Mapa - jest to uogólniony obraz powierzchni Ziemi lub jej części (także nieba lub planety czy innego ciała niebieskiego), wykonywanym na płaszczyźnie, w skali, według zasad odwzorowania kartograficznego, przy użyciu znaków graficznych.

Nauka o mapach to kartografia.

Układ południków i równoleżników na powierzchni Ziemi to siatka geograficzna, a na płaszczyźnie to siatka kartograficzna.

Rodzaje mapy ze wględu na zawartość:
ogólnogeograficzna (fizyczna - przedstawiony więcej niż jeden element)
tematyczna (opisany jeden element, np: przemysł)

Generalizacja mapy - uogólnienie (pomija się szczegóły)

Elementy mapy:
• treść mapy
• legenda
  - nazwa mapy
  - skala
  - objaśnienie znaków
  - skala barw
• siatka kartograficzna
• ramka mapy

Biegun - miejsce przecięcia się osi ziemskiej z powierzchnią Ziemi.


Południki:
- wyznaczją kierunek północ-południe
- ich długość to 20 tys. km.
- łączą dwa bieguny
- kształt pół-okręgów
- nieskończona ilość
- południk 0° i 180° dzielą kulę ziemską na dwie półkule

Rónoleżniki:
- są różniej długości
- najdłuższy jest Równik - 40 tys. km.
- mają kształt okręgów
- jest ich nieskończenie wiele
- Równik dzieli kulę ziemską na północną i południową



Odwzorowania kartograficzne:
• Azymutalne


- normalne
- poprzeczne
- ukośne


• Stożkowe


- normalne
- poprzeczne
- ukośne


• Walcowe


- normalne
- poprzeczne
- ukośne

Skale:
Liczbowa: 1:2000000
Mianowana: 1 cm - 20 km
Liniowa: 

Zadanie:
Odległość od A do B wynosi 500km. Oblicz odległość AB na mapie w skali
1:20 000 000.

Na poczatku zamieniamy skale liczbową na mianowaną (w tym przypadku przesuwajac przecinek o 5 miejsc (skreślająć 5 ostatnich zer) otrzymamy kilometry).

1: 20 000 000
1cm - 200 km

Nastepnie układamy proporcję. (Proporcja to najlepszy sposób obliczeń w wiekszości zadań w geografii)


1cm - 200km
   X   - 500km

200km x  X = 1cm x 500km
200X = 500cm | :200
X = 2,5cm

Odp: Odległośc ta na mapie wynosi 2,5 cm.

Jest wiele podobnych zadan ze skalą gdzie trzeba tylko innaczej ułożyc proporcje by otrzymać wynik.

Metody przedstawiania zjawisk na mapie:
- izolinie - linie łączące punkty tych samych wartośći (np. głębokośći - izobaty)
- metoda sygnaturowa
- metoda zasięgów
- powierzchniowa
- kartodiagram (wykres na mapie)
- kartogram (natęzenie barw)
- kropkowa (np. gęstość ludności)


Skala barw:
ciemnozielony - depresja
odcienie zieleni - 0-300m n.p.m - niziny
żółty - 300-500m n.p.m - wyżyny
odcienie brązu - powyżej 600 m. n.p.m - góry

Ciało niebieskie to każdy naturalny element znajdujący się we wszechświecie.

Galaktyka to zbiór gwiazd i pozostałych ciał niebieskich.

Nasza galaktyka to Droga Mleczna.

Układ słoneczny to słońce wśród krążącymi wokół planetami.


Teoria geocentryczna - Ziema jest w centrum, a reszta krąży wokół niej - twórca Klaudiusz Ptolemeusz.
Teoria heliocentryczna - Poprawna teoria, której chyba nie trzeba tłumaczyć.
Twórca to oczywiście Mikołaj Kopernik.

Ciała niebieskie:
• gwiazda
• księżyc (satelita)
• planetoidy (niewielkie ciała niebieskie)
• meteor ("spadająca gwiazda")
• meteoryt (odłamek skalny ciała niebieskiego już na Ziemi)
• kometa (zbudowane z lodu)

Fazy księżyca:



Układ słoneczny:

Ruch Ziemi obrotowy (wirowy):
• zachód → wschód    
• trwa 24h
• wokół własnej osi
- zjawisko dnia i nocy
- spłaszczenie na biegunach
- siła Koriolisa (Przykład: ciało rzucone pionowo w górę odchyli się na zachód a spadając powróci na swoje miejsce odchylając się na wschód. Ciała swobodnie spadając odchylają się na wschód wszędzie poza biegunami Ziemi.)
- passaty
- różnice czasu

