W referacie tym przedstawię dwa państwa, które zmieniły dzieje tego świata.

Jednym z nich będzie ZSRR jedno z największych i najpotężniejszych państw jakie kiedykolwiek powstało. Państwo komunistyczne, będące jednocześnie państwem totalitarnym, państwem terroru, dyktatury i okrucieństwa. ZSRR było niewątpliwie państwem gdzie nigdy nie liczono się z życiem ludzkim. ZSRR to siłą wpajanego komunizmu gdzie miliony ludzi ginęły aby tylko wykonać kolejną pięciolatkę. To państwo gdzie zlikwidowano i wypleniono własność prywatną, a wszystkie dziedziny gospodarki podporządkowano państwu. Siła ZSRR opierała się na niewolniczej pracy osób zesłanych do obozów pracy. Bez terroru i zastraszania ludności ZSRR nie przetrwało by dłużej niż kilka lat.

Drugim państwem będzie III Rzesza. Państwo które powstało z Republiki Weimarskiej. Twórcą i przywódcą III Rzeszy był Adolf Hitler. Państwo to opierało się i dążyło do urzeczywistnienia chorej idei zawartej w Mein Kampf, Adolfa Hitlera.

Jej podstawowe założenia takie jak eksterminacja ,,niższych gatunkowo” narodów. Gospodarka tego kraju.

Obydwa państwa istniały tylko dzięki działalnością takich organizacji jak Czeka i NKWD w ZSRR, czy SS lub Gestapo w III Rzeszy. Zastraszeni lub ślepo wierzący ludzie poddawali się władzy i byli nieświadomi że ich potężne i ,,wspaniałe” państwa żerują na niewolniczej pracy ludzi. Przekonali się o tym dopiero gdy ich państwa upadły.

Niewątpliwie gdyby te dwa kraje nie powstały, może do dziś oglądali byśmy mapę Europy z roku 1921 i nigdy nie dowiedzieli byśmy się co to jest państwo policyjne, gułag lub holocaust.

Przywódcy

Józef Stalin

Urodził się w 1879 roku. Z pochodzenia Gruzin. W rzeczywistości nazywał się Dżugaszwili Josif Wissarionowicz. W 1898 roku rozpoczął swą karierę polityczną jako członek SDPRR. Stalin szybko piął się po szczeblach władzy. W 1905 roku brał udział w rewolucji. W 1912 przeniósł się do KC SDPRR(b). Po rewolucji październikowej w 1917 roku został sekretarzem generalnym RKP9(b). Stalin sięgał po władzę coraz wyżej. Dzięki swym znajomością przejął dowództwo nad jedną z armii na wojnie polsko-bolszewickiej. Po nieudanej wojnie kontował swą karierę w partii. W walce o sukcesję po Leninie wykazał się umiejętnościami taktycznymi i brakiem skrupułów, eliminując kolejno rywali: Trockiego, Zinowjewa, Kamieniewa, Bucharina i Rykowa. Na drodze do jedynowładztwa nie cofnął się przed zabójstwem S. Kirowa, gdy ten na XVII Zjeździe pokonał go w sfałszowanym później głosowaniu. Następnie - przed wymordowaniem całej elity partyjnej podczas wielkiej czystki pod koniec lat 30. Mimo pochodzenia gruzińskiego był szowinistą i imperialistą wielkoruskim, twórcą niespotykanego w dziejach kultu własnej osoby. Podporządkował sobie całą politykę przygotowaniom do konfliktu światowego, czemu służyła zarówno przebudowa gospodarki i stosunków społecznych, system terroru wewnętrznego jak i wszędobylska propaganda. W dziedzinie gospodarki bezwzględnie prowadził kolektywizację rolnictwa. Stalin patronował kolektywizacji rolnictwa, industrializacji kraju, wielkim czystkom politycznym, represjom wobec własnego społeczeństwa i narodów uzależnionych oraz systemowi gułagów; odpowiedzialny za fizyczne wyniszczenie opozycji wewnętrznej, zagładę własnej kadry oficerskiej w przededniu wojny z Hitlerem, zamordowanie polskich jeńców wojennych.

Dalsza ,,kariera” Stalina była oparta na powiększaniu ZSRR o inne państwa. Najpierw zajął połowę polski w 1939 roku. Później w latach 1939-1941 nakazał wojskom wkroczyć do Litwy, Łotwy i Estonii, a następnie wydał rozkaz zaatakowania Finlandii. Po dużych stratach ZSRR zajęło tylko cześć Finlandii. Jednak Stalin nie cenił swoich żołnierzy. Uważał że ma ich bardzo dużo(Armia czerwona liczyła ok. 5(milionów żołnierzy) i że tylko głupie mógłby porwać się na tak ogromną armię. Jak bardzo się pomylił mogą wskazywać straty, jakie ponosiła liczna lecz niewyszkolona Armia Czerwona w konfrontacji z niemieckim Wehrmachtem. Lekceważenie meldunków wywiadu o przygotowaniach Niemiec do wojny kosztowało ZSRR bardzo dużą daninę krwi. Jednak Stalin podczas wojny ujawnił swój talent wojskowy i przejął dowodzenie jako Ludowy Komisarz Obrony w 1941 roku. Stalin oprócz talentu militarnego posiadał też bardzo duży talent dyplomatyczny. Ujawnił to już podczas sojuszu z Niemcami(pakt Ribbentop-Mołotow)

Jednak prawdziwy talent do negocjacji Stalin ujawnił w trakcie wojny. na spotkaniach Wielkiej Trójki z Rooseveltem i Churchillem potrafił przeforsować swoje interesy; na konferencjach w Teheranie, Jałcie i Poczdamie wywarł decydujący wpływ na ich postanowienia, co nadało powojenny kształt podzielonej Europie i ugruntowało mocarstwową pozycję Związku Radzieckiego na kolejne dziesięciolecia.

Stalin był okrutnym człowiekiem. Nie liczył się z życiem swych przyjaciół, nie mówiąc już o chłopach, dowódcach, żołnierzach.... Na siłę próbował wpoić ludności ZSRR radykalne odmiany komunizmu. Każdy przejaw buntu był krwawo tłumiony przez WCzEKĘ lub przez Armię Czerwoną. Tak krwawo aby inni nie odważyli się sprzeciwić wodzowi. Doprowadziło to do tego iż syn potrafił wydać NKWD własnego ojca, lub własną matkę. Stalin był też nadzwyczajnym strategiem, i doskonałym dyplomata i w 1945 roku nadał sobie tytuł Generalissimusa.

