Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z 16 października 1991 r. (t.j. Dz. U. nr 99 z 2001 r., poz. 1079) rezerwat przyrody jest obszarem obejmującym zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, w tym siedliska przyrodnicze, a także określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych.

Rezerwat przyrody powoływany jest mocą rozporządzenia wojewody, na podstawie dokumentacji złożonej przez wnioskodawcę. Jeśli wojewoda nie tworzy rezerwatu, którego ochrona jest niezbędna ze względu na międzynarodowe zobowiązania Polski, decyzję w tej sprawie podejmuje minister Środowiska.

Pod względem kategorii ochrony rezerwaty dzieli się na: ścisłe, w których wykluczone są jakiekolwiek formy ingerencji człowieka, i częściowe, w których - mimo zasadniczych ograniczeń w zakresie turystyki, gospodarki leśnej i rolnictwa - dopuszczalne są określone działania człowieka. Akty prawne powołujące rezerwaty przyrody nie zawierają określeń "rezerwat ścisły" i "rezerwat częściowy" (stosuje się je tylko w aktach wyższej rangi, np. w rozporządzeniach Rady Ministrów, w odniesieniu do części parków narodowych poddanych takiej ochronie). Kategoria ochrony wynika z zakresu wprowadzonych na terenie rezerwatu ograniczeń, zapisanych w akcie powołującym dany obiekt. Ze względu na przedmiot ochrony wyróżnia się rezerwaty m.in.: faunistyczne, florystyczne, krajobrazowe, leśne, przyrody nieożywionej, stepowe, słonoroślowe, torfowiskowe, wodne.

W województwie śląskim do tej pory utworzono 61 rezerwatów przyrody, w tym: 44 leśne, 4 florystyczne, 3 faunistyczne, 3 przyrody nieożywionej, 2 krajobrazowe, 2 krajobrazowo-leśne, 2 torfowiskowe i 1 wodno-leśny.

Żubrowisko	faunistyczny	1996	742,56	Pszczyna (Pszczyna)	Zachowanie populacji żubra.
Wisła	faunistyczny	1959	17,61	Wisła (Wisła)	Ochrona pstrąga potokowego w naturalnych warunkach bytowania (Biała i Czarna Wisełka).
Szachownica	przyrody nieożywionej	1978	12,70	Lipie (Wapiennik)	Wzgórze wapienne Krzemienna Góra z jaskinią Szachownica - jedną z najdłuższych na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.
Smoleń	krajobrazowo- leśny	1960	4,32	Pilica (Smoleń)	Wzgórze jurajskie z ruinami zamku, porośnięte buczyną.
Dolina Żabnika	torfowiskowy	1996	42,32	Jaworzno (Ciężkowice)	Biocenozy wodne oraz torfowiska przejściowe ze stanowiskami licznych gatunków roślin chronionych i rzadkich
Góra Grojec	krajobrazowy	1996	17,53	Woźniki (Psary)	Drzewostan z udziałem jawora, buka i jodły, rosnących na wapiennym wzgórzu.
Góra Zborów	przyrody nieożywionej	1957	45,00	Kroczyce (Podlesice)	Kulminacje wapieni górnojurajskich o bogatej rzeźbie krasowej, porośnięte roślinnością naskalną, murawami i zaroślami kserotermicznymi
Jeleniak Mikuliny	faunistyczny	1958	37,54	Koszęcin (Piłka)	Stanowisko lęgowe żurawia w kompleksie ekosystemów wodno-szuwarowych i leśnych.
Kuźnie	przyrody nieożywionej	1996	7,22	Lipowa (Twardorzeczka)	Zgrupowanie wychodni skalnych, jaskiń oraz dorodny drzewostan świerkowy
Lasek Miejski nad Olzą	florystyczny	1961	3,23	Cieszyn (Cieszyn)	Stanowisko cieszynianki wiosennej w naturalnym lesie grądowym lipowo-dębowym.
Lasek Miejski nad Puńcówką	florystyczny	1961	6,96	Cieszyn (Cieszyn)	Stanowisko cieszynianki wiosennej w naturalnym lesie grądowym lipowo-dębowym.
Łężczok	wodno-leśny	1957	396,21	Nędza, Racibórz (Babice, Zawada Książęca, Racibórz)	Obszar leśno-stawowy, obejmujący: lasy łęgowe, starorzecza Odry, zabytkowe aleje, miejsca masowego gnieżdżenia się ptactwa
Las Murckowski	leśny	1954	100,67	Katowice (Katowice)	Las bukowy o cechach naturalnych, położony w bezpośrednim sąsiedztwie aglomeracji przemysłowej.
Ochojec	florystyczny	1982	26,77	Katowice (Katowice)	Rośliny górskie występujące na Górnym Śląsku w postaci reliktowej, głównie liczydło górskie.
Parkowe	krajobrazowy	1957	153,22	Janów (Potok Złoty)	Część doliny rzeki Wiercicy z jej źródłami, różnorodnymi formami skalnymi i jaskiniami, porośnięta lasami o charakterze naturalnym.
Rotuz	torfowiskowy	1967	21,24	Chybie, Czechowice-Dziedzice (Chybie, Zabrzeg)	Torfowisko wysokie oraz fragmenty boru bagiennego
Segiet	leśny	1953	24,29	Bytom, Tarnowskie Góry (Bytom, Tarnowskie Góry)	Drzewostan bukowy powstały w drodze naturalnej sukcesji na terenie wyrobisk pogórniczych.
Park krajobrazowy jest obszarem chronionym ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, a celem jego utworzenia jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnianie tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Wokół parku krajobrazowego może być utworzona otulina spełniająca funkcję strefy ochronnej, zabezpieczającej jego obszar przed zagrożeniami zewnętrznymi. Park ustanawiany jest w drodze rozporządzenia wojewody. Na terenie województwa śląskiego istnieje 8 parków krajobrazowych, chroniących obszary o szczególnych wartościach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Odmienny charakter tych parków oddaje różnorodność krajobrazową i przyrodniczą naszego regionu. Łączna powierzchnia parków krajobrazowych w województwie śląskim wraz z otulinami wynosi 379 403,7 ha. Otuliny Załęczańskiego Parku Krajobrazowego oraz Parku Orlich Gniazd ustanowione zostały jako obszary chronionego krajobrazu. W południowej części województwa mamy trzy parki o charakterze górskim, chroniące główne pasma Beskidów. Najstarszy z nich to Żywiecki Park Krajobrazowy z najwyższym szczytem tej części Beskidów - Pilskiem, istniejący od 1986 roku. W 1998 roku utworzono: Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego oraz Park Krajobrazowy Beskidu Małego. Zmiana podziału administracyjnego kraju oddzieliła część Parku Krajobrazowego Beskidu Małego, która obecnie znajduje się na terenie województwa małopolskiego. Niepowtarzalne walory Jury Krakowsko-Wieluńskiej, na które składają się: urozmaicona rzeźba, wychodnie wapienia o fantazyjnych kształtach, liczne jaskinie oraz niezwykle bogaty i różnorodny świat roślin i zwierząt związany z ciepłolubnymi siedliskami nawapiennymi, chronione są w 2 parkach zlokalizowanych w północnej części województwa. Są to: Park Orlich Gniazd z charakterystycznymi warowniami jurajskimi oraz Załęczański Park Krajobrazowy. Ten ostatni w zasadniczej części zlokalizowany w województwie łódzkim, w 1987 roku został poszerzony o fragment znajdujący się ówcześnie w województwie częstochowskim, a obecnie w śląskim. Na wschód od Częstochowy w obrębie Niecki Włoszczowskiej położony jest park krajobrazowy Stawki obejmujący zwarty kompleks nizinnych lasów na siedliskach wilgotnych i bagiennych. Najmłodszym parkiem naszego województwa jest - utworzony w grudniu 1998 roku - park krajobrazowy Lasy nad Górną Liswartą, chroniący obszar dorzecza jednej z piękniejszych i czystszych rzek regionu - Liswarty. W południowo-zachodniej części województwa leży park krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich, utworzony dla ochrony wartości przyrodniczych i przyrodniczo-kulturowych związanych z działalnością zakonu cystersów na Górnym Śląsku.

