PRZEDMIOT PSYCHOLOGII I JEGO EWOLUCJA NA TLE ROZWOJU DYSCYPLINY JAKO NAUKI
1879- Wilhelm Wundt zakłada na Uniwersytecie w Lipsku pierwszą pracownię eksperymentalnych badań psychologicznych.
1882- pracownia Wundta zostaje przemianowana na Instytut Psychologii jako nauki odrębnej od filozofii.
Wundt odrzucał możliwość wyjaśniania zjawisk duchowych wyłącznie przyczynami fizycznymi i uznawał istnienie przyczyn psychicznych. Przedmiotem jego badań była dusza jako ogół bieżących procesów świadomości. Ustalił zasadę paralelizmu psychofizycznego: „Wszędzie, gdzie zachodzą prawidłowe stosunki między zjawiskami psychicznymi a fizycznymi, oba rodzaje zjawisk nie są ani identyczne, ani też jedne nie mogą przekształcić się w drugie, gdyż same w sobie są one nieporównywalne; wszelako zjawiska te są w ten sposób wzajemnie do siebie przyporządkowane, że w stanie prawidłowym pewnym psychicznym zjawiskom odpowiadają pewne zjawiska fizyczne lub że (…) toczą się równolegle do siebie”. Wundt wprowadził do psychologii metodę eksperymentalną. Postępował wg programu nazwanego później heidelberskim, opartym na stanowisku nauk przyrodniczych.
Psychologia eksperymentalna, zwana też fizjologiczną, obrała za obiekt badań indywidualną świadomość. Podstawową metodą była samoobserwacja (introspekcja) prowadzona w obiektywnych warunkach eksperymentalnych. Pojmowano eksperyment jako metodę pomiarową, a nie obserwacyjną. Zadaniem psychologii miała być analiza i systematyzacja treści świadomości.
Wg Wundta aktywność psychiczna to proces wnioskowania logicznego, łączenie twierdzeń powstałych ze spostrzeżeń w jeden osąd, który odróżnia Ja od zewnętrznego świata. Rezultaty tego procesu są świadome, ale sam proces wnioskowania leży w nieświadomości. Eksperyment ma umożliwić wnioskowanie o naturze nieświadomych procesów (później Wundt odszedł od tego stanowiska, sprowadzając nieświadomość w sferę metafizyki).
Wundt postulował sięgnięcie do źródeł pomocniczych - nauk historycznych, badań nad kulturami, rasami, językami i religiami, prowadzonymi z psychologicznego punktu widzenia. Do tego potrzebna była inna metoda, nieeksperymentalna i antyindywidualistyczna. Była to tzw. psychologia historyczno-kulturowa. W późniejszych czasach powstały koncepcje łączące obie metody wundtowskie, np. cross-cultural psychology.
Oswald Külpe był założycielem szkoły würzburskiej stanowiącej reakcję na Wundta. Jej przedstawiciele stosowali w eksperymentach zadania trudniejsze, wymagające myślenia, a dopiero potem opisu introspekcyjnego. Doprowadziło to najpierw do zakwestionowania przez Wundta poprawności metodologicznej stosowanych procedur (nie dawały powtarzalności wyników), a potem do zakwestionowania metody introspekcji przez Johna Watsona.
Osiągnięciem würzburczyków było odkrycie istnienia w świadomości stanów przelotnych i nienaocznych oraz zakwestionowanie psychologii asocjacjonistycznej, która twierdziła, że wyższe czynności psychiczne powstają z połączenia niższych czynności psychicznych przez kojarzenie na podstawie kontrastu, styczności w czasie, przyczynowości lub podobieństwa. Wskazywali na tendencję determinującą wywoływaną samym zadaniem eksperymentalnym, które sugeruje pewne ścieżki kojarzenia. Ich szkołę można nazwać psychologią elementów (atomistyczną), zakładającą, że świadomość tworzą elementarne składniki, np. wrażenia. Wundt w zasadzie podzielał ten pogląd z zastrzeżeniem, że psychiczny wytwór złożony jest czymś więcej, niż sumą elementów.
Franz Brentano przewodził austriackiej szkole psychologii aktów. Jej przedstawiciele wprowadzili pojęcie jakości postaciowych, które istnieją poza elementami zmysłowymi i są do nich dodawane przez umysł. Przedmiotem wyróżniającym psychologię miała być aktywność umysłu skierowana na treść. Za przedmiot psychologii prawdziwie empirycznej uważano aktywne i intencjonalne doświadczenie. Intencjonalność odróżnia zjawisko psychiczne od zjawiska fizycznego. Brentano kładł nacisk na gruntowne przygotowania teoretyczne do eksperymentu.
Max Wertheimer dał w 1910 roku początek szkole psychologii postaci (gestaltyzmowi) przez badania na temat postrzegania ruchu pozornego. Psychologia postaci głosi psychologiczne, logiczne, epistemologiczne i ontologiczne pierwszeństwo całości przed jej częściami, co znaczy, że całość jest czymś innym niż sumą części. Postać nie jest określona przez jej elementy składowe, bo same te elementy są określone przez wewnętrzną naturę postaci. Gestaltyści zniwelowali przepaść między percepcją a myśleniem i motoryką. Omawiana szkoła była znakiem kryzysu psychologii i chaosu w pojmowaniu jej nurtów. Psycholog postaci, Kurt Lewin podjął badania w zakresie motywacji, osobowości, psychologii społecznej i rozwiązywania konfliktów. Gestaltyści krytykowali amerykańskie nurty w psychologii, które porzucały zajęcie się świadomością na rzecz laboratoryjnych badań zachowania.