Adolf Hitler

20 kwietnia 1889 r., urodził się Adolf Hitler, w austriackim miasteczku Braunau..

Adolf ukończył szkołę podstawową w Lambach, a następnie szkołę średnią w Steyer. Rodziców stracił wcześnie. Młody Hitler wykazywał zdolności plastyczne i zamierzał swe życie poświęcić sztuce, jednak dwukrotne próby zdania egzaminów do Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu nie powiodły się. Hitler pozostał w Wiedniu utrzymując się z dorywczych prac. W 1912 r., przeniósł się do Monachium, gdzie żył w nędzy utrzymując się ze sprzedaży widokówek i obrazków.

Po wybuchu I wojny światowej , 16 sierpnia 1914 r., zgłosił się ochotniczo do Bawarskiego Pułku Piechoty. Na froncie miał opinię odważnego i dobrego żołnierza. Był dwukrotnie ranny i sześciokrotnie odznaczany(w tym dwukrotnie Krzyżem Żelaznym I i II klasy.

Powrócił z wojny w stopniu kaprala i podjął pracę jako agent Reichswery. W tym charakterze, we wrześniu 1919 roku znalazł się na zebraniu maleńkiej powstałej w styczniu 1919 r., partii Deutsche Arbeiterpartei, odbywającym się w salce piwiarni „Sterneckerbrau” w Monachium. Ludzie , których tam spotkał prezentowali poglądy będące pomieszaniem socjalizmu, nacjonalizmu i antysemityzmu, co bardzo odpowiadało Hitlerowi. Kilka dni później otrzymał zaproszenie na następne spotkanie, odbywające się w piwiarni „Altes Rosenbad” i został przyjęty do tej organizacji. Wkrótce przekształcił tę niewielką organizację w Nationalsozialistiche Deutsche Arbeiterpartei, w skrócie NSDAP.

W sali piwiarni „Hofbrauhaus” w Monachium Hitler przedstawił dwudziestopięciopunktowy plan , który przewidywał min. : zerwanie traktatu wersalskiego, stworzenie armii narodowej, wydalenie cudzoziemców, opiekę socjalną państwo.

Program szybko zyskiwał zwolenników w tym szefa policji miejskiej Pohnera i Wilhelma Fricka, późniejszego ministra spraw zagranicznych Rzeszy. W lipcu 1921 r., gdy Hitler został przywódcą NSDAP liczyła już trzy tysiące członków i tworzyła odziały które miały ochraniać zebrania partyjne - Sturmabteilungen(SA). 8 i 9 listopada 1923r., Hitler wykorzystując te oddziały podjął w Monachium nieudaną próbę zamachu stanu, za co 31 marca 1924 roku skazano go na 5 lat pozbawienia wolności. W więzieniu w Landsbergu napisał książkę Mein Kampf, w której przedstawił program niemieckiej dominacji w Europie. Już 20 grudnia 1924 roku zwolniono go z więzienia , ale zakazano publicznych wystąpień.. W październiku 1928 roku poznał siedemnastoletnią pomocnicę fotografa Ewę Braun i ona stała się jego towarzyszką życia.

Hitler wykorzystywał czas po wyjściu z więzienia na rozbudowę terenowych oddziałów partii, która w lutym 1925 roku odzyskała prawo legalnej działalności i w wyborach w maju 1928 roku zdobyła 12 miejsc w parlamencie. Dwa lata później NSDAP poparło 6 mln wyborców co dało jej 107 mandatów, a w warunkach ostrego kryzysu gospodarczego i poczucia upokorzenia postanowieniami traktatu wersalskiego, program NSDAP wciąż zyskiwał nowych zwolenników. Byli wśród nich przemysłowcy i wyżsi dowódcy wojskowi. W 1932 roku Hitler wysunął swą kandydaturę na prezydenta i uzyskał w wyborach 36,8% głosów. Jego popularność wzrosła w okresie kryzysu politycznego, gdy szybko upadały kolejne rządy. 30 stycznia 1933 roku Hitler zostaje kanclerzem i wciągu 5 miesięcy wykorzystując prowokację-podpalenie Reichstagu 28 lutego 1933 roku i słabości konstytucji niemieckiej - artykuł 48 dający kanclerzowi prawo wydawania dekretów, by zniszczyć niemiecką demokrację. Tworzył podstawy państwa totalitarnego, wydając 28 lutego 1938 roku dekret O ochronie Narodu i Państwa oraz ustawę z 23 marca 1933 roku - O uprawnieniach. Wkrótce pozbył się najpotężniejszego wroga - szefa S.A. Ernesta Röhma. Röhm dowodził siłą liczącą ok. 1 mln uzbrojonych ludzi i ok. 3,5 mln rezerwistów. W nocy 30 czerwca 1934 roku Röhm i jego najbliżsi współpracownicy zostali wymordowani(„noc długich noży”).

W sierpniu 1934 roku po śmierci Paula Hindenburga, Hitler objął urząd prezydencki, co w połączeniu z urzędem kanclerza dawało mu nieograniczoną władzę dyktatora. Bardzo szybko przy współpracy Rudolfa Hessa, Heinricha Himmlera i Hermana Göringa utworzył aparat terroru i prześladowania przeciwników politycznych. W marcu 1933 roku, a więc dwa miesiące po przejęciu władzy utworzył pierwszy obóz koncentracyjny. Hitler konsekwentnie zmierzał do realizacji głównego celu: stworzenia przestrzeni życiowej dla narodu niemieckiego. W jego planach miał on liczyć 250 mln ludzi. W marcu odrzucił „dyktat wersalski” - jak określał traktat wersalski. Odrzucił też wszelkie ograniczenia dotyczące rozwoju niemieckich sił zbrojnych. W 1938 utworzył Oberkommando der
Wehrmacht - Naczelne Dowództwo Sił Zbrojnych. Podlegało ono jemu jako naczelnemu dowódcy. Przekonany o słabości mocarstw zachodnich, przystąpił do realizowania polityki ekspansji. W 1938 roku niemieckie siły zbrojne przystąpiły do planu „Otto”. Wkroczyły one do Austrii. Hitler zagarnął ten kraj dokonując przyłączenie go Rzeszy(tzw. Anschluss). W 1938 roku dzięki polityce ustępstw wobec Hitlera, która stosował wobec Niemiec Neville Chamberlain, zostaje przyłączony tzw. Sudetland. W marcu 1938 łamiąc postanowienia traktatu monachijskiego Wehrmacht zajmuje całą Czechosłowację. 3 kwietnia Hitler wydaje rozkaz przygotowania planów podboju Polski.

