NOTATKI

NAUKA O PRZEDSIĘBIORSTWIE

opracowanie: dr Marian Maciejuk

SCHEMAT ORGANIZACJI GOSPODARKI W POLSCE

SEKTOR	WŁASNOŚĆ		FORMA ORGANIZACYJNO-PRAWNA
PUBLICZNY	państwowa	Skarbu Państwa	organy władzy, administracji, kontroli państwowej
						wymiar sprawiedliwości
						fundusze
						spółki Skarbu Państwa
						inne
					państwowych osób prawnych	przedsiębiorstwa państwowe
						fundusze
						spółki państwowych osób prawnych
						inne
		komunalna		jednostki samorządu terytorialnego w tym: przedsiębiorstwa komunalne
						spółki komunalne
						fundusze
		mieszana		spółki z przewagą mienia sektora publicznego
	PRYWATNY	prywatna krajowa		osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą (zakłady wytwórcze i usługowe), w tym indywidualne gospodarstwa rolne
						spółdzielnie i ich związki
						organizacje społeczne, stowarzyszenia
						spółki prywatne
						fundacje i zakłady fundacji
						jednostki samorządu gospodarczego i związkowego
						pozostałe (m.in. Kościół Katolicki i inne kościoły, związki wyznaniowe, zakłady organizacji wyznaniowych)
				zagraniczna		spółki z udziałem kapitału zagranicznego
						przedsiębiorstwa zagraniczne drobnej wytwórczości
						przedstawicielstwa firm zagranicznych
		mieszana		spółki z przewagą mienia sektora prywatnego

ZMIANY ORGANIZACJI I ZARZĄDZANIA

W GOSPODARCE KOMUNALNEJ W POLSCE

1. Gospodarka komunalna przed 1990 r.

Gospodarka komunalna w rozumieniu urządzeń i instytucji zaspokajających potrzeby wynikające z faktu zamieszkiwania ludzi na określonym terytorium w zakresie zaopatrzenia w wodę i źródła energii, kanalizacji i oczyszczania, drogi i komunikację, oświetlenie, ochronę przeciwpożarową, a także utrzymanie komunalnych zasobów mieszkaniowych w okresie gospodarki scentralizowanej była w Polsce domeną państwa. Organizacja i zarządzanie gospodarką komunalną była pochodną hierarchicznej struktury jednolitej administracji państwowej, którą tworzyły rady narodowe począwszy od gminy poprzez województwo aż do centralnych organów administracji. Zadania z zakresu gospodarki komunalnej były realizowane przez przedsiębiorstwa państwowe oraz zakłady budżetowe.

Z punktu widzenia organizacyjnego przedsiębiorstwa komunalne podporządkowane były bezpośrednio władzom terenowym, tj. urzędom wojewódzkim oraz gminnym ze zwierzchnim nadzorem ministerialnym. Funkcjonowały również tzw. przedsiębiorstwa kluczowe podległe bezpośrednio centralnym organom władzy z zakresu elektroenergetyki i gazownictwa.

Z punktu widzenia stopnia specjalizacji funkcjonowały przedsiębiorstwa jednobranżowe i wielobranżowe. Przedsiębiorstwa jednobranżowe prowadziły działalność w zakresie zaspokajania jednego rodzaju potrzeb, np. wodociągów i kanalizacji. Powoływano je zazwyczaj w dużych miastach. Przedsiębiorstwa wielobranżowe prowadziły działalność w zakresie kilku rodzajów wyrobów i usług. Powoływano je wówczas, gdy rozmiary zadań w poszczególnych sferach działalności nie uzasadniały tworzenia na danym terenie kilku odrębnych przedsiębiorstw.

