość społeczną i składniki struktury społecznej

• normy obyczajowe (zachowanie się w różnych sytuacjach)

• role jako czynnik stabilizacji społecznej

• coś zewnętrznego w stosunku do człowieka - gotowe, narzucone bądź przyjęte ubrania - gorsety

• zbiorowość rozumiana jako układ ról - rozumienie struktury społecznej jako układu ról

podejście interakcyjne:

• role społeczne jako coś gotowego, z zewnątrz narzuconego człowiekowi lub powstałego w procesach międzyosobniczych reakcji

• jak odgrywane są role, a nie jakie są

• nie ważne miejsce roli w strukturze, lecz to, jak jest odgrywana przez poszczególne osoby

Rola społeczna a osobowość:

• osobowość człowieka ma wpływ na sposób odgrywania roli

• człowiek ucząc się ról czyni je elementami struktury własnej osobowości

• wpływ odgrywanych ról na osobowość jest silniejszy niż wpływ osobowości na role

KONTRSOCJALIZACJA → kultywowanie przeciwnych reguł i wzorów niż te uznawane przez grupy, od których chcemy się dystansować, będące naszymi negatywnymi grupami odniesienia (stajemy się takimi, jakimi społeczeństwo nie chciałoby nas widzieć; socjalizacja dewiacyjna)

PRÓZNIA SOCJOLOGICZNA → pusta przestrzeń miedzy publiczną sferą polityki a prywatną sferą rodzinną, która zazwyczaj jest wypełniana przez dobrowolne stowarzyszenia

SOCJALIZACJA ODWROTNA → sytuacja spotykana w warunkach szybkiej zmiany kulturowej, kiedy młode pokolenie stara się wdrożyć tradycjonalnie nastawione pokolenie starsze do nowych wzorów kulturowych: stylów bycia, mówienia, ubierania się, rozrywki, twórczości artystycznej itp. (młodsze pokolenie socjalizuje pokolenie starsze („Pokolenie X”), „zeros” np. osoby z pewnego pokolenia nie umieją obsłużyć video, komputera)

SOCJALIZACJA ANTYCYPUJĄCA, WYPRZEDZAJĄCA → istnieją grupy społeczne, do których chcielibyśmy należeć; naśladowanie, aspirowanie do pewnej grupy - cechy zewnętrzne, sposoby zachowania itd.; naśladowanie reguł i wzorów, a zwłaszcza sposobu i stylu życia środowisk, do których aspirujemy i w których chcielibyśmy zostać zaakceptowani

AKULTURACJA → wdrażanie jednostki do nowego kręgu kultury:

• kompetencja jednokulturowa - przyswojenie idei, przekonań, norm, wartości, symboli charakterystycznych dla tylko jednej, konkretnej kultury

• kompetencja wielokulturowa - (kosmopolityczna) znajomość i umiejętność stosowania wielu różnych wzorów życia i różnorodnych idei pochodzących z kilku kultur

Czy jednostka może obyć się bez socjalizacji? Stanowiska mówiące o socjalizacji:

• socjalizacja niezbędna do istnienia człowieka w pełni, jako istoty biologicznej i społecznej

• behawioryzm - proces uczenia się, system nagród i kar

• psychoanaliza (Freud) - w człowieku istnieją dwie siły, które się nawzajem zwalczają:

id (to) - coś, co wynika z biologii człowieka

superego - przekaz społeczny (sumienie)

<ego> - nasza osobowość

SUPEREGO → domena osobowości, w której zakodowane zostają reguły kulturowe - nakazy i zakazy dotyczące właściwego postępowania - powodujące dyskomfort psychiczny, zwany poczuciem winy lub wstydu, w przypadku ich naruszenia

UOGÓLNIONY INNY → to termin używany w socjologii i psychologii społecznej, określający ogólne reguły społeczne, normy i wartości, które jednostka społeczna zaczyna dostrzegać w procesie socjalizacji wtórnej i pojmować, że reguły, według których działa, nie są regułami tylko jej znaczących innych, czyli bliskich osób, z którymi się utożsamia, ale są one ogólnie przyjęte w społeczeństwie.

ZNACZĄCY INNY → osoba znacząca - osoba, która w procesie socjalizacji odgrywa istotna rolę przy kształtowaniu się osobowości jednostki społecznej, w socjalizacji pierwotnej są to rodzice lub rzadziej opiekunowie, w socjalizacji wtórnej mogą to być inne osoby wywierające znaczny wpływ na system wartości lub wzorce zachowań jednostki - nauczyciele, księża, zwierzchnicy w pracy zawodowej, małżonkowie - zależnie od sytuacji, w jakiej znalazła się jednostka, oraz od wcześniej już ukształtowanych struktur osobowości, od znaczących innych jednostka społeczna uczy się, często poprzez naśladownictwo, odgrywania podstawowych dla danego społeczeństwa ról społecznych

STOSUNEK SPOŁECZNY (P. Sztompka) → normatywnie określony schemat oczekiwanych interakcji między partnerami zajmującymi pewne pozycje społeczne i pełniącymi związane z nimi role

M. Mauss, Socjologia i antropologia

• imię jednostki nie było przyporządkowane jej konkretnie, lecz określonej pozycji społecznej (imiona zmieniają się)

• indywidualność uzależniona od grupy społecznej

• chrześcijaństwo - chęć bycia niezależnym

D. Morris, Ludzkie zoo, Naga małpa

Cechy uzyskane przez człowieka w drodze ewolucji:

• owłosienie (mniejsze)

• dwunożny chód

• wyprostowana postawa

• częściowo roślinożerny i mięsożerny (współpraca)

• podział ról: kobieta, mężczyzna (związek monogamiczny)

• człowiek rozwinął możliwości zabijania chęcią zdobywania pożywienia

• nasze zachowania uwarunkowane przez biologię

• rozwój mózgu człowieka do 23 roku życia

• długi proces socjalizacji

Treści ogólne:

• bezosobowe relacje międzyludzkie - kontrola społeczna

• podwójny status - wpływ na nasze zachowanie społeczne (nie ma barier zachowania w stosunku do obcych)

• altruizm

• „prawa izolujące”, wojna

• walka o status, zastępstwo superstatusu (skutki społeczne, polityczne)

• wytwarzanie się odrębnej kultury, symboliki, obyczajów

• niemożliwe jest utworzenie społeczeństwa globalnego

• dekalog dominacji; cechy: zjawisko patologicznej władzy, podejmowanie decyzji przy minimum informacji

• plemię - superplemię - zaniedbanie życia rodzinnego (dopiero w społeczeństwie przemysłowym)

• zjawisko naśladowania statusu

• konsekwencje: frustracja ludzi, przeadresowanie agresji, samobójstwo, samobójstwo rozszerzone

• ewolucja kulturowa wyprzedziła ewolucję biologiczną

SOCJOBIOLOGIA → system badań wszelkich form zachowania społecznego zarówno u zwierząt jak u człowieka (ugruntowana na naukach społecznych)

R. Trivers:

• zaszokowanie - wzór stanie się nieprawdziwym, nie będą podejmowane postawy altruistyczne

• gwałt jest zjawiskiem naturalnym - samiec pokazuje, że ma dobry materiał genetyczny)

E. O. Wilson:

• jeden z ojców socjobiologii

• „O naturze ludzkiej” 1978

Konrad Zachariasz Lorenz

• czym się różni homo sapiens od drapieżnika

• „O agresji”, „Tak zwane zło”

Współcześni: Van den Bergh, Raymond, B. Szacka

Podział socjobiologii ze względu na przedmiot zainteresowania:

*(wykształcił się po II wojnie światowej)

• pop - człowiek; nie ma narzędzi, obserwacja porównawcza, międzykulturowa

• narrow - inne zwierzęta społeczne niż człowiek (owady, ssaki); metody matematyczne, predykcje, prognozy

Socjobiologia opiera się na czterech filarach:

1. Karol Darwin - przyjęta teza; człowiek podlega ewolucji - pochodzi od zmodyfikowanych gatunków

2. William Hamilton - teza łącznej wartości dostosowawczej (inclusive fitness)

Trzy tezy Hamiltona:

1. jednostką doboru naturalnego u wszystkich gatunków społecznych nie jest jednostka, grupa, populacja ani gatunek, lecz gen

• R. Dawkins „Samolubny gen” - rozpatrywanie człowieka tak jak inne gatunki; wehikuły genów; przekazanie w przyszłość genów; jesteśmy maszynami genetycznymi

przekazanie jak największej ilości swoich kopii w przyszłość (podstawowy mechanizm wyjaśniający zachowania społeczne)

nosiciele tych samych kopii genów są osobnikami ze sobą spokrewnionymi - promowanie osobników spokrewnionych (nie wyjaśnia zachowań altruistycznych)

1. R. Trivers - teoria optymizacji - altruizm twardy, altruizm odwzajemniony

2. M. Smith - teoria gier - zjawisko kultury i konfliktów

F. Znaniecki, Ludzie teraźniejsi, a cywilizacja przyszłości

• osobowość kulturalna człowieka składa się z różnych aktywnych układów

• człowiek kształtuje samego siebie jako istotę społeczną

• organizm umożliwia życie kulturalne i jego istnienie, ale nie determinuje go

• sposób, w jaki człowiek zdobywa środki dla swojego utrzymania warunkuje całokształt jego osobowości

• w procesie socjalizacji istnieje pewna natura wrodzona człowieka, oraz spora doza indywidualności niesprawdzalnej i niedefiniowalnej przez naturę

• część osobowości kulturalnej - osobowość społeczna wymagana do uzyskania osobowości kulturalnej

• biologia ludzka wpływa na osobowość kulturalną

• osobowość poznawczą nabywamy w toku uczenia się (wtórna)

• osobowość techniczno-ekonomiczna kształtuje świadomość

Integracja aktywnych układów:

OSOBOWOŚĆ POZNAWCZA → wynik związków strukturalnych i genetycznych, jakie zachodzą między systemami kulturalnymi, należącymi do tej samej obiektywnej dziedziny kultury

OSOBOWOŚĆ SPOŁECZNA → uczestnictwo w unormowanych systemach społecznych

KRĄG SPOŁECZNY → jednostka będąca ośrodkiem zainteresowania jest połączona z innymi unormowanymi stosunkami społecznymi i ogół tych, którzy się nim interesują wspólnie, z jednej strony wymaga od niego, by jego zachowanie się było zgodne z jakimiś normatywnymi wymaganiami, z drugiej strony zapewnić mu się stara pewne świadczenia

ROLA OSOBISTA → wzór osobowy, według którego jednostka i krąg ujmują i kształtują jego osobę, który jest narzucony mu i przyjęty przez nią jako jej indywidualna rola w danym kręgu

OSOBA SPOŁECZNA → indywidualny człowiek w określonej roli osobistej, którą faktycznie odgrywa w odpowiednim kręgu społecznym

DĄŻNOŚCI OSOBOTWÓRCZE → dążności do kształtowania własnej osoby według danego wzoru osobowego

WSPÓŁCZYNNIK HUMANISTYCZNY → postawa metodologiczna, określająca nastawienie badawcze względem przedmiotu badań, koncepcja ta mieści się w teoretyczno-metodologicznej orientacji nazywanej socjologią humanistyczną, ogólna idea współczynnika humanistycznego polega na tym, aby analizować działania społeczne z uwzględnieniem ich znaczenia dla aktorów działających, innymi słowy, badacz powinien brać pod uwagę, co dane działania znaczą dla aktorów działających, starać się przyjmować "punkt widzenia" badanych, koncepcje znaczeniowo zbliżone do współczynnika humanistycznego: rozumienie (Verstehen) Maxa Webera, wczuwanie (Einfuehlung) Wilhelma Dilthey'a, empatia Stanisława Ossowskiego.

Wzór osobowy:

JAŻŃ ODZWIERCIEDLONA → osobnik ujęty tak, jak przedstawia się sobie samemu, gdy uświadamia lub wyobraża sobie, że jest przedmiotem zainteresowania pewnego kręgu społecznego; powstaje u osobnika w związku z odbiciem tego przedstawienia, które w jego mniemaniu inni ludzie o nim mają

• ciało - wygląd zewnętrzny, akcenty kładzione są na te cechy, na które uwagę zwraca otoczenie

• psychika - zachowanie otoczenia wskazuje, jakie cechy psychiczne ważne są w danej roli społecznej

STAN SOCJALNY → całokształt tych praw, które osobnikowi przyznaje i stara się zapewnić dany krąg społeczny, bądź z własnej inicjatywy, bądź działając z ramienia i pod kontrolą większej wspólnoty lub grupy; prawom tym odpowiadają obowiązki względem osobnika ze strony uczestników kręgu, których wykonywania krąg od nich wymaga

• stanowisko moralne - prawo (obyczajowe lub ustawowe) osoby społecznej do tego, by być traktowaną jako mniej lub więcej ważny przedmiot czynnych obowiązków moralnych, prawo wymagania, aby uczestnicy kręgu w postępowaniu względem niej objawiali czynnie pozytywne dążności społeczne (ważną rolę odgrywa hierarchia stanowisk)

• pozycja ekonomiczna - przyznane osobnikowi przez dany krąg społeczny prawo do utrzymywania bytu moralnego na pewnym poziomie

• sfera bezpieczeństwa - wszystkie te wartości człowieka, które dany krąg społeczny uznaje za słusznie do niego należące i które chroni od uszkodzenia przez ujemne działanie innych

• sfera prywatności - wszystkie te czynności osobnika, które dany krąg świadomie wyłącza z zakresu regulacji społecznej, traktuje jako sprawy ściśle osobiste, „prywatne”

FUNKCJA SPOŁECZNA → ogół obowiązków, jakie osoba posiada w danym kręgu społecznym

• zadanie rzeczowe - zobowiązanie do brania określonego udziału w pewnych systemach kulturalnych, wspólnych danej osobie i kręgowi

• aktywność moralna osoby - osobiste stosunki między daną osobą a uczestnikami jej kręgu z osobna lub razem

• indywidualistyczna - osoba ma obowiązki wobec jednostek z kręgu

• zespołowa - osoba ma obowiązki względem całego kręgu

ZNACZENIE ŻYCIOWE → wpływ, jaki odgrywanie przez danej roli wywiera:

• na jego własne życie (znaczenie subiektywne)

• na życie kulturalne i społeczne jego środowiska (znaczenie obiektywne)

***

DĄŻNOŚĆI SPOŁECZNE → dążności do zajęcia określonej pozycji w kręgu społecznym:

• zróżnicowanie w ustosunkowaniu jednostki względem kręgu społecznego

• dążności do przystosowania osobistego - człowiek dobrowolnie stara się odpowiedzieć wymaganiom kręgu społecznego - usiłuje odegrać tę rolę, którą krąg mu narzuca i tak, jak krąg tego żąda

• dążności do samodzielności społecznej - człowiek stara się urzeczywistnić własne sprawdziany osobowe i wybiera sam swoją rolę, a przynajmniej odgrywa nadaną mu rolę tak, jak sam uważa za najlepsze

• zróżnicowanie w nastawieniu pesymistycznym lub optymistycznym względem własnej osoby społecznej

• dążności ekspansyjne - dążność do rozszerzania własnej roli

• dążności restrykcyjne - poczucie własnej małowartościowości

TYPY BIOGRAFICZNE → osoby ukształtowane w wieku wychowawczym głównie pod wpływem określonej klasy kręgów:

• ludzie dobrze wychowani - największy wpływ kręgów wychowawczych

• ludzie pracy - największy wpływ kręgów pracy

• ludzie zabawy - największy wpływ kręgów zabawy

Inne typy biograficzne:

• ludzie biograficznie przeciętni - brak przewagi wpływu jednego kręgu czy jednej dążności

• ludzie zboczeńcy - biografie nie podpadają pod żadną z powyższych klas

• nadnormalny - wykonuje role w sposób innowacyjny, pozytywny, chce je ulepszać

• podnormalny - wykonuje role społeczne w sposób nieprawidłowy

• w USA potrzebny nowy typ biograficzny - „ludzie mądrzy a dobrzy”

2. Grupy społeczne i ich typologia

Zbiór społeczny. Kategoria społeczna. Grupa społeczna. Klasyfikacja grup.

J. Mucha, Cooley

Charles Horton Cooley (1864 - 1929) - amerykański psycholog społeczny i socjolog, zaliczany do przedstawicieli pragmatyzmu społecznego; studiował na Uniwersytecie Michigan; doktorat z ekonomi; profesor na Uniwersytecie w Ann Arbor, w 1917 roku zostaje przewodniczącym American Society

• jednostki nie istnieją poza społeczeństwem, a rozwój osobowości odbywa się dzięki procesowi uczenia się poprzez komunikowanie się z innymi ludźmi

• koncepcja jaźni odzwierciedlonej - stanowiącej podstawowy element osobowości jednostki

• pojęcie grup pierwotnych - w których w procesie socjalizacji kształtuje się jaźń odzwierciedlona (jako pierwszy wprowadził to pojęcie)

GRUPY PIERWOTNE:

• charakteryzują się zażyłym obcowaniem i współdziałaniem

• odgrywają podstawową role w kształtowaniu natury społecznej i ideałów jednostki

• jedność grup pierwotnych związana z harmonią, miłością (jednak jest zróżnicowana)

• forma grup zależy od konkretnego stanu cywilizacji

• tworzenie się zażyłości i więzi w grupie

• pierwotność jako danie jednostce najwcześniejszego, najpełniejszego doświadczenia społecznej jedności

• są źródłem życia dla jednostki oraz dla instytucji społecznych (mają uniwersalną naturę)

• są uniwersalne, czynią nas ludźmi, konstytuują naszą społeczną naturę

• grupy pierwotne - stosunki pokrewieństwa, przyjaźni, sąsiedztwa

Uniwersalne sfery grup pierwotnych: (nie zmieniają się pod wpływem czasu)

• rodzina

• grupa zabawowa

• sąsiedztwo

• grupa starszych wspólnotowego typu

Grupa sąsiedzka:

• odgrywała główną rolę w pierwotnym życiu uczuciowym

• współcześnie - przemiany w grupie sąsiedzkiej, zażyłość sąsiedzka przerwana na skutek szerszych kontaktów, to czyni nas obcymi

NATURA LUDZKA:

• geneza natury ludzkiej ściśle związana z życiem rodzinnym i sąsiedzkim; pewna cecha grup pierwotnych

• jest uniwersalna i niezmienna dopóki niezmienna jest grupa pierwotna; rozumiana jako stosunkowo trwały element społeczny; stabilna i powszechna, posiada typowe cechy

• uczucia i impulsy, które są wyższe niż uczucia i impulsy zwierząt; przysługują ludzkości jako całości (sympatie, sentymenty, miłość, resentyment, ambicja, próżność, cześć oddana bohaterom, poczucie społecznego dobra i zła itd.)