W czasie wojny Hitler wykazał się niezmiernym talentem do strategii. Świadczą o tym inwestycje w nowoczesne rodzaje broni takie jak np. komandosi. Potrafił też wykorzystać słabe strony przeciwnika(Ardeny). Jednak Hitler popełniał tez wiele błędów strategicznych. Niedoceniał roli Afriyka Korps, które pozostawione bez zaopatrzenia musiały się wycofać. Kazał też podporządkować sobie wydawanie rozkazów co późniejszym czasie zaważyło na przebiegu wojny. Po bitwy o Anglię Niemcy zaczęli ponosić porażki. Po zamachach na swoje życie Hitler już nigdy nie powrócił do stanu swej największej sprawności umysłu.

W bunkrze, okrążony przez wojska radzieckie Hitler popełnił samobójstwo wcześniej biorąc za żonę Ewę Braun. Hitler doprowadził swymi poczynaniami do ogromnego wyniszczenia Europy. Z jego pośrednich lub bezpośrednich rozkazów i ich skutków zginęło ok. 50 milionów ludzi. Hitler potrafił też ,,postawić na nogi” znokautowaną Traktatem Wersalskim niemiecką gospodarkę, odbudować Wehrmacht i Kreigsmarine oraz Luftwaffe. Był wyśmienitym politykiem i strategiem jego największy przeciwnik - Stalin nazwał go ,,Chytrym lisem”.

Ideologia

Komunizm

Z łaciny communis - wspólny, powszechny. Komunizm to ruch społeczno-polityczny wywodzący się z ideologii marksistowsko -leninowskiej. Głównymi twórcami komunizmu byli Engel i Marks. Komunizmem miała być formacja społeczno-ekonomiczna, która miała nastąpić po kapitalizmie. Komunizm jako ideologia stanowi system poglądów głoszący program całkowitego zniesienia ucisku i wyzysku społecznego oraz zbudowania społeczeństwa bezklasowego, którego podstawę stanowiłaby państwowa własność środków produkcji (maszyn, ziemi) i sprawiedliwy podział dóbr. Elementy ideologii komunistycznej (np. dotyczące sprawiedliwości) można spotkać zarówno u Platona, jak i Tomasza z Akwinu. W okresach późniejszych komunizm występował w różnych formach.

Jako całościowa koncepcja teoretyczna, komunizm był dziełem K. Marksa, według którego zbudowanie ustroju komunistycznego jest główną historyczną misją klasy robotniczej. Zadaniem proletariatu miało być zniesienie panowania burżuazji oraz przekształcenie społeczeństwa klasowego w bezklasowe, zorganizowane w formie samorządu powszechnego. Teoretyczne rozważania Marksa uzupełnił Włodzimierz Lenin, co doprowadziło do powstania koncepcji marksizmu-leninizmu, która jest składową częścią ideologii rewolucyjnej klasy robotniczej, tzw. komunizmu naukowego i podstawą ruchów komunistycznych, które przybrały postać partii komunistycznych.

Pierwszymi państwami komunistycznymi były min. ZSRR i Mongolia . Komunizm przybrał znacznie na sile po II wojnie światowej

Nazizm

Z niemieckiego Nazismus. Nazizm był polityczną ideologią i doktryną Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Pracy(NSDAP). Ideologia ta była oparta na włoskim Faszyzmie. Twórcą pierwszej partii nazistowskiej był Adolf Hitler. Jej ideologia polegała na odrzuceniu postanowień Traktatu Wersalskiego. Był on przyczyną załamania gospodarczego w Niemczech i ogromnej inflacji i bezrobocia. Twórca ideologii Adolf Hitler sprytnie wykorzystał niezadowolenie społeczeństwa i piął się po szczeblach kariery politycznej. W 1933 roku po przejęciu przez niego władzy Hitler ustanawia NSDAP jedyną legalna partią w Niemczech. Nazizm szybko zyskał zwolenników w innych krajach(USA, Wielka Brytania). Było to spowodowane nienawiścią nazistów do komunistów(zjednało to wielu zwolenników w Wielkiej Brytanii), oraz ich nienawiści do cudzoziemców(do zjednało nazistą wielu amerykanów szczególnie na południu gdzie szerzył się rasizm). Nacjonalistyczne, rasistowskie i socjalistyczne, hasła m.in. dotyczące nadrzędności rasy aryjskiej oraz całkowitej likwidacji Żydów, zostały wykorzystane przez Hitlera do spełnienia zawartych w jego książce ,,Mein Kampf” postanowień. Oznaczały one wyrok zagłady dla wielu narodów min. Żydów i Słowian uważanych przez nazistów za niegodnych istnienia.

Aparat Bezpieczeństwa

ZSRR

WCzK, Czeka

To tajna policja polityczna ZSRR utworzona w 1917 roku. Jej twórcą był człowiek okrutny i bezwzględny - Feliks Dzierżyński. Organizacja to miała za zadanie zwalczać przeciwników partii bolszewickiej w ZSRR jak i poza granicami kraju. Organizacja ta prowadziła także działalność wywiadowczą jak i kontrwywiadowczą. ,,Dbała” też aby wyeliminować wszystkie (czasem także domniemane) przestępstwa gospodarcze. Zajmowała się min. przymusową kolektywizacją i odbieraniem zboża chłopom. Szczyt swej działalności osiągnęła podczas wojny domowej w ZSRR. Wtedy to min. Zajmowała się pacyfikacją wiosek w których wcześniej stacjonowali białogwardziści. Na mocy dekretu Rada Komisarzy Ludowych z dnia 21 II 1918 nadała Czece prawo rozstrzeliwania kontrrewolucjonistów bez śledztwa i sądu, co wcześniej i tak czyniono.

W 1922 roku CzEKA została przekształcona w GPU.

NKWD

Rosyjska tajna policja. Jej prawidłowa nazwa to Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR. Organizacja ta działała w latach 1934-1946. Została powołana z rozkazu Stalina. Miała za zadanie tropić jego wrogów wśród wojskowych, członków partii, naukowców etc. Działała nie tylko w ZSRR ale także poza jego granicami. Jest min. odpowiedzialna za śmierć Lwa Trockiego w Meksyku. Zajmowała się także wysyłaniem broni do Hiszpanii w czasie wojny domowej. Jej dziełem jest także wielka czystka w Armii Czerwonej, gdzie z jej pomocą zabito lub wysłano do gułagów wysłano ok. 80% oficerów radzieckich. Podczas II wojny światowej NKWD działało na drugiej linii frontu i zajmowało się ściganiem dezerterów, oraz na pierwszej linii frontu gdzie zajmowała się zabijaniem niemieckich oficerów. W czasie oblężenia Berlina głównym zadaniem NKWD było złapanie żywego Hitlera.