Wykaz parków krajobrazowych w województwie śląskim Nazwa parku krajobrazowego Rok utworzenia     Powierzchnia [ha]      Podstawa prawna parku otuliny Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich 1993 49 387 14 010 Rozporządzenie wojewody katowickiego nr 181/93 z 23.11.1993 (Dz. Urz. Woj. Kat. nr 15, poz. 130). Park Orlich Gniazd 1980 54 060 59 386 Uchwała nr III/11/80 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dn. 20.06.1980 (Dz. Urz. WRN w Katowicach nr 3, poz. 16). Stawki 1982 1 745 0 Uchwała nr XVI/70/82 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Częstochowie z dn. 17.06.1982 r. Załęczański Park Krajobrazowy (część) 1987 815,6 3 897,1 Rozporządzenie wojewody częstochowskiego nr 21/95 z dn. 7.09.1995 (Dz. Urz. Woj. Częst. nr 29, poz. 90). Żywiecki Park Krajobrazowy 1986 35 870 21 790 Uchwała nr XII/79/86 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bielsku- Białej z dn. 13.03.1986. Park Krajobrazowy Beskidu Małego 1998 16 549 10 243 Rozporządzenie nr 9/98 wojewody bielskiego z dn. 16.06.1998 (Dz. Urz. Woj. Biel. nr 9, poz. 110). Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego 1998 38 620 22 285 Rozporządzenie nr 10/98 wojewody bielskiego z dn. 16.06.1998 (Dz. Urz. Woj. Biel. nr 9, poz. 111). Lasy nad Górną Liswartą 1998 38 701 12 045 Rozporządzenie nr 28/98 wojewody częstochowskiego z dn. 21.12.1998 (Dz. Urz. Woj. Częst. n