• nie jest czymś istniejącym odrębnie w jednostce, lecz naturą grupową, czy pierwotną fazą rozwojową społeczeństwa (prosty i ogólny warunek istnienia społecznego umysłu)

J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii

ZBIÓR SPOŁECZNY → pewien ogół osób wyróżnionych na podstawie cechy wspólnej przez obserwatora zewnętrznego (bez względu na to czy ludzie uświadamiają sobie posiadanie tej cechy; osoby te nie muszą być połączone więzią)

KATEGORIA SPOŁECZNA → ogół osób wyróżnianych na podstawie cechy wspólnej, ważnej społecznie (inaczej grupy statystyczne)

pojęcie typowo statystyczne

• kategorie społeczne mogą się przekształcić w zbiorowość, jeżeli wspólność cechy wyróżniającej staje się podstawą powstawania więzi między ludźmi tę cechę posiadającymi

ZBIOROWOŚĆ SPOŁECZNA → dowolne skupienie ludzi, w którym wytworzyła się i utrzymuje, chociażby przez krótki czas pewna więź społeczna

• zaliczamy do niej: grupy społeczne, klasy i warstwy społeczne, społeczeństwo, społeczeństwo globalne, grupy celowe, naród

KRĄG SPOŁECZNY → zestaw typowych innych pozycji, z którymi dana pozycja jest powiązana, wyznaczający typowe kierunki interakcji i selekcjonujący typowych partnerów, z którymi nawiązuje kontakt każdy, to pozycję tę zajmuje (styka się jednostka pełniąc rolę społeczną); zespoły osób (nieraz o zmiennym składzie), spotykające się stale i utrzymujące stałe styczności osobiste, lecz nieposiadające wyraźnej zasady odrębności ani wykrystalizowanej organizacji wewnętrznej

• niektórzy socjolodzy uważają kręgi za rodzaj grup społecznych; J. Szczepański nie zgadza się z tym - brak organizacji wewnętrznej w kręgach, tak jak w grupie społecznej

• krąg wywiera mniejszy wpływ na postępowanie członków niż grupa, gdyż nie posiada rozbudowanego systemu sformalizowanej kontroli, a ponadto w kręgu brak stałych stosunków, a zatem i trwałych obowiązków członków wobec siebie

POZYCJA PERMETYCZNA → każda z pozycji wchodzących do kręgu społecznego, usytuowana na „perymetrze” kontaktów i interakcji, jakie najczęściej nawiązuje każdy, kto zajmuje jakąś pozycje społeczną

ŚRODOWISKO SPOŁECZNE → układ przedmiotów i innych organizmów żywych, które otaczają człowieka i wywierają jakiś wpływ na procesy zachodzące pod naskórkiem jego organizmu

środowisko społeczne można rozpatrywać w dwojaki sposób

Dwie definicje środowiska społecznego:

subiektywna - pewien zestaw przedmiotów, który znajduje się poza organizmem, ale na ten organizm oddziałuje

obiektywna - wszystko to, co znajduje się poza organizmem, niezależnie od tego, czy wywiera na ten organizm wpływ czy nie

WSPÓLNOTA → zbiorowość połączona dość silnie więzią społeczną, terytorialna, która zaspokaja własne potrzeby (np. wieś), zbiorowość terytorialna, w ramach której członkowie mogą zaspokajać swoje podstawowe potrzeby i wskutek tego zbiorowości tego typu mogą być względnie samowystarczalne, a czasem nawet względnie odizolowane

• społeczności są zazwyczaj stosunkowo niewielkie, występuje w nich więź sąsiedzka

GRUPA SPOŁECZNA → minimum trzy osoby połączone ze sobą więzią społeczną, posiadające pewne wspólne wartości i oddzielone od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności

Czynniki istotne dla powstania grupy:

• organizacja wewnętrzna, formy kontroli i wzory działania

• wartości niezbędne do funkcjonowania: ośrodek skupienia, symbole, idee wyrażające cele i przedmioty materialne

• niezbędne jest poczucie przynależności do grupy (poczucie „my-oni”), świadomość „my” - u Znanieckiego „współczynnik humanistyczny”

• „zasada odrębności” - to, co różni grupę od innych grup i zbiorowości, i co członkowie uważają za podstawę cech wyróżniających ich od członków innych grup

Organizacja wewnętrzna grupy:

Każda grupa stawia swoim członkom różne wymagania i wymaga przystosowania się do jej wartości:

• wzór fizyczny (pozytywny - cechy wymagane lub negatywny - cechy niepożądane) - wygląd zewnętrzny lub negatywne określenie, jaki człowiek nie powinien być

• wzór moralny - zespół cech moralnych, jakie członek powinien przejawiać w swoim postępowaniu - jego naruszenie spotyka się z surowszą represją niż naruszenie wzoru fizycznego

ZADANIA GRUPY → ustalone i świadomie zdefiniowane stany rzeczy i zjawiska, które grupa jako całość chce osiągną lub wywołać

ZASADA ODRĘBNOŚCI → zapewnia identyczność grupy, odróżnia ją od kręgu i społeczności lokalnych (wiadomo, kto należy, a kto nie) - jej zmiana zmienia charakter grupy

WOLA ZBIOROWA GRUPY → suma lub synteza dążeń członków do realizowania zadania zbiorowego

• przejawia się konsekwentnym i efektywnym realizowaniem zadań grupy

• jest wywoływana przez realizację zadań grupy

SOLIDARNOŚĆ GRUPY → poczucie wspólności, identyfikacja poszczególnych jednostek należących do grupy z innymi członkami

WARTOŚCI:

w sposób szeroki: materialne i niematerialne

w sposób wąski: niematerialne

GRUPY CELOWE → grupy, które zostały organizowane planowo dla realizacji tylko jednego celu lub jednej grupy celów i w których istnieje tylko więź sformalizowana ze względu na osiągnięcie danego celu (brak więzi osobistej, uczuciowej, dominuje więź rzeczowa i stosunki oparte na stycznościach rzeczowych)

Atrybuty:

• charakter kontraktowy

• atmosfera impersonalności

• silnie zhierarchizowana

• posiada wyodrębnioną strukturę

Powstawanie grup celowych:

potrzeby ludzkie i dążenie do ich zaspokojenia

przekształcenie się potrzeb w interesy

interesy przekształcają się w cele (konkretyzacja interesu)

kolejne realizacje celów są etapami na drodze realizacji interesów

Więź w grupach celowych:

• charakteryzuje się istnieniem rozbudowanego systemu instytucji i urządzeń sformalizowanych, pozwalających na współpracę ludzi, którzy nie spotykają się bezpośrednio, którzy są zainteresowani tylko tymi cechami innych członków, które są potrzebne dla osiągania założonych celów, i które pozwalają kierować dążeniami i działaniami członków w sposób koordynujący ich działania dla osiągania założonych celów

• organizacja musi prowadzić do wytworzenia hierarchii, kierownictwa, sformalizowanych form stosunków regulujących podział pracy i ustalający zasady kierownictwa

• wytworzenie „atmosfery impersonalności”, tzn. sposobu załatwiania spraw w sposób sformalizowany, określony przepisami w imię efektywności, uniezależniony od ingerencji osobistych postaw i dążeń indywidualnych członków

Tendencje w grupach celowych (zrzeszeniach):

IMPERATYW ORGANIZACYJNY → tak nazywane są te cztery tendencje

• tendencja do jedności, do jednoczenia się, konsolidacji zrzeszeń pokrewnych czy podobnych

• tendencja do koordynacji i centralizacji

• powstanie kategorii wyspecjalizowanych kierowników, ekspertów, organizatorów i techników wyspecjalizowanych w wykonaniu zadań technicznych, w kierowaniu zrzeszeniem i osiąganiu wysokiej efektywności

• powstanie zamkniętej grupy wysokiego kierownictwa stojącego na czele, odrywanie się kierownictwa od mas

F. Tönnies, Wspólnota i stowarzyszenie. Rozprawa o komunizmie i socjalizmie jako empirycznych formach kultury

Ferdynand Tönnies (1855 - 1936) - niemiecki socjolog i filozof, założyciel Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego; otrzymał doktorat z zakresu filologii klasycznej; przez ponad 50 lat prowadził zajęcia i wykłady na uniwersytecie w Kilonii

• koncepcje Gesellschaft i Gemeinschaft, kategorii tych używał głównie jako podstawowego wyróżnika podziału wszystkich typów grup społecznych na pierwotne i wtórne

ZWIĄZEK → grupa utworzona pod wpływem wzajemnego oddziaływania; istota lub rzecz o wspólnym działaniu wewnętrznym i zewnętrznym

WSPÓLNOTA → trwała forma współżycia (ogarniająca wszystkich), „żywy organizm” - coś naturalnego

• ma charakter wspólnoty, gdy we współżyciu przeważają sytuacje wzajemnego poparcia i afirmacji

• im mniej ludzie pozostający w styczności czuja się związani ze wspólnotą, tym bardziej występują wobec siebie jako wolne podmioty swej woli i możliwości działania

• wspólne dobra - ludzie ze wspólnoty korzystają z nich

• naturalne prawo - porządek współżycia, wyznacza właściwą dziedzinę lub funkcję, zakres obowiązków i uprawnień

• rozwój - industrializacja niesie ze sobą nie tylko pozytywne skutki

• „utracona wspólnota” (Nowak) - pusta przestrzeń pomiędzy jednostką a państwem, brak nieformalnych grup społecznych

• epoka przemysłowa - więzi stają się coraz słabsze, zanika wspólnota, pojawia się stowarzyszenie; w 1912 roku II wydanie pracy, w którym autor wycofuje się z tej myśli: wspólnota i stowarzyszenie to dwa typy skrajne, idealne (typy te odnoszą się do rzeczywistości, jednak niekoniecznie identyczne)

Typy wspólnot:

1. WSPÓLNOTA KRWI - POKREWIEŃSTWO:

• naturalna jedność - wspólny stosunek do istoty człowieczeństwa

• dom, wspólnota nie jest uzależniona od bliskości przestrzennej

• pragnienie bliskości - zaspokojenie potrzeby miłości

• autorytet naturalny - ojciec

WSPÓLNOTA TERYTORIUM - SĄSIEDZTWO:

• jej wyrazem jest współzamieszkiwanie; więź życia animalnego

• wspólny stosunek do posiadanej ziemi

• wspólnoty wiejskie

• styczności, przyzwyczajenie

• współzamieszkiwanie podstawą wspólnoty, ale nie warunkiem

• autorytet - książę, jego źródłem jest władza i potęga

3. WSPÓLNOTA DUCHA - PRZYJAŹŃ:

• wspólne, jednomyślne działanie, więź życia mentalnego

• stosunek do świętych miejsc i bóstw

• wspólnota ducha

• niezależna od pokrewieństwa i sąsiedztwa

• w celu utrwalenie - swobodne i częste kontakty

• powstała na skutek zgodnej pracy i jednolitego sposobu myślenia

• czczona boskość - nadaje przyjaźni żywą i trwałą postać

• więź duchowa

• powstają na skutek przypadku bądź wolnego wyboru

• autorytet - wspólna dla wszystkich osoba „mistrza”

STOWARZYSZENIE → przejściowa forma współżycia, mechaniczna, sztuczna; „stykanie się ze sobą niezależnych osób”

KAPITAŁ KULTUROWY → sieć nieformalnych powiązań społecznych, które umożliwiają trwałość społeczeństwa

Grupy społeczne istnieją, gdyż ludzie chcą się łączyć:

• spontanicznie (wola organiczna)

• refleksyjnie (wola racjonalna, arbitralna)

CECHA	WSPÓLNOTA	STOWARZYSZENIE
wola	organiczna	arbitralna
powstanie	od początku istnienia ludzkości	epoka przemysłowa, industrializacja
trwałość	trwała	nietrwałe, przejściowe
zasada powstania więzi	umowa	wyrachowanie, kalkulacja
uczestnictwo	całą swoją osobowością	konkretną, wyróżnioną rolą społeczną
środki kontroli społecznej	tradycja, obyczaj	prawo
własność	zbiorowa	prywatna
czym kierują się ludzie	wiara, elementy zinternalizowane tkwiące w człowieku	wzgląd opinii publicznej, zewnętrzne formy kontroli społecznej
Wspólnotę i stowarzyszenie opisuje się za pomocą różnych metafor

J. Turowski, Socjologia. Małe struktury społeczne

ZBIÓR, ZBIOROWOŚĆ → pewna statystycznie wyodrębniona grupa ludzi

KATEGORIA SPOŁECZNA → zbiorowość wyróżniona ze względu na społecznie ważną cechę

ZBIOROWOŚĆ SPOŁECZNA → zbiorowość, której członkowie pozostają w stosunkach społecznych, wiążących ich - wytworzyły one wewnętrzną organizację i jej członkowie pozostają interakcji społecznej

GRUPA SPOŁECZNA → zbiór ludzi, którzy w dążeniu do wspólnych wartości związani są więzią społeczną i wytworzyli wewnętrzną organizację

Minimum osób, aby grupa społeczna mogła zaistnieć:

• dwie osoby dają pewność istnienia stosunku społecznego (J. Wiatr też uważał, że wystarczą dwie osoby), ale większa ich liczba daje większe możliwości, pewne zjawiska związane z grupą społeczną mogą zaistnieć dopiero przy grupie trzech osób (koalicja, mediacja, reprezentowanie)

• w miarę wzrostu liczebności grupy rośnie liczba możliwych stosunków interpersonalnych w postaci interakcji - [n(n-1)]/2

Wpływ liczebności członków na pozostałe elementy konstytutywne:

• zwiększenie liczby członków zwiększa możliwość osiągnięcia celów w grupach zadaniowych, jeśli zadania są podzielne

• zwiększenie liczby członków zmniejsza jednolitość grupy, powoduje różnice w poglądach, zmniejsza zgodność w ujmowaniu celów i zgodność działań

• w grupach dużych częstotliwość i poziom komunikacji są niższe niż w grupach małych - wyższy poziom komunikowania podnosi lojalność wobec grupy

• tylko proste idee są w stanie poruszać masy - to, co ma być wspólne dla wszystkich musi zostać przystosowane przez najprymitywniejszych (Georg Simmel)

PRAWO OLSONA → im większa liczebność grupy, tym mniejsza tendencja do aktywnego uczestnictwa członków grupy w jej działaniu

PRAWO PARKINSONA → rozrost grupy nie jest funkcjonalnie uzasadniony

1.Prawo Parkinsona albo rosnąca piramida.

Nie ma żadnej współzależności między liczbą np. urzędników a ilością wykonywanej pracy. Wzrostem liczby urzędników rządzi, bowiem prawo Parkinsona i wzrost ten będzie zupełnie taki sam bez względu na to, czy pracy będzie więcej, czy też nie będzie jej w ogóle. Znaczenie prawa Parkinsona polega na tym, że jest to prawo wzrostu, oparte na analizie czynników rządzących tym wzrostem. Można wyróżnić dwie siły napędowe, mogą być one reprezentowane przez dwa niemal aksjomatyczne twierdzenia:

-urzędnik pragnie mnożyć podwładnych, podwładnych nie rywali

-urzędnicy przysparzają sobie nawzajem pracy, jedni drugim

Wpływ wartości wspólnych czy organizacji wewnętrznej na liczebność grupy:

• grupy elitarne dążą do ograniczenia napływu nowych członków

• każda grupa określa wzór fizyczny i moralny, jaki członek grupy powinien spełniać - daje to grupie środki identyfikacji i odrębności

WARTOŚCI WSPÓLNOGRUPOWE → wspólne wartości, jakie członkowie zbiorowości, przez swe współdziałanie osiągają lub osiągnąć zamierzają

• grupa społeczna polega na skupianiu się zbioru ludzi wokół wspólnych wartości

• zadania są pożądanymi stanami rzeczy, czyli wartościami, jakie zamierzają osiągnąć

FUNKCJA GRUPY → co dana grupa wnosi, jaki jest jej wkład i znaczenie dla innych systemów społecznych, jakie są rezultaty i skutki jej działania (mogą być jawne i ukryte)

WIĘŹ SPOŁECZNA (więź grupowa) → fakt uzależnienia się bądź zjednoczenia się członków danego zbioru ludzi wokół określonych wartości czy pełnionych funkcji społecznych

• więź jest więc ogółem stosunków społecznych wiążących członków w danym zbiorze ludzi oraz postaw członków tego zbioru do grupy jako całości

Stosunek społeczny wiążący członków grupy:

• zorganizowany system elementów składowych grupy, który obejmuje instytucje grupowe, stosunki społeczne itp.

• ma zapewnić trwanie i rozwój grupy

• organizacja grupy zapewnia współżycie członków grupy

Świadomość grupowa:

• zespala i jednoczy jednostki w jedną całość społeczną jakiegoś rodzaju

Dwuaspektowy (strukturalno-świadomościowy) charakter więzi społecznej

Trojakie rozumienie więzi grupowej:

• psychospołeczne - świadomość grupowa, jako poczucie łączności

• August Comte - naturalne dążenie do współdziałania

• identyfikacja realna ( rzeczywiste członkostwo) i potencjalna (aspiracja do członkostwa)

• więź dystrybutywna (łączność jest następstwem łączności z jednostkami) i więź kolektywna (łączność z celami)

• strukturalne - istnienie zależności wzajemnych, wynikających z podziału funkcji w organizmie społecznym (Herbert Spencer)

Ogół stosunków społecznych wiążących jednostki w grupie:

• podstawa zależności

• obiektywna - wynikające ze struktury społeczeństwa

• subiektywna - wynikające z indywidualnych zamierzeń jednostki

• układ wzajemnych zobowiązań i uprawnień

• system wzajemnych czynności regulowanych przez partnerów

• dwuaspektowe:

• dające się rzeczowo określić wspólności i związki między ludźmi

• stany i akty świadomości

Typologia więzi według Pawła Rybickiego:

• więź naturalna - występuje w grupach społecznych, w których pochodzenie i pokrewieństwo tworzą podstawy społecznego powiązania ludzi i ich wzajemnej przynależności

• więź zrzeszeniowa - powstaje na zasadzie dobrowolnych związków kreowanych przez ludzi, którzy przystępując do danego zrzeszenia uzależniają się wzajemnie od siebie i zobowiązują do odpowiednich działań

• więź stanowiona - jest przeciwieństwem więzi zrzeszeniowej i występuje w takich zbiorowościach, w których podział członków i systemy styczności i stosunków zostają narzucone z zewnątrz lub ustalone siłą czy też prawem stanowionym przez szersze grupy społeczne

Wewnętrzna organizacja grupy:

POZYCJA SPOŁECZNA → wiązka uprawnień i obowiązków pojmowanych nie w sensie prawnym, ale jako splot uprawnień i obowiązków społecznie przez otoczenie uznawanych za przysługujące danej jednostce lub kategorii jednostek czy też jako obowiązki oczekiwane, żądane lub kierowane przez otoczenie w stosunku do danej osoby czy danych osób

ROLA SPOŁECZNA → rodzaj, zakres i wzory czynności, jakie jednostka wykonuje czy powinna wykonywać w imieniu i na rzecz grupy, wynikające z zajmowanej przez nią pozycji społecznej

INSTYTUCJA → zespoły ról i stanowisk, obejmujące czynności określone publicznie, a skierowane do realizacji funkcji grupy, oraz zespoły osób czynności te sprawujących przy użyciu przydzielonych im urządzeń i odpowiednich środków rzeczowych

Znaczenie:

• umożliwiają realizowanie celów przez grupę

• skłaniają jednostki i podgrupy do wykonywania ról im przydzielonych

• zapewniają wewnętrzną spójność grupie

• zapewniają ciągłość grupie

WŁADZA → uprawnienie i możność wpływania na postępowanie innych

Typy panowania idealnego wg Maxa Webera:

• legalny

• tradycjonalistyczny

• charyzmatyczny

Typy przywództwa wg Lewina:

• model autokratyczny

• model demokratyczny

• model laissez faire

Sześć płaszczyzn stosunków między przełożonym i podwładnym:

• komunikacja

• podejmowanie decyzji

• rozkład odpowiedzialności

• sposób kontroli, stosowanie systemu kar i nagród

• zakres dyscypliny

• miejsce przełożonego w strukturze grupy

KOMUNIKACJA W GRUPIE → polega na przekazywaniu informacji między uczestnikami życia społecznego, a dokonuje się za pomocą języka i różnych znaków oraz symboli

Funkcje:

• funkcja informacyjno-organizatorska - przekazywanie wiadomości między stanowiskami w grupie

• funkcja motywacyjno-inspirująca - wytworzenie atmosfery zaangażowania i wspólnoty wśród członków grupy

Elementy systemu łączności:

NADAWCA → powinien przekazywać treści ważne i znaczące, nowe, dostosowane do potrzeb odbiorcy, interesujące go i zapewniające mu aktywny odbiór, uczestnictwo w recepcji wiadomości (dezyderaty socjotechniczne)

MEDIA

KANAŁY INFORMACJI (wg Barnarda)

• warunki sprawnego funkcjonowania:

• wszystkie kręgi winny być zawiadamiane o istnieniu odpowiednich kanałów i sposobie korzystania z nich

• objęcie kanałami wszystkich stanowisk i połączenie ich z centralnym ośrodkiem dyspozycyjnym

• uczynienie kanałów możliwie najkrótszymi

• wykorzystanie całego kanału przy przekazie informacji

• zapobieganiu przerywaniu przepływu informacji

• kontrola autentyczności przekazywanych informacji

• modele:

DYSTANS → odległość jednego stanowiska od następnego (suma dystansów)

• „koło”

• „łańcuch” - poziomy

• „koncentryczny” - oś, gwiazda

• „hierarchiczny”

• właściwości

• w zależności od systemu kształtuje się przepływ informacji

• najkorzystniejsze jest stanowisko, które pozwala na bezpośrednie połączenie z największą ilością stanowisk

• najgorsze jest stanowisko na uboczu

• najkorzystniejszy jest system z największą ilością połączeń bezpośrednich

Grupy społeczne i ich typologia

Grupą społeczną są minimum 3 osoby tworzące wyodrębnioną całość i mające poczucie owej odrębności, między którymi występują relacje psychiczne, zwane więzami społecznymi, lub pośrednie i rzeczowe powiązania jako stosunki społeczne. Grupa społeczna to system jednostek pozostających ze sobą we wzajemnych interakcjach, skupionych wokół celów i zadań grupy.