Niemcy

Gestapo (Geheime Staatspolizei)

To nazistowska Tajna Policja Państwowa, utworzona przez Hermana Göringa. Powstała ona po reorganizacji policji pruskiej. Jej szefem został R. Diels, a w roku następnym Reinhard Heydrich. Gestapo było podporządkowane służbom bezpieczeństwa kierowanym przez Himmlera. W 1939 włączona została do RSHA (Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy). W czasie wojny aparat gestapowski osiągnął 40 tys. funkcjonariuszy. Ścigała wszelkie formy działalności antypaństwowej, organizowała terror, a także, od strony administracyjnej, Holocaust. Była odpowiedzialna za przesłuchiwanie więźniów i jeńców wojennych, przy czym nieszczędziła metod przy przesłuchiwaniach. Wielu członków i oficerów Gestapo było celami zamachów partyzantek w ZSRR, Polsce, Czechach i Francji. Po wojnie w procesie norymberskim Gestapo zostało uznane za organizację zbrodniczą.

SS

SS to "oddziały ochronne" NSDAP utworzone w 1923 jako bojówki partii hitlerowskiej. Miała za zadanie ochronę Hitlera i najważniejszych działaczy NSDAP. Członkowie SS musieli spełniać wysokie wymagania fizyczne, rasowe ("czyste pochodzenie") oraz materialne. Po objęciu kierownictwa przez H. Himmlera nastąpił wzrost znaczenia SS. Znaczenie to wzrosło zwłaszcza po wyeliminowaniu opozycji wewnątrzpartyjnej i SA w tzw. "nocy długich noży". Cały czas SS powiększało swój obszar wpływów. W 1934 roku SS przejęło też kontrolę nad Gestapo. Stopniowo stało się główną podporą III Rzeszy i jej siłami specjalnego reagowania. W skład SS wchodziła służba bezpieczeństwa SD. Od 1939 z członków SS tworzono załogi obozów koncentracyjnych (SS - Totenkopfverbände). W czasie wojny powstały elitarne jednostki bojowe Waffen-SS - brygady, dywizje, korpusy i armie w łącznej sile blisko 1 mln ludzi. Oprócz Niemców służyli w nich przedstawiciele podbitych narodów, z których formowano dywizje ochotnicze lub grenadierów SS, traktowane przez dowództwo niemieckie jako jednostki wyborowe. Jednostki Waffen-SS jako jedne z pierwszych otrzymywały nowoczesną broń taką jak min. czołgi Tiger. . Po II wojnie światowej SS została uznana za organizację o charakterze zbrodniczym, a większość jej członków skazana na kary śmierci lub długoletniego więzienia.

SD (Sicherheitsdienst)

SD to partyjna służba bezpieczeństwa NSDAP wchodząca w skład SS. Początkowo była nieliczna, lecz po objęciu szefostwa przez R. Heydricha nastąpił wzrost jej znaczenia. W 1939 weszła w skład Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) jako trzon dwóch departamentów - wywiadu na kraj i wywiadu zagr. (szef W. Schellenberg). W aparacie policyjnym Rzeszy tworzyła superorganizację nadzorującą pracę policji politycznej Gestapo i kryminalnej (Kripo). Po zamachu 1944 na Hitlera SD podporządkowano wywiad wojskowy i kontrwywiad Abwehrę. Członkowie SD zajmowali czołowe funkcje w krajach podbitych i okupowanych, tak jak np. Hans Frank w Generalnej Guberni.

Obozy koncentracyjne

Niemcy

Obozy hitlerowskie, to miejsca więzienia i odosobnienia, przymusowej i niewolniczej pracy oraz masowej zagłady ludzi, organizowane przez władze hitlerowskie na terenie III Rzeszy oraz krajów przez nią okupowanych.

Ze względu na ogromną liczbę obozów i ich różnorodność powstał cały system obejmujący obozy koncentracyjne, ośrodki zagłady, obozy pracy przymusowej, obozy przesiedleńcze i przejściowe, obozy jenieckie i więzienia policyjne. System obozów miał na celu eksterminację ludności, szerzenie terroru i zapewnienie darmowej siły roboczej dla pracującej na rzecz wojska gospodarki III Rzeszy.

Podstawę systemu stanowiły obozy koncentracyjne, tworzone na terytorium Rzeszy już od 1933, początkowo przeznaczone dla niemieckich antyfaszystów. Po przyłączeniu Austrii i aneksji Czechosłowacji w obozach koncentracyjnych przebywali także obywatele tych państw.

Pierwszymi obozami koncentracyjnymi tworzonymi od 1933 na terenie Rzeszy były obozy w: Dachau, Oranienburgu, Berlinie, Papenburgu, Sachsenburgu, Lichtenburgu, Esterwegen, Dürrgoy, Kemnath i Sonnenburgu. Później wybudowano następne, m.in. w: Sachsenhausen (1936), Buchenwaldzie (1937), Mauthausen, Flossenbürgu (1938) i obóz kobiecy w Ravensbrück (1939). W latach 1933-1939 przez obozy koncentracyjne przeszło ok. 170 tys. więźniów.

Od 1940 system obozów rozwijano na ziemiach krajów okupowanych, szczególnie na ziemiach polskich. Powstały nowe obozy, m.in.: Stutthof (1939), Oświęcim-Brzezinka, Gross-Rosen, Bergen-Belsen (wszystkie 1940), Majdanek (1941).

Obozy koncentracyjne z założenia służyły do masowego, stopniowego uśmiercania jeńców, w Brzezince i Majdanku dokonywano także natychmiastowej zagłady Żydów i jeńców radzieckich. Obozy koncentracyjne posiadały swoje filie (podobozy przeznaczone do przetrzymywania więźniów pracujących w zakładach przemysłowych, np. obóz w Oświęcimiu posiadał 40 podobozów, obóz w Majdanku 6). Obozy koncentracyjne są winne śmierci ok. 20 milionów osób z 50 milionów zabitych w II wojnie światowej.