Czasy:
• miejscowy słoneczny - w każdym miejscu inny
• czas strefowy - co 15° inny
np:


0°               15°                 30°                 45°
|                   |                      |                     |
0°              czas śr.       czas wsch.         czas
                  euro.               euro.        moskiewski




A teraz kilka przykładowych zadań. + porady

1. W Krakowie jest godzina 12.30 czasu miejscowego słonecznego. Oblicz, która godzina jest w Tokio i  w New York City.
Kraków  50°N   20°E
Aby zrobić to zadanie potrzebna nam jest dł. geograficzna tych miast. Najcześciej jest ona już podana.
a) Tokio 140° E
b) NYC 74° W

ad. a)
Jeżeli miasta są położone na tej samej połowie kuli ziemskiej (E i E lub W i W), wtedy długości odejmujemy od siebie, jeżeli są na różnych połowach to dodajemy dł.(W i E, E i W).
1° (60') = 4 minuty
15° = 1h
1' = 4 sek
140°E - 20°E = 120°
120° x 4 min. = 480 min = 8h

Ruch obrotowy  to zachód → wschód, czyli do miast polożonych na wschodzie dodajemy czas, a na zachodzie odejmujemy.
12.30 + 8h = 20.30 - rozwiązanie

ad. b)
20°E + 74°W = 94°
94° x 4 min. = 376 min. = 6 h 16 minut

12.30 - 6h 16 min  = 6.14 - rozwiązanie


2. Oblicz rożnice czasu strefowego między Tokio a NYC.
1 strefa = 15° = 1h

74° + 140° = 214°
214° : 15° = 14h 16 min. = 15 stref

Ruch obiegowy:
- pory roku
- rożne oświetlenie Ziemi
- rożne miejsca wschodu i zachodu Słońca w ciagu roku

Skład chemiczny atmosfery:
Azot - 78,08%
Tlen - 20,84%
Argon - 0,93%
Dwutlenek węgla - 0,03%
Gazy szlachetne - 0,02%

Warstwy atmosfery:
Troposfera - najniższa warstwa, w której skupia się aż 80% masy powietrza oraz prawie cała para wodna. W warstwie tej zachodzą procesy, które kształtują pogode i klimat na Ziemi. Warstwa ta ma grubość od 8 km (nad biegunami) do 17 km (nad równikiem).

Tropopauza - cienka warstwa przejściowa. temp powietrza wynosi tam około 80°C.

Stratosfera - warstwa siegająca do wysokości 55 km. Jej dolna część ma około 55°C, natomiast górna (ozonosfera) 0°.
Stratopauza - warstwa przejściowa o stałej temp. 0°.

Mezosfera - warstwa sięgająca do wysokości 80 km. W dolnej części ma temp. 0°,  natomiast w górnej temp. spada do -90°.

Mezopauza - warstwa przejściowa na wysokości 80-85 km, o stałej temp. około -90°.

Termosfera -  warstwa w której temperatura powietrza stale wzrasta. Składa się z dwóch części. Dolna częśc to jonosfera gdzie znajdują się zjonizowane gazy. Sięga ona do wysokości około 800 km. Powstają w niej zorze polarne.
Górna część termosfery to egzosfera. Jest to najbardziej zewnętrzna część atmosfery, stopniowo przechodząca w przestrzeń kosmiczną. W termosferze temperature rośnie do 1000°C.

Pogoda - Stan atmosfery w danym miejscu i czasie.

Klimat - Obserwacja pogody przez dłuższy czas na danym terenie.



Elementy klimatu:
- nasłonecznienie
- temperatura powietrza
- ciśnienie atmosferyczne
- wiatry
- wilgotność powietrza
- zachmurzenie
- opady


Czynniki klimatotwórcze:
•strefowe
- szerokość geograficzna
- wysokość słońca na niebie
- cyrkulacja powietrza
•astrefowe
- odległość od morza
- prądy morskie
- wyokość nad poziomem morza
- rzeźba terenu
•antropogeniczne
- cywilizacja
- bryza miejska ( wieje do centrum miasta)


Amplituda powietrza - rożnica między najwyższą a najniższa temperaturą w roku.