- więź społeczna posiada elementy poznawcze, partycypacyjne, emocjonalne, więź społeczna jest świadoma

- stosunki społeczne mają charakter pośredni (zadania, powinności, obowiązki), nie muszą być uświadomione, ale mogą (są to struktury ukryte)

- więzi mają charakter interpersonalny

Stosunki społeczne to zobiektywizowane, pośrednie stosunki międzygrupowe (relacje), wszelkie możliwe kombinacje między jednostką i grupą.

Składniki stosunków społecznych:

- stosunki ekonomiczne (własności, dystrybucji, społeczny podział pracy)

- stosunki polityczne (zależności w sferze polityki)

- stosunki kulturowe

Klasyfikacja grup społecznych

I Kryterium - typ struktury społecznej:

Grupy małe - złożone są wyłącznie z członków i nie posiadających żadnych podgrup

Grupy duże - nie wchodzą jako części składowe do większych podgrup np. naród, grupa wyznaniowa

II Kryterium - typ więzi społecznej:

Grupy pierwotne - więź oparta na stycznościach osobistych podstawach emocjonalnych np. rodzina

Grupy wtórne - więź oparta na stosunkach rzeczowych i oparta na interesach, np. związki zawodowe

III Kryterium - występowanie sformalizowanych instytucji i kontroli społecznej:

Grupy formalne - występowanie instytucji sformalizowanych i kontroli społecznej np. państwo

Grupy nieformalne - występowanie instytucji nieformalnych i kontroli społecznej nieformalnej np. grupa koleżeńska

Grupa w sobie - byt społeczny oparty na kryteriach obiektywnych, dotyczy zbiorowości ludzkich wyodrębnionych na podstawie ważnych cech, położenia społecznego tych ludzi.

Grupa dla siebie - istnieje świadomość grupowa, pojawiają się liderzy, jest wspólny cel, wrogowie, istnieje wykrystalizowana organizacja i struktura wewnętrzna

Grupy celowe i autoteliczne - podział ten sięga do dorobku antropologii kultury

Grupy autoteliczne nie posiadają celu zewnętrznego

Reizm jest terminem niepozytywistycznym, traktuje rzeczywistość jako sumę rzeczy i jednostek ludzkich. Reizm to pojęcie wprowadzone przez Tadeusza Kotarbińskiego.

Grupy reistyczne biorą pod uwagę konkretny skład personalny grupy.

Grupy niereistyczne obejmują sieć relacji i ról między elementami grupy, schemat organizacyjny danej grupy (dyrektor, vice - dyrektorzy, nauczyciele, uczniowie)

Rodzaje więzi społecznej:

- całościowa (totalna, obejmuje wszystkie strony osobowości, nie ma sfery odrębności między jednostkami w ramach tej więzi)

- częściowa (partykularna, partykularyzacja więzi społecznej doprowadziła do jej pluralizacji)

Czynniki konstytuujące grupę społeczną:

Zbiór ludzi - przynajmniej 3 osoby ze względu na ilość stosunków interpersonalnych w postaci interakcji = [n(n-1)]/2

Więź społeczna - fakt uzależnienia się bądź zjednoczenia się członków danego zbioru ludzi wokół określonych wartości czy pełnionych funkcji społecznych.

Wartości wspólnogrupowe - wspólne wartości, jakie członkowie zbiorowości, przez swe współdziałanie osiągają lub osiągnąć zamierzają

Organizacja wewnętrzna grupy - sieć pozycji i ról społecznych oraz instytucje grupy

3. Kultura jako wytwór życia społecznego - różne ujęcia

Pojęcie kultury. Kultura duchowa i materialna. Korelaty kulturowe. Globalne i selektywne rozumienie kultury.

S. Czarnowski, Kultura

• inteligencja twórcza - cecha gatunkowa i biologiczna, pozaspołeczna

• konieczność rozwoju w rozwoju kultury, która sprawia, że każdorazowy jej stan jest warunkiem stanu jej następnego, twórczość jednostek pomnaża lub zmienia to, co było przed nimi

• tylko jednostka, która nie jest osamotniona i współpracuje z innymi przyczynia się do budowania gmachu kultury

• społeczeństwo - nie tylko zbiór jednostek, także to, co jest za nimi i pomiędzy nimi (ogromna masa dóbr materialnych, praktykowanych sposobów opanowania i wyzyskania przyrody, narzędzi, technik, teorii, obyczaje, formy obcowania, praktyki religijne, etyka, estetyka)

• dzięki zbiorowości człowiek uczy się być istotą kulturową - zbiorowości zorganizowanej, przechowującej zdobycze duchowe i materialne i pomnażającej je

• cywilizacja - pewien stopień kultury najwyższy zakładający w rozwoju ogólnym ludzkości przebycie poprzednich stopni niższych - pierwotności, barbarzyństwa

• kultura jednostki - fakt różnicowania psychiki indywidualnej w wyniku skrzyżowania się wielu różnych wpływów kulturowych, zgromadzeniu, wytworzeniu i zespoleniu się z nią zróżnicowanych elementów kultury

• nie cały dorobek zbiorowości zaliczany może być do kultury; element dorobku kulturowego zaliczany może być dopiero wtedy do kultury, gdy będzie dobrem wspólnym szeregu grup ludzkich, gdy oderwie się od jego wytwórcy / wytwórców i będzie mógł być przyjęty przez inne grupy, gdy ustali się jako wzór niezależny od przypadkowych okoliczności

• im dalej rzecz społeczna postąpiła na drodze zobiektywizowania, tym łatwiej staje się elementem kultury

• elementy kulturowe szybko się rozprzestrzeniają - jednak sposób ich użycia może być inny

• im bardziej wszechstronne narzędzie - im więcej przedstawia możliwości w sposobie użycia i zastosowania, tym chętniej zostaje przyjęte

• poznanie kultury jest także kulturą

KULTURA → całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie

• kultura - dobro zbiorowe i zbiorowy dorobek, owoc twórczy i przetwórczy wysiłku niezliczonych pokoleń

• o kulturze możemy mówić dopiero wówczas, gdy odkrycie, czy wynalazek zostaje zachowany, gdy jest przekazywany z pokolenia na pokolenie, gdy staje się dorobkiem trwałym zbiorowości ludzkiej, nie przyzwyczajeniem poszczególnej jednostki, czy jej mniemaniem osobistym

• kultura - stan w danej chwili, w danej zbiorowości, warunkuje wejście w jej skład nowego odkrycia

• kultura jest w swej istocie zjawiskiem międzygrupowym

• kultura jest zjawiskiem geograficznym - rozszerza się na pewnych obszarach, łącząc w wyższego rzędu wspólnotę zamieszkałe tam grupy

J. Gajda, Antropologia kulturowa. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze

TREŚĆ I ZAKRES POJĘCIA KULTURA

• Genealogia pojęcia kultura i cywilizacja oraz relacje: natura-kultura, cywilizacja-kultura.

→ Rodowód pojęcia „kultura” sięga starożytnego Rzymu:

▪ w łacinie wyraz „cultura” oznaczał uprawę roli, doskonalenie-stąd pojęcie

„kultury rolnej”

→ Czasy nowożytne to okres upowszechnienia terminu „kultura” w znaczeniu prze-

nośnym.

→ Wiek XVIII przyniósł we Włoszech, Francji i Anglii rozumienie „kultury” jako ży-

cia umysłowego, duchowego człowieka oraz jego cech i wytworów.

→ W Polsce jako jeden z pierwszych pojęcia tego używał J. Lelewel w znaczeniu do-

skonalenia moralnego i umysłowego człowieka, a także rozwoju sztuki, wiedzy,

idei i religii.

→ Podobnie długi rodowód ma pojęcie „cywilizacja” (od łac. Civis-obywatel). Pojecie

„cywilizacji” i hasło „cywilizowanego społeczeństwa” pojawiają się powszechnie

dopiero w XVIIIw. we Francji, a potem we wszystkich krajach zachodnich. Często

terminu „cywilizacja” używano zamiennie z terminem „kultura” (np. w Anglii). We

Francji dominowało określenie „cywilizacja”, w Niemczech-„kultura”.

→ Wg M. Webera, MacIvera i Mertona:

CYWILIZACJA-zespół materialno-technicznych procesów i osiągnięć;

KULTURA-układ wartości, norm i ideałów.

→ Etnologia ujmuje „kulturę” jako całokształt ludzkiej działalności przekształcającej

przyrodę i samych ludzi.

→ Antropologia „kulturę” odnosi do całości badanych zjawisk i nie przeciwstawia

elementów duchowych i materialnych, jednostkowych i zbiorowych.

Aby uchwycić różnice między tymi pojęciami, warto uświadomić sobie zachodzące re-

lacje między naturą i kulturą oraz cywilizacją i kulturą.

8. NATURA-KULTURA:

▪ S. Pufendorf przeciwstawia kulturę naturze, określając tę pierwszą jako panowa-

nie rozumu. Pojęcie „natura” oznacza wrodzone wyposażenie człowieka, które

jest wynikiem ścisłego związku człowieka ze światem przyrody.

▪ W przeciwieństwie do natury, kultura oznacza to, co wyuczone i sztuczne.

▪ Natura i kultura-według B. Suchodolskiego-to dwa powiązane ze sobą światy.

Oba oddziałują na człowieka jako istotę biologiczno-społeczno-kulturową.

Kształtowanie osobowości dokonuje się zarówno przez kontakt z kulturą jak też z

przyrodą.

9. CYWILIZACJA-KULTURA:

▪ W. Tatarkiewicz: „Niech cywilizacja oznacza to wszystko, co ludzkość stworzyła

i dodała do natury dla ułatwienia i ulepszenia życia, a kultura-te przeżycia i

czynności poszczególnych ludzi, którzy wytworzyli cywilizację(...)”. Kultura sta-

nowi „bogactwo duchowe człowieka, wyższą formę ludzkiego bytowania(...), to

stan subiektywny, psychiczny, wewnętrzny, indywidualny, dla każdego różny”.

• Podstawowe składniki kultury wg K. Żygulskiego.

→ RZECZY-przedmioty stanowiące wytwory i obiekty ludzkiej działalności; stano-

wią rodzaj dóbr kultury; są wytworem pracy ludzkiej-fizycznej i umysłowej, pracy,

która jawi się jako siła motoryczna rozwoju kultury.

→ ZNAKI-dwa rodzaje:

▪ występujące w formie materialnej jako rzeczy;

▪ występujące w formie zachowań, typu gestu, słowa

W szeregu różnych systemów znaków najważniejsze miejsce zajmuje język jako

uniwersalny środek informacji i porozumiewania się ludzi.

→ ZACHOWANIA LUDZKIE-chodzi o zachowania kulturowe, o wzory zachowań

akceptowanych społecznie, traktowanych jako cenne.

• Rozumienie pojęcia „kultura”.

→ Szerokie (globalne) rozumienie kultury jest typowe dla orientacji antropolo-

gicznej i socjologicznej:

Szerokie ujęcie kultury oznacza wszystko, co stworzył człowiek od zarania dziejów

i co ma trwały, zobiektywizowany charakter. Antropolodzy przez kulturę rozumie-

ją zachowania, sposób życia, język, wierzenia, zwyczaje i obyczaje, ogół idei,

norm moralnych i prawnych, ideologię, naukę, filozofię i religię, a także instytucje

społeczne, polityczne i gospodarcze oraz system produkcji. W szerokim znaczeniu ] pojęcie „kultura” obejmuje:

▪ ogół trwałych, materialnych i niematerialnych wartości (dóbr uznawanych za

szczególnie cenne), będących wytworami ludzkiej działalności;

▪ ogół wyuczonych zachowań (umiejętności, sposobów postępowania), odpowie-

dnio ukształtowanych historycznie wzorów uznanych i przyswojonych społecznie,

przekazywanych z pokolenia na pokolenie.

→ Węższe (selektywne) rozumienie kultury zasadza się na odróżnieniu kultury du-

chowej od kultury materialnej. Do kultury zalicza się sztukę i literaturę, a nie zali-

cza się nauki, techniki, działalności społecznej, politycznej i gospodarczej. Ten

wąsko pojmowany zakres pojęcia „kultury” dotyczy zatem sfery intelektualnej,

estetycznej, zabawowej i obyczajowej działalności ludzi.

→ Definicje historyczne akcentują dziedziczenie i tradycje jako mechanizmy konsty-

tuujące kulturę określoną jako dorobek.

→ Definicje normatywne kładą nacisk na jakość „stylu życia” charakterystycznego

dla poszczególnych kultur.

→ Definicje psychologiczne akcentują mechanizmy psychiczne kształtowania się

kultury; podkreślają rolę uczenia się i analizują proces wytwarzania nawyków.

• Podstawowe pojęcia dotyczące kultury-elementy kultury.

→ WARTOŚĆ (KULTUROWA)-powszechnie pożądane dobro lub powszechnie

uznawane przekonanie o określonym charakterze. Za wartości kulturowe uznawane

są najczęściej wartości dominujące w danym społeczeństwie, a zatem te, które

wpływają, jeśli nie na wszystkich, to na większość jego członków. Mało jest warto-

ści, które zajmowałyby jednakową pozycję w wielu kulturach (należą do nich nie-

które zasady moralne, przyjmowane w ciągu całych tysiącleci). Wartości kultury

zależne są od warunków bytowych i historycznych (np. ojczyzna dla plemion ko-

czowniczych nie stanowi prawie żadnej wartości). Trzy klasyczne wartości to:

prawda, dobro i piękno. W socjologii wyodrębnia się podział na wartości wyzna-

wane, deklarowane i realizowane. Realizacja wartości oznacza ich akceptację w ra-

mach określonej kultury.

→ WZORY-to normy wyrastające z systemów wartości. Są one systemem postulowa-

nych zasad postępowania ludzi czy instytucji.

→ KANON-łączy się ściśle z wzorami i wartościami w kulturze. Oznacza zasadę,

wzór, regułę, normę. Kanon w kulturze to zestaw tekstów prawomocnych i uzna-

nych za obowiązujące. Swoistą cechą kanonu jest jego uniwersalny charakter.

→ OBYCZAJ-powszechnie przyjęte sposoby postępowania, najczęściej utwierdzone

tradycją i mające miejsce na określonym terenie i dotyczące pewnej grupy ludzi.

Obyczaje są jednym z systemów dla danej zbiorowości i jako takie stanowią swoisty

system kontroli społecznej. Naruszenie obyczaju powoduje negatywną reakcję ze

strony grupy. Interesujące relacje zachodzą między modą i obyczajami. Moda jest

swoistym typem obyczaju z tą różnicą, że nie wymaga aprobaty tradycji, a wręcz się

jej przeciwstawia.

→ ZWYCZAJE-to sposoby postępowania wynikające z nabytej dyspozycji przyzwycza-

jania i jako takie mogące się czasem przekształcić w obyczaje. Zwyczaje mogą mieć

charakter trwały lub przejściowy-przemijający z modą. W przeciwieństwie do oby-

czajów, ich przestrzeganie nie jest obarczone sankcjami a jedynie jest formą uznania

lub odrzucenia. Zwyczaje dzieli się na grupowe i indywidualne. Zwyczaje powstają z

nawyków i przyzwyczajeń, a także z dawnych obyczajów i obrzędów, stąd jedne się

utrwalają, inne są odrzucane.

→ OBRZĘDY-uświęcone tradycją zespoły czynności i praktyk towarzyszące uroczysto-

ściom religijnym, rodzinnym, społecznym, np. obrzędy inicjacyjne(chrzciny),

afirmacyjne(np. jubileusz pożycia małżeńskiego), obrzędy izolacji(np. pożegnanie

pracownika, pogrzeb). Najczęściej obrzędy dzieli się na religijne i świeckie.

→ RYTUAŁY-to zespoły czynności stanowiące formę zewnętrzną obrzędu religijnego,

uroczystości, ceremonii. Świadczą o doniosłości wykonywanej czynności. Rytuały są

zakorzenione w określonych wartościach i dają podlegającym im zbiorowościom po-

czucie wspólnoty.

→ MIT-to podanie o bogach, legendarnych bohaterach, fantastycznych zdarzeniach, a

także w przenośnym znaczeniu-wymysł, bajka. Celem każdego mitu jest próba dania

odpowiedzi na pytania dotyczące życia i śmierci, dobra i zła, pochodzenia, przezna-

czenia i natury świata i człowieka. Pojęcia „mit” używa się w węższym i szerszym

znaczeniu:

▪ w węższym znaczeniu mit to opowieść sakralna o wierzeniach religijnych związa-

nych z magią, kultem, rytuałem;

▪ w szerszym znaczeniu mit to wszelkie konstrukcje światopoglądowe i artystyczne

zbliżone formą zewnętrzną, strukturą i funkcją do mitów w tradycyjnym znaczeniu.

Socjologia wyodrębnia tzw. mity społeczne, będące nieuzasadnionymi, irracjonal-

nymi wyobrażeniami o rzeczywistości. Mitom tym przypisuje wielu badaczy znaczną

siłę motoryczną. Rola mitów w kulturze jest znacząca, ale niejednoznaczna w ocenie

badaczy:

● ewolucjoniści głosili, że mit jest swoistym rodzajem nauki pierwotnej lub uzasa-

dnieniem praktyk magicznych;

● socjologia E. Durkheima podkreślała integrujące funkcje mitu w ramach społe-

czności plemiennych;

● psychologia W. Wundta tłumaczyła mitologizowanie jako dążenie człowieka do

uprzedmiotowienia własnych stanów uczuciowych;

● funkcjonaliści głosili, że mit w swej pierwotnej formie związany był zasadniczo z

obrzędem, a obrzęd może być uznany za genetyczną podstawę mitu.

Mityczne rozumienie świata jest przeciwieństwem rozumienia naukowego. Jednak

między mitem a nauką istnieje pewna analogia. Mit bowiem-podobnie jak nauka-

porządkuje obraz świata i określa siły tym światem rządzące. W przeciwieństwie do

nauki stawia pytania bardziej ogólne i daje na nie także odpowiedzi bardziej ogólne i

z zasady niesprawdzalne. Mity pomagają ludziom w pokonywaniu lęku i absurdu ich

kondycji. Nadają one sens ludzkim poczynaniom, przywracają zaufanie do życia,

proponują widzenie świata ściśle związane z życiem codziennym i ludzkimi

uczuciami.

→ SYMBOL-nie jest pojęciem jednoznacznym. Jest to znak wizualny z podsystemem

znaków zastępczych, będący substytutem określonego przedmiotu lub pojęcia abstra-

kcyjnego, zdarzenia i wywołujący określone stany psychiczne oraz emocjonalne.

Symbol występuje zawsze w formie wizualnej i funkcjonuje w określonej konwencji

zawartej między używającymi go. We wczesnych formacjach kulturowych symbol

stawał się przedmiotem kultu (totemem). Współcześnie przywiązuje się duże znacze-

nie do funkcjonowania symboli, ich roli w kształtowaniu opinii publicznej, urabianiu

mitów, propagowaniu określonych doktryn. Istotną cechą symbolu jest nieprzetłuma-

czalność. Olbrzymia kariera symbolu w literaturze i sztuce wiąże się z symbolizmem

jako prądem drugiej połowy XIX i na początku XXw. Symbol stał się podstawowym

środkiem wyrazu. Kultura nabrała zatem charakteru symbolicznego. Dzięki zdolno-

ści symbolicznego ujmowania rzeczywistości, człowiek kreuje swój świat-świat

symboli. Symbole są tu wyrazem jego możliwości intelektualnych. Człowiek,

zgodnie z teorią symbolizmu, przypisuje istotne znaczenie przedmiotom, działaniom

i zjawiskom.

• Systemy kultury (nauka, religia, sztuka, język-komunikacja).

SYSTEMY KULTURY charakteryzują się uporządkowanym i skoordynowanym zespołem swoistych elementów, powiązanych wzajemnymi relacjami, składających się na zwarty obraz odpowiedniej dziedziny kultury.

→ NAUKA-to termin różnie definiowany. W sensie historyczno-socjologicznym, na-

uka to dziedzina kultury obejmująca: całokształt historycznie rozwijającej się dzia-

łalności poznawczej, narzędzia i środki tej działalności (aparatura, książki) oraz

instytucje społeczne powołane do prowadzenia badań naukowych i nauczania. W

tym sensie nauka ujęta jest jako szczególny rodzaj działalności społecznej i jako

swoista forma świadomości społecznej.