Pomimo tego, że przedsiębiorstwa komunalne mają typowo lokalny charakter działalności obsługując dane miasto lub gminę (jednostki sąsiadujące), to wiele branż gospodarki komunalnej funkcjonowało w strukturach wojewódzkich. Wojewódzkie przedsiębiorstwa gospodarki komunalnej grupowały przedsiębiorstwa komunalne z terenu całego województwa obligatoryjnie i pełniły wobec nich nadzór w postaci „biurokratycznej czapy”. W takiej strukturze podległości zarządzania i rozproszenia poszczególnych branż gospodarki komunalnej w różnych resortach ministerialnych gospodarka komunalna funkcjonowała do okresu przełomu ustrojowego i gospodarczego. Do końca w strukturach wojewódzkich funkcjonowały wodociągi i kanalizacja, energetyka cieplna i komunikacja miejska. Poglądowy schemat organizacji i zarządzania gospodarką komunalną i mieszkaniową w okresie gospodarki socjalistycznej przedstawia rysunek 1.

2. Ogólna charakterystyka okresu przemian (lata 1990-1996)

W 1989 r. w Polsce zapoczątkowano okres przemian ustrojowo-gospodarczych. Rozpoczęto budowę demokratycznego państwa opierającego swoją gospodarkę o zasady gospodarki rynkowej. Jedną z najważniejszych zmian było reaktywowanie w 1990 r. samorządu terytorialnego na szczeblu gminnym, a w 1999 r. również na szczeblu powiatowym i wojewódzkim (regionalnym). Stanowiło to doniosły akt o charakterze politycznym, społecznym i ekonomicznym. Samorządy lokalne stały się instytucjami o dużej samodzielności, działającymi w obowiązującym porządku prawnym. Znaczenie samorządu terytorialnego znajduje wyraźne odbicie w Konstytucji oraz w wielu regulacjach ustawowych dotyczących samorządu.

Samorząd terytorialny stał się podstawową formą organizacji życia publicznego w skali lokalnej, realizujący funkcje sprawowania władzy publicznej. Posiadanie przez samorząd terytorialny osobowości prawnej, mienia komunalnego, odrębnej administracji i własnych finansów sprawia, że stał się on swoistym podmiotem gospodarowania, podejmującym decyzje na własny rachunek i odpowiedzialność. Samorząd terytorialny prowadzi działalność gospodarczą w sferze użyteczności publicznej, podejmuje decyzje administracyjne oraz wykonuje szereg funkcji interwencyjnych w miarę swoich potrzeb i możliwości.

Jednym z podstawowych procesów zachodzących w kształtowaniu się samorządu gminnego było wyposażenie go w podstawy majątkowe do realizacji nałożonych zadań, głównie z zakresu gospodarki komunalnej. Odbyło się to poprzez nieodpłatne przekazanie własności państwowej, w tym państwowych przedsiębiorstw komunalnych, w ramach tzw. procesu komunalizacji. Gminy stały się więc właścicielami mienia komunalnego byłych państwowych przedsiębiorstw komunalnych. Jednocześnie z braku stosownych regulacji prawnych przedsiębiorstwa te, pomimo tego że zmieniły właściciela z państwa na gminę, funkcjonowały w oparciu o przepisy dotyczące przedsiębiorstw państwowych. Był to swego rodzaju paradoks prawny.

Aby nie blokować procesów przekształceń w gospodarce komunalnej zobowiązano rady gmin do wyboru odpowiedniej formy organizacyjno-prawnej dla przedsiębiorstw komunalnych. Gminy miały dokonywać tych przekształceń na wzór prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych działających na zasadach ogólnych. Przepisy te nie uwzględniały specyfiki przedsiębiorstw komunalnych. Stąd też najczęściej gminy wybierały formę zakładu budżetowego, bądź nie podejmowały żadnej decyzji co do formy organizacyjno-prawnej tych skomunalizowanych przedsiębiorstw.

Jednocześnie od 1991 r. trwały prace legislacyjne nad ustawą o działalności gospodarczej gmin, które ciągnęły się aż do końca 1996 r. owocując ustawą o gospodarce komunalnej. Ustawa ta zakończyła siedmioletni okres działalności gospodarczej gmin, w tym również gospodarki komunalnej, w warunkach braku stosownych uregulowań prawnych.

3. Aktualny stan gospodarki komunalnej (okres po 1997 r.)

Gospodarka komunalna od 1990 roku stała się w zasadzie domeną polskich gmin, które są zobowiązane w ramach zadań własnych do organizacji i świadczenia usług społeczeństwom lokalnym. Kwestię organizacji i zarządzania gospodarką komunalną uregulowała ustawa o gospodarce komunalnej.