ZSRR

Obozy radzieckie, to miejsca odosobnienia tworzone już od czasów rewolucji październikowej

w 1917 roku i później przez władze radzieckie.

Początkowo osadzano w nich osoby, którym zarzucano działalność kontrrewolucyjną - według ówczesnej nomenklatury "obce klasowo", mogące stanowić zagrożenie dla nowej władzy: przemysłowców, kupców, właścicieli ziemskich, urzędników, duchownych. W miarę "budowy socjalizmu" do obozów masowo trafiali przedstawiciele klas niższych, uchylający się od obowiązkowych dostaw płodów rolnych chłopi oraz robotnicy uchylający się od pracy.

Na pobyt w obozach skazywani byli członkowie partii i stronnictw politycznych, w latach 30. komuniści, od 1935 także dzieci. Liczba więźniów zaczęła szybko wzrastać od 1928, kiedy przystąpiono do kolektywizacji wsi.

W kierownictwie partii powstał pomysł "racjonalnego wykorzystania" darmowej siły roboczej. Do koordynacji działań w tym zakresie utworzono w 1930 wydział GPU kierujący obozami Gławnoje Uprawlenije Łagieriej (Gułag), którego pierwszym szefem został M. Berman. Kolejnym szefem GPU był H. Jagoda.

Dużą liczbę więźniów wykorzystywano przy budowie Kanału Białomorsko-Bałtyckiego i kanału Wołga-Don. Więźniowie zatrudniani byli także przy budowie kolei i dróg (np. magistrali kolejowej Kotłas-Uchta-Peczora-Workuta), w kopalniach, przy wyrębie lasów, w przemyśle drzewnym, rolnictwie

Oraz przy innych wielkich budowach ZSRR.

Nadzór nad obozami należał do Zarządu Głównego Zakładów Pracy Poprawczej, któremu podlegały zarządy główne grupujące obozy o jednakowym rodzaju działalności, np. leśne, przemysłu, budownictwa, rolnictwa.

Oprócz obozów pracy istniały, szczególnie liczne w pierwszych latach rewolucji, obozy koncentracyjne ("koncłagi"). Pierwszy taki obóz powstał w 1918 w Niżnim Nowgorodzie. W "koncłagach" umieszczano ludzi bez wyroku sądowego, trafiały tam osoby wrogo nastawione wobec władzy radzieckiej.

Obozy istniały na całym obszarze ZSRR - w europejskiej części ZSRR (np. na Wyspach Sołowieckich, wokół Morza Białego), w Azji Środkowej (Karaganda), na Syberii (Tobolsk, Tomsk, Norylsk, Jakucja, dorzecze Kołymy), na Dalekim Wschodzie (nad Amurem, na Kamczatce, Sachalinie, Półwyspie Czukockim, w rejonie Magadanu).

Ustalenie precyzyjnej ich liczby, a także liczby więźniów i ofiar jest niemożliwe. W 1941 liczba uwięzionych wynosiła ok. 11 mln osób, przypuszcza się, że w granicach kilkunastu mln osób utrzymywała się liczba więźniów w okresie 1929-1953. Próbując określić liczbę ofiar należy liczyć się z pomyłką, obejmującą miliony istnień ludzkich. Średni czas pracy, a także i życia, określano na 3 miesiące. Więźniowie wykonywali najcięższe prace, głównie za kołem polarnym i ginęli z wycieńczenia. Dlatego też system obozów był ważnym elementem sowieckiej ekonomiki. Funkcjonowały one w złagodzonej formie do końca istnienia Związku Radzieckiego, chociaż ich rola po 1957 znacznie spadła. Ocenia się, że kobiety stanowiły ok. 20% obozowej populacji. Pierwszym wielkim obozem był powstały w 1923 na Wyspach Sołowieckich SŁON (w murach dawnego klasztoru prawosławnego). Ponurą sławą cieszył się też obóz na Kołymie. Szacuje się, że w gułagach zginęło ponad 20 mln ludzi. Funkcjonowanie tego systemu ludobójstwa opisał A. Sołżenicyn w książce Archipelag Gułag.

Z S R R

To państwo na obszarze Europy wschodniej i północnej Azji, z terenów byłego Imperium Rosyjskiego i kilku krajów sąsiednich. ZSRR powstał w konsekwencji przekształceń ustrojowych zapoczątkowanych 7 XI 1917 rewolucją październikową Po wyniszczającej wojnie domowej ZSRR został formalnie utworzony 30 XII 1922 jako federacja 15 republik ZSRR istniał do, stanowiąc pod względem powierzchni (22 402,2 tys. km2) największe państwo świata, zamieszkałe przez 180 mln osób z ponad 100 narodowości . W skład ZSRR wchodziły min. takie kraje jak Rosja, Ukraina, Białoruś, kraje kaukaskie, Kazachstan.

W ZSRR panował ustrój monopartyjny, zw. "dyktaturą proletariatu". Opierając się na marksizmie i własnych koncepcjach (leninizm, stalinizm) bolszewicy zainicjowali przebudowę państwa Rosyjskiego w państwo proletariatu, "o ustroju absolutnej sprawiedliwości społecznej". W sferze politycznej i prawnej kierowniczą rolę (zagwarantowaną konstytucyjnie) na wszystkich szczeblach zarządzania (w fabryce, szkole, biurze itp.) pełniła partia komunistyczna za pośrednictwem swoich członków (1939 - 20 mln) i podstawowych organizacji partyjnych.

Gospodarka została poddana pełnej etatyzacji i centralnemu planowaniu. Rolę cerkwi bardzo ograniczono poprzez odebranie świątyń, pozbawienie osobowości prawnej, zsyłki. Natomiast inne wyznania zmarginalizowano, nastąpiła ateizacja społeczeństwa. Przeprowadzono nacjonalizację przemysłu i ideologiczną czystkę społeczeństwa poprzez eliminację - często fizyczną - burżujów, kułaków .

Terror stał się naturalnym instrumentem władzy, a początek dała mu utworzona XII 1917 CZEKA . Wobec klęski głodu i załamania gospodarczego w 1921 roku zainicjowano Nową Politykę Ekonomiczną (NEP), polegającą m.in. na częściowym odtworzeniu sektora prywatnego i odstąpieniu od rekwirowania towarów. Jednak po krótkotrwałej poprawie sytuacji Stalin zarządził w latach 1929- 33 przymusową kolektywizację rolnictwa, która kosztowała miliony ofiar.