Funkcjonalizm badał zjawiska psychiczne pod kątem ich biologicznego znaczenia. Psychologia funkcjonalistyczna miała charakter dualistyczny: fizykalistyczny i genetyczny. Nie była szkołą, lecz punktem widzenia. Obejmowała psychologię treści (czyli analizę introspekcyjnych doświadczeń normalnego osobnika na składniki) oraz psychologię aktów (opartą na paradygmacie biologicznym i spoglądająca na psychikę od strony historycznej). Była zarazem psychologią rozwoju i porównawczą.
1895- podział psychologów na szkołę strukturalistyczną (metoda introspekcji) i funkcjonalistyczną (metoda obiektywna).
William James głosił koncepcję umysłu jako mechanizmu przystosowania człowieka do środowiska i myśli jako odpowiedzi na istotne problemy, które trzeba rozwiązać. Świadomość nie jest fenomenologicznym przejawem umysłu, lecz funkcjonalnym etapem przystosowania organizmu do środowiska. Edward Thorndike oparł swe prace z wychowania i nauczania na badaniu inteligencji i zachowań zwierząt.
1896- Lightner Whitner zakłada pierwszą klinikę psychologiczną na Uniwersytecie w Pensylwanii.
Hugo Münsterberg jest nazywany ojcem psychologii stosowanej. Postulował wykorzystanie psychologii w sądownictwie, wychowaniu i handlu.
1913- John Watson otwiera działalność kierunku behawiorystycznego „manifestem behawiorystycznym”, czyli Psychology as the behaviorist views it.
Przedmiotem pscyhologii nie ma być świadomość (gdyż jest niedostępna), lecz zachowania badane w ścisłych warunkach laboratoryjnych, odpowiadających badaniom na zwierzętach. Psychologia musi stać się prawdziwą science. Niektóre terminy dla swej psychologii Watson zapożyczył od Iwana Pawłowa. Watson protestował przeciw wyjaśnianiu psychiki i zachowań zwierząt za pomocą terminów opisujących świadomość człowieka. Postulaty behawiorystyczne wpisują się w tło zamętu panującego ówcześnie wśród psychologów, którzy spierali się o pojęcie świadomości. Watson przypisywał doniosłą rolę uczeniu się i oddziaływaniu środowiska.
Burrhus Skinner (1904-1990) był przedstawicielem neobehawioryzmu. Uważał człowieka za organizm odczuwający i myślący, lecz odrzucał pojmowanie tzw. życia psychicznego jako przyczyny zachowań, gdyż ono samo jest wynikiem procesów neurofizjologicznych. Neobehawioryzm był połączeniem amerykańskiego behawioryzmu z europejskim neopozytywizmem. Zaadaptował on pojęcie definicji operacyjnych, aby przywrócić odrzucone przez klasyczny behawioryzm pojęcia, nie popadając w wewnętrzną sprzeczność. Edward Tolman wprowadził pojęcie zmiennej pośredniczącej, czyli pojęcia, którego znaczenie jest całkowicie określone przez dającą się empirycznie stwierdzić zależność między zmiennymi poprzedzającymi a reakcją organizmu. Umożliwiło to definiowanie terminów teoretycznych w odniesieniu do zachowań, a nie bytów psychicznych.
Sigmund Freud (1856-1939) był prekursorem psychoanalizy. Założył istnienie nieświadomego w psychice na podstawie jego skutków, gdyż z samej definicji nic nie można o nieświadomym jako takim powiedzieć. Twierdził, iż procesy psychiczne mają charakter ciągły, a luki w szeregach procesów tłumaczył zastąpieniem procesów świadomych nieświadomymi. Podwójne znaczenie terminu „nieświadomość”:
zjawisko; jedna z trzech jakości przysługujących procesowi psychicznemu, który może być świadomy, przedświadomy i nieświadomy;
system; aparat psychiczny, osobowość podzielona na id, ego i superego.
Psychoanaliza jest psychologią głębi, która bada marzenia senne, czynności omyłkowe i objawy histeryczne. Freudowska psychologia w miarę upływu czasu coraz bardziej oddalała się od podłoża neurofizjologicznego i stała się nauką humanistyczną. Freud stwierdził, iż w życiu jednostki mogą występować nie tylko treści osobiście przeżyte, lecz również dziedzictwo archaiczne (dyspozycje, ślady wspomnień przeżyć dawniejszych pokoleń). Uczynił metodę wolnych skojarzeń podstawową metodą psychoanalizy.
Odmianą psychoanalizy jest psychologia indywidualna Alfreda Adlera. Był on przekonany o motywującej roli dążenia do czegoś doskonalszego w porównaniu ze stanem aktualnym. Czynnikiem napędowym działalności człowieka jest potrzeba działań kompensacyjnych w kierunku dążenia do mocy. Życie każdego człowieka jest zdeterminowane przez poczucie społeczne. Na polskim gruncie zbliżoną ideą była teoria kratyzmu Władysława Witwickiego.
Jeszcze jedną odmianą psychoanalizy była psychologia analityczna Carla Gustava Junga (1875-1961). Wprowadził on pojęcie archetypów, czyli tworów wrodzonych form i instynktów, które stanowią dziedziczone cechy nabyte i składają się na nieświadomość zbiorową. Głównym celem osobistego rozwoju jest indywiduacja.
