NOMENKLATURA ZWIĄZKÓW NIEORGANICZNYCH

1) Nazwy i symbole atomów

Nazwa	Symbol	Nazwa	Symbol	Nazwa	Symbol
aktyn ameryk antymon argon arsen astat azot bar berkel beryl bizmut bohr bor brom cer cez chlor chrom cyna cynk cyrkon darmstadt dubn dysproz einstein erb europ ferm fluor fosfor frans gadolin gal german glin hafn has hel holm	Ac Am Sb Ar As At N Ba Bk Be Bi Bh B Br Ce Cs Cl Cr Sn Zn Zr Ds Db Dy Es Er Eu Fm F P Fr Gd Ga Ge Al Hf Hs He Ho	ind iryd iterb itr jod kadm kaliforn kiur kobalt krzem krypton ksenon lantan lit lorens lutet magnez mangan meintner mendelew miedź molibden neodym neon neptun nikiel niob nobel ołów osm pallad platyna pluton polon potas prazeodym promet protaktyn rad	In Ir Yb Y I Cd Cf Cm Co Si Kr Xe La Li Lr Lu Mg Mn Mt Md Cu Mo Nd Ne Np Ni Nb No Pb Os Pd Pt Pu Po K Pr Pm Pa Ra	radon ren rod roentgen rtęć rubid ruten rutherford samar seaborg selen siarka skand sód srebro stront tal tantal technet tellur terb tlen tor tul tytan ununbi (pierwiastek 112) ununheks (pierwiastek 116) ununkwad (pierwiastek 114) ununokt (pierwiastek 118) ununpent (pierwiastek 115) ununtri (pierwiastek 113) uran wanad wapń węgiel wodór wolfram złoto żelazo	Rn Re Rh Rg Hg Rb Ru Rf Sm Sg Se S Sc Na Ag Sr Tl Ta Tc Te Tb O Th Tm Ti Uub Unh Uuq Uuo Uup Uut U V Ca C H* W Au Fe

* Dla izotopów wodoru o liczbach masowych dwa i trzy stosuje się odpowiednio nazwy i symbole: deuter D, ²H i tryt T, ³H.

Nazwy grup pierwiastków od pierwszego pierwiastka w grupie (wyjątek wodór); grupa 3 - skandowce; tradycyjnie: Sc, Y, La, Ac; obecnie: Sc, Y, Lu, Lr

Symbole grup: Ln - lantanowce i An - aktynowce

2) Nazwy systematyczne i symbole atomów o liczbie atomowej powyżej 100 tworzy się w oparciu o liczbę atomową pierwiastka, stosując następujące rdzenie liczbowe:

0 = nil

1 = un

2 = bi

3 = tri

4 = kwad

5 = pent

6 = heks

7 = sept

8 = okt

9 = enn

Rdzenie łączy się w takiej kolejności, w jakiej cyfry występują w liczbie atomowej. Symbole tych pierwiastków składają się z pierwszych liter rdzeni tworzących nazwę.

Przykład:

liczba atomowa: 121, nazwa: Unbiun, symbol: Ubu

3) Oznaczenia liczby atomowej, liczby masowej i ilości atomów w cząsteczce za pomocą wskaźników

liczba masowa A liczba atomowa Z ilość atomów danego pierwiastka w cząsteczce

Wskaźnik lewy górny wskaźnik lewy dolny wskaźnik prawy dolny

liczba arabska liczba arabska liczba arabska

Przykład:

¹⁶₈O₂ - dwuatomowa cząsteczka tlenu/cząsteczka ditlenu zbudowana z atomów tlenu o liczbie atomowej 8 i liczbie masowej 16

4) Stopień utlenienia pierwiastka przyjmuje wartości całkowite lub ułamkowe, dodatnie, ujemne lub równe zero i zapisuje się go liczbą rzymską (znak podaje się przed wartością stopnia utlenienia; pomija się znak plus). We wzorach stopień utlenienia umieszcza się jako prawy, górny wskaźnik.

Przykłady:

H^IF^-I Ca^IIS^-II Na^I₃P^VO^-II₄

Stopień utlenienia pierwiastków w stanie wolnym przyjmuje się za równy 0

Przykłady:

Cu⁰ Cl₂⁰ C⁰

5) Ładunek jonu przyjmuje wartości dodatnie lub ujemne, zapisuje się go liczbą arabską (znak plus lub minus podaje się po wartości ładunku) i umieszcza jako prawy górny wskaźnik.

Przykłady:

S^2- Al³⁺ CO₃^2-

6) We wzorach chemicznych na pierwszym miejscu umieszcza się zawsze składnik bardziej elektrododatni a na drugim składnik bardziej elektroujemny. Podając nazwę związku składniki wymienia się w odwrotnej kolejności.

W przypadku binarnych (dwuskładnikowych) związków najpierw umieszcza się symbol pierwiastka zajmującego wcześniejszą pozycję w poniższym szeregu:

(metale), Rn, Xe, Kr, B, Si, C, Sb, As, P, N, H, Te, Se, S, At, I, Br, Cl, O, F.

Do nazwy składnika bardziej elektroujemnego dodaje się końcówkę „-ek” lub „-ik”.