→ RELIGIA-zarysowały się dwie tendencje w interpretacji sensu zjawisk religijnych:

▪ pierwsza akcentuje silnie status religii w ujmowaniu stosunku człowieka do

„sacrum”; istnieje powszechne przeświadczenie, że „sacrum” wywiera istotny

wpływ na życie człowieka i los świata-stąd wierni odnoszą się z lękiem i ufnością

doń, próbując przez modlitwę i ofiary pozyskać sobie ich łaskawość; „sacrum” w

religiach monoteistycznych-Bóg, politeistycznych-panteon bóstw, w buddyźmie-

wartości moralne.

▪ druga kładzie nacisk na potrzeby i wartości: religia jest wyrazem i formą wartości

oraz potrzeb poznawczych, moralnych, obyczajowych, społecznych.

Geneza religii łączy się z 3 czynnikami natury:

3. przyrodniczej (zależność człowieka od sił przyrody);

4. społecznej (określony układ stosunków społecznych);

5. psychologicznej ( dotyczy działalności poznawczej i życia uczuciowego).

Religia jako forma świadomości społecznej jest zjawiskiem złożonym i silnie powiązanym z różnymi dziedzinami kultury i działalności ludzkiej, zjawiskiem historycznie zmiennym i podlegającym ogólnym prawom rozwoju społecznego. Pod względem struktury w religiach można wyodrębnić 4 aspekty: doktrynę, kult, organizację i przeżycie.

→ KULT- jako zespół aktów i czynności stanowiących wyraz czci dla sacrum-spełnia

istotne funkcje integrujące i kulturowe. Przyczynia się on do pogłębiania więzi

wspólnotowych określonej grupy religijnej i wyodrębnia je spośród innych-obcych

jej religijnie. Stymuluje również twórczość artystyczną i swoiste formy sztuki sa-

kralnej.

Są nawet teorie głoszące, że sztuka wywodzi się z religii, jako że człowiek jest z

natury istotą religijną. Kościół w swej historii odgrywał rolę mecenasa sztuki-

zamawiał dzieła sztuki, wyświęcał je i czynił przedmiotem kultu. O tym, czy dzieło

należy do sztuki sakralnej, czy świeckiej decyduje subiektywny odbiór. I tak, dla

człowieka o postawie laickiej Biblia, posąg Jezusa będą tylko dziełami sztuki, a nie

przedmiotem kultu. Na skutek procesu laicyzacji, następuje zjawisko odsakralizo-

wania niektórych dzieł sztuki, np. muzyki religijnej.

→ SZTUKA-rozdzielenie sztuki od rzemiosła początkowo miało miejsce w Odrodze-

niu, ale ostatecznie nastąpiło w XVIIw.-wtedy uświadomiono sobie, że do uprawia-

nia sztuki potrzebna jest nie tyle wiedza, co talent i smak. To właśnie w XVIIw po-

jawiło się pojęcie „sztuki piękne” dla określenia m.in. muzyki, malarstwa, rzeźby,

tańca, poezji czy wymowy. Współcześnie odżyły wątpliwości co do zakresu poję-

cia „sztuki”. Uważa się, że system „sztuka” jest otwarty; wzbogacony został o no-

we rodzaje: film, fotografię, telewizję. Wątpliwość dotyczy też całości przeciwsta-

wienia sztuki nauce i rzemiosłu. Zakwestionowano, że sztuki to piękno, ponieważ

przestało ono stanowić kanon obowiązujący. Szczególnie duże znaczenie przywią-

zuje się do oddziaływania sztuki. Problemem tym zajmuje się „wychowanie przez

sztukę”. Termin wprowadzony przez H. Reada oznacza naprawę zastanej rzeczywi-

stości społecznej i poszukiwanie wewnętrznej tożsamości człowieka, kształtowanie

integralnej osobowości człowieka przez oddziaływanie sztuki, polegające na rozwi-

janiu zainteresowań i wyrabianiu pożądanych społecznie postaw.Poza kształceniem

wrażliwości estetycznej, chodzi o kształtowanie właściwych więzi interpersonal-

nych, stymulowanie wyobraźni i ekspresji twórczej, wzbogacanie wiedzy.

→ JĘZYK-KOMUNIKACJA: komunikacja językowa odgrywa szczególnie istotną ro-

lę w całości kultury. Zdolność posługiwania się językiem należy do najistotniej-

szych cech wyróżniających człowieka od innych istot żyjących. Język stanowi

podstawowy środek komunikacji:

▪ przekazuje treści myślowe;

▪ determinuje w pewnym zakresie sposób widzenia świata: jest jakby zbiorowym

okiem, którym każdy mówiący patrzy na świat łudząc się, że patrzy własnym;

▪ kształtuje rzeczywistość człowieka i w tym sensie determinuje rezultaty poznania

-wyznacza granice naszej rzeczywistości;

Język jest podstawowym warunkiem ciągłości kulturalnej społeczeństw i ich

rozwoju:

- język jako określony system znaków stanowi warunek konieczny myślenia

pojęciowego;

6. stanowi społeczną podstawę indywidualnego myślenia i jako taki jest pośredni-

kiem między tym, co wspólne, społeczne a tym, co indywidualne i twórcze w myśleniu jednostkowym; przekazuje jednostkom doświadczenie oraz wiedzę

minionych pokoleń i odwrotnie-rezultaty jednostkowego myślenia przyszłym pokoleniom;

7. język to „symboliczny przewodnik po kulturze”.

Język uwarunkowany jest bardzo silnie strukturą społeczną. Mówi się, że posługi-

anie się językiem to nie tylko komunikowanie się, ale przekazywanie kultury-sposobu zaistnienia człowieka w świecie. Bernstein: „struktura społeczna generuje odrębne formy lub kody językowe, a kody te przede wszystkim przekazują kulturę, czynią tym samym koniecznym pewien typ zachowania”. Uświadomienie sobie tych faktów pozwala zrozumieć, dlaczego każda kultura z olbrzymim pietyzmem odnosi się do własnego języka, i dlaczego troszczy się o jego zachowanie oraz rozwój.

B. Malinowski, Szkice z teorii kultury

• zachowania są uwarunkowane kulturowo

• powstanie kultury wymusiło powstanie nowych potrzeb z ta kulturą związanych - powstało środowisko wtórne, które wytwarza nowe potrzeby wtórne (wytwarzane przez kulturę)

• aby zaspokajać potrzeby ludzie muszą łączyć się w grupy - instytucje

• kultura składa się z instytucji

• metoda badania Malinowskiego - obserwacja uczestnicząca (regulowanie, porządkowanie pewnych zjawisk; sposób analizy - narzędzie służące nam do porównywania różnych kultur

KULTURA → pewna całość służąca zaspokajaniu potrzeb, które są zaspokajane przez instytucje, które mogą być częściowo połączone lub autonomiczne

INSTYTUCJA → może być częściowo autonomiczna lub połączona, służy zaspokajaniu potrzeb; zbiorowości ludzi powiązanych wspólnym zadaniem, wspólnymi regułami i dysponujących wspólnymi urządzeniami technicznymi (na potrzeby pierwotne odpowiada pierwotna organizacja instytucjonalna - instytucje zaopatrzenia w żywność, pokrewieństwa, małżeństwa i reprodukcji, ochrony i obrony przed zagrożeniami; na potrzeby wtórne odpowiadają instytucje prawne, ekonomiczne, wychowawcze i polityczne), sens każdej instytucji jest zrozumiały tylko w kontekście całego swoistego systemu, w którym występuje

Każda instytucja składa się z:

• zasady naczelnej (założonych celów, centralnych wartości)

• personelu

• norm (technicznych lub powinnościowych)

• urządzeń materialnych

• działań podejmowanych przez personel

• funkcji, jaką realnie pełni

HOLIZM → żaden rys kulturowy nie może być rozpoznany bez innych

RYS KULTUROWY → najmniejszy element kultury, który daje się wyodrębnić

KOMPLEKS KULTUROWY → powiązany zbiór elementów kulturowych o wspólnej treści lub wspólnej funkcji

KONFIGURACJA KULTUROWA → zbiór różnorodnych elementów kulturowych skupionych wokół jednego obiektu, idei czy wartości (np. kultura samochodowa)

Potrzeby podstawowe (biologiczne): (związane z natura biologiczną)

• nutrytywne (odżywcze)

• reprodukcyjne

• higieniczne

Potrzeby pochodne: (związane z naturą społeczną)

• instrumentalne - potrzeby ciała

• integratywne - potrzeby duchowe

ANALIZA FUNKCJONALNA → najpierw badanie potrzeb

ANALIZA INSTRUMENTALNA → konieczna jest organizacja do zaspokojenia potrzeby

Cechy funkcjonalizmu:

• holizm - nie rozpoznaje oddzielnie każdego rysu, kompleksu, konfiguracji, pojmuje kulturę jako całość (pojedynczy element nie może być rozpoznawany oddzielnie)

• determinizm - żaden z rysów, kompleksów kulturowych nie pojawia się przypadkowo

• biologiczna interpretacja natury człowieka - człowiek ma wiele różnych natur (niektóre potrzeby)

• statyczne podejście - pomiary w punkcie, nie pokazuje dynamiki zmian

INSTYTUCJA (wg Szczepańskiego):

• grupa osób

• ważne istotne role społeczne (np. prokurator, sędzia)

• zespół pewnych środków i urządzeń materialnych służących do

• zespół form organizacyjnych, które zostały powierzone określonym osobom, które pełnią ważne z punktu widzenia społecznego funkcje

ZAPÓŹNIENIE KULTUROWE → element kultury, który nie pasuje do innych elementów danej konfiguracji lub kompleksu kulturowego; coś, co opóźnia, utrudnia zmianę kulturową

PRZEŻYTEK KULTUROWY → element tradycji kulturowej, który został całkowicie pozbawiony swojej pierwotnej funkcji (teraz pełni inną)

AKULTURACJA → proces wdrażania jednostki do kultury innej niż ta, którą nabyła przez wychowanie (socjalizacja)

HOMOGENIZACJA KULTURY → proces ujednolicania kultury na obszarze danego społeczeństwa, w wyniku mieszania się dwóch różnych kultur, charakteryzujący się tym, iż elementy kulturowe zaczynają się do siebie całkowicie upodabniać, np. zwyczaje, moda, sposób pisania artykułów w prasie, ich treści itp. zazwyczaj duży wpływ na homogenizacje kultury ma kultura dominująca, która w małej mierze przyswaja sobie elementy kulturowe z otoczenia, w którym dominuje, natomiast w znacznym stopniu wpływa na kształtowanie się kultur będących w jej zasięgu, wobec homogenizacji przeciwstawne są ruchy kontrkulturowe

S. Ossowski, Dzieła rozdz. Kulturowe dziedzictwo grupy społecznej i jego zewnętrzne korelaty

Psychologiczna - definicję tego typu sformułował Stanisław Ossowski:

KULTURA → jest pewnym zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie danej zbiorowości przez kontakt społeczny i uzależniony od całego systemu stosunków międzyludzkich

KORELAT → składnik korelacji (A → B - jeżeli A to B), A i B są korelatami

A → B

korelat postawy - wzory reakcji uczuciowych,

mięśniowych i umysłowych

KULTURA → wzór reakcji uczuciowych, mięśniowych, umysłowych (postawy wobec pewnych przedmiotów)

A - korelat może być dwojakiego rodzaju:

• sposób reagowania, technika i styl wytworzenia

• sposób reagowania - wzory reagowania na wytworzone przedmioty

• wzory reakcji mogą odnosić się do przedmiotów o różnej ogólności (przedmioty, zespoły przedmiotów)

1. KULTUROWE DZIEDZICTWO GRUPY SPOŁECZNEJ I JEGO ZEWNĘTRZNE

KORELATY.

Potocznie, gdy mówimy o kulturowym dziedzictwie grupy społecznej, np. narodu, ma się

na myśli nie tylko tzw. kulturę osobistą jednostek, ale również, i to może nawet przede

wszystkim, zespół wytworów takich jak dzieła sztuki, dzieła naukowe, wytwory techniki,

osiedla, instytucje. Przedmioty tego rodzaju są przekazywane z pokolenia na pokolenie i im

w znacznej mierze kultura grupy społecznej zawdzięcza swą ciągłość, w szczególności kul-

tura społeczeństw o bardziej rozbudowanej strukturze.

Należy zdać sobie sprawę, że w dyskusjach nad tzw. dorobkiem kulturalnym grupy społe-

cznej miesza się często dwa zagadnienia: sprawę twórczości i sprawę kulturowego dziedzi-

ctwa. Twory przyrody mogą pozostawać w takim samym stosunku do kulturowego dziedzi-

ctwa grupy, co i dzieła ludzkie: Tatry, Bałtyk czy Wisła w polskim dziedzictwie kulturo-

wym zajmują pozycję tej kategorii co Zamek Wawelski albo polonezy Chopina, ale ani Ta-

try ani Wisła nie są wytworami polskiej kultury. Widać więc wyraźnie, że pytanie: co się w

danej grupie społecznej przekazuje? nie jest równoważne pytaniu:co dana grupa stworzyła?

Korelat - jedno z pojęć, jeden z przedmiotów wzajemnie od siebie zależnych i wzajemnie

uwarunkowanych (wg „Słownika wyrazów obcych”).

Korelaty dziedzictwa kulturowego nie oznaczają składników owego dziedzictwa. Chodzi o

korelaty reakcji psychicznych, do których dyspozycje przekazywane są jako kulturowe

dziedzictwo grupy. Mogą to być korelaty podwójne. Z jednej strony bowiem, w skład

dziedzictwa kulturowego wchodzi technika i styl wytwarzania, z drugiej strony, wzory re-

agowania na wytworzone już przedmioty, a więc sposób użytkowania narzędzi i budowli,

sposób korzystania z książek, przekazywany tradycyjnie sposób reagowania uczuciowego i

umysłowego na poszczególne dzieła sztuki itd.

Jeśli chodzi o przedmioty takie jak narzędzia czy przedmioty codziennego użytku, to

uznanie ich za korelaty, a nie za składniki kulturowego dziedzictwa grupy, nie napotka za-

zapewne trudności. Przedmioty, którym przypisujemy wartość indywidualną, znajdują

się pod tym względem w innej sytuacji.

Indywidualna postawa względem np. przedmiotu, utworu (np. „Pana Tadeusza”) nie wcho-

dzi w skład dziedzictwa grupy. Chodzi przede wszystkim o postawy typowe dla poszcze-

gólnych grup. Ogólnym elementem tych wszystkich dziedziczonych w poszczególnych

środowiskach postaw jest poczucie wartości. Indywidualna wartość przedmiotu legitymuje

właśnie troskliwe przechowywanie specjalnej postawy względem tego właśnie przedmio-

tu. Na dziedzictwo kulturowe składają się dyspozycje o bardzo różnym stopniu konkretno-

ści. Z jednej strony, mamy tam dyspozycje, które dotyczą bardzo szerokich klas przedmio-

tów czy sytuacji, z drugiej strony - dyspozycje, które mogą odnosić się do jednego tylko

przedmiotu, takiego np. jak Wawel czy jakaś rzeźba Dunikowskiego. Z jednej strony,

wchodzą w grę tylko pewne ramowe wzory zachowania się w różnych sytuacjach, pewien

„styl życia”, normy etyczne, ogólne upodobania, sposoby myślenia - z drugiej, środowisko

kulturowe dysponuje nas do pewnych konkretnych przeżyć przekazując poszczególne sądy

czy wyobrażenia oraz sposoby emocjonalnego reagowania na pewne konkretne ruchy i

słowa czy na pewne przedmioty materialne, które się w danym środowisku przechowuje.

Przekazywanie wzorów przeżyć o konkretnej treści należy do tych właściwości dziedzi-

czenia kulturowego, którymi się ono różni od dziedziczenia w sensie biologicznym.

Gdy mamy do czynienia z dorobkiem kulturalnym grupy społecznej, warto przypomnieć,

że pewnego rodzaju postawa własności wchodzi także w skład dziedzictwa społecznego.

Zarówno twórczość Mickiewicza i Kopernika, jak twórczość Beethovena lub Szekspira

jest w pewien sposób objęta kulturowym dziedzictwem polskiego inteligenta. Jednak w

stosunku do Mickiewicza i Kopernika dziedziczy ten inteligent pewien specyficzny ele-

ment: jakieś poczucie własności (to są „nasi” twórcy). Poczucie kulturowej własności gru-

powej różni się w dwojaki sposób od poczucia osobistej własności w sensie ekonomi-

cznym: po pierwsze, jest to własność grupy społecznej, po drugie, to nie jest własność

przekazywalna, nie ma ona charakteru ekonomicznego.

4. Struktura i stratyfikacja społeczna

Pojęcie struktury społecznej, stratyfikacji społecznej, klasy społecznej i warstwy społecznej. Cechy konstytutywne klas. Dychotomiczny schemat struktury społecznej.

J. Błuszkowski, Struktura społeczna

SPOŁECZEŃSTWO → jest zbiorowością ludzi stanowiącą względnie autonomiczną i zamkniętą całość, wyodrębnioną na zasadzie terytorialnej, ekonomicznej, politycznej i kulturowej

Społeczeństwo:

• morficzne - społeczeństwo zbudowane z elementów posiadających swój kształt, funkcje i strukturę

• amorficzne - społeczeństwo względnie jednolite, pozbawione struktury lub mające strukturę szczątkową.

STRUKTURA SPOŁECZNA → system stosunków, który daje sprowadzić się do trzech kategorii: stosunków zależności wzajemnych wynikających ze społecznego podziału pracy i funkcji, stosunków zależności jednostronnych wynikających z grupowych przywilejów i upośledzeń oraz stosunków hierarchii i gradacji

• struktura społeczna może być w różnym stopniu sformalizowana (uregulowana przez system prawny) i zinstytucjonalizowana (chroniona przez instytucje społeczne)

• struktura społeczna to zbiór segmentów, których składa się społeczeństwo oraz układ zależności zachodzących między nimi

• struktura społeczna stanowi niezbędną formę istnienia i konieczny warunek normalnego funkcjonowania współczesnych społeczeństw, pozbawienie struktury prowadziłoby je do dezintegracji i upadku, bez struktury nie byłoby ani życia codziennego, ani ciągłości i trwałości społeczeństwa

Czynniki kształtujące strukturę społeczną:

• poziom rozwoju ekonomicznego

• społeczny podział pracy

• zasoby siły roboczej

• stosunki własnościowe

• proporcje między sektorami gospodarki

Dwa sposoby rozumienia pojęcia struktury:

• rzeczowe - struktura jest zbiorem elementów wyizolowanych z otoczenia

• atrybutywne - struktura jako zbiór elementów wzajemnie ze sobą powiązanych

Podział struktury społecznej:

MAKROSTRUKTURA → jest cechą społeczeństwa globalnego i wielkich struktur społecznych. Makrostrukturę tworzą klasy i warstwy społeczne, grupy społeczno - zawodowe, wielkie społeczności terytorialne, grupy wyznaniowe, naród, państwo oraz wzajemne zależności między nimi. Całości te mają charakter złożony, obejmując wiele poziomów organizacyjnych i szczebli zależności między różnymi rodzajami grup i instytucji społecznych

MIKROSTRUKTURA → jest właściwością małych grup społecznych tworzących ponadindywidualne całości typu wspólnot rodzinnych, przyjacielskich i towarzyskich. Małe struktury społeczne oparte są na interakcjach bezpośrednich zachodzących między ich członkami. Cechą konstytutywną małych grup jest więź osobista i bezpośrednie oddziaływanie na siebie członków. Diady - związki dwuosobowe mające duże znaczenie w procesie tworzenia się grup

Sieć więzi tworzących mikrostrukturę:

• więź poznawcza - obejmuje wzajemne poznanie się partnerów na skali zna - nie zna partnera, wystąpienie tego składnika warunkuje proces tworzenia się pozostałych składników więzi

• więź emocjonalna - obejmuje wzajemne odnoszenie się partnerów na płaszczyźnie uczuciowej na skali dodatnie - ujemne

• więź wartościująca - obejmuje wzajemną ocenę partnerów więzi na płaszczyźnie aksjologicznie na płaszczyźnie pozytywna - negatywna

• więź partycypacyjna - obejmuje zamiary partnerów wchodzenia w związki działania na skali zamierza - nie zamierza

SOCJOMETRIA → zajmuje się badaniem więzi społecznych w małych grupach

SKŁAD SPOŁECZNY → obejmuje kategorie ludzi wyodrębnionych ze względu na jakieś ważne dla życia społecznego kryteria oraz odzwierciedla stosunki ilościowe między nimi

FUNKCJONALNY SCHEMAT STRUKTURY SPOŁECZNEJ

• w schemacie funkcjonalnym struktura społeczna ujmowana jest jako system stosunków zależności wzajemnych wynikających z podziału funkcji i wymiany usług

• struktura społeczna związana jest z podziałem i organizacją pracy w skali całego społeczeństwa

• funkcjonalną teorię struktury społecznej w rozwiniętej postaci sformułował T.Parsons

• funkcjonalny system struktury społecznej jest wytworem integracyjnej teorii społeczeństwa, teoria ta ujmuje strukturę społeczną jako zintegrowany system utrzymywany w równowadze i harmonii przez utrzymujące się procesy

• jeśli elementy struktury społecznej ulegają rozpadowi, przewidywalność i regularność zostają zminimalizowane, pojawia się stan anomii

ANOMIA → chaosu społeczno - kulturowy, spowodowany zanikiem norm w danej strukturze

R. K. Merton wyróżnił 5 typów indywidualnego przystosowania:

• na podstawie analizy funkcjonalnej stosunków między jednostką i społeczeństwem

KONFORMIZM → zapewnia równowagę i ciągłość społeczeństwa, zorientowany jest na podstawowe wartości społeczne

INNOWACJA → spowodowana jest szybkim dążeniem jednostki do sukcesu, związanym z wykorzystaniem środków instytucjonalnie zakazanych.