Ustawa o gospodarce komunalnej określiła, że celem gospodarki komunalnej jest realizacja zadań publicznych w zakresie zaspokajania zbiorowych potrzeb wspólnoty samorządowej. Dodatkowo przepis ten odsyła wprost do ustawy o samorządzie gminnym, gdzie określone są zadania własne gmin. Zestaw zadań przypisany gminom ustawowo obejmuje sprawy skatalogowane rodzajowo w 20 punktach. Uogólniając można przyjąć, że obejmują one sprawy w czterech kategoriach:

1. infrastruktura techniczna (drogi, komunikacja lokalna, wodociągi i kanalizacja, oczyszczanie, energia cieplna itp.);

2. infrastruktura społeczna (szkoły, ochrona zdrowia, opieka społeczna itp.);

3. porządek i bezpieczeństwo publiczne (ochrona przeciwpożarowa, bezpieczeństwo sanitarne itp.);

4. ład przestrzenny i ekologiczny (gospodarka terenami, ochrona środowiska itp.).

Dzięki temu zaakcentowano fakt, że gospodarowanie mieniem komunalnym ma służyć realizacji zadań własnych gminy wobec jej mieszkańców. W ustawie podjęto również próbę zdefiniowania zadań o charakterze użyteczności publicznej. Są to zadania, których cel stanowi bieżące i nieprzerwane zaspokojenie zbiorowych potrzeb ludności w drodze świadczenie usług powszechnie dostępnych. Gminy mogą w swojej aktywności gospodarczej przekraczać granice użyteczności publicznej, są tylko zmuszone do wyboru odpowiedniej formy do jej prowadzenia. Poza sferą użyteczności publicznej gmina nie może działać w formach prawnych przewidzianych przez prawo budżetowe, konieczne jest powołanie spółki.

O rozszerzeniu granic działalności gospodarczej gmin poza sferę użyteczności publicznej decydują dwa rodzaje czynników. Po pierwsze, są to względy społeczno-ekonomiczne i po drugie to rodzaj i cel przedsięwzięcia. Każdy z tych czynników ma inne znaczenie.

Do przyczyn społeczno-ekonomicznych „zezwolenia” na prowadzenie działalności gospodarczej należą:

• istnienie nie zaspokojonych potrzeb wspólnoty,

• występujące w gminie bezrobocie,

• trudności ze zbyciem składnika mienia komunalnego, który może stanowić aport gminy do spółki.

Ze względu na rodzaj i cel przedsięwzięcia „zezwolenie” na prowadzenie działalności gospodarczej obejmuje posiadanie akcji i udziałów w spółkach zajmujących się:

• czynnościami bankowymi i ubezpieczeniowymi,

• działalnością doradczą, promocyjną, edukacyjną i wydawniczą na rzecz samorządu terytorialnego.

Należy więc stwierdzić, że ustawa o gospodarce komunalnej stworzyła gminom możliwości prowadzenia działalności gospodarczej po spełnieniu określonych warunków i stosownym uzasadnieniu wykraczającej poza użyteczność publiczną w niemal wszystkich dziedzinach. Nie są wykluczone nawet tego rodzaju przedsięwzięcia, które wyraźnie służą pozyskiwaniu środków finansowych, np. udziały w bankach.

Ustawa o gospodarce komunalnej ostatecznie uregulowała organizacyjno-prawne formy prowadzenia działalności gospodarczej prowadzonej przez gminy. Ustawa reguluje istniejące dotąd formy organizacyjno-prawne, przy czym przyniosła ostateczny kres przedsiębiorstw komunalnych. Z dniem wskazanym w ustawie (1 lipca 1997 r.) przekształciły się one z mocy prawa w jednoosobowe spółki gminy z ograniczoną odpowiedzialnością. Przepis dotyczył oczywiście tylko tych przedsiębiorstw, co do których rada gminy nie podjęła decyzji o ich przekształceniu. Ustawa przewiduje zarówno publicznoprawne, jak i prywatnoprawne formy zarządzania majątkiem komunalnym.