Przykłady związków niemetali:

H₂Te PH₃ OF₂

7) Proporcje składników w związkach określa się następująco:

w systemie Stocka - w nazwach podaje się stopień utlenienia w nawiasie (bez odstępu!) po nazwie pierwiastka, grupy pierwiastków, związku. Jeżeli pierwiastek ma tylko jeden stopień utlenienia nie podaje się go. System zalecany przez Komisję Nomenklatury Chemicznej Polskiego Towarzystwa Chemicznego;

przykłady:

SO₃ - tlenek siarki(VI),

FePO₄ - fosforan(V) żelaza(III),

LiBr - bromek litu

8) Nazewnictwo jonów

a) kationy

Słowa jon i kation stosuje się zamiennie.

Przykłady:

Cu²⁺ - jon miedzi(II), jon miedzi(2+),

Hg₂²⁺ - jon dirtęci(I), jon dirtęci(2+),

H⁺ - jon wodoru(I), hydron -nazwę stosuje się gdy nie jest znana lub ważna ilość przyłączonych cząsteczek wody,

H₃O⁺ - jon oksoniowy, oksonium; nazwa niezalecana: jon hydroniowy,

NH₄⁺ - jon amonowy, kation amonu, amonium, azanium,

PH₄⁺ - jon fosfoniowy, fosfonium,

NO⁺ - kation nitrozylu,

NO₂⁺ - kation nitroilu,

SO²⁺ - kation sulfinylu (zwyczajowo: kation tionylu),

SO₂²⁺ - kation sulfonylu (zwyczajowo: kation sulfurylu),

C₂H₅⁺ - kation etylowy, etylium,

UO₂²⁺ - jon uranylowy(VI), jon dioksouranu(VI), kation dioksouranu(2+), kation uranylu(2+).

b) aniony

Słowa jon i anion stosuje się zamiennie.

Przykłady:

H^- - jon wodorkowy,

OH^- - anion wodorotlenkowy; nazwa niezalecana: jon hydroksylowy,

S^2- - jon siarczkowy,

C^4- - jon węglikowy,

C₂^2- - jon diwęglikowy(2-), nazwa dopuszczalna: anion acetylenkowy,

CH₃^- - anion metylowy, anion metanidowy,

O₂^- - jon ditlenkowy(1-), nazwa dopuszczalna: anion ponadtlenkowy,

O₂^2- - jon ditlenkowy(2-), nazwa dopuszczalna: anion nadtlenkowy,

O₃^- - jon tritlenkowy(1-), nazwa dopuszczalna: anion ozonkowy,

N₃^- - jon triazotkowy(1-), nazwa dopuszczalna: anion azydkowy,

NO₃^- - jon azotanowy(V), anion trioksoazotanowy(V),

HSO₄^- - jon wodorosiarczanowy(VI), anion wodorotetraoksosiarczanowy(VI),

CH₃COO^- - jon octanowy, anion etanianowy,

[Al(OH)₆]^3- - jon heksahydroksoglinianowy.

9) Nazewnictwo tlenków

a) nazwy tlenków prostych tworzy się łącząc słowo „tlenek” z nazwą pierwiastka w dopełniaczu, a w nawiasie podaje się jego stopień utlenienia, o ile jest to konieczne (system Stocka)

Przykłady:

CO - tlenek węgla(II),

N₂O₅ - tlenek azotu(V),

Al₂O₃ - tlenek glinu.

b) nazwy tlenków mieszanych

- zawierających jeden pierwiastek na różnych stopniach utlenienia połączony z tlenem tworzy się wymieniając je w kolejności rosnącego stopnia utlenienia

Przykład

Pb^II₂Pb^IVO₄ tlenek diołowiu(II) ołowiu(IV).

- zawierających różne pierwiastki (metale) połączone z tlenem tworzy się wymieniając je w kolejności alfabetycznej

Przykład

CaWO₄ (CaO^.WO₃) - tetratlenek wapnia wolframu(VI).

c) nazwy nadtlenków i ponadtlenków tworzy się jak nazwy tlenków

Przykłady:

BaO₂ - nadtlenek baru,

KO₂ - ponadtlenek potasu.

10) Nazewnictwo wodorków

a) nazwy i wzory wodorków binarnych tworzy się zgodnie z zasadą zawartą w punkcie 6). Do nazwy składnika bardziej elektroujemnego dodaje się końcówkę „-ek”.

Przykłady:

KH - wodorek potasu

HCl - chlorek wodoru

b) nazwy wodorków lotnych (z wyjątkiem wodorków fluorowców, tlenu i azotu) tworzy się dodając do rdzenia nazwy pierwiastka końcówkę „-an”.

Przykłady:

SiH4 - silan NH3 - azan N2H4 - diazan PH3 - fosfan AsH3 - arsan H2O - oksydan H2S - sulfan H2Se - selan H2Te - tellan

nazwa dopuszczalna i zalecana: amoniak nazwa dopuszczalna i zalecana: hydrazyna nazwa dopuszczalna: fosfina nazwa dopuszczalna: arsyna nazwa dopuszczalna i zalecana: woda nazwa dopuszczalna i zalecana: siarkowodór nazwa dopuszczalna i zalecana: selenowodór nazwa dopuszczalna i zalecana: tellurowodór

c) nazwy wodorków boru tworzy się stosując różne systemy, m.in.: (1) nazwy typu „boran” i (2) nazwy typu „borowodór”

Przykłady:

B2H6 B4H10

diboran(6) tetraboran(10)

diborowodór(6) tetraborowodór(10)

d) nazwy wodorków fluorowców podano w punkcie 12a).