Pomnikami przyrody, według ustawy o ochronie przyrody, są "pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej odznaczające się indywidualnymi cechami wyróżniającymi je wśród innych tworów". Ustawa określa, jakie twory w szczególności należy poddać ochronie - "sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa lub krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie". Spośród tworów przyrody ożywionej, najczęściej za pomniki przyrody uznaje się drzewa wyróżniające się ze względu na sędziwy wiek i okazałe rozmiary. Mogą one być obejmowane ochroną jako pojedyncze obiekty, bądź ich skupiska - szpalery, aleje lub grupy. Wymiary drzew są często istotnym argumentem przy podejmowaniu decyzji o ochronie przez odpowiedni organ. Orientacyjne, minimalne wymiary obwodu pnia, mierzonego na wysokości 1,3 m, przyjęte dla gatunków naszych rodzimych drzew, przedstawia tabela z wykazem rozmiarów drzew pomnikowych. W przypadku drzew o ciekawym pokroju (formie pnia lub kształcie korony), gatunków wyjątkowo rzadkich na danym terenie, bądź posiadających wartości historyczno-pamiątkowe, ochronie poddaje się także drzewa o obwodach mniejszych, niż zawarte w tabeli. Także w przypadku alei ochronie poddaje się wszystkie drzewa, bez względu na różnice w ich wymiarach, traktując aleję jako całość kompozycyjną. Ochroną w formie pomników przyrody obejmuje się również szczególnie okazałe egzemplarze krzewów (np. kłokoczki południowej, leszczyny, derenia, szakłaka i innych), stanowiska rzadkich roślin zielnych, a także stare okazy kwitnącego bluszczu. W województwie śląskim aktualnie ochroną objętych jest: 1 066 pojedynczych drzew i krzewów, 172 grupy drzew, 26 alei oraz 5 stanowisk rzadkich i chronionych roślin naczyniowych. Liczby te ulegają ciągłym zmianom ze względu na powoływanie nowych i likwidację nieistniejących już, z różnych przyczyn, obiektów. Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 października 1991 r. nadała uprawnienia do powoływania pomników przyrody nie tylko wojewodzie, ale także radom gmin. Do tej pory z kompetencji tych skorzystały rady 30 gmin, ustanawiając pomnikami: 458 pojedynczych drzew, 12 grup oraz 4 aleje.

Wymiary poszczególnych gatunków/rodzajów drzew jako orientacyjne, dolne granice dla drzew pomnikowych Gatunek /Rodzaj Średnica na wys. 130 cm [cm] Obwód na wys. 130 cm [cm] Buk 100 314 Brzoza brodawkowata 70 220 Brzoza omszona 70 220 Czeremcha 30 95 Dąb 120 377 Jabłoń 30 95 Jarzębina 50 157 Grab 60 188 Jesion 80 251 Jodła 100 314 Klon 70 220 Lipa 100 314 Modrzew 100 314 Osika 70 220 Sosna 100 314 Świerk 100 314 Wiąz 70 220 Wierzba biała i krucha 100 314 Topola czarna i biała 120 377 Jawor 70 220

Spośród tworów przyrody ożywionej, najczęściej za pomniki przyrody uznaje się drzewa wyróżniające się ze względu na sędziwy wiek i okazałe rozmiary. W przypadku alei, ochronie poddaje się wszystkie drzewa, bez względu na różnice w ich wymiarach, traktując aleję jako całość kompozycyjną. Ochroną w formie pomników przyrody obejmuje się również szczególnie okazałe egzemplarze krzewów (np. kłokoczki południowej, leszczyny, derenia, szakłaka i innych), stanowiska rzadkich roślin zielnych, a także stare okazy kwitnącego bluszczu. W województwie śląskim istnieje 5 powierzchniowych pomników przyrody, które ustanowiono dla ochrony stanowisk rzadkich i chronionych roślin naczyniowych.

Wykaz pomników przyrody ożywionej - stanowisk roślin chronionych i rzadkich w województwie śląskim Nazwa stanowiska Gmina Miejscowość Rok utworzenia Przedmiot ochrony Sasanka Jaworzno Szczakowa 1981 Stanowisko sasanki otwartej i dziewięćsiła bezłodygowego. Płat roślinności górskiej z liczydłem górskim Boronów Dębowa Góra 1996 Naturalne miejsce występowania liczydła górskiego w łęgu nadstrumykowym. Płat roślinności podmokłej olszyny Boronów między Boronowem i Cieszową 1996 Olszyna ze stanowiskami ciemiężycy zielonej, świerząbka orzęsionego, trzcinnika orzęsionego. Stanowisko różanecznika katawbijskiego  Kochanowice  Kochcice 1996 Antropogeniczne stanowisko różanecznika katawbijskiego z początku wieku, pod okapem lasu sosnowego. Stanowisko pióropusznika strusiego Skoczów Ochaby 1973 Naturalne miejsce występowania pióropusznika strusiego w dolinie rzeki Wisły.