Abraham Maslow był jednym z pionierów psychologii humanistycznej. Ta koncepcja skupiała się na aspektach psychiki pomijanych przez behawioryzm i psychoanalizę, np. miłość, twórczość, autonomia, tożsamość, zdrowie psychiczne. Przeciwstawiała się determinizmowi i pojmowaniu biologicznej części natury człowieka jako złej. Gordon Allport postulował konieczność wniknięcia w światopogląd jednostki. Psychologia humanistyczna oferowała pewien system wartości. Kurt Goldstein wprowadził pojęcie samoaktualizacji, a Victor Frankl pojęcie samotranscendencji. Carl Rogers był twórcą typowej terapii humanistycznej, gdzie klient (nie pacjent) jest panem własnej przyszłości.
1903- Władysław Heinrich zakłada pierwszą w Polsce psychologiczną pracownię eksperymentalną na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie.
1907- Kazimierz Twardowski zakłada pracownię na Uniwersytecie we Lwowie.
1910- Edward Abramowski zakłada pracownię w Warszawie.
Dopóki Polska pozostawała pod zaborami punktem honoru było publikowanie po polsku, co zamykało naszym publikacjom drogę do rozgłosu za granicą. Warunki polityczne spowodowały, iż pierwszą dziedziną zastosowania psychologii była edukacja, szczególnie nauczanie języka polskiego (Jan Władysław Dawid). Julian Ochorowicz zasłynął jako hipnotyzer i teoretyk hipnozy. Władysław Twardowski był twórcą szkoły warszawsko-lwowskiej. Władysław Witwicki to autor pierwszego polskiego podręcznika psychologii. Cechy szkoły lwowskiej:
Witwicki zaproponował zaczerpniętą z psychologii humanistycznej metodę interpretacji wytworów i obserwacji życiowej (zrozumieć wytwór to znaleźć jego powiązanie ze zjawiskiem psychicznym). Tadeusz Tomaszewski rozwinął ogólną teorię czynności. Wg niej czynność charakteryzuje się ukierunkowaniem na wynik oraz wewnętrznym ustrukturowaniem, które umożliwia jego osiągnięcie. Dzięki niemu zaczęto mówić o odrębnej szkole warszawskiej. Ośrodek krakowski pod kierownictwem Heinricha (zorientowanego raczej behawiorystycznie) miał zawsze charakter eksperymentalny. Wypracowano tam teorię psychofizjologicznego mechanizmu uwagi jako funkcji akomodacyjnej aktywności narządu zmysłu. Włodzimierz Szewczuk, uczeń Heinricha, przeprowadził gruntowną krytykę psychologii postaci i psychoanalizy Freuda. Zainicjował serię Biblioteka Klasyków Psychologii. Po roku 1948 zagrożeniem dla psychologii stała się ideologia marksistowska, „zpawłowizowanie” psychologii i odcięcie od nurtów zachodnich jako „burżuazyjnych”.
Termin „koncepcja psychologiczna człowieka” wprowadził Józef Kozielecki w 1976 roku. Można go zdefiniować następująco:
Wspólne założenia psychologicznych koncepcji człowieka:
RÓŻNICE INDYWIDUALNE JAKO ŹRÓDŁO OSOBOWOŚCI
Gordon Allport zapoczątkował w psychologii osobowości nurt oparty na teorii cech. Wg niego osobowość to dynamiczna organizacja wewnątrz jednostki, obejmująca te układy psychofizyczne, które decydują o specyficznych dla niej sposobach przystosowania do środowiska. Cecha natomiast to struktura neuropsychiczna mająca zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjnego. Dyspozycja osobista to cecha niepowtarzalna, właściwa danej jednostce. W badaniach nad osobowością wyróżnia się podejście nomotetyczne (uniwersalne) i idiograficzne (indywidualne).
Cechy dzielimy na:
dominujące (wpływa na całe zachowanie, występuje rzadko),
centralne (ujawniają się w działaniu najczęściej),
wtórne (dotyczą wąskiego zakresu bodźców i reakcji).
Cecha zapewnia spójność zachowania i może mieć funkcję motywacyjną (np. osoba towarzyska szuka towarzystwa). Allport i Odbert zapoczątkowali badania leksykalne nad osobowością. Allport wprowadził pojęcie Ja, które zapewnia poczucie własnej osobowości, a także autonomii fukcjonalnej, która polega na tym, iż czynności często powtarzane stają się celem samym w sobie, mimo iż kiedyś stanowiły środek do innego celu.
Psychologowie cech oparli się głównie na podejściu nomotetycznym. Metodą wyodrębnienia cech stała się analiza czynnikowa, a opis struktury osobowości opiera się na badaniach leksykalnych i psychometrycznych.
Raymond Cattell traktował osobowość jako konstrukt, który pozwala przewidzieć zachowanie jednostki w danej sytuacji. Wg niego cechy stanowią strukturę osobowości i dzielą się na powierzchniowe (o których wnioskujemy bezpośrednio na podstawie zachowania) oraz źródłowe (reprezentujące podstawowe zmienne, z których zbudowana jest osobowość; pozwalają wyjaśnić zachowania).
Podział cech wg Cattella:
zdolnościowe (jak osoba radzi sobie z wykonywaniem zadań);
temperamentalne (tempo i ogólny styl wykonywania czynności);
dynamiczne, czyli motywacyjne (dlaczego i jak jednostka jest pobudzana do danych czynności):
ergi (wrodzone psychofizyczne tendencje mające składnik percepcyjny, afektywny i dążeniowy),
sentymenty (kształtują się pod wpływem środowiska i doświadczenia; powodują zwracanie uwagi na pewne obiekty, reagowanie na nie i wyrażanie emocji wobec nich),
postawy (obserwowalne przejawy zachowania, z których czerpiemy informacje o ergach i sentymentach).