11) Nazewnictwo wodorotlenków

nazwy wodorotlenków prostych tworzy się łącząc słowo „wodorotlenek” z nazwą pierwiastka w dopełniaczu, a w nawiasie podaje się jego stopień utlenienia, o ile jest to konieczne (system Stocka)

Przykłady:

KOH - wodorotlenek potasu

Cu(OH)₂ - wodorotlenek miedzi(II)

12) Nazewnictwo kwasów

a) kwasy beztlenowe

Nazwy anionów kwasów beztlenowych mają charakterystyczną końcówkę „-kowy”, a soli tych kwasów „-ek”

wzór kwasu	Nazwa systematyczna	Nazwa dopuszczalna	nazwa soli
HF	fluorek wodoru	kwas fluorowodorowy	fluorek (anion fluorkowy)
HCl	chlorek wodoru	kwas chlorowodorowy	chlorek
HBr	bromek wodoru	kwas bromowodorowy	bromek
HI	jodek wodoru	kwas jodowodorowy	jodek
H2S	siarczek diwodoru	kwas siarkowodorowy	siarczek
HCN	cyjanek wodoru	kwas cyjanowodorowy	cyjanek
HN3	azydek wodoru	kwas azotowodorowy	azydek

b) wybrane kwasy tlenowe (oksokwasy)

Nazwy kwasów tlenowych mają charakterystyczną końcówkę „-owy”, nazwy ich anionów „-anowy”, zaś nazwy soli tych kwasów „-an”.

wzór kwasu	nazwa w systemie Stocka	nazwa soli*
H3AsO3	kwas arsenowy(III)	arsenian(III) (anion arsenianowy(III))
H3AsO4	kwas arsenowy(V)	arsenian(V)
HNO2	kwas azotowy(III)	azotan(III)
HNO3	kwas azotowy(V)	azotan(V)
(HBO2)n	kwas metaborowy	metaboran
H3BO3	kwas ortoborowy	ortoboran
HClO	kwas chlorowy(I)	chloran(I)
HClO2	kwas chlorowy(III)	chloran(III)
HClO3	kwas chlorowy(V)	chloran(V)
HClO4	kwas chlorowy(VII)	chloran(VII)
H2CrO4	kwas chromowy(VI)	chromian(VI)
H2Cr2O7	kwas dichromowy(VI)	dichromian(VI)
H3PO3 / H2PHO3	kwas fosforowy(III) / kwas fosfonowy	fosforan(III) / fosfonian
(HPO3)n	kwas metafosforowy(V)	metafosforan(V)
H3PO4	kwas (orto)fosforowy(V)	(orto)fosforan(V)
H4P2O7	kwas difosforowy(V)	difosforan(V)
HIO4	kwas (meta)jodowy(VII)	(meta)jodan(VII)
H5IO6	kwas ortojodowy(VII)	ortojodan(VII)
H4SiO4	kwas ortokrzemowy	ortokrzemian
(H2SiO3)n	kwas metakrzemowy	metakrzemian
HMnO4	kwas manganowy(VII)	manganian(VII)
H2MnO4	kwas manganowy(VI)	manganian(VI)
H2SO3	kwas siarkowy(IV)	siarczan(IV)
H2SO4	kwas siarkowy(VI)	siarczan(VI)
H2S2O7	kwas disiarkowy(VI)	disiarczan(VI)
H2S2O8	kwas peroksodisiarkowy(VI)	peroksodisiarczan(VI)
H2S2O3	kwas tiosiarkowy(VI)	tiosiarczan(VI)
H2CO3	kwas węglowy	węglan
HOCN	kwas cyjanowy	cyjanian
HNCO**	kwas izocyjanowy	izocyjanian

* W przypadku kwasów wieloprotonowych obecne są również aniony zawierające kationy wodorowe; przykład: HSO₄^- - anion wodorosiarczanowy(VI); sól - wodorosiarczan(VI)

** Kwas izocyjanowy nie jest oksokwasem, gdyż atom wodoru nie jest związany bezpośrednio z atomem tlenu

Uwaga!