Pomnikami przyrody, według ustawy o ochronie przyrody, są "pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej odznaczające się indywidualnymi cechami wyróżniającymi je wśród innych tworów". Ustawa określa, jakie twory w szczególności należy poddać ochronie - "sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa lub krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie". Wśród pomników przyrody nieożywionej w województwie śląskim (według stanu z 15 sierpnia 2004 r.) najliczniej reprezentowane są głazy narzutowe - 22 obiekty, jaskinie - 16, skałki - 13. Ponadto ochroną objęte zostały: wodospad, osiem źródeł lub zespołów źródeł i odkrywka geologiczna. Pomnikowe głazy narzutowe występują najliczniej na obrzeżach obszarów niżowych - na pograniczu Niziny Śląskiej i wyżyn: Śląskiej i Woźnicko-Wieluńskiej oraz w Kotlinie Oświęcimskiej. Tam gwałtownie malała siła transportująca lądolodu i głazy spoczęły wśród osadów lodowca. Największą wartość poznawczą mają głazy znajdujące się w miejscu, w którym pozostawił je topniejący lądolód. Takim obiektem jest Głaz Oskara Michalika, potężny granitognejs o obwodzie 760 cm w części nadziemnej. Największym głazem pomnikowym w województwie jest granit umieszczony na Placu Wolności w Raciborzu. Ma 1 070 cm obwodu, pochodzi ze żwirowni w Raciborzu Studziennej. Ochroną pomnikową objęte są najcenniejsze jaskinie fliszowe w Beskidach. Są to przeważnie formy powstałe w rezultacie powierzchniowych ruchów mas skalnych, rozwinięte na szczelinie lub systemie szczelin. Dziesięć z nich znajduje się we wschodniej części Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego. Utworzyły się w piaskowcach warstw godulskich. Najdłuższe korytarze (ok. 900 m) ma jaskinia w Trzech Kopcach. Jaskinię Lodową charakteryzuje wyjątkowo zimny mikroklimat, sprzyjający długiemu utrzymywaniu się nacieków lodowych. Jaskinia Chłodna znajduje się na terenie rezerwatu Kuźnie. Dwie jaskinie - pomniki przyrody we wschodniej części Żywieckiego Parku Krajobrazowego rozwinęły się w piaskowcach gruboławicowych warstw magurskich. Większa z nich - jaskinia w Sopotni, zwana też Wickową, ma korytarz o długości ponad 100 m. W Beskidzie Małym na uwagę zasługuje Jaskinia Komonieckiego. Jest to jaskinia warstwowa pochodzenia erozyjno-wietrzeniowego, największa tego typu w Beskidach. Powstała w piaskowcach warstw istebniańskich. Pomnikowe ostańce skalne grupują się w Beskidach i na Wyżynie Częstochowskiej. W rejonie Wisły chronione są wychodnie piaskowców istebniańskich w formie ambon przyszczytowych, grzybów lub grzęd. Jedną z nich jest okazała skała Na Kobylej, od strony północnej kończąca się 14-metrową ścianą. Szczególnie cennym obiektem jest Malinowska Skała, ambona wierzchowinowa zbudowana ze zlepieńców, które stanowią wzorcowe (stratotypowe) odsłonięcie warstw godulskich górnych. Bardzo malowniczy jest ostaniec piaskowcowo-zlepieńcowych ławic warstw istebniańskich dolnych, znany jako Baszta Skalna lub skałka Na Zakocierzy w Beskidzie Małym. Na Wyżynie Częstochowskiej grupy ostańców wapieni górnojurajskich o zróżnicowanych formach są chronione w okolicy Smolenia i Złożeńca (poz. 27-30 w tabeli). Wodospad na potoku Sopotnia Wielka jest największym tego rodzaju obiektem w Beskidach. Woda spływa po powierzchni warstwy piaskowca magurskiego, zapadającej pod kątem ok. 40°. Próg ma długość ok. 15 m, a jego wysokość dochodzi do 10-12 m. U jego podnóża, wiry spadającej wody wyżłobiły kocioł eworsyjny o głębokości do 5 m. Ochronie podlega też odcinek koryta (o długości 40 metrów) poniżej wodospadu. Stanowi głęboko wcięty w podłoże skalne jar, powstały podczas cofania się progu wodospadu wskutek erozji. Wywierzysko w Strzemieszycach to obfity wypływ wód z triasowych skał węglanowych. Ochronie podlega cały obszar źródliskowy. Jest jedynym z kilku w województwie pomników przyrody nieożywionej, powołanych przez władze gminne.

Odkrywka geologiczna w Grodźcu odsłania żyłę skał magmowych (cieszynitów), przecinającą dolnokredowe skały fliszowe płaszczowiny cieszyńskiej oraz strefę skał przeobrażonych pod wpływem wysokiej temperatury, jaką miała magma wciskająca się w skały osadowe. Obecnie tego rodzaju obiekt byłby wzięty pod ochronę jako stanowisko dokumentacyjne. Pomniki przyrody nieożywionej w województwie śląskim