RYTUALIZM → polega na odrzuceniu celów osiągnięcia wielkiego sukcesu i szybkiego awansu społecznego, ostra konkurencja powoduje niepokój o utrzymanie statusu, stwarza potrzebę bezpieczeństwa i powoduje działania zrutynizowane.

WYCOFANIE → wyraża odrzucenie celów kulturowych i środków instytucjonalnych. Jednostki pozostają w społeczeństwie, ale są w nim ludźmi autentycznie obcymi.

BUNT → prowadzi do negacji celów i wartości uznawanych w społeczeństwie. Wyprowadza jednostki poza strukturę społeczną oraz skłania je do tworzenia wizji i wdrażania struktury społecznej zasadniczo przekształconej.

Społeczeństwo globalne w dążeniu do utrzymania równowagi dzielą się na podsystemy wyspecjalizowane w spełnianiu 4 podstawowych funkcji:

EKONOMIKA → wytwarza dochody oddane do dyspozycji społeczeństwa (funkcje adaptacyjne)

POLITYKA → tworzy warunki konieczne dla osiągnięcia celów społeczeństwa jako systemu (funkcje mobilizujące)

FUNKCJE INTEGRACYJNE → wiążą wartości kulturowe z motywacjami ludzi. Dzięki nim system może funkcjonować bez konfliktów wewnętrznych.

FUNKCJE KULTYWOWANIA WZORÓW → i usuwanie napięć wewnątrz jednostek systemu.

Funkcjonalna teoria społeczeństwa R. Dahrendorf'a:

1. Każde społeczeństwo jest względnie trwałą i stabilną strukturą elementów (stabilność)

2. Każde społeczeństwo jest zintegrowaną strukturą elementów (integracja)

3. Każdy element społeczeństwa jest funkcjonalny, zapewniając utrzymanie społeczeństwa jako sprawnie funkcjonującego systemu (koordynacja funkcjonalna)

4. Każda struktura społeczna opiera się na uznawaniu przez ich członków wspólnych wartości (consensus)

Integracyjna teoria społeczeństwa	Konfliktowa teoria społeczeństwa
Stabilność	Chwiejność
Integracja	Konflikt
Koordynacja funkcjonalna	Dezintegracja
Consensus	Przymus

DYCHOTOMICZNY SCHEMAT STRUKTURY SPOŁECZNEJ

• schemat dychotomiczny przyjmuje z reguły postać dwuczłonowego podziału biegunowego społeczeństwa na grupy o przeciwstawnych cechach: uprzywilejowanych - upośledzonych, posiadających - nie posiadających, pracujących - nie pracujących, wyzyskujących - wyzyskiwanych, bogatych - biednych, rządzących - rządzonych

• między tymi członami podziału zachodzą jednostronne zależności typu władzy lub decydowania o czyichś losach. Pan ma władzę nad niewolnikiem, feudał nad chłopem pańszczyźnianym, kapitalista wpływa na położenie robotnika

• w schemacie dychotomicznym strukturę społeczną ujmuje się jako system zależności jednostronnych, wynikających z grupowych przywilejów i upośledzeń, przede wszystkim przywileju posiadania mniej lub bardziej trwałych środków przymusu względem innych członków społeczeństwa, jednostronne zależności postrzegane są zazwyczaj jako podleganie czyjejś władzy ekonomicznej lub politycznej

• dychotomiczny schemat struktury społecznej jest elementem konfliktowej teorii społeczeństwa, teoria ta ujmuje strukturę społeczną jako formę organizacji utrzymywanej przez przymus, konfliktowy charakter ma marksistowska koncepcja struktury klasowej społeczeństwa - Karol Marks utrzymywał, że między klasą posiadającą środki produkcji i klasą pozbawioną tych środków występuje sprzeczność interesów rodząca konflikty

WŁADZA EKONOMICZNA → wyraża się w przewadze ekonomicznej jednych ludzi nad drugimi. Przewaga ta wynika z władania środkami produkcji, pozwalając stosować przymus ekonomiczny wobec tych, którzy owych środków nie posiadają.

WŁADZA POLITYCZNA → oznacza zdolność narzucania i wykonania decyzji, czyli wpływania na ludzi tak, aby zachowali się w sposób pożądany i oczekiwany.

GRADACYJNA KONCEPCJA STRUKTURY SPOŁECZNEJ

• w schemacie gradacyjnym struktura społeczna ujmowana jest jako system stosunków porządkujących opartych na zasadach klasyfikacyjnych

• społeczeństwo dzielimy na grupy wyodrębnione ze względu na stopień posiadanej przez nie cechy, jest ono postrzegane jako porządek hierarchiczny obejmujący elity społeczne, warstwy średnie oraz warstwy wyższe

• struktura społeczna w tym ujęciu jest układem warstw społecznych rozmieszczonych jedna nad drugą

• warstwą podstawową jest warstwa średnia, zajmuje ona średnią pozycję w systemie stratyfikacji społecznej (wg Arystotelesa bogaci i biedni tworzą warstwy marginalne)

• w schemacie dychotomicznym klasami podstawowymi są klasy przeciwstawne, mieszczące się na biegunach struktury społecznej

WARSTWA → w sensie stratyfikacyjnym jest grupą ludzi, którzy zajmują tę samą pozycję na określonej skali pionowej

POZYCJA SPOŁECZNA → (wg M. Webera) oznacza położenie społeczne jednostek w społeczeństwie, wynikające z przypisywanych im praw i przywilejów, stylu życia i poważania społecznego.

Dwie wersje schematu gradacji:

• gradacja prosta - system warstw wyższych i niższych oparty na stopniowaniu jednej obiektywnie wymierzalnej cechy, może być to: stopień zamożności, poziom konsumpcji, stopień wykształcenia, stopień udziału we władzy

• gradacja syntetyczna - ma charakter złożony, obejmuje jednocześnie kilka kryteriów gradacji (ekonomiczne, polityczne, edukacyjne)

PRESTIŻ → subiektywne kryterium stratyfikacji oparte na podstawach emocjonalnych i wartościujących związanych z obiektywnymi czynnikami stratyfikacji - wykształceniem, zawodem, dochodami, zamożnością, rozmiarami konsumpcji czy stylem życia

DEKOMPOZYCJA CZYNNIKÓW STATUSU SPOŁECZNEGO → rozbieżność pozycji zajmowanych przez różne grupy społeczne na poszczególnych skalach uwarstwienia, wywołująca napięcia i niezadowolenie społeczne (np. dotyczy to inteligencji zajmującej wysoką pozycję na skali wykształcenia a niską na skali dochodów)

Przykład gradacji syntetycznej: (Pierre Bourdieu wprowadza cztery rodzaje kapitału)

• ekonomiczny

• kulturowy (umiejętności, uprawnienia, obyczaje, sposoby życia itp.)

• społeczny - wynika z dwóch poprzednich, kręgi społeczne - znajomości

• symboliczny - umiejętność posługiwania się symbolami, aby uprawomocnić te poprzednie kapitały

Posiadanie tych kapitałów warunkuje istnienie klas społecznych, w ramach których występują fakcje: (w obrębie klasy niższej, średniej lub wyższej)

• dominująca

• pośrednia

• zdominowana (duży kapitał kulturowy, a mały ekonomiczny)

S. Ossowski, O strukturze społecznej

1. Dychotomiczne wizje struktury klasowej.

a) Jedni ponad drugimi

Metafora pionowego uwarstwienia klas społecznych, jest powszechnym i uniwersalnym obrazem, który można traktować jako odbicie ustroju klasowego w świadomości społecznej. Przykładem może być św. Augustyn, gdy dowodził, że niewolnictwo, chociaż niezgodne z naturą ludzką, jest usprawiedliwione grzechami, które te naturę wypaczyły. Albo obrońcy poddaństwa chłopów w średniowieczu albo amerykańscy pastorzy, którzy argumentami z Biblii zwalczali „abolicjonistów”. Wedle „Koranu” stratyfikacja społeczna wywodzi się bezpośrednio z woli Allacha.

Narzuca się przekonanie, ze najbardziej popularnym, a w każdym razie najbardziej doniosłym społecznie ujęciem społecznej stratyfikacji jest ujecie dychotomiczne: podział społeczeństwa na dwie główne grupy, na tych co są u góry, i tych, co na dole. Ta najprostsza postać stratyfikacji również znajduje oparcie w mitach religijnych i biblijnych, może być reprezentowana przez dychotomiczny podział społeczeństwa na ciemiężycieli i uciemiężonych ( wykorzystuje się często dwóch braci, jeden ”dobry”, drugi „zły”, np. Abel i Kain). Różne klasy różnie to interpretują:

6. Lewellerzy- najbardziej radykalny obóz cromwellowskiej rewolucji- u nich Kain symbolizował posiadaczy ziemskich, czyli uprzywilejowanych ciemiężycieli

7. Dla Kolberga- autora zbioru legend krakowskich- Kain stał się protoplastą pańszczyźnianego chłopa.

Na gruncie chrystianizmu dychotomiczny obraz struktury społecznej zostaje transportowany w świat pozagrobowy. Metafora przestrzenna osiąga sens dosłowny w związku z topografia nieba i piekła: zbawieni wstępują do nieba, potępieni spadają w otchłań.

b) Trojakie przeciwstawienia

Wśród różnych sformułowań odnajdujemy trzy zasadnicze aspekty dychotomii, odpowiadające trzem kategoriom przywilejów „górnej” warstwy:

2. Rządzący i rządzeni (czyli ci, którzy rozkazują, i ci, którzy muszą słuchać) -dotyczy ich zwrot „klasy panujące”

3. Bogaci i biedni - „klasy posiadające” i „klasy nie posiadające”

4. Ci, na których się pracuje, i ci, którzy musza pracować - „klasy eksploatujące” i „klasy eksploatowane”

c) Pszczoły i trutnie

Aspekt stosunków między warstwa uprzywilejowaną i warstwa upośledzoną, eksploatacja pracy klas upośledzonych, dominuje w świadomości rewolucjonistów i w ich propagandzie bojowej. Wyrosły z tego aspekty stosunków, np. marksistowska teoria „nadwartości”, czyli, ze jedna klasa ma możliwość przywłaszczenia sobie pracy innej klasy, dzięki temu, ze zajmują one różne miejsca w układzie gospodarstwa społecznego.

Praca robotnika pomnaża bogactwa lub władzę tych, których bogactwo lub władza zmusza go do pracy na ich korzyść, ten właśnie dramatyczny krąg przedstawia Sherlley w wierszu „ Do mężów Anglii”, gdzie przeciwstawia pszczoły Anglii bezżądłym trutniom.

d) Przymus ekonomiczny i niewolnictwo

U Arystotelesa zasadnicze dychotomie w strukturze społecznej to podział na wolnych i niewolników: dychotomia wieczysta, która miała znajdować przyrodzoną podstawę w typach natury ludzkiej.

W Imperium Rzymskim, poczynając od I wieku po Chrystusie, gdy liczba niewolników zmniejszała się, a ich sytuacje społeczne ulegały poprawie, powszechną uwagę przykuwał podział obywateli na posiadających( średnia i wielka „burżuazja”) i nie posiadających.

W pismach ojców Kościoła podstawowy problem nierówności społecznej przebiega nie w płaszczyźnie wolny -niewolnik czy pan -niewolnik, lecz w płaszczyźnie ekonomicznej, według nich stratyfikacja społeczna zbudowana jest przede wszystkim na stosunkach posiadania. Dla nich podział na pracujących i nie pracujących jest konsekwencją tamtego przeciwstawienia.

e) Klasy korelatywne

Dychotomiczna koncepcja struktury społecznej to uogólnienie na całe społeczeństwo stosunku dwuczłonowego asymetrycznego, gdzie jedna strona jest uprzywilejowana kosztem drugiej. Społeczeństwo w tej koncepcji rozpada się na dwie klasy korelatywne i przeciwstawne w ten sposób, że każda z nich charakteryzuje stosunek każdego jej członka do osobników klasy przeciwnej. Stosunek ów przybiera wcześniej przytoczona trojaka postać.

f) Warunki sprzyjające koncepcjom dychotomicznym

1)czynnik psychologiczny: powszechna skłonność koncentrowania uwagi na tym, co krańcowe

2)cechy struktury społecznej, które sprawiają, że pewne społeczeństwa są obiektywnie bliższe schematu dwudzielnego niż inne. N

a gruncie społeczeństw nowoczesnych okolicznością taka jest wysoki stopień polaryzacji ekonomicznej, jaskrawe współistnienie bogactwa i nędzy.

3)okoliczności, które sprawiają, że obraz dwudzielności struktury społecznej przemawia do pewnych klas społecznych albo sprzyja ich interesom. Niektóre z tych okoliczności to:

-dla chłopa pańszczyźnianego społeczeństwo składa się przede wszystkim z panów i chłopów

-dla robotnika fabrycznego - z robotników i kapitalistów. Kapitalistów takich sytuacjach inne grupy, o których wiadomo, ze także istnieją, spychane są na margines świadomości

-w klasach uprzywilejowanych, gdy dominacja klasy jest mocno ustalona, np. w XVI wieku w Rzeczpospolitej Polskiej podział na szlachtę i nieszlachtę

-w okresach walk społecznych - odwracanie uwagi od pozycji pośrednich pomiędzy ścierającymi się grupami.

• ład społeczny, ład ekonomiczny, ład polityczny

Jan Turowski „Socjologia. Wielkie struktury społeczne”

2. Klasy i warstwy społeczne - koncepcje teoretyczne.

1. Zróżnicowanie społeczne

Pojęciem zróżnicowania społecznego określamy elementarne fakty odmienności i różnic występujących wśród członków danego społeczeństwa. Można wyróżnić co najmniej cztery zasadnicze rodzaje tych różnic:

-różnice biologiczno-fizyczne

-różnice demograficzne

-różnice psychiczne

-różnice społeczne

Cechy wymienione jako ostatnie, cechy społeczne, są bezpośrednią podstawą kształtowania się zbiorowości społecznych: klas, warstw społecznych, grup zawodowych, i stanowią jednocześnie podstawy wyodrębnienia w strukturze(budowie) społeczeństwa pewnych części tej struktury, takich jak struktura klasowa, warstwowa czy zawodowa społeczeństwa, pojęte jako układy tych grup i relacje zachodzące miedzy nimi.

W naukowym ujmowaniu klas i warstw społecznych jako części struktury społeczeństwa trzeba przede wszystkim odciąć się od potocznego nazewnictwa, w którym termin „klasa” oznacza jakąś liczbę ludzi wyodrębnioną ze względu na dowolnie przyjęte kryterium.

2. Ekonomiczne ujęcia klas społecznych

Orntacja ekonomiczna upatruje źródło powstania i istnienia klas wyłącznie w warunkach ekonomicznych, ekonomicznych rozwoju gospodarczym społeczeństw. Obejmuje ona trzy rodzaje stanowisk teoretycznych wyjaśniających zjawisko klas społecznych:

3. Stanowisko „ogólne”

Ujmuje ono klasy społeczne jako wytwór stosunków gospodarczych i sposobów produkcji, jakie rozwinęły się w okresie industrializmu w Europie

• Henri Saint-Simon, piewca industrializmu, wyróżniał dwie klasy: produkcyjna i nieprodukcyjna. Do pierwszej klasy, klasy użytecznej zaliczał: przedsiębiorców, robotników, rolników, to oni produkują, wytwarzają dobra i usługi, tworzą dochód narodowy. Do klasy nieprodukcyjnej należą ci wszyscy, którzy nie wytwarzają, ale żyją z cudzej pracy.

• Alain Touraine- określa on klasy społeczne jako „grupy wyznaczone przez ich sytuację w społecznym procesie produkcji”.

Społeczny proces produkcji dóbr i usług uległ w XX wieku ogromnym zmianom. Te zmiany w sposobach wytwarzania zmieniają też strukturę klasowa. Współcześnie, bowiem nie tyle właściciele środków produkcji, co więcej, nie tyle właściciele akcji, posiadacze, ile menedżerowie, technicy i technologowie produkcji, eksperci, projektanci, decydenci oraz politycy rozstrzygają o produkcji, inwestycjach, rozdziale dóbr i usług. W ten sposób doszło do wytworzenia się z jednej strony klasy decydentów, decydentów decydentów drugiej- klasy biernych wykonawców, konsumentów.

4. Stanowisko marksistowskie

Według Karola Marksa społeczeństwa ludzkie poza okresem struktury pierwotnej były społeczeństwami klasowymi. Podział na klasy wytworzył się wraz z rozwojem techniki wytwórczej i podziałem pracy i środków produkcji. Klasy społeczne w ujęciu materializmu historycznego, są to wielkie zbiory ludzi posiadających środki produkcji lub zbiory ludzi żyjących z pracy najemnej. Stad też podstawowy podział to podział na klasę posiadającą i klasę robotniczą.

Klasy społeczne są zjawiskiem historycznym, a mechanizm zmian struktury klasowej jest związany w ostatecznej instancji z postępem technicznym i rozwojem sił wytwórczych.

Wytwórczych doktrynie marksistowskiej głoszona była koncepcja dwóch faz powstania i rozwoju klasy społecznej. Pierwsza faza tak zwana klasy „ w sobie”, oznacza okres, w którym ludzie znajdują się - w skutek zmian w sposobie produkcji - w określonym stosunku do środków produkcji, ale nie są świadomi swego położenia wspólnego i wspólnych interesów. Następnie faza druga, faza „klasy dla siebie”, gdy ludzie uzyskują świadomość odrębności interesów i działania podejmują działania zmierzające do zmiany swego położenia klasowego. Współcześni marksiści odrzekają się od tego, uważają, że wyzysk klasy pracującej dokonuje się nie w drodze stosowania przymusu politycznego, ale ekonomicznego; że struktura klasowa nie jest prosta, ale złożona ale wymaga uzupełnienia przez wprowadzenie zjawiska warstw w społecznych- struktur społecznych nie opartych na własności środków produkcji (wolne zawody, urzędnicy, inteligencja ).

5. Stanowisko Maxa Wezera

Stał on na stanowisku realnego istnienia klas społecznych, uważał on, że genezy zjawiska klas społecznych oraz określenia ich socjologicznego charakteru należy poszukiwać w strukturze ustroju kapitalistycznego. Według niego fabryki - przedsiębiorstwa produkcyjne, obejmujące różne dziedziny życia gospodarczego, powodują na wilka skalę oddzielenia kapitału od pracy, z jednej strony przedsiębiorców, organizatorów i właścicieli fabryk, a z drugiej strony robotników sprzedających swa pracę.

Klasy społeczne - zespoły osób o „różnych szansach życiowych”, czyli różnych możliwościach otrzymywania towarów i usług na rynku i co za tym idzie - o różnych doświadczeniach życiowych, które zależą od wyobrażeń rynkowych. Klasy społeczne to zespoły osób o wspólnych interesach ekonomicznych, związanych z posiadaniem dóbr lub zarobkowaniem w warunkach istnienia rynku towarowego i rynku pracy ( wyróżnił kasy zarabiające i klasy posiadające). Max Weber wielokrotnie zaznaczał, że klasy społeczne nie są grupami społecznymi. Są one ugrupowaniami, które stanowią podstawę wspólnych zbiorowych działań, powstawania związków, zrzeszeń, ale klasy społeczne nie wytwarzają wewnętrznej organizacji.

3. funkcjonalne teorie klas społecznych

Upatrują źródło uwarunkowania klas społecznych w strukturze organizacyjnej i koniecznościach funkcjonowania każdego historycznego społeczeństwa.