Nie zaleca się stosowania nazw kwasów z końcówką -awy i ich soli z końcówką -yn (-in)

np. NO₂^- azotyn, SO₃^2- siarczyn, ClO₂^- chloryn

oraz nazw kwasów i soli z przedrostkami nad- i pod-, np. ClO^- podchloryn, MnO₄^- nadmanganian

13) Nazewnictwo soli

- sole obojętne nazywa się podając kolejno nazwy jonów budujących sól i uwzględniając (jeśli to konieczne) stopnie utlenienia;

przykłady:

KBr - bromek potasu,

Au₂S₃ - siarczek złota(III),

BaCO₃ - węglan baru,

CuSO₄ - siarczan(VI) miedzi(II),

- wodorosole powstają przez niecałkowite zastąpienie kationów wodoru(I) kwasu; nazywa się je podając przedrostek liczebnikowy (podający ilość wymienialnych atomów wodoru), przedrostek „wodoro”, nazwę anionu i kationu;

przykłady:

NaHCO₃ - wodorowęglan sodu,

KH₂PO₄ - diwodorofosforan(V) potasu,

- sole podwójne i potrójne zawierają dwa lub trzy różne kationy i/lub aniony; wzór chemiczny i nazwę tworzy się wymieniając składniki poszczególnych grup w kolejności alfabetycznej (stąd możliwe różnice wymieniania składników we wzorze chemicznym i nazwie);

przykłady:

KLiCO₃ - węglan litu-potasu,

CaBrCl - bromek-chlorek wapnia,

- hydroksosole powstają przez niecałkowite zastąpienie anionów wodorotlenkowych wodorotlenku; nazywa się je stosując reguły dla soli podwójnych, zawierających aniony OH^-; aniony wymienia się w kolejności alfabetycznej;

przykłady:

AlF(OH)₂ - fluorek-diwodorotlenek glinu,

Cu₂Cl(OH)₃ - chlorek-triwodorotlenek dimiedzi(II),

- sole zawierające wodę krystalizacyjną; wymienia się kolejno składniki rozdzielając je długą kreską, a na końcu nazwy w nawiasie okrągłym podaje się stosunek molowy składników;

przykłady:

CuSO₄^.5H₂O - siarczan(VI) miedzi(II)^----woda(1/5),

AlK(SO₄)₂^.12H₂O - siarczan(VI) glinu-potasu^----woda(1/12),

Al₂(SO₄)₃^.K₂SO₄^.24H₂O - siarczan(VI) glinu^----siarczan(VI) potasu^----woda(1/1/24).

14) Nazewnictwo związków koordynacyjnych

We wzorach chemicznych najpierw wymienia się atom centralny, a następnie dołączone do niego ligandy (najpierw jonowe, następnie obojętne); cały wzór ujęty jest w nawiasie kwadratowym. Nazywając postępuje się odwrotnie; ligandy w nazwie i wzorze wymienia się w kolejności alfabetycznej(!), poprzedzając je w razie potrzeby przedrostkami liczebnikowymi greckimi (di-, tri-, tetra-, penta-, heksa- ... dla ligandów prostych i bis-, tris-, ... dla ligandów złożonych). Ładunek jonu kompleksowego jest sumą ładunków wszystkich składników.

Nazwy ligandów anionowych kończą się na „-o”:

np. S^2­- - tio, H^- - hydrydo, Cl^- - chloro, OH^- - hydrokso, O^2- - okso, CN^- - cyjano, CH₃COO^- - octano (etaniano; ac);

nazwy ligandów obojętnych: H₂O - akwa, NH₃ - amina, CO - karbonyl, NO - nitrozyl

ac - octano, tart - winiano, acan - acetyloacetoniano; ox - szczawiano, cp - cyklopentadienylo, edta - etylenodiaminotetraoctano

Przykłady:

K₃[Fe(CN)₆] - heksacyjanożelazian(III) potasu,

Na₂[Zn(OH)₄] - tetrahydroksocynkan sodu,

[Cr(H₂O)₆]Cl₃ - chlorek heksaakwachromu(III),

Na₃[Ag(S₂O₃)₂] - bis(tiosiarczano(VI))srebrzan(I) sodu,

[Fe(CO)₅] - pentakarbonylżelazo(0).

Uwaga! Aniony wielu oksokwasów można traktować jako jony kompleksowe, dlatego np. związek o wzorze H₂SO₄ można nazwać: „tetraoksosiarczan(VI)/tetraoksosiarczan(2-) wodoru” lub „kwas siarkowy(VI)”; kwasy fosforu: tetraoksofosforowy(V) H₃PO₄, heptaoksodifosforowy(V) H₄P₂O₇, trioksofosforowy(V) HPO₃

NOMENKLATURA ZWIĄZKÓW ORGANICZNYCH

1) Nazewnictwo węglowodorów alifatycznych

a) alkany

Dla pierwszych czterech węglowodorów obowiązują nazwy zwyczajowe, dla pozostałych nazwy tworzy się przez połączenie rdzenia (pochodzącego od liczebnika greckiego) z końcówką „-an”:

liczba atomów węgla w cząsteczce	liczebnikowe rdzenie nazw
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 20 30 40 100	meta- eta- propa- buta- penta- heksa- hepta- okta- nona- deka- undeka- dodeka- eikoza- triakonta- tetrakonta- hekta-

Uwaga! W przypadku zastosowania końcówki rozpoczynającej się samogłoską należy pominąć literę „a” rdzenia.

Dla grup węglowodorowych wywodzących się od danego typu węglowodorów stosuje się końcówkę „-yl”.

W przypadku alkanów o łańcuchach rozgałęzionych, wybiera się łańcuch główny (najdłuższy), a atomy węgla numeruje tak, by ciąg lokantów (liczb będących numerami atomów węgla) był ciągiem mniejszych lokantów tj. by pierwszy wyraz ciągu był najmniejszy (suma lokantów nie musi być najmniejsza!); łańcuch stanowi podstawę nazwy węglowodoru.