Cattell był prekursorem zastosowania badawczej metody wielozmiennowej. Droga do uzyskania informacji: dane L, Q i T informacje o cechach powierzchniowych informacje o cechach źródłowych. Hipoteza leksykalna: „Wszystkie aspekty ludzkiej osobowości, które były lub są istotne, interesujące lub pożyteczne, zostały utrwalone w treści języka”. Dane L (life data) pochodzą z obserwacji jednostki w ramach życia codziennego, dane Q (questionnaire data) pochodzą z samoopisu, np. kwestionariusza, danych T (test data) dostarcza eksperyment. Cattell sformułował 16-Czynnikowy Kwestionariusz Osobowości (16PF), który pozwala umieścić jednostkę na 16 wymiarach osobowości. Wszystkie skale mają charakter dwubiegunowy (wyniki mieszczą się w kontinuum).
Hans Eysenck traktował osobowość i temperament jako pojęcia zbieżne. Jego koncepcja odznaczała się biologizacją i dążeniem do spełnienia wymogów teorii naukowej. Eysenck nadał ekstrawersji i neurotyzmowi status wymiaru, z czego wynika, iż między normą a patologią istnieje ciągłość, więc różnica między cechą a chorobą ma charakter ilościowy, a nie jakościowy. Eysenck doszedł do wniosku, iż struktura osobowości jest trójczynnikowa i składa się z psychotyczności, neurotyczności i ekstrawersji (PEN). Uważał, iż te superczynniki są uniwersalne, bowiem były badane w krajach odmiennych kulturowo. Wyjaśniał biologiczne podłoże ekstrawersji teoriami hamowania i aktywacji (potwierdzone badaniami EEG), zaś biologicznych przyczyn neurotyzmu upatrywał w nadmiernej reaktywności niektórych struktur ośrodkowego układu nerwowego (obalone). Ustalił odziedziczalność psychotyzmu na ok. 50%. Najpopularniejszym narzędziem do pomiaru trzech superczynników jest Zrewidowany Kwestionariusz Osobowości (EPQ-R).
Do powstania Pięcioczynnikowego Modelu Osobowości doprowadziły badania leksykalne, kwestionariuszowe oraz swobodne opisy osobowości. Opierano się również na badaniach i kwestionariuszu Cattella. Donald Fiske zredukował 16 czynników do pięciu: konformizm, adaptowalność społeczna, wola osiągnięć, kontrola emocjonalna, poszukujący intelekt. Ernest Tupet i Raymond Chrystal wyodrębnili inne czynniki: surgencja, ugodowość, niezawodność, stałość emocjonalna, kultura. Wg Warrena Normana stanowią one taksonomię osobowości. Lewis Goldberg jest autorem terminu „Wielka Piątka”. Zaproponował też inną hipotezę leksykalną: różnice indywidualne między ludźmi znajdują wyraz w języku. Im większe znaczenie mają te różnice, tym częściej ludzie zwracają na nie uwagę i rozmawiają o nich, aby w końcu znaleźć opisujący je termin. Wielokrotne przeprowadzone przez Goldberga analizy czynnikowe potwierdziły następujące wymiary: surgencja, ugodowość, sumienność, stałość emocjonalna, intelekt. Do każdego przyporządkowano 20 przymiotników konkretyzujących. Jerry Wiggins zaproponował kołowy model interpersonalny, a Hostfee, de Raad i Goldberg połączyli oba podejścia, tworząc pięciowymiarowo-kołową taksonomię osobowości, która jednak nie jest uniwersalna, gdyż wyniki różnią się w zależności od wersji językowej.
Polska Lista Przymiotników stworzona przez Piotra Szarotę:
Paul Costa i Robert McCrae zastosowali metodę zdań (a nie pojedynczych przymiotników). Najpierw powstał trójczynnikowy model NEO - neurotyzm, ekstrawersja, otwartość na doświadczenie. Potem badacze dodali ugodowość i sumienność (NEOAC). Tak powstał Kwestionariusz Osobowości NEO, później poprawiony (NEO-PI-R). Marvin Zuckermann doszedł do innych pięciu czynników: towarzyskość, aktywność, neurotyczność, agresywność i psychotyczność. Razem z Kuhlmanem stworzył Kwestionariusz Osobowości Zuckermanna-Kuhlmana. Czynniki NEOAC, szczególnie neurotyzm i ekstrawersja, są odziedziczalne w ok. 35%.
Różnice między ludźmi są powszechne, to znaczy, że nie istnieje cecha fizyczna, forma zachowania czy właściwość psychiczna, pod względem której ludzie nie różniliby się między sobą. Psychologię różnic indywidualnych zapoczątkował w 1910 roku William Stern. Przedmiotem tej dziedziny jest inteligencja, zdolności, osobowość, temperament i style poznawcze. Względnie stałe i charakterystyczne dla jednostki zjawiska psychiczne opisuje się za pomocą kategorii typu, cechy, wymiaru, czynnika i stylu. Typ stanowi kategorię, na podstawie której klasyfikujemy osoby według ustalonych kryteriów. Jednostka należy do typu, a nie „ma” typ. Granice między typami są płynne. Ponadto stoją one na granicy indywidualności i powszechności (np. każdy ma temperament, ale tylko niektórzy należą do typu melancholika). Cztery podstawowe koncepcje podejścia typologicznego:
biegunowe,
modalne,
szufladkowe,
wymiarowe.