Pomnikami przyrody, według ustawy o ochronie przyrody, są "pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej odznaczające się indywidualnymi cechami wyróżniającymi je wśród innych tworów". Ustawa określa, jakie twory w szczególności należy poddać ochronie - "sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa lub krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie". Wśród pomników przyrody nieożywionej w województwie śląskim (według stanu z 15 sierpnia 2004 r.) najliczniej reprezentowane są głazy narzutowe - 22 obiekty, jaskinie - 16, skałki - 13. Ponadto ochroną objęte zostały: wodospad, osiem źródeł lub zespołów źródeł i odkrywka geologiczna. Pomnikowe głazy narzutowe występują najliczniej na obrzeżach obszarów niżowych - na pograniczu Niziny Śląskiej i wyżyn: Śląskiej i Woźnicko-Wieluńskiej oraz w Kotlinie Oświęcimskiej. Tam gwałtownie malała siła transportująca lądolodu i głazy spoczęły wśród osadów lodowca. Największą wartość poznawczą mają głazy znajdujące się w miejscu, w którym pozostawił je topniejący lądolód. Takim obiektem jest Głaz Oskara Michalika, potężny granitognejs o obwodzie 760 cm w części nadziemnej. Największym głazem pomnikowym w województwie jest granit umieszczony na Placu Wolności w Raciborzu. Ma 1 070 cm obwodu, pochodzi ze żwirowni w Raciborzu Studziennej. Ochroną pomnikową objęte są najcenniejsze jaskinie fliszowe w Beskidach. Są to przeważnie formy powstałe w rezultacie powierzchniowych ruchów mas skalnych, rozwinięte na szczelinie lub systemie szczelin. Dziesięć z nich znajduje się we wschodniej części Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego. Utworzyły się w piaskowcach warstw godulskich. Najdłuższe korytarze (ok. 900 m) ma jaskinia w Trzech Kopcach. Jaskinię Lodową charakteryzuje wyjątkowo zimny mikroklimat, sprzyjający długiemu utrzymywaniu się nacieków lodowych. Jaskinia Chłodna znajduje się na terenie rezerwatu Kuźnie. Dwie jaskinie - pomniki przyrody we wschodniej części Żywieckiego Parku Krajobrazowego rozwinęły się w piaskowcach gruboławicowych warstw magurskich. Większa z nich - jaskinia w Sopotni, zwana też Wickową, ma korytarz o długości ponad 100 m. W Beskidzie Małym na uwagę zasługuje Jaskinia Komonieckiego. Jest to jaskinia warstwowa pochodzenia erozyjno-wietrzeniowego, największa tego typu w Beskidach. Powstała w piaskowcach warstw istebniańskich. Pomnikowe ostańce skalne grupują się w Beskidach i na Wyżynie Częstochowskiej. W rejonie Wisły chronione są wychodnie piaskowców istebniańskich w formie ambon przyszczytowych, grzybów lub grzęd. Jedną z nich jest okazała skała Na Kobylej, od strony północnej kończąca się 14-metrową ścianą. Szczególnie cennym obiektem jest Malinowska Skała, ambona wierzchowinowa zbudowana ze zlepieńców, które stanowią wzorcowe (stratotypowe) odsłonięcie warstw godulskich górnych. Bardzo malowniczy jest ostaniec piaskowcowo-zlepieńcowych ławic warstw istebniańskich dolnych, znany jako Baszta Skalna lub skałka Na Zakocierzy w Beskidzie Małym. Na Wyżynie Częstochowskiej grupy ostańców wapieni górnojurajskich o zróżnicowanych formach są chronione w okolicy Smolenia i Złożeńca (poz. 27-30 w tabeli). Wodospad na potoku Sopotnia Wielka jest największym tego rodzaju obiektem w Beskidach. Woda spływa po powierzchni warstwy piaskowca magurskiego, zapadającej pod kątem ok. 40°. Próg ma długość ok. 15 m, a jego wysokość dochodzi do 10-12 m. U jego podnóża, wiry spadającej wody wyżłobiły kocioł eworsyjny o głębokości do 5 m. Ochronie podlega też odcinek koryta (o długości 40 metrów) poniżej wodospadu. Stanowi głęboko wcięty w podłoże skalne jar, powstały podczas cofania się progu wodospadu wskutek erozji. Wywierzysko w Strzemieszycach to obfity wypływ wód z triasowych skał węglanowych. Ochronie podlega cały obszar źródliskowy. Jest jedynym z kilku w województwie pomników przyrody nieożywionej, powołanych przez władze gminne.

Odkrywka geologiczna w Grodźcu odsłania żyłę skał magmowych (cieszynitów), przecinającą dolnokredowe skały fliszowe płaszczowiny cieszyńskiej oraz strefę skał przeobrażonych pod wpływem wysokiej temperatury, jaką miała magma wciskająca się w skały osadowe. Obecnie tego rodzaju obiekt byłby wzięty pod ochronę jako stanowisko dokumentacyjne. Pomniki przyrody nieożywionej w województwie śląskim