Przykład:

W przypadku znalezienia kilku równych łańcuchów wybiera się ten, który posiada najwięcej łańcuchów bocznych, a przy ich jednakowej liczbie ten mający najmniej rozgałęzionych łańcuchów bocznych (podstawników). Podstawniki wymienia się w kolejności alfabetycznej, podając przed nazwą: lokanty i krotności (di-, tri-, ... dla prostych i bis-, tris-, ... dla rozgałęzionych). Nazwy podstawników mają końcówkę „-o”.

Przykłady:

b) alkeny

Numerację łańcucha węglowego prowadzi się tak, by lokant atomu węgla rozpoczynającego wiązanie podwójne był jak najmniejszy. W nazwie podaje się w kolejności: rdzeń nazwy, lokant, końcówkę „-en”. W przypadku alkenów o łańcuchu rozgałęzionym, łańcuchem głównym jest łańcuch zawierający wiązanie podwójne. W przypadku większej liczy wiązań wielokrotnych, łańcuch numeruje się tak, by lokanty węgli rozpoczynających te wiązania były jak najmniejsze.

Zachowano niektóre nazwy zwyczajowe, np: etylen - eten

Przykłady:

c) alkiny

Numerację łańcucha węglowego prowadzi się tak, by lokant atomu węgla rozpoczynającego wiązanie potrójne był jak najmniejszy. W nazwie podaje się w kolejności: rdzeń nazwy, lokant, końcówkę „-yn” lub „-in” po spółgłoskach: g, k, l, ch, f. W przypadku alkenów o łańcuchu rozgałęzionym, łańcuchem głównym jest łańcuch zawierający wiązanie potrójne. W przypadku większej liczby wiązań wielokrotnych, łańcuch numeruje się tak, by lokanty węgli rozpoczynających te wiązania były jak najmniejsze.

Zachowano nazwę zwyczajową: acetylen - etyn

Przykład:

W przypadku węglowodoru zawierającego wiązanie podwójne i potrójne numerację łańcucha prowadzi się tak, by lokant atomu węgla rozpoczynającego wiązanie podwójne był jak najniższy. W nazwie w pierwszej kolejności wymienia się wiązanie podwójne.

Przykład:

d) węglowodory cykliczne

d1) węglowodory monocykliczne

Nazwy cykloalkanów, cykloalkenów i cykloalkinów tworzy się przez połączenie przedrostka „cyklo-” z nazwą węglowodoru łańcuchowego o takiej samej liczbie atomów węgla. W przypadku obecności wiązania wielokrotnego numerację pierścienia prowadzi się tak, by lokant atomu węgla rozpoczynającego wiązanie wielokrotne był najniższy. W celu utworzenia nazwy węglowodoru wielopodstawionego atomy węgla należy ponumerować tak, by suma lokantów była jak najmniejsza. Podstawniki wymienia się w kolejności alfabetycznej, podając przed nazwą: lokanty i krotności (di-, tri-, ... dla prostych i bis-, tris-, ... dla rozgałęzionych). Nazwy podstawników mają końcówkę „-o”.

Przykłady:

Dla arenów (węglowodorów aromatycznych) niepodstawionych stosuje się nazwy zwyczajowe.

Zachowano nazwy zwyczajowe: benzen i fenyl (grupa C₆H₅-).

Dla zaznaczenia elektronów π aktualne postanowienia IUPAC (International Union of Pure and Applied Chemistry) zalecają stosowanie wzorów z oddzielnymi wiązaniami podwójnymi. Dopuszczalne, ale nie zalecane są „wzory z kółkiem” wewnątrz pierścienia, nie można ich jednak stosować dla arenów o skondensowanych pierścieniach.

Dla arenów podstawionych obowiązują następujące reguły:

- areny monopodstawione nazywa się podając nazwę podstawnika z końcówką „-o” i nazwę arenu. Zachowano niektóre nazwy zwyczajowe: toluen - metylobenzen, benzyl (grupa C₆H₅CH₂-) i styren - etenylobenzen lub winylobenzen

- areny dipodstawione o identycznych podstawnikach; nazwy tworzy się podając lokanty podstawników lub ich tradycyjne określenia, przedrostek krotności „di-”, nazwę podstawnika z końcówką „-o” i nazwę arenu. Określenia położenia:

1,2 - orto (o-),

1,3 - meta (m-),

1,4 - para (p-).

Zachowano nazwę zwyczajową: ksylen (izomery orto, meta i para) - dimetylobenzen (izomery 1,2; 1,3 i 1,4)

- areny wielopodstawione o identycznych podstawnikach nazywa się podając lokanty podstawników, właściwy przedrostek krotności, nazwę podstawnika z końcówką „-o” i nazwę arenu. W przypadku związków z różnymi podstawnikami postępuje się podobnie wymieniając podstawniki w kolejności alfabetycznej, przez co zostaje narzucona numeracja atomów węgla w arenie.

Zachowano nazwę zwyczajową mezytylen - 1,3,5-trimetylobenzen

Przykłady:

d2) węglowodory policyklczne

Dla węglowodorów zbudowanych z 2-4 skondensowanych pierścieni benzenowych stosuje się nazwy zwyczajowe: naftalen, antracen, naftacen.