Jako synonimu cechy używa się niekiedy słowa „właściwość”. Cecha to względnie stała, charakterystyczna dla jednostki zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań, przejawiająca się w różnych sytuacjach. Ma ona status zmiennej pośredniczącej między bodźcem a reakcją. Pojęcia wymiaru używa się dla podkreślenia, że pod względem danej cechy można ludzi uporządkować od minimalnego do maksymalnego nasilenia cechy (ilościowa charakterystyka cechy). W celu wydobycia tego, co wspólne w danych cechach korelujących ze sobą, przeprowadza się analizę czynnikową. Jej rezultat nazywamy czynnikiem.
Interakcjonizm- pogląd, zgodnie z którym wkład w różnice indywidualne w zachowaniu ma nie tylko cecha i nie tylko środowisko, lecz także relacja między nimi.
Wszelkie zachowanie, jako ogólna charakterystyka typowa dla danego gatunku, jest wypadkową dziedziczności i środowiska. W chwili obecnej przyjmuje się, iż oba te czynniki są równoważne. Inaczej ma się sprawa w przypadku różnic wewnątrzgatunkowych. Wpływ genów może być tu większy niż wpływ środowiska lub odwrotnie. Należy przyjąć zachodzenie determinacji poligenowej (żadne zachowanie nie jest spowodowana przez pojedynczy gen).
GŁÓWNE DZIEDZINY ZAINTERESOWAŃ PSYCHOLOGII RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH.
Gerard Heymans był pionierem empirycznych badań nad temperamentem. Wyodrębnił trzy podstawowe cechy temperamentu: aktywność/bierność, emocjonalność, funkcja pierwotna/wtórna (intensywne i krótkotrwałe reakcje lub mało intensywne i długo utrzymujące się reakcje).
Iwan Pawłow wyróżnił cztery podstawowe właściwości OUN:
siłę procesu pobudzenia zdolność komórek nerwowych do pracy przejawiająca się zdolnością do wytrzymania silnego pobudzenia (im silniejszy układ nerwowy, tym mniejszy proces pobudzenia, tym później pojawia się hamowanie ochronne);
siłę procesu hamowania łatwość, z jaką układ nerwowy tworzy warunkowe reakcje hamulcowe - wygaszanie, różnicowanie, opóźnianie;
równowagę procesów nerwowych stosunek siły procesu pobudzenia do siły procesu hamowania;
ruchliwość procesów nerwowych zdolność układu nerwowego do szybkiej zmiany procesu pobudzenia w proces hamowania i odwrotnie.
Najlepszą adaptację do środowiska zapewniają typy silne zrównoważone, najgorszą adaptację powoduje typ słaby.
Gordon Allport traktował temperament jako jeden ze składników osobowości. Ma on naturę psychobiologiczną i odnosi się wyłącznie do charakterystyk emocjonalnych. Albert Mehrabian rozumiał temperament jako typowe dla jednostki stany emocjonalne i opisał jego strukturę za pomocą następujących cech podstawowych: przyjemność-przykrość, tłumienie bodźców-aktywowalność, dominacja-uległość. Hill Goldsmith i Joseph Campos definiują temperament jako indywidualne różnice w emocjonalności, ujmując również aspekt formalny (parametry czasowe i energetyczne związane z ogólnym poziomem aktywacji).
Solomon Diamond uważał temperament za tę część osobowości, która jest dziedziczona. Zwrócił uwagę, iż podstawowe składniki temperamentu dzielimy ze zwierzętami wyższymi oraz że pełni on zdeterminowane ewolucyjnie funkcje przystosowawcze. Wg Bussa i Plomina temperamentem nazywamy cechy osobowości, które są dziedziczne i obecne od wczesnego dzieciństwa. Na obszarze ZSRR temperament był uważany za psychologiczny przejaw typu układu nerwowego. Neopawłowiści rozumieli siłę układu nerwowego za składającą się z dwóch biegunów, wrażliwości i wydolności. Wyodrębnili cechę zwaną labilnością (szybkość wzbudzania i zanikania procesów nerwowych). Zaproponowali nazwę dynamiczności procesów nerwowych dla szybkości tworzenia odruchów warunkowych. Jeffrey Gray sądził, iż temperament odnosi się do cech, u których podstaw leżą mechanizmy fizjologiczne lub biochemiczne. Wyróżnił dwa wymiary temperamentu, lęk (za który odpowiada przegroda i hipokamp) i impulsywność (za którą odpowiadają zwoje podstawy mózgu, jądra wzgórza i kora nowa).
Interakcyjna teoria temperamentu dziecka Alexandra Thomasa i Stelli Chess: interakcja temperamentu i środowiska, a szczególnie oddziaływań wychowawczych to najważniejsze czynniki warunkujące normalny rozwój, jak i wiele zaburzeń zachowania. Temperament rozumie się tu jako styl zachowania niezmienny w ciągu życia.
Temperamenty podzielono na trzy typy konstelacyjne: łatwy, wolno rozgrzewający się i trudny. Temperament trudny cechuje ok. 10% dzieci i stanowi konstelację takich kategorii, jak brak regularności, wycofywanie się, trudność w przystosowaniu, duża siła reakcji, przewaga emocji negatywnych. Ta konstelacja naraża na zaburzenia zachowania (np. lęk, kłopoty ze snem, wybuchy złości, jąkanie), jednak ich nie determinuje, ponieważ najważniejszym czynnikiem ich wystąpienia jest niedopasowanie temperamentu dziecka do wymagań i oczekiwań otoczenia.