Wychodzą od stwierdzenia, że w historii - poza prymitywnymi małymi społecznościami - społeczeństwa ludzkie nie były nigdy bezklasowe. We współczesne socjologii występuje kilka wersji orientacji funkcjonalnej w ujmowaniu klas społecznych:

2. Stanowisko Kingsleya Davisa i Wilberta E. Moore'a - każde społeczeństwo, aby mogło funkcjonować, tzw. Realizować swe zadania, rozwijać się, zaspokajać potrzeby ludności itp., musi być instrukturalizowane, czyli tworzyć różne rodzaje pozycji i rozdzielać je między ludzi.

Nagrody - korzyści i ich rozdział, jako korzyści przypisane do pozycji stają się częścią systemu społecznego : Są stratyfikacja.

Według nich nowożytne społeczeństwa zachodnie charakteryzuje zróżnicowanie społeczne „ o klasach otwartych” nie oznacza to braku nierówności społecznych, ale przeciwnie oznacza, że nierówności społeczne istnieją, podkreśla się natomiast istnienie równości szans.

3. Stanowisko Talcotta Parsonsa - nowoczesne społeczeństwo jako generalny system społeczny jest ustrukturalizowane, tzn. składa się z wielu podsystemów. Takim ważnym podsystem jest system zawodowy w społeczeństwie, uwarunkowany podziałem pracy i specjalizacją czynności. Warunkuje on współwystępowanie systemu wzajemnej wymiany dóbr i usług między ludźmi, wykonywującymi różne wyspecjalizowane role zawodowe ; system wymiany z kolei jest powiązany funkcjonalnie z systemem własności. Cały ten układ systemów: zawód - wymiana - własność, stanowi tzw. Układ instrumentalny społeczeństwa.

4. Warstwy społeczne w ujęciu Maxa Wezera

Warstwy społeczne są najogólniej rozumiane jako zbiory ludzi, które uznają siebie i są uznawane przez innych za społecznie wyższe lub niższe ze względu na zajmowane pozycje społeczne. Dla ich określenia został też przyjęty termin - stratyfikacja, wskazujący na pewnego rodzaju układ pionowy tych warstw.

Według Webera podstawą wyodrębnienia warstw jest położenie, miejsce w hierarchicznej strukturze społeczeństwa - status społeczny. Warstwy społeczne zawierają pewne typowe komponenty życiowych losów jednostki, które związane są z negatywna bądź pozytywną oceną, z określonym prestiżem przyznanym osobom zajmującym dany rodzaj pozycji.

Warstwy społeczne możemy określić jako:

• zbiory ludzi, choćby o amorficznej strukturze, którzy zajmują pozycje cieszące się określonym poziomem prestiżu - honoru

• zbiory ludzi charakteryzujących się specyficznym stylem życia, tj. sposobami, zakresem i forma uczestnictwa w konsumpcji dóbr materialnych i kulturalnych

• zbiory ludzi wyodrębniające się od siebie określonymi dystansami społecznymi, czyli zakresem styczności, stosunków jakie mogą ze sobą wchodzić, a jakie godzą w prestiż danej warstwy

Jan Szczepański stwierdza, że warstwa społeczna oznacza określony zbiór ludzi, mniej lub więcej wyraźnie oddzielony od innych kryteriami wyższości lub niższości społecznej.

Warstwy społeczne Są, więc tworami połączonymi pewna więzią wewnętrzną i poczuciem wspólnej przynależności, maja w luźny sposób zarysowana zasadę odrębności, która znajduje wyraz w przybieraniu postaw wyższości lub niższości we wzajemnych oddziaływaniach między członkami warstw. Studia wykazały, że u podstaw stratyfikacji tkwią dwa rodzaje uwarunkowań:

1)uwarunkowania strukturalne, zwane też obiektywnymi, stanowią czynniki, cechy, elementy położenia jednostki, takie jak: wysokość dochodów, wykształcenie, zawód i stanowisko w zawodzie, które podlegają ocenie

2) uwarunkowania świadomościowe - decydująca rolę odgrywają czynniki świadomościowe, tzn. subiektywne, a ściślej określając - uznawane w danym społeczeństwie systemy wartości.

Jan Turowski, Klasy i warstwy społeczne - zagadnienia teoretyczne

Rodzaje różnic społecznych:

• biologiczno - fizyczne

• demograficzne

• społeczne

• psychiczne

W naukowym ujmowaniu klas wyróżniamy orientację:

• ekonomiczną - klasy powstają w warunkach ekonomicznych, w rozwoju ekonomicznym społeczeństw

• funkcjonalną - klasy jako struktury organizacyjne

Ekonomiczne ujęcie klas społecznych:

Stanowisko ogólne:

• ujmuje klasy jako wytwór stosunków gospodarczych i sposobów produkcji

• źródła klasowego podziału są określane w sposób ogólnikowy, a klasy społeczne są w tych analizach ujęte bardzo pobieżnie w kategoriach grup społeczno - zawodowych, udziale we władzy, rodzaju i poziomu kwalifikacji

Stanowisko marksistowskie:

• określa klasy społeczne jako zbiory ludzi pozostające w jednakowym stosunku do środków produkcji, tzn. zbiory ludzi posiadających środki produkcji lub zbiory ludzi żyjących z pracy najemnej (podział na klasę posiadającą i na klasę robotniczą)

Klasy społeczne wg Lenina:

• to wielkie zbiory ludzi, z których jedna może przywłaszczać sobie pracę drugiej dzięki różnicy ich miejsca w określonym układzie gospodarki społecznej

Dwie fazy powstawania klas:

• klasa „w sobie” (ludzie nie są świadomi swego położenia wspólnego i wspólnych interesów)

• klasa „dla siebie” (ludzie uzyskują świadomość i dążą do zmiany swojego położenia)

INTERPRETACJA ANALITYCZNA → pogląd współczesnych marksistów zakładający pierwszeństwo społecznemu podziałowi pracy jako czynnika rozwoju społecznego a nie własność środków produkcji

Stanowisko Maxa Webera:

• ujmuje istnienie klas społecznych z ukształtowaniem się w XIX w. w krajach europejskich ustroju kapitalistycznego.

Klasy wg Maxa Webera:

• to kategorie ludności różniące się sytuacją ekonomiczną na rynku kapitalistycznym, na którym panuje współzawodnictwo i konkurencja

• klasy są ugrupowaniami ludzi o jednakowym położeniu rynkowym, które determinuje szanse życiowe poszczególnych klas

• klasy nie są grupami społecznymi, gdyż nie posiadają organizacji wewnętrznej

• stanowią podłoże powstawania grup (np. związki zawodowe, partie polityczne)

• klasa robotnicza - Erwerklassen, klasa posiadaczy - Besitzklassen

• „Walka klas” w ujęciu M. Webera odbywa się jedynie w sferze działalności gospodarczej

• nie można sprowadzać wszystkich konfliktów ideologicznych czy politycznych do klasowych uwarunkowań

• obok zróżnicowania klasowego występuje autonomiczne zróżnicowanie wg statusów (stratyfikacja)

Funkcjonalne ujęcie klas społecznych:

• społeczeństwa wg teorii funkcjonalnej zawsze były ustrukturalizowane i zjawisko nierówności społecznych w postaci klas społecznych jest zjawiskiem uniwersalnym

• dla tej teorii charakterystyczny jest brak odróżnienia podziału klasowego (uwarunkowania ekonomicznego) od uwarstwienia (stratyfikacji) i zamienne posługiwanie się pojęciami klasy społecznej, warstwy czy kasty

Ogólna teoria stratyfikacji (K. Davis, W.E. Moore):

• każde społeczeństwo musi być ustrukturyzowane

• uwarstwowienie jest koniecznością funkcjonalną społeczeństwa

• społeczeństwo musi umiejscawiać jednostki na różnych poziomach struktury społecznej.

Stanowisko T. Parsonsa:

• w analizie funkcjonalnej należy badać metodą dedukcyjną funkcje systemów i podsystemów społecznych oraz podstawy zależności między nimi (np. hierarchiczny system zawodowy)

Warstwy społeczne:

Warstwa społeczna (wg Maxa Webera) → to zbiór ludzi, który uznaje siebie i jest uznawany przez innych za wyższy lub niższy społecznie ze względu na zajmowane pozycje społeczne. Warstwy są grupami, posiadającymi określony poziom prestiżu oraz reprezentują określony styl życia.

Warstwa społeczna (wg Jana Szczepańskiego) → to zbiór ludzi, mniej lub bardziej oddzielony od innych kryteriami wyższości lub niższości społecznej. Przy czym podstawą tego oddzielenia jest pewien dystans społeczny oparty na kryteriach posiadania, stylu życia, wyobrażenia.

Dystans społeczny (wg Jana Szczepańskiego) → zakres styczności, w jakie jednostka danej warstwy może wchodzić z jednostkami z innych warstw społecznych.

ŁAD I KONFLIKT SPOŁECZNY

Społeczeństwo też ulega podobnym teoriom jak grupa społeczna:

-teoretycy konfliktu

-koncepcje psychologiczne

-darwinizm społeczny: główną motywacją działań jest instynkt przetrwania, gen agresji, w wyniku eliminacji słabszych jednostek powinniśmy dążyć do społeczeństwa idealnego

-koncepcje psychonalityczne - Sigmund Freud

-sfera id (nieświadome popędy)

-sfera ego (umożliwia życie, łagodząc konflikty)

-sfera superego - jest to zinternalizowany system wartości

Wyróżnił od popędy życia (seks, przyjemność, przetrwanie) i popędy śmierci, między którymi trwa konflikt. O naszym życiu decyduje socjalizacja pierwotna. Ujawnia sie wtedy naturalna miłość do przeciwnej płci (zwłaszcza do rodzica przeciwnej płci), a dezaprobata, zawstydzenie powoduje kompleksy. Pojawia się skłonność do destrukcji lub autodestrukcji. Popędów nie można zlikwidować, można je stłumić, można im znaleźć zastępcze rozładowanie w społecznie akceptowalnej formie: walka konkurencyjna, sport, dyskoteka. Konflikt wynika z człowieka, a kultura jest źródłem cierpienia.

-koncepcje psychologów tłumu

Gustav Le Bond porównał zbiorowość do kobiety, uważał, że w tłumie objaiwa się natura człowieka: agresja, histeria, emocjonalność, uległość wobec siły, ukierunkowanie na cel. Tłum widzi więcej niż poszczególni uczestnicy. Czuje to samo, widzi to, co chce widzieć. Po audycji Wellsa dotyczącej ataku kosmitów wybuchła panika, ludzie przekonani o prawdziwości programu popełniali samobójstwa. Do tłmu należy przemawiać quasi-informacyjnie, nie ma dobra i zła, a jest tendencja do przyjęcia powtarzanych haseł. Tłum należy rozproszyć, poruszyć ich plotką, rozbić jedność. Zlikwidowanie przywódcy nie zawsze daje dobre rezultaty - tłum bowiem walczy za przywódcę.

-funkcjonaliści

-głoszą, że trzeba ograniczać konflikty,

-Smith wierzył w niewidzialną rękę porządku, jako cechę pozytywną uważał egoizm, chciał ograniczyć władzę;

-Hobbes negatywnie postrzegał egoizm, nawoływał do podporządkowania się władzy,

-Merton Robert nawoływał do likwidowania sprzeczności kulturowej, uważał bowiem, że isnieją narzucane całemu społeczeństwu wartosci, któ®e nie sa dostępne dla wszystkich (sukces, pieniądze, indywidualizm). Z konfliktu pomiędzy środkami i wartościami pochodzą dewiacje:

1.konformizm: dążymy do wartości za pomocą nie wystarczających środków, którymi dysponujemy

2.innowacja: uznajemy wartości, szukamy innych, często nielegalnych środków

3.rytualizm: lekcewazymy wartości, działamy według ustalonych schematów

4.wycofanie: rezygnujemy ze środków i wartości - samobójcy np.

5.bunt: odrzucamy i środki i wartości, szukamy nowych

8. Naród i procesy narodotwórcze.

Pojęcie narodu. Naród w sensie etnicznym i politycznym. Czynniki narodotwórcze. Świadomość narodowa. Stereotypy narodowe. Konflikty etniczne we współczesnym świecie - etnizacja polityki.

FORMOWANIE SIĘ TOŻSAMOŚCI NARODOWEJ

NARÓD - specyficzna grupa społeczna, powiązana więzią naturalną i emocjonalną, dążącą do posiadania państwowości, świadomość wspólnego pochodzenia, przeświadczenie o wspólnych cechach fizycznych i psychicznych (charakter narodowy).

Każda definicja narodu odwołuje się do innych członków, istnieje też wiele pojęć pokrewnych takich jak grupa etniczna (brak dążenia do poństwowości), plemię, lud, społeczeństwo, państwo.

NARÓD jest wspólnotą ludzi złączonych więzią naturalną (ludzie uważają, że są członkami narodu, za dzieci “uważają” rodzice, poza pozostają tzw. ludzie pogranicza)

NARÓD łączy się z państwem, czyli wspólnotą gospodarczą i polityczną (lub pragnieniem własnej państwowości)

NARÓD w aspekcie obiektywnym to łańcuch pojęć: wspólnota terytorium i języka, (oznacza też istnienie ojczyzny prywatnej (hajmat = miejsce zamieszkania) lub ideologicznej (Vaterland = pochodzenie)) wspólnota kulturowa, wspólne pochodzenie, charakter narodowy, historia i wspólne dzieje.

NARÓD w aspekcie subiektywnym to poczucie przynależności narodowej, stereotypy wyglądu zewnętrznego i modele zachowań, prowadzące do ukształtowania tożsamości narodowej.

Ojczyzna to zespół wartości związanych z określonym terytorium. Więzi państwowe czasami były wytwarzane bez państwowości. A poprzez utrwalenie głoszenia, że państwo to naród, umacnia sie więź narodowa w istniejącym państwie.

TOŻSAMOŚĆ JEDNOSTKI to własne wyobrażenie o sobie.

TOŻSAMOŚĆ OSOBISTA to świadomość posiadania “ja” innego od innych ludzi.

TOŻSAMOŚĆ SPOŁECZNA to poczucie przynależności do innych.

TOŻSAMOŚĆ NARODOWA zaczyna odgrywać rolę, gdy akceptujemy otaczające nas społeczeństwo.

TOŻSAMOŚĆ KULTUROWA to hołdowanie pewnym wzorom.

BADANIE POCZUCIA TOŻSAMOŚCI NARODOWEJ

-poczucie przynależności

-poczucie odrębności (my i oni)

-poczucie wyższości

-etnocentryzm (postrzeganie rzeczywistości poprzez pryzmat własnej grupy), ksenofobia (nienawiść wobec innych narodów + etnocentryzm).

Własną grupę (obojętnie jaką) postrzegamy jako heterogeniczną, inne jako homogeniczne.

STEREOTYPY NARODOWE

Stereotyp - jest rodzajem postawy wobec rzeczywistości społecznej, w której element poznawczy jest specyficznie zdeformowany. Najczęściej są budowane w odniesieniu do grup społecznych i etnicznych, klasowych, zawodowych, lub związanych z określoną płcią.

Stereotypy są przekazywane jednostce przez społeczeństwo we wczesnym okresie życia.

Stereotyp etniczny - najczęściej spotykany rodzaj stereotypów, odnoszących się swoją treścią do grup etnicznych (innych narodów lub mniejszości narodowych). Może być albo

1. zbyt dużym uproszczeniem reprezentacji typowych cech członków grupy etnicznej (B) fałszywym twierdzeniem powtarzanych wiele razy i przyjęty przez wielu ludzi za ogólną prawdę. Użycie stereotypów często niesie niezrozumienie i rani uczucia. Stereotypy etniczne zwykle są niedokładne, obraźliwe i są podstawą dyskryminacji i rasizmu.

Błuszkowski, „Stereotypy narodowe w świadomości Polaków”

I Autor bada stereotypy narodowe funkcjonujące w świadomości Polaków. Stara się przy tym odpowiedzieć na pytanie jakim jesteśmy narodem:

1. pierwsza hipoteza zakłada, ze Polacy są społeczeństwem otwartym wobec innych, tolerującym odmienność i wielość tożsamości etnicznych, dopuszczającym zapożyczenia z innych kultur narodowych, będące koniecznym warunkiem modernizacji kraju

2. druga hipoteza zakłada, że Polacy są społeczeństwem zamkniętym, etnocentrycznym, uznającym separatyzm kulturowy za skuteczny sposób zachowania ich tożsamości narodowej

Autor nie odpowiada jednoznacznie na postawione pytanie o charakter naszego społeczeństwa. Wykazuje jednak, że skłonność nr.1 jest korzystniejsza, gdyż w przypadku Polski, postawa taka ułatwiałaby likwidację opóźnień i dystansu cywilizacyjnego wobec krajów wysokorozwiniętych. Ponadto autor wykazuje, że skłonność nr.1 jest uwarunkowana etnicznie. Zatem mobilizacja społeczeństwa, ukierunkowana na rozwój społeczny, polityczny, gospodarczy, jest zależna od wyposażenia etniczno-politycznego narodu. Niestety skłonność nr.1 może rodzić obawy o możliwą utratę tożsamości etniczno-kulturowej, stając się źródłem partykularyzmu (dążenie do odcięcia, uniezależnienia) narodowo-państwowego, postaw etnocentrycznych oraz niechętnego stosunku do zmian systemowych- czyli skłonność nr. 1, może prowadzić do skłonności nr.2.

II „Autostereotyp narodowy jako korelat tożsamości zbiorowej narodu”- tytuł podrozdziału. W tej części swojego wywodu, autor powołuje się na autorytet w danej dziedzinie- W. Lippmanna. Lippnann wymienia model (system) stereotypów: Autostereotyp- stereotyp będący obrazem własnej grupy (podmiot i przedmiot autostereotypu jest ten sam). Heterostereotyp- obraz jednej grupy utrwalony w świadomości innej grupy(podmiot postrzegający i przedmiot postrzegany są różne).

Otóż wg. Lippmanna autostereotypy są b. istotną częścią tożsamości narodowej, gdyż dają gwarancję poczucia własnej wartości, pozycji i praw w świecie. Zatem autostereotyp zajmuje centralne miejsce w systemie stereotypów, wypełniając ważne funkcje autoidentyfikacyjne i obronne. W rezultacie autostereotyp jest obrazem własnym, w którym odtwarzamy i chronimy swą tożsamość.

Autostereotyp jest wytworem kultury symbolicznej i podlega dwóm kryteriom: semiotycznemu i aksjologicznemu. Zgodnie z kryterium semiotycznym autostereotyp obejmuje takie zachowania ludzi, które są znakami rozpoznawczymi, samookreślającymi grupę. Zgodnie z kryterium aksjologicznym, autostereotyp jest wartością, którą grupa wyznaje i kultywuje. Zatem autostereotyp tworzy obraz grupy z jednej strony, z drugiej strony wyraża grupowe dążenia i interesy.

Wg A. Kłoskowskiej w naszych głowach istnieją mapy grup narodowych, ułatwiające poruszanie się w świecie obcych kultur. Wynika stąd zależność między postrzeganiem siebie i innych. Inaczej mówiąc- poznając siebie i tworząc obraz własnej grupy narodowej w formie autostereotypu, czynimy to na tle wyobrażeń o innych grupach narodowych, (heterostereotypów). Zatem lippmanowski „system stereotypów” powstaje w kontekstowej zależności- postrzegania siebie i otoczenia. Taka kontekstowa zależność stereotypów ma 2 wymiary: 1. poszukiwanie podobieństw i różnic między autostereotypem i heterostereotypami, 2. współzależności percepcyjne między heterostereotypami różnych narodów. Wbrew pozorom badanie kontekstowe ukazuje zarówno skłonności percepcyjne, postawy jak i reakcje emocjonalne. „Stereotypy mówią i o tych, co w nie wierzą, i o tych, których dotyczą” (A. Kołakowski).

W strukturze postrzegania otoczenia narodowo-państwowego przez Polaków znajduje się grupa 21 narodów, które są im znane i uznawane za ważne. W pierwszej kolejności Polacy wymieniają społeczeństwa krajów w bezpośrednim sąsiedztwie Polski: Białorusinów, Czechów, Litwinów, Niemców, Rosjan, Słowaków, Ukraińców. W drugiej kolejności wymieniają społeczeństwa sąsiedztwa europejskiego Polski: Anglików, Austriaków, Francuzów, Hiszpanów, Holendrów, Szwedów, Węgrów, Włochów. Te 15 społeczeństw tworzy europocentryczną strukturę postrzegania Polaków. Jeżeli uwzględnimy jeszcze inne znane narody- Amerykanów, Kanadyjczyków, Żydów (cyw. Zachodnie), Turków (pogranicze Europy i Azji), stworzymy euroatlantycką strukturę postrzegania Polaków. Dla pełniejszego obrazu należy dodać jeszcze- Japończyków (wysoki poziom cywilizacyjny) i Chińczyków (najliczniejszy naród świata).