Nazwy węglowodorów zbudowanych z więcej niż czterech liniowo skondensowanych pierścieni benzenowych tworzy się przez złożenie rdzenia nazwy i końcówki „-acen”.

Nazywając alkilopochodne węglowodorów policyklicznych postępuje się jak w przypadku węglowodorów monocyklicznych, z tym że numeracja atomów węgla w pierścieniach skondensowanych jest następująca:

.

3) Nazewnictwo związków heterocyklicznych

Nazwy systematyczne tworzy się przez połączenie przedrostka określającego rodzaj heteroatomu i końcówki określającej wielkość pierścienia.

Dla wielu związków zachowano nazwy zwyczajowe:

4) Nazewnictwo związków zawierających grupy funkcyjne

Nazwy związków z grupami funkcyjnymi tworzy się podając lokant (możliwie jak najmniejszy) atomu węgla związanego z grupą funkcyjną oraz nazwę odpowiednią dla danej grupy funkcyjnej. W przypadku obecności kilku grup funkcyjnych nazwę tworzy się na podstawie grupy mającej pierwszeństwo, pozostałe grupy podaje się za pomocą przedrostków wymienianych w porządku alfabetycznym.

Tabela ważniejszych grup funkcyjnych, uszeregowanych według ich pierwszeństwa.

Grupa funkcyjna	Klasa związku	Przedrostek	Końcówka
	rodnik	ylo-	-yl
	kation	...ylio-	-ium, ...-iowy
R^- R-COO^- R-SO3^- RO- lub ArO^-	anion węglowodoru anion kwasu karboksylowego anion kwasu sulfonowego alkoholi i fenoli	...ido- karboksylano- sulfoniano- oksydo	-id -an -sulfonian -olan
-COOH	kwasy karboksylowe	karboksy-	kwas -owy
-SO3H	kwasy sulfonowe	sulfo-	kwas -sulfonowy
-COOR	estry	R-oksykarbonylo-	-an R
-COX	halogenki kwasowe	fluorowcoformylo-	halogenek acylu
-CONH2	amidy	karbamilo-	-amid
-CN	nitryle	cyjano-	-nitryl
-CHO	aldehydy	formylo-	-al
	ketony	okso-	-on
-OH	alkohole	hydroksy-	-ol
-OH	fenole	hydroksy-	-ol
-SH	tiole	merkapto-	-tiol
-NH2	aminy	amino-	-amina
-NO2	związki nitrowe	nitro-	-
-OR	etery	R-oksy-	R-oksyalkan
-X	fluorowcopochodne	nazwa anionu fluorowca	-

Przykłady:

C₆H₅-NH₃⁺Cl^-

chlorek anilinium (nazwa dopuszczalna: chlorek aniliniowy)

(CH₃-NH₂-C₂H₅)⁺I^-

jodek etylometyloamonium (nazwa dopuszczalna: jodek etylometyloamoniowy)

a) fluorowcopochodne węglowodorów

Halogenopochodne węglowodorów można nazywać stosując dwa systemy:

- system podstawnikowy - wymienia się lokanty atomów węgla związanych z podstawnikiem, właściwy przedrostek krotności, nazwę podstawnika z końcówką „-o” i nazwę odpowiedniego węglowodoru.

- system grupowo-funkcyjny - nazwę tworzymy łącząc nazwę anionu fluorowca z nazwą grupy powstałej przez formalne oderwanie z cząsteczki związku atomu fluorowca.

Przykłady:

b) alkohole

Alkohole monowodorotlenowe można nazywać stosując dwa systemy:

- system podstawnikowy - wymienia się nazwę odpowiedniego węglowodoru, lokant atomu węgla związanego z grupą hydroksylową, końcówkę „-ol”.

- system grupowo-funkcyjny - nazwę tworzy się łącząc słowo „alkohol” z nazwą grupy wywodzącej się od danego węglowodoru z końcówką „-owy”.

Nazwy alkoholi nienasyconych tworzy się podając rdzeń nazwy węglowodoru, lokant atomu węgla rozpoczynającego wiązanie wielokrotne, końcówkę charakterystyczną dla typu wiązania, lokant atomu węgla połączonego z grupą hydroksylową i końcówkę „-ol”. Numerację łańcucha prowadzi się tak by lokant grupy hydroksylowej był jak najmniejszy.

Nazwy alkoholi nasyconych o rozgałęzionych łańcuchach tworzy się podając kolejno: lokanty podstawników, właściwy przedrostek krotności, nazwę łańcucha bocznego z końcówką „-o”, nazwę alkanu, lokanty atomów węgla związanych z grupami hydroksylowymi, właściwy przedrostek krotności, końcówkę „-ol”. Łańcuch główny numeruje się tak by lokanty grup hydroksylowych były jak najmniejsze.

Przykłady:

Alkohole wielowodorotlenowe

- system podstawnikowy - wymienia się nazwę odpowiedniego węglowodoru, lokanty atomów węgla związanych z grupą hydroksylową, właściwy przedrostek krotności, końcówkę „-ol”.