Publicznoprawne formy zarządzania majątkiem komunalnym regulowane jest przez ustawę o finansach publicznych. W celu wykonywania swoich zadań gminy mogą powoływać jednostki budżetowe, gospodarstwa pomocnicze, środki specjalne i zakłady budżetowe. Ta forma zarządu jest zarezerwowana dla zadań użyteczności publicznej. Gmina nie może więc utworzyć zakładu budżetowego dla prowadzenia, np. hali targowej.

Zarząd prywatnoprawny zasadniczo obejmuje powierzenie zadań gminy innym osobom na podstawie umowy cywilnoprawnej oraz utworzenie (czy też udział) spółki prawa handlowego, przy czym ustawodawca dopuszcza tylko dwa rodzaje spółki - z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjną. Te formy mogą znaleźć zastosowanie we wszystkich dziedzinach aktywności gmin, tzn. mogą być wykorzystywane zarówno przy wykonywaniu zadań użyteczności publicznej, jak i poza tym zakresem, oczywiście jeśli działalność poza tą sferą będzie uzasadniona w świetle przepisów ustawy.

Powierzenie wykonywania zadań z zakresu gospodarki komunalnej osobom fizycznym, prawnym czy też jednostkom nie posiadającym osobowości prawnej, czyli podmiotom całkowicie odrębnym od gminy, wymaga zawarcia bardzo starannie opracowanych umów. Muszą one określić formę korzystania przez kontrahenta z majątku gminy (np. użyczenie, dzierżawa, leasing), precyzować jego obowiązki wobec społeczności lokalnej, na rzecz której będą świadczone usługi, określać zasady odpowiedzialności wobec gminy za należyte wykonywanie usługi itp. Powierzenie wykonywania zadań innym podmiotom nie zwalnia bowiem gmin od bezpośredniej odpowiedzialności gminy wobec świadczeniobiorców. Ważną sprawą w odniesieniu do powierzania zadań gminnych innym podmiotom wykonawczym jest przełamanie obawy przed zawieraniem umów długookresowych. Ciągłe zmiany ustawodawstwa, stan niepewności prawnej spowodowały, że w Polsce panuje lęk przed wiązaniem się umową na dłuższy czas. Przełamanie takich tendencji stanowi warunek powodzenia tej formy prawnej wykonywania zadań publicznych gmin. Praktyka krajów zachodnich dowodzi, że powierzenie zadań publicznych przez gminy innym podmiotom okazuje się korzystna dla obu stron, a co najważniejsze prowadzi do prawidłowego zaspokojenia zbiorowych potrzeb wspólnoty samorządowej.

Tworzenie jednoosobowych spółek gminy, czy też udział gminy w spółkach o kapitale mieszanym poddane są przepisom kodeksu handlowego i kodeksu cywilnego. W ustawie o gospodarce komunalnej zdecydowano tylko, że w spółce jednoosobowej funkcję zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia) pełni wójt gminy.

Schemat organizacyjny zarządzania gospodarką komunalną i mieszkaniową po 1990 r. przedstawia rysunek 2.

Należy stwierdzić, że gminy polskie dysponują dużą swobodą podejmowania i organizowania działalności mającej na celu zaspokojenie zbiorowych potrzeb wspólnoty samorządowej. Wykonywanie zadań publicznych umożliwia im wiele form organizacyjno-prawnych, które nie odbiegają od modelu stosowanego w innych krajach europejskich. Należy więc oczekiwać, że zaspokojenie potrzeb zbiorowych na poziomie samorządu terytorialnego będzie się zbliżało do standardów europejskich.

Rys. 1. Organizacja i zarządzanie gospodarką komunalną i mieszkaniową przed 1990 r.

Rys. 2. Organizacja i zarządzanie gospodarką komunalną i mieszkaniową po 1990 r.