Rozwojowa teoria temperamentu Mary Rothbart i Douglasa Derryberry: temperament to konstytucjonalnie uwarunkowane różnice indywidualne w reaktywności i samoregulacji. Reaktywność odnosi się do pobudliwości fizjologicznej i behawioralnej. Samoregulacja to procesy modyfikujące pobudliwość, które odgrywają coraz większą rolę w miarę rozwoju jednostki. Mechanizmy biologiczne temperamentu są rozwojowo specyficzne, gdyż w miarę dojrzewania zachodzą zmiany w OUN. W strukturze temperamentu niemowląt Rothbart wymieniła następujące cechy: poziom aktywności, uśmiech, strach, niezadowolenie w wyniku skrępowania ruchów, czas koncentracji i łatwość uspokajania się. Dla dzieci od trzeciego do ósmego roku życia wyróżniono inne cechy: strach, zbliżanie się, przyjemność, uśmiech, smutek, aktywność, impulsywność, nieśmiałość, niezadowolenie, złość, łatwość uspokajania się, kontrola hamowania, uwaga i wrażliwość percepcyjna.
Koncepcja temperamentu zahamowanego i niezahamowanego Jerome Kagana: jedyną cechą niezmienną w ciągu życia jest lękliwość-nieśmiałość versus towarzyskość-śmiałość. Temperament zahamowany przejawia się nieśmiałym i ostrożnym reagowaniem na zdarzenia nowe i dużym stopniem niepokoju. Temperament niezahamowany polega na nawiązywaniu kontaktów, spontanicznym okazywaniu emocji, braku lęku. Temperament to dziedzicznie uwarunkowane profile zachowania i funkcjonowania biologicznego obecne od wczesnego dzieciństwa. Temperament typowo zahamowany występuje u ok. 10% dzieci, zaś niezahamowany u 25%. Podstaw biologicznych temperamentu należy szukać w reaktywności podwzgórza i układu limbicznego, a także w układach pokrewnych (przysadka-nadnercza, układ siatkowaty, układ współczulny). Dzieci zahamowane cechuje wyższa reaktywność. Za wariancję reakcji na nieznane zdarzenia w dużym stopniu odpowiedzialny jest czynnik genetyczny.
Teoria emocjonalności, aktywności i towarzyskości Arnolda Bussa i Roberta Plomina:
Mówili oni raczej o trzech temperamentach (emocjonalnym, aktywnym i towarzyskim) niż o trzech cechach temperamentu. Emocjonalność to skłonność do reagowania silnym pobudzeniem. Aktywność ma dwa korelaty: wigor (poziom energetyczny zachowania) i tempo (szybkość reakcji). Towarzyskość to dążenie bądź unikanie kontaktów z ludźmi. U dorosłych wyróżnione temperamenty stają się przytłumione przez powstające w trakcie rozwoju inne struktury osobowości. Stworzono Kwestionariusz Temperamentu EAS (EAS-TS). Wkład genetyczny do czynnika wariancji wielkości mierzonych tym kwestionariuszem wynosi ok. 35%. Emocjonalność wiązano z aktywacją autonomiczną (dominacja części współczulnej AUN). U podstaw aktywności miała leżeć aktywacja behawioralna.
Teoria poszukiwania doznań Marvina Zuckermanna: istnieją indywidualne różnice w reakcji na deprywację sensoryczną, a więc także w optymalnym poziomie stymulacji. Wpływ na to mają czynniki sytuacyjne i konstytucjonalne (reaktywność układu nerwowego).
Cztery czynniki wchodzące w skład poszukiwania doznań: poszukiwanie grozy i przygód, poszukiwanie przeżyć, rozhamowanie, podatność na nudę. Utworzono Skalę Poszukiwania Doznań (SSS). Biologicznym podłożem poszukiwania doznań jest pętla kora-układ siatkowaty. Rozhamowanie jest cechą najsilniej uwarunkowaną biologicznie i odziedziczalną.
Regulacyjna rola temperamentu wg psychologów warszawskich: dwie cechy temperamentu (wg pierwotnej wersji teorii) aktywność i reaktywność. Reaktywność determinuje intensywność reakcji. Aktywność przedstawia się w ilości i zakresie podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej. Bogdan Zawadzki zmodyfikował teorię opierając się na założeniu, iż formalna charakterystyka zachowania sprowadza się do cech energetycznych i czasowych. Wyróżnił sześć cech temperamentu: żwawość, perseweratywność, wrażliwość sensoryczna, reaktywność emocjonalna, wytrzymałość, aktywność. Do pomiaru tych cech utworzono Formalną Charakterystykę Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu. Czynnik genetyczny wyjaśnia ponad 40% ich genotypowej wariancji. Biologiczne mechanizmy temperamentu tworzą indywidualność neurohormonalną.
ADAPTACYJNE I SPOŁECZNE FUNKCJE EMOCJI. EMOCJE I UCZUCIA.