Przykład:

Alkoholany

Nazwy alkoholanów tworzy się podając nazwę systematyczną alkoholu z końcówką „-an” i nazwę kationu.

c) fenole

Fenol to nazwa zwyczajowa; nazwa systematyczna najprostszego fenolu to hydroksybenzen. Nazwy pochodnych fenolu tworzy się podobnie jak w przypadku arenów, podając na końcu wyraz „fenol”. Dopuszczono do użycia niektóre nazwy zwyczajowe:

Fenolany

Nazwy fenolanów tworzy się podając nazwę systematyczną danego fenolu z końcówką „-an” i nazwę kationu.

d) aldehydy

Nazwy aldehydów łańcuchowych tworzy się dodając do nazwy odpowiedniego węglowodoru końcówkę „-al”. Tworząc nazwy aldehydów o rozgałęzionych łańcuchach postępuje się podobnie jak dla alkoholi o łańcuchach rozgałęzionych. Numerację atomów węgla prowadzi się od atomu węgla grupy aldehydowej. Nazwę w systemie grupowo-funkcyjnym tworzy się zastępując słowem „aldehyd” słowo „kwas” w nazwie zwyczajowej kwasu karboksylowego.

Nazwy innych aldehydów tworzy się dodając końcówkę „-karboaldehyd” do nazwy macierzystego węglowodoru.

Przykłady:

e) ketony

Nazwy ketonów alifatycznych i cykloalifatycznych tworzy się dodając do nazwy odpowiedniego węglowodoru końcówkę „-on” (numerację atomów węgla prowadzi się tak by atom węgla grupy karbonylowej miał jak najniższy lokant) lub ze słowa „keton” i alfabetycznie wymienianych nazw grup związanych z grupą karbonylową (pierwsza z końcówką „-owo”, druga „-owy”).

Dopuszczono do stosowania nazwy zwyczajowe: aceton - propanon, benzofenon - keton difenylowy i acetofenon - keton fenylowo-metylowy)

Przykład

f) kwasy karboksylowe

Nazwy kwasów tworzy się stosując wyraz „kwas” i nazwę węglowodoru zawierającego tyle atomów węgla ile jest w cząsteczce kwasu (łącznie z węglem grupy karboksylowej), właściwy przedrostek krotności i końcówkę „-owy”. Dla kwasów nienasyconych po słowie „kwas” podaje się rdzeń nazwy, lokant atomu węgla rozpoczynającego wiązanie wielokrotne licząc od grupy karboksylowej, końcówkę charakterystyczną dla danego wiązania wielokrotnego i końcówkę „-owy”. Nazwy kwasów aromatycznych - po słowie „kwas” podaje się nazwę arenu z końcówką „-o” i końcówkę „-karboksylowy”. Dopuszczalne jest stosowanie wielu nazw zwyczajowych.

Przykłady:

Sole kwasów karboksylowych

Nazwy soli tworzy się podając nazwę anionu z końcówką „-an” i nazwę kationu w dopełniaczu.

Przykład:

CH₃COOLi

etanian (octan) litu

g) estry

Nazwy estrów tworzy się podobnie jak nazwy soli, zastępując nazwę kationu nazwą alkilu lub arylu. W przypadku estrów o różnych grupach wymienia się je w kolejności alfabetycznej; dla estrów o tych samych grupach alkilowych lub arylowych stosuje się dodatkowo właściwy przedrostek krotności.

Przykłady:

HCOOC₄H₉

metanian (mrówczan) butylu

CH₃OOC-COOCH₃

etanodionian (szczawian) dimetylu

h) aminy

Nazwy amin pierwszorzędowych tworzy się podając nazwę grupy z łącznikiem „-o” i końcówkę „-amina”. Nazwy amin drugorzędowych tworzy się podając przedrostek krotności „di-”, nazwę grupy z łącznikiem „-o” lub wymieniając podstawniki w kolejności alfabetycznej i końcówkę „-amina”. Nazwy amin trzeciorzędowych tworzy się podając (1) przedrostek krotności „tri-”, nazwę grupy z łącznikiem „-o”; (2) przedrostek krotności „di-”, nazwę grupy z łącznikiem „-o” i najbardziej złożony podstawnik połączony z końcówką „-amina”; (3) wymieniając dwa podstawniki w kolejności alfabetycznej poprzedzone symbolem „N” i najbardziej złożony podstawnik połączony z końcówką „-amina”

Dopuszczalne jest stosowanie nazw zwyczajowych: anilina - fenyloamina i toluidyny (izomery orto, meta i para).

i) amidy

Nazwy amidów pierwszorzędowych tworzy się w systemie podstawnikowym przez dodanie do nazwy odpowiedniego węglowodoru z łącznikiem „-o” końcówki „-amid” dla węglowodorów alifatycznych i „-karboksyamid” dla aromatycznych, a systemie grupowo-funkcyjnym łącząc słowo „amid” z nazwą kwasu karboksylowego, z którego pochodzi. Nazwy amidów drugo- i trzeciorzędowych tworzy się z nazw amidów pierwszorzędowych wymieniając grupy węglowodorowe poprzedzone symbolem „N”.