Pomnikami przyrody, według ustawy o ochronie przyrody, są "pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej odznaczające się indywidualnymi cechami wyróżniającymi je wśród innych tworów". Ustawa określa, jakie twory w szczególności należy poddać ochronie - "sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa lub krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie". Wśród pomników przyrody nieożywionej w województwie śląskim (według stanu z 15 sierpnia 2004 r.) najliczniej reprezentowane są głazy narzutowe - 22 obiekty, jaskinie - 16, skałki - 13. Ponadto ochroną objęte zostały: wodospad, osiem źródeł lub zespołów źródeł i odkrywka geologiczna. Pomnikowe głazy narzutowe występują najliczniej na obrzeżach obszarów niżowych - na pograniczu Niziny Śląskiej i wyżyn: Śląskiej i Woźnicko-Wieluńskiej oraz w Kotlinie Oświęcimskiej. Tam gwałtownie malała siła transportująca lądolodu i głazy spoczęły wśród osadów lodowca. Największą wartość poznawczą mają głazy znajdujące się w miejscu, w którym pozostawił je topniejący lądolód. Takim obiektem jest Głaz Oskara Michalika, potężny granitognejs o obwodzie 760 cm w części nadziemnej. Największym głazem pomnikowym w województwie jest granit umieszczony na Placu Wolności w Raciborzu. Ma 1 070 cm obwodu, pochodzi ze żwirowni w Raciborzu Studziennej. Ochroną pomnikową objęte są najcenniejsze jaskinie fliszowe w Beskidach. Są to przeważnie formy powstałe w rezultacie powierzchniowych ruchów mas skalnych, rozwinięte na szczelinie lub systemie szczelin. Dziesięć z nich znajduje się we wschodniej części Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego. Utworzyły się w piaskowcach warstw godulskich. Najdłuższe korytarze (ok. 900 m) ma jaskinia w Trzech Kopcach. Jaskinię Lodową charakteryzuje wyjątkowo zimny mikroklimat, sprzyjający długiemu utrzymywaniu się nacieków lodowych. Jaskinia Chłodna znajduje się na terenie rezerwatu Kuźnie. Dwie jaskinie - pomniki przyrody we wschodniej części Żywieckiego Parku Krajobrazowego rozwinęły się w piaskowcach gruboławicowych warstw magurskich. Większa z nich - jaskinia w Sopotni, zwana też Wickową, ma korytarz o długości ponad 100 m. W Beskidzie Małym na uwagę zasługuje Jaskinia Komonieckiego. Jest to jaskinia warstwowa pochodzenia erozyjno-wietrzeniowego, największa tego typu w Beskidach. Powstała w piaskowcach warstw istebniańskich. Pomnikowe ostańce skalne grupują się w Beskidach i na Wyżynie Częstochowskiej. W rejonie Wisły chronione są wychodnie piaskowców istebniańskich w formie ambon przyszczytowych, grzybów lub grzęd. Jedną z nich jest okazała skała Na Kobylej, od strony północnej kończąca się 14-metrową ścianą. Szczególnie cennym obiektem jest Malinowska Skała, ambona wierzchowinowa zbudowana ze zlepieńców, które stanowią wzorcowe (stratotypowe) odsłonięcie warstw godulskich górnych. Bardzo malowniczy jest ostaniec piaskowcowo-zlepieńcowych ławic warstw istebniańskich dolnych, znany jako Baszta Skalna lub skałka Na Zakocierzy w Beskidzie Małym. Na Wyżynie Częstochowskiej grupy ostańców wapieni górnojurajskich o zróżnicowanych formach są chronione w okolicy Smolenia i Złożeńca (poz. 27-30 w tabeli). Wodospad na potoku Sopotnia Wielka jest największym tego rodzaju obiektem w Beskidach. Woda spływa po powierzchni warstwy piaskowca magurskiego, zapadającej pod kątem ok. 40°. Próg ma długość ok. 15 m, a jego wysokość dochodzi do 10-12 m. U jego podnóża, wiry spadającej wody wyżłobiły kocioł eworsyjny o głębokości do 5 m. Ochronie podlega też odcinek koryta (o długości 40 metrów) poniżej wodospadu. Stanowi głęboko wcięty w podłoże skalne jar, powstały podczas cofania się progu wodospadu wskutek erozji. Wywierzysko w Strzemieszycach to obfity wypływ wód z triasowych skał węglanowych. Ochronie podlega cały obszar źródliskowy. Jest jedynym z kilku w województwie pomników przyrody nieożywionej, powołanych przez władze gminne.

Odkrywka geologiczna w Grodźcu odsłania żyłę skał magmowych (cieszynitów), przecinającą dolnokredowe skały fliszowe płaszczowiny cieszyńskiej oraz strefę skał przeobrażonych pod wpływem wysokiej temperatury, jaką miała magma wciskająca się w skały osadowe. Obecnie tego rodzaju obiekt byłby wzięty pod ochronę jako stanowisko dokumentacyjne. Pomniki przyrody nieożywionej w województwie śląskim