Wyodrębnienie grupy narodów znanych i ważnych dla Polaków było istotnym elementem badań nad autostereotypem narodowym. Należało przy tym wykazać genezę i funkcje polskiego autostereotypu, a także porównać jego treść z zawartością heterostereotypów. Takie porównania pozwoliły odpowiedzieć badaczom na pytanie czy jest to układ odniesienia pozytywnego, czy negatywnego, a zatem dawało odpowiedz na pierwsze pytanie- czy Polacy są narodem otwartym czy zamkniętym.

Kłoskowska pojęcie autostereotypu narodowego wiąże z pojęciem tożsamości narodowej („utrwalone i przekazywane z pokolenia na pokolenie wzory kulturowe autopercepcji wspólnoty narodowej, należące do zakresu symbolicznej kultury, będące przekazywalną innym narodom oraz niezbywalną własnością tej wspólnoty” Błuszkowski) .

Bokszański prowadząc badania tożsamości wspólnot narodowych, stwierdził iż istnieją dwie różne podstawy określenia tożsamości- grunt antropologiczny, uznający kulturę za podstawę zbiorowej tożsamości, gdyż kultura spaja zbiorowość, dyktuje styl, wzory i wartości kulturowe oraz reakcje emocjonalne i umysłowe członków danej zbiorowości, -grunt socjologiczny , który tożsamość narodową traktuje w trybie teoretycznym, doktrynalnym, niekiedy ideologicznym i politycznym, a przedmiotem badania czyni grupy społeczne, nadające kształt danej tożsamości narodowej.

Mimo wszystko tożsamość narodowa nie może być używana jako kategoria analityczna, gdyż jest to byt idealny w weberowskim rozumieniu- jest ona abstrakcyjnym pojęciem. Lecz stanowi także „autoidentyfikację kolektywną wspólnoty narodowej”, „jest następstwem samoistnego, aktywistycznego, procesu autoidentyfikacyjnego zachodzącego w zbiorowości narodowej, opierającej swa odrębność i pozostawanie tą samą zbiorowością na samowiedzy, samookreśleniu i samo-umiejscowieniu w otoczeniu narodowo-państwowym”. (cyt. z Błuszkowskiego).

Rodzaje tożsamości narodowej wg Kołakowskiego- historyczna, antycypacyjna. Tożsamość historyczna narodu opiera się na pamięci narodowej, w której utrwalone są jego początki i późniejsze dzieje. Tożsamość antycypacyjna- dotyczy pojmowania przez naród nadchodzącej przyszłości (jakim narodem chciałby być wśród innych narodów, jak postrzega swoje szanse i zagrożenia). Podążając za myślą Kołakowskiego, Błuszkowski wyciąga tezę, iż zrekonstruowanie obrazu narodu z punktu widzenia jednostki, doprowadzi do stwierdzenia, iż „ Autostereotyp narodowy jest korelatem empirycznym tożsamości narodowej”(czyli po prostu: tożsamość narodowa widziana oczami jednostki to autostereotyp narodowy). Stąd też możemy wyodrębnić (wciąż nawiązując do badań Kołakowskiego) autostereotyp tradycyjny i autostereotyp historyczny.

III. Autostereotyp tradycyjny - ukształtowany w przeszłości, niezbywalny składnik autostereotypu, zapewnia ciągłość poczucia odrębności narodowej w przeszłości i teraźniejszości. Polacy swoją odrębność i swoistość narodową, jako elementy świadomości zbiorowej wymieniają- nadużywający alkoholu, wierzący, ceniący życie rodzinne, honorowy, rozrzutny, odważny, leniwy, lekkomyślny, uczynny, niezdyscyplinowany.

Autostereotyp Polaka w znacznym stopniu różni się od stereotypu typowego Europejczyka. Polacy przypisują sobie wartości wspólnotowe (narodowe, religijne, rodzinne). Z kolei u Europejczyków dostrzegają orientację indywidualistyczną- ważniejsza jest dla nich praca niż rodzina, dążą do osiągnięcia sukcesu, są bardziej zaradni, są oszczędni, żyją w lepszych warunkach, są lepiej wykształceni. Ponadto autostereotyp Polaków wykazuje ogromną trwałość tradycyjnego obrazu własnego tkwiącego w narodowej samoświadomości! Na taki stan wpłynął w szczególności okres utraty niepodległości. Wówczas wykształcała się świadomość narodowa Polaków! Głównie dlatego iż istniała potrzeba samookreślenia i obrony narodowej tożsamości. Państwa zaborcze zmierzały do wykorzenienia tradycji narodowych i do narzucenia obcego języka czy kultury, ale osiągnęły odwrotny skutek- naród zaczął dążyć do niepodległości. Ukształtowała się świadomość powstańcza, a wiek XIX ukształtował ponadto tożsamość narodową Polaków w postaci tyrtejskiej (literatura romantyczna, walka za ojczyznę, polski patriotyzm znany w całej Europie). I tak, ówczesny lęk o utrzymanie narodowej tożsamości, dziś skutecznie wyparł możliwość podjęcia wysiłku modernizacyjnego kraju, który podniósłby Polskę na wyższy poziom cywilizacyjny.

Zatem tradycyjny autostereotyp Polaków ma postać patriotyczno-heroiczną. Idee niepodległościowe, ukształtowane w XIX wieku, wyrażające się w zawołaniu Bóg- Honor- Ojczyzna, stały się podstawą zbudowania własnego obrazu w okresie porozbiorowym, a także nadal stanowią ważny składnik polskiego autostereotypu. Ów tradycyjny stereotyp nawiązuje do trzech sylwetek: Polaka- katolika, Polaka- patrioty, Polaka- człowieka honoru.

Polak- katolik. Religijność ma znaczącą pozycję w strukturze autostereotypu Polaków. Wynika to z historycznych wydarzeń- religię zespolono z patriotyzmem (przez co stworzono- emocjonalną motywację do wyrzeczeń i poświęceń dla narodu, oparcie w wierze, nadzieję na lepszą przyszłość; kościół umożliwiał kultywowanie polskości i spajał naród w nieszczęściu). Konstytucja 3 Maja uznawała wiarę rzymsko-katolicką za panującą religię narodową, zabraniała odejścia do innej wiary, pod karą apostazji.

Polak- patriota. Ten składnik autostereotypu dawał poczucie przynależności i więzi z polską zbiorowością narodową. Motywował do odzyskania narodowej autonomii. Polski patriotyzm ukształtował się w tradycji romantycznej- bohater-powstaniec, gotowość do poświęceń, śmierć na ołtarzu ojczyzny. Dlatego przez ostatnie 200 lat, z ideą niepodległościową zdecydowanie przegrywała idea wydobycia kraju z zacofania cywilizacyjnego! Modernizacja została zepchnięta na dalszy plan, europeizacja i demokracja przegrywały z przywiązaniem do języka i obyczajów przodków. Stąd postawy obronne i etnocentryczne!

Polak- człowiek honoru. Honor jest dla Polaków synonimem godności. W autostereotypie występuje jako symbol i wartość narodowa, jest utożsamiany z dumą narodową. Honor i duma narodowa kompensowały brak własnej państwowości, stanowiły rodzaj samoidealizacji zbiorowości narodowej, pobudzały wiarę w odzyskanie wolności. Pojęcie honoru odnosiło się w przeszłości do szlachty, a opisywało cechy rycerskie- odwagę, męstwo, waleczność. Stopniowo cechy te rozprzestrzeniły się na pozostałe grupy narodowe. A w czasach niewoli mentalność szlachecka okazała się dobrym podłożem do pielęgnowania poczucia narodowej godności. Lekkomyślność, szeroki gest, rozrzutność (wzór szlacheckiej pańskości) zaspokoiły potrzebę wielkości członków upokorzonego narodu i utrzymały poczucie narodowej tożsamości.

Jak widać autostereotyp Polaków doby współczesnej jest nasycony w dominującym stopniu treściami etnocentrycznymi, zorientowanymi na zachowanie odrębności kulturowych i tożsamości kulturowej w takiej postaci, która nie jest w stanie motywować do szybkiej i skutecznej modernizacji . Wzory Polaka- patrioty, Polaka- katolika, Polaka- człowieka honoru, połączone z kultywowaniem życia rodzinnego i ciągłością tradycji narodowych, nie pozwalają odpowiedzieć pozytywnie na pytanie- „Jakim narodem są Polacy- otwartym czy zamkniętym?”. Jednak przyszłość Polski, spleciona z przyszłością europejską wymaga przyspieszenia zmian. Zatem Polacy powinni czym prędzej przejść ewolucję samoświadomości narodowej od autostereotypu tradycyjnego do autostereotypu antycypacyjnego.

IV. Autostereotyp antycypacyjny Polaków - odnosi się on do postrzegania swojego narodu w przyszłości. Nie oznacza to odrzucenia autostereotypu tradycyjnego, możliwe jest współwystępowanie lub synteza obu autostereotypów.

W przypadku Polaków występują przesłanki do ukształtowania się nowego typu samoświadomości, która sprzyjałaby wyzwaniom cywilizacyjnym kraju i jednoczącej się Europy. Zrastanie się europejskiej wspólnoty państwowej jest konieczne, lecz pojawiają się problemy pomiędzy państwowym obywatelstwem, a świadomością narodową. Otóż kraje wspólnoty są nadmiernie przywiązane do tradycyjnej suwerenności narodowej, a to utrudnia procesy zrastania wspólnoty. W efekcie UE nie posiada przykładowo europejskiej opinii publicznej, która dodatkowo stymulowałaby procesy integracyjne na naszym kontynencie.

Otwartość postawy narodowej można określić za pomocą prostego badania- kryterium akceptacji bądź odrzucenia nowej identyfikacji narodowej (A. Kłoskowska) Czyli respondentom zadawano pytanie- „ Gdyby nie był(a) Pan(i) Polakiem (polką), do którego narodu chciał(a)by Pan(i) należeć?”. Większość Polaków deklaruje postawę otwartą na inne narody. Najczęściej preferowane identyfikacje państwowe- amerykańska (25,2%), niemiecka(22,4%), francuska(19,6%), włoska(13,1%), angielska(12,2%), kanadyjska(10,8%), szwedzka(9,0%), holenderska(8,9%), hiszpańska(7,0%)...Otwarci więc jesteśmy na kraje rozwinięte gospodarczo cywilizacji euroatlantyckiej, do tych też krajów Polacy deklarują najwyższy stopień otwartości i zbliżenia. Dystans Polacy deklarują do Chińczyków i Żydów, a największy dystans mają do Rosjan, Ukraińców, Białorusinów, Turków.

Najwyżej ocenianymi narodami są przez Polaków narody cywilizacji euroatlantyckiej(podobnie jak w teście nowej identyfikacji narodowej).

Autostereotyp antycypacyjny Polaków jest tworzony przez- 1.porównanie treści tradycyjnego autostereotypu Polaka z treścią heterostereotypów (określanie różnic i podobieństw) 2. możliwość przejęcia przez Polaków cech narodów da których aspirują.

Typy narodów rozróżniane przez Polaków pośród heterostereotypów: narody demiurgiczne-tworzące historię (np. Amerykanie- aktywni, bogaci, nowocześni, przedsiębiorczy, Japończycy-pracowici, nowocześni, postępowi, zdyscyplinowani). Narody będące dobrymi gospodarzami. (np. Szwedzi- czyści, bogaci, gospodarni, lubiący porządek, Niemcy- lubiący porządek, bogaci, zdyscyplinowani). Narody ludyczne- lubiące się bawić (np. Francuzi- kulturalni, lubiący się bawić, inteligentni, towarzyscy, bogaci, Włosi- weseli, lubiący się bawić, towarzyscy, rozrzutni, otwarci, lekkomyślni). Narody oparte na tradycji- (np. Anglicy- konserwatywni, bogaci, oszczędni, tradycjonalistyczni, egoistyczni, honorowi, zarozumiali, inteligentni, kulturalni, Żydzi- wierzący, oszczędni, zamknięci, fanatyczni, tradycjonalistyczni, zarozumiali, stroniący od zabawy). Narody zacofane (jako taki postrzegają się Polacy, Białorusini- biedni, nadużywający alkoholu, zacofani, niegospodarni, bierni, leniwi, niewykształceni, nieprzedsiębiorczy).

Jak wypadają podobieństwa i różnice autostereotypu Polaków wobec heterostereotypów innych narodów? Otóż okazuje się, że Polacy nie postrzegają się ani jako naród ludyczny, demiurgiczny, ani nie są dobrym gospodarzem, ani nie uważają do końca, że są narodem zacofanym. Polacy postrzegają siebie jako naród oparty na swoistej tradycji (religia, cnoty patriotyczne, wybujałe poczucie godności narodowej)dającej im poczucie wartości, połączonej ze stylem ludycznym, a właściwie biesiadnym, połączonym z nadużywaniem alkoholu, a także takie cechy jak- rozrzutny, leniwy, lekkomyślny. A takiemu wybujałemu poczuciu godności towarzyszy kompleks niższości (sprzeczność!!!) wobec narodów ludycznych, demiurgicznych, będących dobrymi gospodarzami i takich opartych na tradycji.

Sprzeczność ta jest trwale się utrzymująca, ale może zostać usunięta poprzez tworzenie się nowego autostereotypu, w wyniku aktualizacji autostereotypu antycypacyjnego. Jak wiemy, jest to możliwe, gdyż obraz otoczenia narodowo-państwowego Polaków jest bipolarny: zachodnie społeczeństwa postrzegamy pozytywnie, a wschodnie negatywnie! Widzimy zatem kontrast i wiemy, w którym kierunku dążyć- silnie aspirujemy do bycia społeczeństwem zachodnim. Stwarza to psychologiczne przesłanki do przyjmowania cech i wartości przypisywanych owym społeczeństwom. Wówczas znikną również sprzeczności między wybujałym poczuciem godności, a kompleksem niższości. Cały ten proces będzie stymulowany przez ogólnoeuropejskie procesy integracyjne. Tymczasem granice Polski staną się granicami UE. Zatem Polacy muszą usunąć dystans emocjonalny, nacechowany urazami i uprzedzeniami wobec wschodnich sąsiadów i dla strategicznego dobra ukształtować nowe, otwarte stosunki międzynarodowe.

9 - 10. Polityka jako zjawisko społeczne.

Pojęcie polityki. Typy prawomocnego panowania wg M. Webera. Władza polityczna i ekonomiczna wg S. Ossowskiego. Kultura polityczna.

TRZY CZYSTE TYPY PRAWOMOCNEGO PANOWANIA - M. WEBER

PANOWANIE - tzn. prawdopodobieństwo, że określony rozkaz zostanie wykonany, może opierać się na różnych motywach posłuszeństwa. W postaci czystej istnieją tylko trzy typy „podstaw prawomocności” panowania, których każdy, - jeśli rozpatrujemy typ czysty - wiąże się zasadniczo odmienną strukturą społeczną zespołu zarządzającego oraz środków zarządzania.

1). PANOWANIA LEGALNE - na mocy ustanowienia. Najczystszym typem takiego panowania jest władza biurokratyczna. Ideą podstawową tego typu władzy jest przeświadczenie, że można tworzyć swobodnie dowolne prawa i zmieniać je za pomocą formalnie poprawnego prawodawstwa. Posłuszeństwo obowiązuje nie wobec osoby na mocy jej swoistego prawa, lecz wobec ustanowionej zasady, która określa, komu i w jakim stopniu jest ono należne. Obowiązek posłuszeństwa jest ujęty w ramy pewnej hierarchii stanowisk, podporządkowującej niższe stanowiska wyższym oraz regulującej procedurę składania zażaleń. Podstawą funkcjonalności przedmiotowej jest dyscyplina organizacyjna.

- typ panowania „legalnego” reprezentują nie tylko nowoczesne struktury państwa i wspólnoty lokalnej, lecz w równej mierze stosunki władzy w prywatnym przedsiębiorstwie kapitalistycznym, w dowolnej organizacji czy stowarzyszeniu, które dysponuje rozbudowanym i hierarchicznie zorganizowanym zespołem zarządzającym. Nowoczesne organizacje polityczne są jedynie najwyraźniejszymi przedstawicielami tego typu.

- biurokracja jest technicznie najczystszym typem panowania legalnego. Ale żadne panowanie legalne nie bywa wyłącznie władzą biurokratyczną tzn. sprawowaną przez zatrudnionych w oparciu o umowę i mianowanych urzędników. Podobnie jak zespół zarządzający prawie nigdy nie ma charakteru wyłącznie biurokratycznego, lecz zazwyczaj w zarządzaniu uczestniczą na różne sposoby osoby wybitne i przedstawiciele grup interesu. Decydujące jest jednak to, że ciągłość pracy opiera się w głównej mierze i coraz bardziej na siłach biurokratycznych.

- biurokracja nie jest jedynym typem panowania legalnego. W okresie powstania nowoczesnego państwa ciała kolegialne przyczyniły się istotnie do rozwoju panowania legalnego. W szczególności zawdzięcza im swe narodziny pojęcie „urzędu”. Instytucja urzędników wybieranych odegrała ze swej strony ogromną rolę w prehistorii nowoczesnego zarządzania biurokratycznego.

2). PANOWANIE TRADYCYJNE - na mocy wiary w świętość istniejących od dawna porządków i potęgi panujących. Jej najczystszym typem jest władza patriarchalna. Opiera się na stosunkach charakterze wspólnoty, typem rozkazującego jest „pan”, słuchającego „poddany”, zespół zarządzający ma charakter „służby”. Zakres obowiązywania prawomocnych rozkazów poszczególnego sługi kształtuje się od przypadku do przypadku, zależnie do upodobania pana, któremu podporządkowany jest on całkowicie, gdy chodzi o występowanie w ważniejszych lub wyższych rangom rolach. Stosunkami w zespole zarządzającym rządzi osobista lojalność sługi, nie zaś obowiązki służbowe i dyscyplina służbowa. Jeśli chodzi o pozycje sługi występują tu dwie charakterystycznie różne formy:

- czysto patriarchalna struktura zarządzania: słudzy pozostają w całkowitej zależności od pana. Rekrutuje ich się bądź to w sposób czysto patrymonialny- niewolnicy, poddani, bądź niepatrymonialny-faworyci. Technicznymi środkami zarządzania rozporządza całkowicie, według własnego uznania, pan. Najczystszym typem takiego panowania jest władza sułtana.

- struktura stanowa: słudzy nie są osobistymi sługami pana, lecz ludźmi niezależnymi dzięki własnej pozycji osób społecznie wyróżnionych. Urząd zostaje im nadany na mocy przywileju lub koneksji pana albo prawo do urzędu uzyskują na mocy kontraktu i nie można go ich patriarchalizmem.

Panowanie patriarchalne jest jedynie najczystszym typem panowania tradycyjnego. Ukształtowany przez wychowanie i przyzwyczajenie szacunek dziecka wobec głowy rodziny stanowi skrajnie typowe przeciwieństwo, z jednej strony - pozycji robotnika kontraktowego w przedsiębiorstwie, z drugiej zaś postawy emocjonalnej wierzącego członka gminy wobec proroka. Faktycznie wspólnota domowa jest komórką rodząca tradycyjne stosunki władzy.

Panowanie stanowe wszelkiego typu, opierające się na bardziej lub mniej trwałym zawłaszczeniu władzy administracyjnej, jest w porównaniu z patriarchalizmem o tyle bliższe panowaniu legalnemu, o ile dzięki gwarancjom, jakie towarzyszą przywilejom, ma ono charakter panowania legitymizującego się swoistą „podstawą prawną”, której pozbawione są struktury patriarchalne z ich zarządzaniem całkowicie uzależnionym od samowoli pana. Z drugiej strony, surowa dyscyplina oraz brak swoistych uprawnień zespołu zarządzającego w układzie patriarchalnym są bliższe dyscyplinie panowania legalnego niż rozczłonkowane i uprawiane stereotypowo, w wyniku zawłaszczenia, zarządzanie w strukturach stanowych, zaś państwa.