Przykłady:

j) hydroksykwasy

Nazwy hydroksykwasów tworzy się podając słowo „kwas”, lokant atomu węgla z dołączoną grupą hydroksylową, przedrostek „hydroksy-” i nazwę kwasu. Numerację atomów węgla prowadzi się od węgla grupy karboksylowej. Dopuszcza się stosowanie wielu nazw zwyczajowych.

Przykład

k) oksokwasy

Nazwy oksokwasów tworzy się identycznie jak hydroksykwasów używając przedrostka „okso-”dla oznaczenia grupy ketonowej.

Przykład

l) aminokwasy

Nazwy aminokwasów tworzy się identycznie jak hydroksykwasów używając przedrostka „amino-” dla oznaczenia grupy aminowej.

W nomenklaturze aminokwasów białkowych stosuje się głównie nazwy zwyczajowe.

Przykład

ł) peptydy

We wzorach fragment z wolną grupą aminową (N-końcową, N-terminalną) zapisuje się po lewej stronie, a z wolną grupą karboksylową (C-końcową, C-terminalną) po stronie prawej. Nazwę peptydu tworzy się w oparciu o nazwy zwyczajowe aminokwasów. Wymienia się je w kolejności występowania we wzorze z końcówką „-ylo” rozpoczynając od reszty N-końcowej i kończąc nazwą aminokwasu C-końcowego. Często stosuje się odpowiednie skróty.

Przykład

m) węglowodany

W nomenklaturze obowiązują nazwy zwyczajowe o wspólnej końcówce „-oza”. Monosacharydy zawierają w swoich cząsteczkach grupy aldehydowe lub ketonowe stąd podział na aldozy i ketozy. Cukry, w zależności od ilości atomów węgla w cząsteczkach, dzieli się na: triozy, tetrozy, pentozy itd.

Dla dokładniejszego przedstawienia struktury stosuje się szereg dodatkowych oznaczeń:

- „D” lub „L” (we wzorach w projekcji Fischera), które opisują podobieństwo konfiguracji węglowodanu do konfiguracji aldehydu glicerynowego przez określenie położenia grupy hydroksylowej przy ostatnim węglu asymetrycznym (najbardziej oddalonym od węgla grupy aldehydowej lub ketonowej). Jeżeli we wzorze aldozy lub ketozy grupa hydroksylowa znajduje się po prawej stronie ostatniego asymetrycznego atomu węgla to danemu związkowi przypisuje się konfigurację „D”, jeżeli zaś po lewej stronie to danemu związkowi przypisuje się konfigurację „L”.

- „+” lub „-”, opisujące rzeczywistą, doświadczalnie wyznaczoną, skręcalność optyczną danego związku; oznaczenia te są niezależne od przynależności do szeregu „D” lub „L”.

- „α” lub „β”(we wzorach w projekcji Hawortha), rozróżniające anomery - stereoizomery o różnej konfiguracji przy atomie węgla C-1 dla aldoz i atomie węgla C-2 dla ketoz.

Stosując wzory w projekcji Hawortha nazwy węglowodanów opiera się na nazwach związków heterocyklicznych. Związki o pierścieniu pięcioczłonowym to furanozy, a o pierścieniu sześcioczłonowym to piranozy. Dla pokazania ułożenia atomów (z uwzględnieniem kątów między wiązaniami) w cząsteczkach piranoz stosuje się wzory przestrzenne (zwykle szkieletowe) oparte na konformacji krzesełkowej cykloheksanu.

Przykłady:

Literatura:

1. Nomenklatura chemii nieorganicznej, Polskie Towarzystwo Chemiczne, red. nauk. Z. Stasicka, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998.

2. Z. Kluz, M.M. Poźniczek, Nomenklatura związków chemicznych. Poradnik dla nauczycieli, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999.

3. W. Danikiewicz, Zmiany w nazewnictwie związków organicznych, „Chemia w Szkole”, 3 (1997), 153.

4. Kompendium terminologii chemicznej, Polskie Towarzystwo Chemiczne, red. nauk. Z. Stasicka i O. Achmatowicz, Zamkom, Kraków 2005.

K. Sommer, K.H. Wünsch, M. Zettler, Matura bez problemów. Chemia, tłum. z niem, MUZA S.A. Edukacja, Warszawa 1999.

5. T. Mizerski, Tablice chemiczne, Wyd. Adamantan, Warszawa 2004.

6. T. Mizerski, Recenzja książki Nazwy związków chemicznych J. Kalembkiewicz, J. Lubczak, R. Lubczak, „Chemia w Szkole”, 5 (2000), 282.

Równanie reakcji:

A + B (tu jest jeden z poniższych znaków) C + D

reagenty (!) produkty

= dla wyrażenia stosunków stechiometrycznych

→ dla wskazania kierunku przebiegu całkowitej reakcji

dla reakcji przebiegających w obu kierunkach

dla równowagi chemicznej

Izomeria:

cis-trans - położenie po tej samej lub różnych stronach płaszczyzny odniesienia/wiązania podwójnego/płaszczyzny pierścienia; cis - ta sama strona; trans - różne strony

E-Z - konfiguracja dwóch najstarszych podstawników względem wiązania podwójnego

Z (razem) - po jednej stronie; E (osobno) - po przeciwnych stronach

---