Pomnikami przyrody, według ustawy o ochronie przyrody, są "pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej odznaczające się indywidualnymi cechami wyróżniającymi je wśród innych tworów". Ustawa określa, jakie twory w szczególności należy poddać ochronie - "sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa lub krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie". Wśród pomników przyrody nieożywionej w województwie śląskim (według stanu z 15 sierpnia 2004 r.) najliczniej reprezentowane są głazy narzutowe - 22 obiekty, jaskinie - 16, skałki - 13. Ponadto ochroną objęte zostały: wodospad, osiem źródeł lub zespołów źródeł i odkrywka geologiczna. Pomnikowe głazy narzutowe występują najliczniej na obrzeżach obszarów niżowych - na pograniczu Niziny Śląskiej i wyżyn: Śląskiej i Woźnicko-Wieluńskiej oraz w Kotlinie Oświęcimskiej. Tam gwałtownie malała siła transportująca lądolodu i głazy spoczęły wśród osadów lodowca. Największą wartość poznawczą mają głazy znajdujące się w miejscu, w którym pozostawił je topniejący lądolód. Takim obiektem jest Głaz Oskara Michalika, potężny granitognejs o obwodzie 760 cm w części nadziemnej. Największym głazem pomnikowym w województwie jest granit umieszczony na Placu Wolności w Raciborzu. Ma 1 070 cm obwodu, pochodzi ze żwirowni w Raciborzu Studziennej. Ochroną pomnikową objęte są najcenniejsze jaskinie fliszowe w Beskidach. Są to przeważnie formy powstałe w rezultacie powierzchniowych ruchów mas skalnych, rozwinięte na szczelinie lub systemie szczelin. Dziesięć z nich znajduje się we wschodniej części Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego. Utworzyły się w piaskowcach warstw godulskich. Najdłuższe korytarze (ok. 900 m) ma jaskinia w Trzech Kopcach. Jaskinię Lodową charakteryzuje wyjątkowo zimny mikroklimat, sprzyjający długiemu utrzymywaniu się nacieków lodowych. Jaskinia Chłodna znajduje się na terenie rezerwatu Kuźnie. Dwie jaskinie - pomniki przyrody we wschodniej części Żywieckiego Parku Krajobrazowego rozwinęły się w piaskowcach gruboławicowych warstw magurskich. Większa z nich - jaskinia w Sopotni, zwana też Wickową, ma korytarz o długości ponad 100 m. W Beskidzie Małym na uwagę zasługuje Jaskinia Komonieckiego. Jest to jaskinia warstwowa pochodzenia erozyjno-wietrzeniowego, największa tego typu w Beskidach. Powstała w piaskowcach warstw istebniańskich. Pomnikowe ostańce skalne grupują się w Beskidach i na Wyżynie Częstochowskiej. W rejonie Wisły chronione są wychodnie piaskowców istebniańskich w formie ambon przyszczytowych, grzybów lub grzęd. Jedną z nich jest okazała skała Na Kobylej, od strony północnej kończąca się 14-metrową ścianą. Szczególnie cennym obiektem jest Malinowska Skała, ambona wierzchowinowa zbudowana ze zlepieńców, które stanowią wzorcowe (stratotypowe) odsłonięcie warstw godulskich górnych. Bardzo malowniczy jest ostaniec piaskowcowo-zlepieńcowych ławic warstw istebniańskich dolnych, znany jako Baszta Skalna lub skałka Na Zakocierzy w Beskidzie Małym. Na Wyżynie Częstochowskiej grupy ostańców wapieni górnojurajskich o zróżnicowanych formach są chronione w okolicy Smolenia i Złożeńca (poz. 27-30 w tabeli). Wodospad na potoku Sopotnia Wielka jest największym tego rodzaju obiektem w Beskidach. Woda spływa po powierzchni warstwy piaskowca magurskiego, zapadającej pod kątem ok. 40°. Próg ma długość ok. 15 m, a jego wysokość dochodzi do 10-12 m. U jego podnóża, wiry spadającej wody wyżłobiły kocioł eworsyjny o głębokości do 5 m. Ochronie podlega też odcinek koryta (o długości 40 metrów) poniżej wodospadu. Stanowi głęboko wcięty w podłoże skalne jar, powstały podczas cofania się progu wodospadu wskutek erozji. Wywierzysko w Strzemieszycach to obfity wypływ wód z triasowych skał węglanowych. Ochronie podlega cały obszar źródliskowy. Jest jedynym z kilku w województwie pomników przyrody nieożywionej, powołanych przez władze gminne.

Odkrywka geologiczna w Grodźcu odsłania żyłę skał magmowych (cieszynitów), przecinającą dolnokredowe skały fliszowe płaszczowiny cieszyńskiej oraz strefę skał przeobrażonych pod wpływem wysokiej temperatury, jaką miała magma wciskająca się w skały osadowe. Obecnie tego rodzaju obiekt byłby wzięty pod ochronę jako stanowisko dokumentacyjne. Pomniki przyrody nieożywionej w województwie śląskim

dorkowa skała

wychodnie białej widełki

skały grzybowe

wodospad w Sopotni

Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do udostępnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych. Szczególny charakter województwa śląskiego, wynikający zarówno z warunków naturalnych (duże zróżnicowanie geologiczne), jak i z jego gospodarczego wykorzystywania na przestrzeni kilkuset lat, sprawia, iż mamy tu wyjątkowo dużo ciekawych obiektów, kwalifikujących się do objęcia tą formą ochrony. Stare wyrobiska i odsłonięcia warstw skalnych (pozostałość po powierzchniowej eksploatacji kruszców), naturalne wychodnie skał, a nawet niektóre hałdy - to potencjalne stanowiska dokumentacyjne. Niestety, ciągle nie docenia się ich wartości naukowych, dokumentacyjnych i dydaktycznych, co widać po niewielkiej liczbie miejsc (3 obiekty) uznanych za stanowiska dokumentacyjne. Ochroną objęto: wychodnię karbońskich piaskowców paralitycznych należących do warstw porębskich na terenie miasta Rydułtowy, odkrywkę cieszynitów w Cieszynie oraz wyrobisko dolomitu (Blachówka) o powierzchni 6 ha położone w Bytomiu.