Ekspresja emocji to wszelkie sygnały (zmiany w wyglądzie, ruchy, dźwięki) emitowane przez jednostkę, będące dla kogoś innego wskazówką przeżywania przez tę osobę określonej emocji. Ekspresja taka niekoniecznie musi być intencjonalna. Psychologiem zajmującym się głównie tym zjawiskiem jest Paul Ekman. Istnieją biologiczne przyczyny ekspresji emocji. Mogą być przystosowawcze (np. cofnięcie głowy w przypadku przestraszenia ma zapobiec jej ew. uszkodzeniu) lub komunikacyjne (jako przedjęzykowe formy sygnalizowania intencji). Twarz w ekspresji emocji stanowi ponadkulturowy dowód na rzecz ewolucyjnych źródeł fenomenu. Ekspresje strachu i zaskoczenia są do siebie podobne i trudno rozróżnialne (te emocje były silnie ze sobą związane w okresie przedkulturowym). Mimowolnymi ekspresjami twarzy zawiadują drogi pozapiramidowe w mózgu, zaś intencjonalnymi drogi piramidowe. W uczeniu się ekspresji intencjonalnych, najłatwiej jest operować mięśniami twarzy, bardzo trudno jest zmieniać jej barwy, zaś wpływanie na rozszerzenie źrenicy jest praktycznie niemożliwe. Z ekspresją „aktorską” wiąże się prawdopodobnie również asymetria. Emblematy to świadomie wykonywane gesty, mające ściśle określone znaczenie w danych kręgach kulturowych. Kolejność pojawiania się umiejętności wyrażania emocji u dziecka: płacz wstręt uśmiech, smutek, złość strach nieśmiałość, wstyd. Dzieci mają tendencję do naśladowania (ew. wczuwania się) w emocje opiekunów.
Sytuacje i bodźce wywołujące określone emocje, a także detale ekspresji twarzy, pantomimiki czy ekspresji głosowej są zależne od środowiska i kultury. W ekspresji emocji znajdują swój wyraz normy dotyczące tego, co wypada czynić, a czego nie. Socjalizacja związana z bolesnymi lub przerażającymi obyczajami inicjacyjnymi prowadzi do zaniku ekspresji strachu i smutku przez dzieci i młodzież, gdyż stanowi to dyshonor. W kulturach kolektywistycznych częstsze jest reagowanie wstydem i doświadczanie emocji negatywnych w przypadku samotności lub niepowodzenia grupy. Dla kultur indywidualistycznych typowe jest reagowanie poczuciem winy i ekspresja złości w przypadku łamania przez kogoś norm społecznych. Na powstawanie i ekspresję emocji ma wpływ mechanizm oceny poznawczej.
Emocje podstawowe wg Ekmana: strach, złość, smutek, radość, wstręt. Carroll Izard rozszerza tę listę o poczucie winy, zaskoczenie, wstyd, zainteresowanie i pogardę. Różni badacze stosują różne kryteria uznania jakichś emocji za podstawowe, np. umiejętność ich rozpoznania między kulturami, specyficzność substratu neuronalnego, obserwowalność na różnych poziomach filogenetycznych, funkcja w adaptacji i przetrwaniu gatunku (Robert Plutchik), prototypowość (natychmiastowe wymienienie na prośbę o danie przykładu emocji). W przypadku ostatniego kryterium, stosowanego przez psychologów lingwistycznych, badani wymieniali najczęściej miłość, smutek, szczęście, strach i złość. Wielu psychologów posługuje się pojęciem emocji pochodnych, lecz mało je bada, a nawet tłumaczy, co przez nie rozumie. Emocje pochodne wg Plutchika:
radość + akceptacja = miłość lub przyjaźń
strach + zaskoczenie = groza lub trwoga
strach + wstręt = niepokój + ostrożność
radość + strach = poczucie winy
złość + wstręt = wrogość
W kwestii wzajemnych relacji emocji i poznania wyróżnia się trzy stanowiska:
Poznanie jest pierwotne wobec emocji: u podstaw emocji leży rozpoznanie określonego zdarzenia jako znaczącego z punktu widzenia własnych celów i interesów. Niekoniecznie jest to proces w pełni uświadamiany. Weiner wykazał, iż w przypadku współczucia i niesienia pomocy istotna jest wcześniejsza atrybucja przyczyn znalezienia się potrzebującego pomocy w aktualnej sytuacji. Kluczowe jest tu przekonanie o ew. kontrolowalności. Przedstawiciel poglądu: Lazarus.
Emocje i poznanie to niezależne od siebie systemy: u zwierząt niektóre bodźce uruchamiają automatycznie odpowiadające im emocje, gdyż to pomaga w przetrwaniu; z praktyki klinicznej znane są przypadki bezprzedmiotowego lęku; emocje wyrażane bardzo wcześnie w ontogenezie są wrodzone i służą sygnalizowaniu potrzeb; ocena obiektu zmienia się na skutek zmiany częstości przebywania z nim (efekt ekspozycji) i dzieje się to również wówczas, gdy krótki czas ekspozycji obiektu uniemożliwia jego rozpoznanie; procesy różnicowania i lubienia kolorów rządzą się zupełnie innymi prawami.
Poznanie jest wtórne wobec emocji: doznania afektywne są uniwersalne międzygatunkowo i mają większe znaczenie adaptacyjne; niemożliwe jest zawieszenie odczuwania silnych emocji; nastroje mogą być pozbawione treści poznawczych; nawet gdy nie umiemy sobie przypomnieć, skąd znamy napotkaną osobę i kim ona jest, lubimy ją bądź nie; bodziec torujący eksponowany zbyt krótko, by go rozpoznać, wpływa na emocje związane z bodźcem właściwym; istnieją bezpośrednie połączenia między siatkówką a podwzgórzem oraz między wzgórzem a ciałem migdałowatym. Przedstawiciel poglądu: Zajonc.