3). PANOWANIE CHARYZMATYCZNE - na mocy uczuciowego oddania osobie pana oraz uznania dla jego niezwykłych talentów (charyzma) w szczególności zdolności magicznych, bohaterstwa, mocy ducha i mowy. Źródłem osobistego oddania jest tu egzaltacja, jaką budzi coś wiecznie nowego, niecodziennego, niebywałego. Najczystsze typy władzy charyzmatycznej to władza proroków, bohaterów wojennych, wielkich demagogów. Posłuszeństwo „ucznia” trwa tak długo, jak długo uznaje się te cechy przywódcy - jako charyzmę utwierdzają dowody. Oryginalną postacią charyzmatycznego orzecznictwa prawnego i rozstrzygania sporów jest ogłaszanie wyroków przez panującego i ich uznawanie przez wspólnotę posiadające moc obowiązującą, chyba, że pojawi się konkurencyjne orzeczenie pretendujące do charyzmatycznej ważności. W tej sytuacji dochodzi do walki przywódców, którą ostatecznie rozstrzyga jedynie zaufanie wspólnoty, przy czym słuszność w może być tylko po jednej stronie, po drugiej zaś nieprawość nakazująca czynienie pokuty.

a) R. Sohm - opis panowania charyzmatycznego w gminie wczesnochrześcijańskiej. Wyprawy myśliwskie i wojenne, wymagające wodzów o niezwykłych kwalifikacjach osobistych, stanowią świecką, magia zaś „duchowną” sferę przywództwa charyzmatycznego. Charyzmatyczny polityk-jest produktem miast-państw Zachodu. W państwie-mieście Jerozolimie występuje on jedynie w religijnym kostiumie, jako prorok, natomiast ustrój Aten całkowicie odpowiadał istnieniu „demagogów”, bez których machina państwowa nie funkcjonowałaby ani przez chwilę.

b) Autorytet charyzmatyczny opiera się na „wierze” w proroka, na osobistym „uznaniu” dla charyzmatycznego bohatera wojennego lub demagoga i umiera wraz z nim. Jednakże ich autorytet nie wywodzi się z owego uznania poddanych, lecz na odwrót, wiara i uznanie stanowią obowiązek, którego dopełnienia wymaga dla siebie przywódca legitymizujący się charyzmą, a naruszenie, którego karci.

c) Charyzmatyczny władca musi sprawdzić się jako pan „z łaski bożej”, poprzez cuda, dobrobyt zwolenników lub poddanych. Dopóty jest uznawany, dopóki stać go na to. Jeśli opuszcza go powodzenie, jego panowanie chwieje się. Przyzwyczajenie do tradycji oraz „prestiż” splatają się z wiarą w doniosłość panowania formalnie prawomocnego. Zachwianie któregoś z tych składników prowadzi do zachwiania przekonań i prawomocności. W stosunkach pana z zespołem zarządzającym obowiązuje następująca zasada: pan, dzięki atomizacji członków zespołu oraz solidarności, jaką każdy z nich wobec niego odczuwa, jest w obliczu sprzeciwu wspólnego słabszy jest zawsze wtedy, gdy-jak to czyniły liczne administracje-członkowie zespołu zjednoczą się.

d) Panowanie charyzmatyczne jest swoistą, niezwykłą i całkowicie osobową postacią stosunków społecznych. Wówczas, gdy istnieje a nawet później, gdy zabraknie nosicieli charyzmy, wykazuje tendencje do przekształcania się w coś przyjętego. Owo uznanie władzy za coś przyjętego następuje poprzez:

I. tradycjonalizację porządków

II. przekształcenie się charyzmatycznego zespołu zarządzającego w zespół legalny w drodze zawłaszczenia wew. lub zespolonych z przywilejami praw pracy

III. przekształcenie sensu samej charyzmy

Kwestie te można postrzegać na różne sposoby: bierne oczekiwanie na pojawienie się nowego władcy, którego cechy charyzmatyczne są już uwierzytelnione lub, które on już posiada, zmienia się w aktywne działanie na rzecz znalezienia go, szczególnie, gdy jego przyjście się odwleka, a z trwałością organizacji panowania wiążą się poważne interesy. Działanie to przybiera postać:

3. poszukiwania oznak kwalifikacji charyzmatycznych, np. poszukiwanie nowego Dalaj Lamy.

5. Odwołania się do wyroczni, do losu lub innych technik desygnowania. Wiara w osobę wyposażoną w kwalifikacje charyzmatyczne przekształca się w ten sposób w wiarę w odpowiednią technikę.

6. Desygnowania osoby posiadającej kwalifikacje charyzmatyczne, czego dokonują:

5. Sam nosiciel charyzmy - desygnowanie następcy

4. Uczniowie lub zwolennicy posiadający kwalifikacje charyzmatyczne pod warunkiem, że dołącza się do tego uznanie wspólnoty religijnej lub militarnej.

8. Wierzący w charyzmę dziedziczną w myśl przekonania, że kwalifikacje charyzmatyczne ma się we krwi. Wiara odnosi się tu do „prawowitego” dziedzica dynastii. Uprawnienia władcy są, więc całkowicie niezależne od jego cech osobistych.

8. Rytualna reifikacja charyzmy. Wiara, że jest ona pewną magiczną jakością, którą można przekazać lub ukształtować przez jakiś akt sakramentalny.

10. Charyzmatyczna zasada prawomocności, autorytarna w swym pierwotnym znaczeniu, może być przekształcana w zasadę antyautorytarną. Opiera się na uznaniu przez poddanych konkretnej osoby o sprawdzonych kwalifikacjach charyzmatycznych.

S. OSSOWSKI - „O STRUKTURZE SPOŁECZNEJ…”

Transakcje ekonomiczne - wymiana dóbr i usług, każdy z kontrahentów uzyskuje coś od swego partnera, dając mu w zamian coś, na czym owemu partnerowi zależy.

Władzę ekonomiczną nad swoim partnerem ma ten: 1) kto rozporządza typem dóbr bardziej nadającym się do wymiany w danym środowisku 2)kto rozporządza większą ilością dóbr przeznaczonych na wymianę 3) czyja sytuacja jest bliższa sytuacji monopolisty.

W ustroju o gospodarce pieniężnej typem dóbr najbardziej podatnym do wymiany w normalnych warunkach rynkowych jest specjalne narzędzie wymiany - pieniądz.

Władza ekonomiczna jednostki jest tym większa, im większą liczbę transakcji może ta jednostka przeprowadzić. Wraz z bogactwem wzrasta wtedy nie tylko intensywność władzy ekonomicznej, ale też jej zasięg. Jest to władza wynikająca z posiadania środków produkcji, władza w stosunku do tych, którzy środków produkcji nie posiadają, więc chcąc mieć środki do życia, muszą wynajmować swoją pracę.

Według pisarzy reprezentujących mieszczański liberalizm wszelką władzę ekonomiczną należy traktować jako władzę tych, którzy posiadają większą ilość dóbr, którymi można pozyskiwać innych ludzi.

TYPY STOSUNKÓW POMIĘDZY WŁADZĄ POLITYCZNĄ I KLASĄ UPRZYWILEJOWANĄ.

1)Dla klasycznego ustroju kapitalistycznego charakterystyczna jest przewaga władzy ekonomicznej nad władzą polityczną. Typem idealnym będzie ustrój, gdzie rząd (wg. Olivieri jednego z socjalistów włoskich) stanowi „komitet wykonawczy władzy uprzywilejowanej”, w której rękach znajdują się środki produkcji. Jest to rząd niestały, utrzymujący się przy władzy dzięki decyzjom klasy posiadającej.

2)Rząd może jednak służyć interesom klasy uprzywilejowanej nie tylko wtedy, gdy jest jej funkcjonariuszem. Może to być forma przymierza i podziału funkcji pomiędzy grupą dysponującą legalnymi środkami przemocy i grupą, która włada środkami produkcji. Zamiast podporządkowania władzy politycznej mamy wzajemną zależność między władzą polityczną a ekonomiczną: grupa rządząca daje opiekę klasie uprzywilejowanej, a ona bierze na siebie funkcje organizowania produkcji i dostarcza grupie rządzącej środków ekonomicznych, niezbędnych do utrzymania machiny państwowej. W tym wypadku grupa rządząca stanowi czynnik znacznie bardziej stały, a zmiana jej może nastąpić tylko w drodze rewolucji politycznej.

3)Trzeci typ to sytuacja, gdzie grupa rządząca stara się osiągnąć stanowisko czynnika niezależnego wchodząc w rolę arbitra między antagonistycznymi klasami. Rząd wyzyskuje wtedy antagonizmy tych klas i lawiruje między ich interesami dla własnej potęgi.

4)Z czwartym typem mamy do czynienia tam, gdzie grupy uprzywilejowane ekonomicznie nie dysponują środkami produkcji. Grupa rządząca sama kieruje produkcją, stwarza zaś lub utrzymuje grupy uprzywilejowane, aby w zamian za przywileje i opiekę mieć w nich oparcie w stosunku do mas upośledzonych. Grupy uprzywilejowane, nie stanowiąc klasy właścicieli środków produkcji, mogą być grupami różnego rodzaju, zależnie od potrzeb grupy rządzącej. Dają one w różnorodny sposób oparcie grupie rządzącej otrzymując za to wyższy udział w dochodzie społecznym oraz różne przywileje nie wyrażane skalą płac.

WŁADZA NIEUWARUNKOWANEJ PRZEMOCY I PRAWORZĄDNA WŁADZA POLITYCZNA.

Występują dwa idealne typy władzy na krańcach jednej skali:

-władza nieuwarunkowanej przemocy-nieskrępowana żadnymi regułami gry, żadnymi zobowiązaniami, władza pełnej samowoli.

-praworządna władza polityczna-nie tylko stoi na straży ustalonych norm dotyczących stosunków społecznych, ale sama do tych reguł ściśle się stosuje, mając wyznaczoną dokładnie sferę decyzji w ramach reguł gry.

Lasswell wyróżnia naga władzę (opiera się na sile i na przemocy, nie szukając żadnego uzasadnienia dla swoich nakazów) i władze autorytatywną (tzn. władza ulegalizowana).

Hobbes przeprowadzając w „Lewiatanie” apologię monarchii absolutnej zakłada, że monarcha, poza wyjątkowymi sytuacjami, będzie szanował prawo, chociaż nic go do tego nie zmusza. Jeżeli można oczekiwać, że suweren nie będzie łamał prawa-to, dlatego, że siła suwerena leży w sile narodu a naród może być silny wtedy tylko, gdy w kraju panuje ład społeczny.

Trwałe rządy wymagają planowania procesów długodystansowych. Procesy produkcji niezbędnej dla społeczeństwa, a więc i władzy dysponującej środkami przemocy-to procesy długodystansowe. Jeżeli grupa rządząca nie sankcjonuje reguł gry lub nie przestrzega ich w dostatecznym stopniu, aby przyszłe korzyści były motywem inwestycyjnym ze strony wyborców, musi sama kierować wytwórczością i to w taki sposób, aby motywem pracy zatrudnionych były bezpośrednie skutki oporu lub podporządkowania się. Grupa rządząca musi mieć środki nie tylko na własne utrzymanie, ale na utrzymanie aparatu przemocy. Wprowadzenie praworządności, tzn. uznanie i sankcjonowanie reguł gry, nie tylko umożliwia zorganizowanie stałej produkcji przerzuceniem trudu organizowania na klasę uprzywilejowaną, ale umożliwia administrację nie opartą na bezpośrednim terrorze, który jako stała metoda rządzenia jest niezwykle kosztowna.

METODY GRY POLITYCZNEJ

Polityka to forma działalności zmierzającej do jak największej mocy w stosunkach społecznych, tzn. do umacniania, roszczenia i utrwalania władzy. Grupa rządząca musi się starać, by nie utracić zaufania, co do swej praworządności, musi się troszczyć, aby władni zachowali przekonanie, że żyją w warunkach, warunkach, do planowania działalności długodystansowych, niezbędnej dla funkcjonowania organizacji państwowej i które by nie odebrały mocy sankcjom innego rodzaju niż sankcje przemocy.

Grupa rządząca, która pragnie stanowić samodzielny składnik w polityczno-ekonomicznej strukturze, strukturze czerpiąc korzyści z łamania reguł gry nie chce rezygnować z tych korzyści, jakie daje praworządność, ma na swój użytek następujące dyrektywy:

1)Zachowanie pozorów praworządności, tzn. pozorów respektowania reguł gry, tak daleko, jak to tylko możliwe

2)Powoływanie się na sytuację wyjątkową, która zmusza do wyjątkowych kroków.

3)Uzasadnienie wszelkich aktów, niezgodnych z regułami gry; dobrem społecznym

sposób, aby ci, w których te akty godzą, mogli je uwzględnić w rubryce „ryzyko” i aby to ryzyko nie było tak wielkie, aby ich zniechęciło do działalności gospodarczej. Dla polityka obowiązujące w środowisku społecznym reguły gry są narzędziem, którym trzeba umiejętnie operować.

POLITYKA JAKO ZAWÓD I POWOŁANIE.

Państwo jest wspólnota ludzką, która w obrębie określonego terytorium - owo terytorium stanowi jej wyróżnik - rości sobie prawo monopolu na wywieranie prawomocnej przemocy fizycznej. W taki wypadku polityka oznaczałaby dla nas dążenie do udziału we władzy czy to między państwami, czy tez w obrębie państwa między grupami ludzi, jakie ono obejmuje.

państwo to oparty na prawomocnej przemocy stosunek panowania ludzi nad ludźmi. Aby mogło istnieć, ludzie poddani panowaniu musza podporządkować się autorytetowi, jaki przypisują sobie ci, którzy w danym wypadku panują. Istnieją trzy typy uprawomocnienia;

a) tradycyjne - jakie sprawował patriarcha czy też książę patrymonialny dawnego typu.

b) charyzmatyczne - całkowicie osobiste oddanie oraz osobiste zaufanie do objawień, bohaterstwa lub innych właściwości przywódczych jednostki, np. prorok lub w sferze politycznej wódz wojenny, czy tez władca plebiscytowy, wielki demagog i przywódca partii politycznej. Jest tu zakorzeniona idea powołania w najpełniejszej postaci. Oddanie charyzmie proroka czy wodza na wojnie oznacza, że to on uchodzi za wewnętrznie powołanego przewodnika ludzi, że są mu oni posłusznie nie na mocy obyczaju czy ustanowienia, lecz dlatego, że w niego wierzą

c) panowanie na mocy "legalności" na mocy wiary w ważność legalnego ustanowienia i uzasadnionej poprzez racjonalnie utworzone reguły. Jest to panowanie, jakie prawuje nowoczesny "sługa państwa" i wszyscy ci nosiciele władzy, którzy pod tym względem są do niego podobni.

Wszystkie porządki państwowe dadzą się podzielić według tego, czy opierają się one na zasadzie, że ów sztab ludzi - urzędników czy innych - których posłuszeństwo władca ma zagwarantowane, ma we własnym posiadaniu środki administracyjne ( np. pieniądze, budynki ), czy też sztab administracyjny jest "oddzielony" od środków administracyjnym w tym samym sensie, w jakim dzisiejszy urzędnik i proletariusz w kapitalistycznym zakładzie 'oddzieleni" są od rzeczowych środków produkcji.

Tworzenie nowoczesnego państwa.

Rozwój państwa nowoczesnego wszędzie nabiera tempa od momentu, gdy książęta rozpoczynają wywłaszczenie zajmujących podobnie jak oni pozycje samodzielnych, "prywatnych" przedstawicieli władz administracyjnych. Cały ten proces stanowi dokładną paralelę rozwoju zakładu kapitalistycznego, który dokonuje się poprzez stopniowe wywłaszczenie samodzielnych producentów. W dzisiejszym państwie dokonano więc ( należy to do istoty współczesnego państwa ) całkowitego oddzielenia sztabu administracyjnego: urzędników i pracowników administracji, od rzeczowych środków zarządzania.

Nowoczesne państwo jest zinstytucjonalizowanym związkiem panowania, który w obrębie swego terytorium z powodzeniem dążył do monopolizacji prawomocnej przemocy fizycznej jako środka panowania i w tym celu skupił w rękach swych kierowników rzeczowe środki zarządzania; przedtem zaś wywłaszczył wszystkich stanowych funkcjonariuszy o autonomicznych uprawnieniach, którzy korzystali z własnego prawa do rozporządzania tymi środkami i sam zajął ich miejsce poprzez swych najwyższych przedstawicieli.

Typowe cechy właściwe politykom zawodowym zarówno "przywódcom" jak i stronnikom. ich główne typy:

1) Duchowni. Przyczynę techniczną stanowił fakt, że byli oni piśmienni. Wykorzystywano biskupów i księży jako politycznych doradców. Duchowny pozostawał poza mechanizmem normalnych politycznych i ekonomicznych interesów, nie podlegał pokusie by wbrew woli pana dążyć do władzy politycznej dla swych potomnych, jak to czynił lennik.

2) Literaci o humanistycznym wykształceniu. Był czas, kiedy uczono się łacińskich mów i greckich wierszy po to, by zostać politycznym doradca księcia, a przede wszystkim autorem jego politycznych memoriałów. Był to czas rozkwitu szkół humanistycznych i pojawienia się ustanowionych przez książęta profesur.

3) Szlachta dworska. kiedy książętom udało się już wywłaszczyć szlachtę z jej stanowej władzy politycznej, ściągali ją na dwór i wykorzystywali w służbie politycznej i dyplomatycznej.

4) Patrycjat obejmujący drobną szlachtę i miejskich rentierów (twór specyficznie angielski). Utrzymywała ona w swym posiadaniu wszystkie urzędy lokalnej administracji.

5) Wykształcenia na uniwersytetach prawnicy (specyficznie dla Zachodu).

Interesy polityczne - relatywnie mała liczba osób zasadniczo zainteresowanych życiem politycznym a więc udziałem we władzy politycznej, werbuje sobie stronników, prezentuje siebie lub swoich protegowanych jako kandydatów wyborczych, zbiera środki i rusza na połów głosów.

Zrodzona demokracja odróżnia panowanie kręgów notabli i przede wszystkim parlamentarzystów od zdecydowanie najnowocześniejszej formy organizacji partyjnej masowe prawo wyborcze, konieczność werbowania mas, masowej organizacji, rozwój w kierunku jak największej jedności kierowania i najsurowsze dyscypliny. Panowanie notabli i kierowanie sprawowane przez parlamentarzystów kończy się. Ster w swoje ręce biorą politycy nie będący deputowanymi do parlamentu, dla których jest to "zawód główny". Są to albo przedsiębiorcy albo urzędnicy pobierający stałą pensję. Faktycznie jednak władza pozostaje w rękach tych, których nie przerwaną pracę stanowi uprawianie polityki, albo tych, od których owo uprawianie polityki jest uzależnione pod względem finansowym lub personalnym, np. mecenasów lub kierowników.

demokracja plebiscytowa -przywódcą zostaje ten, komu machina jest posłuszna, również za plecami parlamentu, również ci, którzy nim kierują, są w stanie trzymać w szachu parlamentarzystów i w dość znacznym stopniu narzucać im swoja wolę.

Kierowanie partiami przez plebiscytowych przywódców powoduje "pozbawianie duszy" stronników. Aby byli oni jako aparat użyteczni dla przywódcy, musza być ślepo posłuszni, być machina w amerykańskim sensie, taką, której nie psuje próżność notabli i pretensje do własnych poglądów. Istnieje, więc tylko jeden wybór:

- albo demokracja z przywódcami, ale z "machiną"

- lub demokracja bez przywódców, to znaczy panowanie "polityków zawodowych" bez powołania, bez wewnętrznych, charyzmatycznych walorów, które cechują właśnie przywódcę. Ten drugi przypadek oznacza to, co każda fronda partyjna określa potem zwykle jako panowanie kliki.

Predyspozycje osobiste, jakie powinien posiadać każdy kto wybiera politykę:

NAMIĘTNOŚĆ w sensie rzeczywistości: namiętne oddanie sprawie, Bogu czy demonowi, który jest jej panem. Jednak sama tylko namiętność, nawet najszerzej odczuwana, to nie jest wszystko. Namiętność nie stworzy polityka, jeśli pozostając w służbie "sprawy" nie uczyni ona jednocześnie ODPOWIEDZIALNOŚCI wobec tej właśnie sprawy decydującym czynnikiem działania. A do tego potrzeba - i to jest decydująca psychologiczna cecha polityka - WYCZUCIA W OCENIE, umiejętności poddania się z wewnętrznym skupieniem i spokojem oddziaływaniu rzeczywistość, a więc dystansu wobec rzeczy i ludzi. "Brak dystansu" jest, bowiem jednym ze śmiertelnych grzechów każdego polityka. Problem polega właśnie na tym, aby w tej samej duszy pomieścić razem i gorące serce, i chłodne oko.

1

---