Wykaz stanowisk dokumentacyjnych w województwie śląskim Nazwa stanowiska Rok utworzenia Powierzchnia [ha] Gmina Przedmiot ochrony Podstawa prawna Blachówka 2002 6 Bytom Wyrobisko powierzchniowe dolomitu. Rozporządzenie nr 19/2002 wojewody śląskiego z 15.05.2002 r. (Dz. Urz. Woj. Śl. nr 36/02, poz. 1320). Skałka 2002 bd Rydułtowy   Wychodnia piaskowców karbońskich. Uchwała nr XXXVII/325/2002 Rady Miasta Rydułtowy z 25.01.2002 r. (Dz. Urz. Woj. Śl. nr 18/02, poz. 571). bd 2002 0,06 Cieszyn Odkrywka cieszynitów. Uchwała nr LVII/555/02 Rady Miejskiej w Cieszynie z 5.09.2002 r. (Dz. Urz. Woj. Śl. nr

Użytki ekologiczne jako formę ochrony przyrody wprowadziła ustawa o ochronie przyrody z 16 października 1991 roku. Stanowią one podstawowe narzędzie ochrony różnorodność biologicznej na szczeblu lokalnym (miasta, gminy) oraz regionalnym. Tworzy się je na obszarach, gdzie znajdują się zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk, takich jak: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne "oczka wodne", kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin i zwierząt, w tym miejsca ich sezonowego przebywania lub rozrodu.

Użytki ekologiczne pełnią także istotną funkcję jako wyspy i korytarze ekologiczne, umożliwiające wędrówki gatunków i wymianę genów. Skuteczna ochrona bioróżnorodności wymaga utworzenia sieci tego typu obiektów na terenie każdej gminy. Użytki ekologiczne mogą być powoływane przez wojewodę lub rady gmin. Uwzględnia się je w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego i uwidacznia w ewidencji gruntów.

Do września 2001 roku na terenie województwa śląskiego istniało 47 użytków ekologicznych. W związku z wejściem w życie ustawy o zmianie ustawy o ochronie przyrody (Dz. U. nr 3 z 2001 r., poz. 211), przepisy dotyczące uznania obszarów za użytki ekologiczne straciły obowiązującą moc prawną. Obecnie w województwie istnieje 48 użytków ekologicznych utworzonych po 28 września 2001 roku na terenie 27 miast i gmin. W tej liczbie 39 zostało powołanych przez wojewodę, a 9 - przez rady miast i gmin. Przedmiotem ochrony są w nich głównie młaki, bagna i torfowiska (30 obiektów), a także łąki ze stanowiskami rzadkich gatunków roślin (8), lasy łęgowe i grądowe (3), źródliska, doliny rzeczne i zbiorniki wodne (9), ostańce skalne (1). Ogółem powierzchnia użytków ekologicznych w województwie wynosi ponad 423 ha, a ich wielkość waha się od 0,15 do 42 ha.

Płone Bagno		2002			4,22	Katowice		Torfowisko wysokie z fragmentami boru wilgotnego i bagiennego ze stanowiskami regionalnie rzadkich i ustępujących gatunków roślin.
Młaki nad Pogorią I	2002		7	Dąbrowa Górnicza			Młaki z nagromadzeniem ginących i rzadkich gatunków roślin.		Uchwała nr LVI/989/2002 Rady Miejskiej w Dąbrowie Górniczej z 22.05.2002 r. (Dz. Urz. Woj. Śl. nr 47/02, poz. 1576).
Pogoria II	2002		40	Dąbrowa Górnicza			Zbiornik wodny Pogoria II wraz z otoczeniem jako siedlisko ptactwa wodnego oraz miejsce występowania rzadkich i chronionych gatunków roślin i zwierząt.		Uchwała nr LVI/990/2002 Rady Miejskiej w Dąbrowie Górniczej z 22.05.2002 r. (Dz. Urz. Woj.

Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe wyznacza się w celu ochrony wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego. Powołane dotąd zespoły przyrodniczo-krajobrazowe chronią elementy krajobrazu Beskidu Śląskiego, Pogórza Śląskiego oraz Wyżyny Śląskiej:

• obszary źródliskowe oraz doliny rzek i potoków wraz z charakterystyczną dla nich roślinnością (Dolina Jamny w Mikołowie, Lasek Miejski w Błogocicach na terenie gminy Cieszyn, Dolina Wapienicy oraz Sarni Stok w Bielsku Białej, Park w Reptach i Dolina rzeki Dramy na terenie gmin: Zbrosławice i Tarnowskie Góry, Źródła Kłodnicy w Katowicach),

• kompleksy stawów hodowlanych (Wielikąt w gminie Lubomia oraz Żabie Doły na pograniczu gmin: Bytom i Chorzów),

• wzgórza z obiektami kulturowymi (Wzgórze Gołonoskie w Dąbrowie Górniczej, Bluszcze na Górze Zamkowej w Cieszynie, Kaplicówka w Skoczowie),

• obszary leśne (Uroczysko Buczyna w Chorzowie).

Spośród 13 powołanych obiektów - 3 ustanowił wojewoda, 10 - samorządy lokalne.

---