Najwyższa temp.(°) - najniższa temp.(°) = amplituda


Ciśnienie powietrza i wiatry:
+wyż baryczny
1013 hPa - średnie ciśnienie
-niż baryczny


Wiatry zawsze wieją z WYŻU do NIŻU. ( W → N )

MONSUNY:

BRYZA:

Wiatr halny (fen) - wiatr wiejący w południowej Polsce, w Karpatach. Najgwałtowniejsze wiatry tego typu wieją na Podhalu, gdzie opadają ze szczytów Tatr. Jest to ciepły i porywisty wiatr, wiejący ku dolinom. Niekiedy przynosi znaczące zniszczenia: zrywa dachy, niszczy lasy . Może mieć wpływ na samopoczucie (bezsenność, bóle głowy itp.). Wiatr halny dociera m.in. do Krakowa oraz miast Aglomeracji Górnośląskiej.
(źródło: http://pl.wikipedia.org)
  

Temperatura powietrza spada o 0,6°C na każde 100m wyżej.

Zadanie:
Oblicz temperaturę na szczycie o wysokości 2570m n.p.m, wiedząc, że u podnóża na wys. 1500m n.p.m temp. wynosi 8°C.

2570m n.p.m - 1500m n.p.m = 1070m

100m - 0,6°C
1070m - X

100m x X = 1070m x 0,6°C
100X = 642 | :100
X = 6,4°C - o tyle spadnie temperatura na szczycie


8°C - 6,4°C = 1,6°C - ODPOWIEDŹ

Opady:
- grad
- śnieg
- deszcz
- mrzawka


Osady:
- rosa
- szron
- szadź (zamarznięta mgła)
- gołoledź (zamarznięty deszcz)


Są 3 typy opadów atmosferycznych:
- orograficzne - związane ze wznoszącymi się ruchami powietrza wymuszonymi przez ukształtowanie powierzchni (wystepują na dowietrznych stokach gór i wybrzeżach)
- konwekcyjne - spowodowane silnym nagrzaniem podłoża  i występującymi ruchami ciepłego powietrza
- frontalne - związane  z frontami atmosferycznymi, na styku ciepłego i zimnego powietrza

Hydrosfera - powłoka wodna Ziemi.

Podział zasobów wody na Ziemi:
rodzaj wody                        % ogólnej ilości wody
oceany i morza                               96,50%
wody podziemne                               1,70%
lodowce i stała pokrywa snieżna        1,74%
inne                                                 0,06%

Obieg wody w przyrodzie:


* transpiracja - parowanie wody z roślin

Oceany:
Spokojny 179mln km²
Atlantycki z morzem (oceanem) Arktycznym 106mln km²
Indyjski 76mln km²


Morza:
- śródlądowe (szelfowe, międzykontynentalne) (M. Bałtyckie)
- otwarte (M. Arabskie)
- międzywyspowe (M. Irlandzkie)
- przybrzeżne (M. Japońskie)

Średnie zasolenie wynosi 35%.
M. Czerwone 46%
M. Bałtyckie 7-8%
Ocean Arktyczny 2-3%

Czynniki wpływające na zasolenie:
- topnienie lodowców
- opady
- parowanie
- dopływ rzek
- połączenie z lodowcem

Średnia temperatura wody wynosi 17,4°C.
M. Czerwone 36°C
M. Bałtyckie 11°C
Ocean Arktyczny -1°C 

Przyczyny ruchów wody morskiej:
- stałe wiatry
- napływ wody z rzek

Prądy morskie:
- na półkuli północnej płynące od północy ku południowy są zimne
- oblewające zachodnie wybrzeża kontynentów na półkuli południowej są zimne
- mają wpływ na wielkość opadów na wybrzeżach, które opływają (zimne prądy osuszają powietrze)

Falowanie - pionowe ruchy wody.
Tsunami - olbrzymie fale wywołane podwodnym trzesieniem ziemi (ruchami tektonicznymi, wybuchami wulkanicznymi).

Pływy morskie - spowodowane ruchem księżyca.

Rzeki.

dorzecze - obszar z którego rzeki spływają do jednej głownej rzeki

zlewisko - obszar którego wody wpływają do danego morza/oceanu

Rodzaje ujść rzecznych:
- delta - zatrzymywanie się nanosów rzecznych (powstaje stożek napływowy) w ujściu rzeki
- lejek - nanosy rzeczne są wypłukiwane przez przypływy i odpływy uniemożliwiając powstanie delty

Ustroje rezczne:
• deszczowy
  - oceaniczny (Sekwana)
  - równikowy (Kongo)
  - monsunowy
  - zwrotnikowy (Nil)

• śnieżny (tam gdzie dużo opadów śniegu, wylewają na wiosne)

• lodowcowy (wypływają z lodowców górskich)

• ustrój złożony (mieszany)
   np. Polska

Jeziora.
(do ichpowstania potrzebna jest misa, zasób wody i warstwy nieprzepuszczalne)


Podział jezior ze względu na powstanie:

♦ Reliktowe
   - Kaspijskie
   - Aralskie

♦ Tektoniczne (w rowach tektonicznych)
   - Bajkał
   - Bałchasz
   - Niasa (Malawi)
   - Tanganika

♦ Wulkaniczne (w stożkach wulkanicznych)
   - Bolsena

♦ Polodowcowe (Polska)
 • morenowe (płytkie)
 • rynnowe (podłużne i wąskie)
 • karowe (górskie)
   - Morskie Oko
 • oczka, wytopiskowe (małe jeziorka
)

♦ Mieszane (tektoniczno - polodowcowe)
   - Michigan

♦ Przybrzeżne (Polska)
   - Łebsko

♦ Krasowe (Polska)


Rodzaje jezior ze względu na połączenie z rzeką:
- przepływowe


- dopływowe


- odpływowe


- bezodpływowe



Rodzaj jezior ze względu na wiek:
- oligotroficzne - młode i czyste, ale także ubogie w składniki pokarmowe
- eutroficzne - duża ilość substancji odżywczych (woda zielona)
- dystroficzne - stare jezioro - warunki beztlenowe, kolor żołty lub brązowy dużo    mułu

Przyczyny zanikania jezior:
- rozwój roślinności
- zmiany klimatyczne
- działalność rzek wpływających do jeziora

Znaczenie jezior:
- rekreacyjna
- gospodarcza
- woda pitna
- żeglugowa
- miejsce życia zwierząt

Funkcje zbiorników wodnych:
+ energia elektryczna                        — zmiana okolicznej fauny i floty
+ rekreacyjna                                   — zalanie terenów (wysiedlanie ludzi)
+ woda pitna                                     — zmiana klimatu
+ reguluje przepływy                          — zmiana krajobrazu
+ zatrzymuje falę powodziową

Wody podziemne / mineralne.

Źródło - naturalne wypływanie wody na powierzchnie.
• dolinne
• szczelinowe
• warstwowe

gejzer - woda regularnie wyrzucana w powietrze pod wpływem ciśnienia (spowodowanym parą wodną) - Islandia, kamczatka w Rosji

studnie artezyjskie - wiwiercony otwór do wód podziemnych pod ciśnieniem hydrostatycznym

Lód na Ziemi:

Lodowce tworzą sie powyżej granicy wiecznego śniegu. Czyli miejsca gdzie wiecej przybywa śniegu niż go topnieje, a następnie zamienia się w szreń, firn i lód (lodowcowy).

Wysokość granicy wiecznego śniegu zależy od:
- temperatury
- ilości opadów
- wysokości bezwzględnej
- ekspozycji i nachylenia stoku

Budowa lodowca górskiego (lodowiec wystepujący we wszytskich strefach klimatycznych w górach):
pole firnowe - zagłębienie w którym śnieg zamienia się w lód
jęzor lodowca - to masa lodu spływająca po zboczu
czoło lodowca - miejsce w którym panuje równowaga pomiędzy ilością topniejącego śniegu i przybywającego, jeżeli wiecej przybywa śniegu niż topnieje to lodowiec się porusza się naprzód
brama -pęknięcie w czole lodowca z którego wypływa rzeka
szczeliny lodowcowe - powstają w miejscu przełamywania się lodu na progach skalnych

Lądolody - wystepują na Antarktydzie i Grendlandii.
• lodowiec kontynentalny - leży na lądzie
• lodowiec szelfowy - leży na wodzie

Cechy oświetlenia Ziemi w różnych strefach.

Strefa międzyzwrotnikowa - Słońce dwa razy w roku góruje w zenicie. Wyjątkami są zwrotniki w których Słońce góruje tylko raz w roku.

Strefy umiarkowane -  Słońce w tych strefach nigdy nie góruje w zenicie, nie wystepują tu również dni i noce polarne. Wysokość górowania Słońca jest wieksza od 0° i mniejsza niz 90°.

Strefy okołobiegunowe - Wystepują tu dni o noce polarne. Trwają one conamniej 24h (koła podbiegunowe). Im bliżej biegunów tym są dłuższe. na biegunach trwają pół roku.