Mechanizm oceny niemal nigdy nie ma charakteru czysto poznawczego (towarzyszą mu elementy ewaluatywne). Udział elementów poznawczych w generowaniu emocji jest w życiu codziennym większy, niż w laboratorium. Pojawienie się elementu poznawczego wydaje się szczególnie konieczne w przypadku emocji złożonych, gdzie nie wystarczy odróżnić emocji pozytywnej od negatywnej. Całkowite oddzielenie emocji i poznania rzadko jest w ogóle możliwe, dlatego spór o pierwszeństwo wygasa. Bornstein wykazał, że siła bodźca jest większa, gdy jest on przekazywany podprogowo.
Stany afektywne mogą wpływać na procesy poznawcze informacyjnie lub procesualnie. Bower sformułował zasadę zgodności poznania z nastrojem: nastrój aktywizuje związane z nim materiały w pamięci. Blaney konkluduje, że różne zdarzenia emocjonalne, których człowiek doświadczył w życiu, są najlepiej przypominane, gdy znajduje się on w takim stanie emocjonalnym, jak ten, którego niegdyś doświadczał. Niedhental i Settherlund potwierdzili, iż przeżywanie określonego stanu emocjonalnego aktywizuje w pamięci słowa semantycznie związane z tym stanem i ułatwia ich spostrzeganie. Nastrój może wpływać na formułowanie opinii o świecie społecznym i o sobie samym. Worth i Mackie skondkludowały, że nastrój neutralny i negatywny sprzyja rzetelnemu i uważnemu przetwarzaniu informacji, zaś nastrój radosny powoduje upraszczanie i skracanie przetwarzania.
Ludzie podejmują działania kontrolująco-korygujące, gdy emocje się pojawiają, a także działania antycypacyjne, zanim się to staje. Regulacja emocji to proces inicjujący, modelujący i podtrzymujący przeżywanie emocji oraz operacji poznawczych i zachowań z tym doświadczeniem związanych. Może mieć ona charakter automatyczny bądź podmiotowy. Regulacja automatyczna ma miejsce w początkowych fazach ontogenezy, by potem stawać się coraz bardziej świadomą. Również w dorosłym życiu zachodzą automatyczne czynności mózgu regulujące emocje, np. znieruchomienie organizmu w chwili przerażenia lub zawężenie percepcji do obiektu zagrażającego. Zaprzeczanie jest nieuświadomionym przez podmiot stanem nieprzyjmowania do wiadomości zagrażających informacji niosących jednoznacznie negatywne skutki. Depresja i nieśmiałość bywają automatyczne w obliczu zagrożenia samooceny.
Samokontrola emocjonalna to relatywnie stała właściwość osobowości, decydująca o częstości i natężeniu takich przeżyć emocjonalnych, myśli i zachowań z nimi związanych, które są zgodne ze standardami społecznymi lub standardami aprobowanymi przez podmiot. Czynności samokontroli to zachowania zgodne ze wspomnianymi standardami. Procesy samokontroli to reakcje inicjowane przez podmiot, za pomocą których osiąga on zbieżność między własnymi zachowaniami emocjonalnymi, myślami i odczuciami afektywnymi a akceptowanymi standardami zewnętrznymi lub wewnętrznymi. Samokontrola może się wiązać z poszukiwaniem lub unikaniem pewnych sytuacji lub zdarzeń, ekspresją lub ukrywaniem emocji oraz podejmowaniem lub zaniechaniem działań związanych z emocjami. Mechanizm izolacji polega na tym, że człowiek ma świadomość zagrożenia, szkody czy nieodwołalnej straty, lecz jego poczucie osobistego zaangażowania w sytuację jest osłabione. Reguły okazywania to obowiązujące w danej społeczności zasady określające, jakie emocje powinny być prezentowane lub maskowane w poszczególnych sytuacjach. Zdarza się, iż udawane ekspresje ulegają automatyzacji. Wówczas nieświadomie okazujemy emocje, których nie doświadczamy. Samoregulacja nastroju polega na podejmowaniu zachowań, które optymalizują odczuwane napięcie i energię (spokój i zmęczenie).
ZDROWIE PSYCHICZNE
Definicja Kazimierza Dąbrowskiego: zdolność do wszechstronnego i wielopoziomowego rozwoju psychicznego poprzez procesy dezintegracji pozytywnej i cząstkowej integracji wtórnej w kierunku całościowej integracji wtórnej oraz rozumienia, przeżywania, odkrywania i tworzenia coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości, aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego. Wiąże się to z brakiem ciężkich i chronicznych objawów psychopatologicznych o charakterze inwolucyjnym, dyssolucyjnym i upośledzającym. Z tego punktu widzenia warunkiem zdrowia psychicznego może być wiele nieoczywistych zjawisk, jak np. konflikt wewnętrzny, pobudliwość uczuciowa, wyobrażeniowa i emocjonalna, niski próg frustracji, gdyż często prowadzą one do twórczości i osiągania prawdziwie ludzkich wartości.
Neale, Davisom i Haaga podają następujące kryteria odróżnienia normy psychicznej od patologii: wskaźniki statystyczne, zachowania niespodziewane, naruszanie norm, poczucie subiektywnego dyskomfortu, niesprawność. Inne kryteria podali Rosenhan i Seligman: trudności w przystosowaniu, nieracjonalność i dziwaczność, niefunkcjonalność zachowań (np. zachowania autodestrukcyjne). Aron Antonovsky zaproponował salutogenetyczną koncepcję normy psychicznej. Wyraża się ona w pojęciu poczucia koherencji, czyli orientacji życiowej polegającej na spostrzeganiu świata jako zrozumiałego, sterowalnego oraz mającego sens, a zatem wartego podejmowania wysiłku i inwestowania w życie.
Wyszukiwarka