Jednocześnie wprowadzono sterowane centralnie 5-letnie plany industrializacji w latach 1929-33, 1933-37 i 1938-42 dając priorytet rozwojowi przemysłu ciężkiego.

ZSRR prowadziło politykę zagraniczną dążącą do tego alby ZSRR powiększyło się o kolejne państwa socjalistyczne. Lenin stworzył w tym celu w roku 1919 Komitern. Miał on za zadanie wspierać finansowo i kadrowo komunistów w innych krajach. Komitern miał szczególnie duże wpływy w Republice Weimarskiej, Wielkiej Brytanii i Francji.

ZSRR dążyło do przyłączenia państw ościennych. W 1939 roku doszło do częściowej aneksji Polski, 2 lata później ZSRR anektowało państwa bałtyckie, Besarabię i Bukowinę. Po wojnie radziecko-fińskiej do ZSRR przyłączono część Finlandii.

Dążąc do władzy dyktatorskiej (m.in. usunięcie, następnie wydalenie Trockiego) Stalin przeprowadził 1935-38 wielką czystkę w kręgach kierowniczych aparatu partyjnego i wojska, zapoczątkowaną zamordowaniem Kirowa. Skalę zbrodni stalinizmu, realizowanych przez wszechobecną policję wewnętrzną (CZEKA, NKWD) do dziś trudno ocenić (przyjmuje się ok. 11 mln ofiar).

Mimo gigantycznego marnotrawstwa, błędów zarządzania itp. ZSRR przekształcono w kraj przemysłowy, jedną z większych potęg gospodarczych; rozwinięto na wielką skalę przemysł wydobywczy (w części dzięki katorżniczej pracy więźniów), m.in. ropy naft., gazu ziemnego, węgla kam. i brunatnego, rud żelaza, manganu, miedzi, chromu i innych metali (w tym znaczące w świecie wydobycie złota i platyny). Rozbudowano także energetykę, doprowadzając przy okazji do katastrofalnych zniszczeń środowiska przyrodniczego. Rozwinięto hutnictwo żelaza i innych metali, przemysł ciężki, chemiczny, maszynowy, poligraficzny, papierniczy, włókienniczy. Zlikwidowano także analfabetyzm, powstała sieć szkolnictwa średniego i wyższego, z myślą o ekspansji ideologicznej wyrosła spora infrastruktura sportowa i kulturalna (masowe nakłady książek i gazet, kinematografia). Starano rozwijać komunikację kolejową . Natomiast całkowite niepowodzenie poniosły plany rozwoju skolektywizowanego rolnictwa.

III RZESZA

Destabilizacja polityczna i trudności gospodarcze sprzyjały nasilaniu się ruchów nacjonalistycznych w Republice Weimarskiej. Prawicę zdominowała utworzona w 1919 faszystowska partia NSDAP. Popierana przez skrajną prawicę i wielki kapitał NSDAP ugruntowała swą pozycję polityczną w czasie wielkiego kryzysu gospodarczego. W 1930 naziści odnieśli pełny sukces w wyborach do Reichstagu. W 1933 przywódcę NSDAP Adolfa Hitlera wybrano na kanclerza. Hitler zaprowadził dyktatorskie rządy faszystowskie. Anulowano swobody obywatelskie i wprowadzono terror, szczególne uprawnienia otrzymało Gestapo i SS, zakładano obozy koncentracyjne, wszczęto prześladowania ludności pochodzenia żydowskiego (usankcjonowane w tzw. ustawach norymberskich).

Wbrew postanowieniom traktatu wersalskiego, w 1935 rozpoczęto odbudowę sił zbrojnych. W 1936 Hitler doprowadził do remilitaryzacji Nadrenii i powstania sojuszu łączącego Niemcy, Japonię i Włochy (oś Berlin-Rzym-Tokio, antykominternowski pakt). Przyłączenie Austrii (Anschluss) i odebranie Czechosłowacji Sudetów w 1938 zapoczątkowało politykę podbojów III Rzeszy.

Niemcy prowadzili bardzo ryzykowną i twardą politykę zagraniczną. Wkroczyli do zajłeia Saary, anektowali Austrię. Jednak po tym gdy przekonali się że Anglicy i Francuzi są gotowi poświęcić dla pokoju nawet Czechosłowację, Hitler niestosował już żadnych ograniczeń w swej polityce zagranicznej. W roku 1939, Hitler wysunął swe żądania względem Polski. Gdy polska odmówiła ich wypełnienia Niemcy wypowiedziały Polsce wojnę. Hitler zawał wcześniej e Stalinem pakt Ribbentop-Mołotow. Zapewnił sobie w ten sposób bezpieczną granicę wschodnią. Jednocześnie Hitler zawierał pakty z innymi państwami takimi jak Włochy, Japonia, Bułgaria, Węgry, Rumunia. Hitler zapewnił sobie w ten sposób nie tylko sojusz lecz także korzystną dla Niemiec wymianę handlową. Oprócz tych państw, jeszcze Finlandia prowadząca wojnę z ZSRR była wspierana(nieoficjalnie).

Niemcy rozwijały swą gospodarkę żerując na innych państwach. Przed II wojną światową Niemcy musieli importować wiele surowców mineralnych(szczególnie ropę naftową) z tak odległych krajów jak USA czy Meksyk. Było to spowodowane tym że większość państw Europejskich obłożyła III Rzeszę sankcjami gospodarczymi. Sytuacja niedoboru surowców zmieniła się nieco na lepsze po zajęciu Nadrenii, Austrii i Czech. Jednak sytuacja dopiero zmieniła się znacząco po wybuchu wojny. Zajęcie Polski, krajów Beneluksu, a w szczególności Norwegii i Jugosławii dostarczyło Niemcom dużo surowców(głównie zboża i rudy metali). Korzystna był dla Niemiec też współpraca z ZSRR(masowy napływ surowców), oraz Pakt Trzech, do którego włączyły się inne kraje.

Po bitwie o Anglię Niemcy ponosili już w większości porażki. Punktem kulminacyjnym był rok 1943, kiedy to do ogromnej kontrofensywy weszli Rosjanie na wschodzie oraz Amerykanie i Brytyjczycy w Afryce i Włoszech. Dywanowe naloty stosowane prze USA, rozłożyły na łopatki niemiecką gospodarkę. Nic nie pomogło przenoszenie fabryk pod ziemię, gdyż na tereny gdzie one powstawały zaczęli wdzierać się Rosjanie.

Doszczętnie zniszczona III Rzesza poddała się 8 i 9 maja, kiedy to Niemcy podpisali kapitulację w Berlinie.