Obliczanie wysokości Słońca:
Obydwie półkule Ziemi:
21 III
23 IX
h = 90° - szer. geogr. miejsca w którym jesteśmy

Półkula północna:
22 VI
h = 90° - szer. geogr. + 23°27'
22 XII
h = 90° - szer. geogr. - 23°27'

Półkula południowa:
22 VI
h = 90° - szer.  geogr.  - 23°27'
22 XII
h = 90° - szer. geogr. + 23°27'


Zadania:
Oblicz wysokość Słońca nad horyzontem w Nowym Jorku (40°N, 74°W) w południe:
a) w dniu równonocy wiosennej i jesiennej =   90° - 40° = 50°
b) w pierwszym dniu astronomicznego lata =   90° - 40° + 23°27' = 73° 27'
c) w pierwszym dniu astronomicznej zimy =   90° - 40° - 23°27' = 26°33'

2. Wskaż prawidłową odpowiedź. Lato na półkuli północnej jest wtedy, gdy promienie słoneczne padają prostopadle na:
a) zwrotnik Koziorożca
b) zwrotnik Raka - poprawna odpowiedź
c) koło podbiegunowe północne
d) równik

Wnętrze Ziemi:



Przeszłość geologiczna Ziemi:
     (od najstarszej do obecnej)
era: PREKAMBR (ARCHAIK i PROTEROZOIK)
- krzepnięcie magmy
- powstanie litosfery
- powstanie kratonów

era: PALEOZOIK
 okresy:
 • KAMBR
- transgresja morza (wkraczanie morza na ląd)
- tworzenie się skał osadowych
- początek orogenezy kaledońskiej
- skamieniałość przewodnia TRYLOBITY

 • ORDOWIK
- transgresja morza
- skamieniałość przewodnia GRAPTOLITY

 • SYLUR
- wystąpiła orogeneza kaledońska w wyniku której zostały zfałdowane góry               Świętokrzyskie, i góry Sowie w Sudetach
- pojawiły się ryby
- tworzył się nikiel i cynk

 • DEWON
-  transgresja morza
- pojawiły się płazy

 • KARBON
- wystąpiła orogeneza hercyńska w wyniku której zostały sfałdowane Sudety, oraz powstało zapadlisko śląsko-krakowskie, a w nim tworzyły się pokłady węglakamiennego i rud żelaza
- pojawiły się gady

 • PERM
- regresja morza (cofanie sie morza)
- zjawiska wulkaniczne na terenie Polski
- powstał jeden kontynent Pangea, otoczony morzem Pantalasa
- tworzyły się pokłady soli komiennej, rud miedzi i gipsu

era: MEZOZOIK
okresy:
 • TRIAS
- transgresja morza
- podział Pangei na Gondwanę i Laurazję
- tworzyły się rudy cynku i ołowiu
- pojawiły się pierwsze dinozaury

 • JURA
- transgresja morza
- tworzyły się wapienie na wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, i
  rudy żelaza w okolicach Częstochowy
- rozwkit życia dinozaurów

 • KREDA
- początek orogenezy alpejskiej
- olbrzymi meteoryt zakończył życie dinozaurów

era: KENOZOIK
okresy:
 • PALEOGEN
                   epoki:
                         ¬ paleocen
                         ¬ eocen
                         ¬ oligocen
- rozój ssaków
- koniec orogenezy alpejskiej w wyniku której zostały zfałdowane Karpaty
- rozpoczęły się zjawiska krasowe na wyżynie Krak.-Częst.

  • NEOGEN
                   epoki:
                        ¬ miocen
                        ¬ pliocen
                        ¬ plejstocen
                        ¬ holocen
- tworzyły się pokłady węgla brunatnego, ropy naftowej, soli kamiennej, siarki
- wsytąpiły zlodowacenia na terenie Polski (plejstocen)
- zasiedlenie się człowieka (holocen)

   

Minerały - podstawowe jednostki budujące skały.

Skały dzielimy na:

Magmowe:  (zakrzepła magma)
• wylewne - bazalt
• głębinowe - granit
• żyłowe  o budowie porfirowej

Osadowe:
• pochodzenia biologicznego (powstałe ze szcząków roślin i zwierząt)
- wapienie, kreda, dolomity
• chemiczne (z odparowującej wody)
- sół kamienna, sól morska, siarka, gips

Okruchowe:
• luźne - głazy, żwiry, piaski, muły, iły
• spojone - zlepieńce, piaskowce, mułowce, iłowce

Metamorficzne: (przeobrażone skały powstałe na wskutek wysokiego ciśnienia lub temperatury)
wapienie → marmur
węgiel → grafit
piaskowiec → kwarcyt
różne skały → łupki

Złoże mineralne - naturalne nagromadzenie minerałów lub skał użytecznych w gospodarce w ilościach nadających się do wydobycia.

Rodzaje złoż:
• pokłady - wartswy wypełnione surowcem
• żyły
• gniazda
• soczewki

Litosfera zbudowana jest z płyt:

Procesy endogeniczne:
- wulkanizm
- plutonizm
- trzęsienia Ziemi
- ruchy górotwórcze
- ruchy lądotwórcze

---