W III Rzeszy masowo był stosowany terror i masowo łamano prawa człowieka. Hitler z całą swą bezwzględnością dożył do urzeczywistnienia swej wizji zawartej w Mein Kampf. Szybko postawił Niemiecka gospodarkę na nogi wydając miliardy marek na roboty publiczne i zbrojenie. Bez litości i skrupułów realizowano też plany Hitlera wobec innych nacji. Jak grzyby po deszczu najpierw na terenie Rzeszy i później także i krajów podbitych, powstawały masowe obozy zagłady, oraz obozy pracy. Niemcy podobnie jak Rosjanie nie przestrzegali praw człowieka, nie wspominając już o np. o Konwencji Genewskiej. Co więcej prawa te łamano nagminnie i na każdym kroku. Przykładem może być odwet wzięty za Reincharda Heinricha. Zabito wtedy 30 000 Czechów, za śmierć jednego niemieckiego przywódcy.

Udział w II wojnie Światowej

ZSRR

ZSRR zaczęła swój udział w II wojnie światowej wkroczeniem swych wojsk do Polski 17 września 1939. Po kapitulacji polskiej 5 października, Polskę podzielono mniej więcej na połowę między ZSRR i Niemcy. Po zakończeniu kampanii w Polsce, Stalin postanowił odzyskać oderwaną od Rosji po rewolucji październikowej Finlandię. Armia fińska mimo ze nie posiadała czołgów i artylerii. Z całego świata napływała pomoc gospodarcza dla Finów. Do początku 1940 roku do Finlandii dostarczono min. 25 dział kal. 105 mm, 100 karabinów MG-42, samoloty Me-109 i Spitfire, oraz brytyjskie czołgi Matilda I i II. Lecz ZSRR nie przegrało wojny spowodu dostaw. Klęska była spowodowana przede wszystkim czystką w Armii Czerwonej. Śmierć doświadczonych oficerów w roku 1938 pozbawiła Armie Czerwoną doświadczonego grona dowódców. Zastąpiono ich niedouczonymi absolwentami, lub ludźmi, których Stalin dążył zaufaniem.

Mimo bohaterskiej obrony i morza przelanej krwi Finowie przegrali wojnę. Jednak ZSRR nie wchłonęło Finlandii. Stalin zadowolił się częścią terenów Karelii, tzw. przesmykiem leningradzkim i kilkoma wysepkami na morzu arktycznym.

W czasie trwania wojny z Finlandią ZSRR zaanektowało pod groźbą wojny państw bałtyckie. Premierzy Estonii i Łotwy podpisali traktat akcesyjny. Premier Litwy uciekł przez zieloną granicę do Prus Wschodnich, a konstytucja Litwy mówiła że tylko premier może podpisywać dokumenty takiej wagi jak traktat akcesyjny. Jednak i na to komuniści znaleźli dobre (dla siebie) wyście. Uznali rząd litewski bez premiera za nieważny i powołani nowy - pod władzą komunistów. Nowy (komunistyczny premier) Litwy podpisał traktat akcesyjny.

Po zajęciu części Polski między ZSRR a III Rzeszą doszło do niesłychanej wymiany gospodarczej(Korzystnej dla Niemców). Między obydwoma krajami zawarto 42 stronicowy pakt na mocy którego Niemcy były zobowiązane do końca 1943 roku dostarczyć ZSRR: pancernik klasy Lützow, kompletne plany pancernika Bismarck, min. samoloty: He 110, Me 110, Ju88, Do 215 oraz śmigłowce

Fa 255. Za to Rosjanie mieli dostarczyć bardzo cenne dla Niemców surowce 1 milion ton parzenicy, 900 tyś., ton ropy naftowej, tysiące ton bawełny, rudy chromu, rudy żelaza i 0,5 tony platyny i uranu.

Jednak wymiana tak obiecująco przedstawiona na papierze szła opornie. W końcu Rosjanie wstrzymali swe dostawy, gdyż Niemcy dostarczyli im z bardzo długiej listy tylko motocykle, ciężarówki i stare czołgi typu PzKpfw I i II wycofane z armii niemieckiej. Stalin gdy tylko dowiedział się o wstrzymaniu wymiany nie tylko ją wznowił ale także podwoił. Chciał uśpić czujność Hitlera, gdyż nie był jeszcze gotów na wojnę z III Rzeszę.

Jak ogromna cenę ZSRR musiało ponieść za eliminację kadr oficerskich, Stalin przekonał się rankiem 22 czerwca.

Niemcy prąc do przodu jak szaleni zapomnieli o jednym. Eksterminując ludność ZSRR, która witała ich jak wybawicieli, zmusili ją do zakładania oddziałów partyzantki. Jakie to miało skutki, Niemcy przekonali się pod Stalingradem, Moskwą i Leningradem, gdzie bez zaopatrzenia wykrwawiały się oddziały.

Stalin zrozumiał swój błąd i wezwał naród do wojny ojczyźnianej. Fabryki natomiast nakazał wycofać za Ural, tam gdzie niemieckie bombowce nie dotrą. Natomiast przeciwko japońskim zakusom na Syberię wysłał gen. Żukowa. Żukow był sprawdzonym strategiem Stalina. Był jego człowiekiem od zadań nie dowykonania. To on kierował obroną Stalingradu, Moskwy i Leningradu. On kierował kontrofensywą ZSRR i w końcu to on zdobył Berlin.

Rosjanie po odniesionych zwycięstwach pod Moskwą, Leningradem, Stalingradem i Kurskiem przejęli inicjatywę na froncie wschodnim. Z miesiąca na miesiąc posuwali się coraz szybciej do przodu, wyzwalając Ukrainę, Białoruś, państwa bałtyckie, Polskę, Czechosłowacje, Jugosławię i zajmując Rumunię, Węgry, Bułgarię i ostatecznie wkraczając do zachodnich Niemiec i Austrii.

Stalin na powojennej konferencji w Poczdamie dostał należną sobie część Europy która obejmowała wszystkie zajęte przez Rosjan ziemię(oprócz Austrii). W krajach tych zaczęto wprowadzać ustrój komunistyczny.

Przez głupotę i krótkowzroczność Stalina ZSRR straciło 116 na 1000 mieszkańców(ok. 25 milionów), 50% fabryk, 25% dróg i straty 745 $ na jednego mieszkańca co daje łączne straty 1,305,000,000,000 $.

Niemcy

1 września Hitler rozpoczął II wojnę światową atakując Polskę. Uderzenie niemieckie nastąpiło o świcie ze wszystkich kierunków. Żołnierze polscy bili się z ogromnym poświęceniem, ale ich wysiłek nie mógł zmienić ogólnego obrazu walk. W południowo-zachodniej części kraju siły niemieckie przełamały obronę polską.

Niemieckim działaniom frontowym towarzyszyły akcję na tyłach, prowadzone przez tzw. V kolumnę. Byli to Niemcy mieszkający w Polsce i przerzucani z III Rzeszy. Rząd polski wierzył, iż zaatakowaną Polskę wspomogą zbrojnie Wielka Brytania i Francja. Lecz rządy Wielkiej Brytanii oraz Francji uzgodniły że armie tych państw nie wystąpią zbrojnie przeciwko III Rzeszy. 17 września granicę kresów wschodnich przekroczyła Armia Czerwona. Polacy nie mogąc bronić się na dwa fronty poddali się.

Po zwycięstwie nad Polską Hitler skierował swe armie na Norwegię, Belgię i Holandię oraz Francję. Niemcy zajmując Norwegię zapewnili sobie duże dostawy surowców. Było to niezbędne dla utrzymania nowoczesnej i potężnej armii jaką był Wehrmacht.

Podczas kampanii w Belgii po raz pierwszy użyto komandosów. Użyto ich do zdobycia twierdzy Eben Emael. Hitler doskonale zdawał sobie sprawę, jak wspaniałe zwycięstwo ofiarowała mu grupka straceńców, którzy wylądowali na dachu ogromnego fortu, obsadzonego przez dziesięciokrotnie liczniejszą załogę. Otworzyli drogę przez Maastricht, co pozwoliło niemieckim czołgom wjechać na płaski, otwarty teren między Wavre i Namur, stwarzający znakomite warunki do skoncentrowanego ataku na kanał La Manche. Następnym krokiem miało być zdobycie tamtejszych portów i odcięcie brytyjskiej dla korpusu ekspedycyjnego. Lecz plant ten nie powiódł się. Anglicy wyratowali swych żołnierzy z opresji. Z niewiadomych przyczyn nakazano zatrzymać niemieckie czołgi przed Dunkierką.

Zdobycie Eben Emael pozwoliło wjechać niemieckim czołgom do Belgii i tym samym uzyskać lukę w francuskiej linii Maginota. Niemcy uderzając przez Ardeny rozgromili francuskie wojsko i zajęli Francję. Francuzi musieli ewakuować kilkaset tysięcy swoich żołnierzy. Z Francji uciekali też Polacy, Belgowie. W tym czasie Hitler utrzymywał bardzo dobre stosunki dyplomatyczne ze Stalinem, potwierdzone w układzie Ribbentrop - Mołotow z 23 sierpnia 1939 roku i układzie

z 28/29 września 1939 roku, sankcjonujących rozbiór Polski. 27 września Niemcy, Włochy i Japonia podpisują pakt trzech. Dzielił on świat na strefy wpływów Niemiecką, Włoską i Japońską. Zobowiązywał też do udzielenia wzajemnej pomocy militarnej.
Jednak w drugiej połowie 1940 roku nakazał rozpoczęcie przygotowań do ataku na ZSRR. Uznał iż dalsza współpraca ze Stalinem, oraz koegzystencja dwóch państw nie będzie możliwa.

W czasie agresji na ZSRR Hitler popełnił wiele błędów strategicznych i politycznych. Po pierwszych tygodniach zwycięstw Wehrmacht poniósł klęski po Moskwą, Stalingradem, Kurskiem. Niemców zaskoczyła sroga rosyjska zima. Nie byli na nią przygotowani. Nie mieli ciepłej odzieży, ruch oporu w ZSRR skutecznie uniemożliwiał dostawy zaopatrzenia niszcząc drogi, mosty i tory kolejowe. W grudniu 1941 roku po ataku na Pearl Harbor Hitler wypowiedział wojnę USA - największej potędze gospodarczej świata. Wraz z pogarszającą się sytuacją na wschodzie Hitler przejmował bezpośrednie kierowanie wojskiem. Hitler popełniał katastrofalne w skutkach decyzje. Równowaga psychiczna Führera znacznie pogorszyła się po zamachu w lipcu 1944r. Na końcu wojny w roku 1945 Hitler praktycznie nieopuszczał swego bunkra i popełnił samobójstwo, a kilka dni później 8 i 9 maja III Rzesza skapitulowała.

Porównując powyższe państwa stwierdzam, że w obydwóch przypadkach, system opierał się na przemocy i terrorze.

Postawy przywódców są również podobne. Obydwoje byli ludźmi bezlitosnymi, którzy dzięki samozaparciu i silnej wierze oraz bezwzględności dostali się na sam szczyt. Nie był to wprawdzie szczyt ,,chwały”, lecz był on zgodny zarówno z oczekiwaniami Stalina jak i Hitlera. Żądali i otrzymali władzę absolutną, droga do niej usłana była ,,trupami”. Podobna była również ,,zaborcza” polityka zagraniczna. Aparaty bezpieczeństwa były bezlitosne czuwając nad rozwojem komunizmu w ZSRR jak i nazizmu w III Rzeszy.

Ideologie , chociaż obydwie były ,,drapieżne” u swoich podstaw, różniły się tym, dopuszczał i rozwijał gospodarkę wolnorynkową, co w ZSRR było niemożliwością.

Zarówno ZSRR jak i III Rzesza są państwami, które ,,przeminęły” z czego możemy być zadowoleni i cieszyć się, że żyjemy w wolnym kraju.

Bibliografia

G. Wojciechowski - Historia. Podręcznik do klasy 3 gimnazjum. Poznań 2001

B. Wołoszański - Sensacje XX wieku. Warszawa 1994

B. Wołoszański - Tajna wojna Stalina. Warszawa 2001

B. Wołoszański - Tajna wojna Hitlera. Warszawa 1999

A. Brigs, A. Hall - Co? Gdzie? Kiedy? Zdarzenia które zmieniły świat. Warszawa 1997

J. Ledwoch - Czołgi Niemieckie 1933-1945. Warszawa 1994

D. Banaszak, T. Biber, M. Leszczyński - Ilustrowane Dzieje III Rzeszy. Kraków 2000

Z. Pisarczyk - Rola ZSRR w II wojnie światowej. Warszawa 1993

G. Wera - Czołgi Radzieckie 1919-1945. Warszawa 1996

---