Problem wyboru formy organizacyjno-prawnej prowadzenia działalności

gospodarczej przez gminy

W świetle regulacji prawnych zawartych w ustawie o gospodarce komunalnej pole wyboru form organizacyjno-prawnych realizacji przez gminę zadań zostało określone. Gminy stoją przed problemem wyboru odpowiedniej formy w odniesieniu do określonej działalności. Podejmują również decyzje restrukturyzacyjne gospodarki komunalnej zmierzające do poprawy struktur organizacyjnych i poprawy efektywności. Są to decyzje trudne, bowiem w większości dotyczą specyficznych, codziennych usług. W podejmowaniu decyzji restrukturyzacyjnych gminy muszą mieć świadomość słabych i mocnych stron poszczególnych form organizacyjno-prawnych oraz jaki cel powinien być osiągnięty. Porównanie wad i zalet prawnie dopuszczalnych form, tj. zakładu budżetowego, spółki prawa handlowego oraz umowy - koncesji przedstawiono w zestawieniu w tabeli 1. Sformułowane zalety, wady i przesłanki wyboru zostały z punktu interesu gminy jako podmiotu i należy traktować je postulatywnie. W rzeczywistości niekoniecznie się sprawdziły.

Tabela 1. Zestawienie zalet i wad poszczególnych form organizacyjno-prawnych prowadzenia działalności gospodarczej przez gminy

ZAKŁAD BUDŻETOWY
Zalety	Wady	Przesłanki wyboru
Brak wysiłku organizacyjnego i finansowego przy powoływaniu (tworzeniu); Łatwość zarządzania ze szczebla gminy-bezpośrednie dyrektywy; Prostota dotowania i kontroli finansowej; Uproszczona ewidencja i sprawozdawczość; Brak kosztów amortyzacji; Środki specjalne nieopodatkowane podatkiem dochodowym; Możliwość ingerowania, ze strony gminy w doraźne przekształcenia strukturalne zakładu.	Niska sprawność i efektywność działania; Tendencje do zawyżania kosztów; Brak jednoznacznego podziału zadań. kompetencji i odpowiedzialności; Brak samodzielności prawnej; Pełna odpowiedzialność władz gminy za funkcjonowanie zakładu (w tym finansowa); Zasady wynagradzania nie sprzyjają powiązaniu płacy z wynikami pracy; Duża wrażliwość na doraźne - nieracjonalne decyzje urzędników i władz gminy; „Zafałszowanie” kosztów - brak amortyzacji; Duży udział budżetu w przychodach zakładu; Budżet gminy - jedynym praktycznie źródłem finansowania inwestycji; Roczny system finansowania - krótkookresowa perspektywa działalności; Duży wpływ uwarunkowań społeczno-politycznych na sprawność i efektywność; Brak możliwość prowadzenia działalności komercyjnej.	Trwały brak rentowności świadczonych usług; Trwała niecelowość lub brak możliwości prywatyzacji; Bardzo duża wrażliwość społeczna na zakłócenia ciągłości usług; Brak społeczno-politycznej woli urynkowienia usług.

SPÓŁKA PRAWA HANDLOWEGO
Zalety	Wady	Przesłanki wyboru
Osobowość prawna; Ograniczona odpowiedzialność majątkowa; Możliwość pozyskania kapitałów zewnętrznych; Możliwość transferu kapitałów ze spółki do właściciela; Dogodne warunki (mechanizmy rynkowe) racjonalizacji działań; Sprzyjające warunki dla profesjonalnego zarządzania (np. kontrakt menadżerski); Dość duża swoboda kształtowania wewnętrznych reguł funkcjonowania, np. wynagrodzeń; Jednoznaczny podział kompetencji pomiędzy gminę a spółkę; Prowadzenie działalności z uwzględnieniem dłuższej perspektywy czasu; Ograniczenie wpływu uwarunkowań społeczno-politycznych na funkcjonowanie firmy.	Stosowanie ogólnych zasad podatkowych; Dodatkowe „specyficzne” koszty związane z utworzeniem i funkcjonowaniem spółki; Możliwość transferu kapitałów od właściciela do spółki; Konieczność wyprzedzającego formalnego uregulowania stosunków spółka - gmina na wypadek sytuacji szczególnych; Sądowy nadzór nad przestrzeganiem obowiązujących prawnych reguł działania.	Dochodowość świadczonych usług, perspektywa dojścia do dochodowości lub możliwość pokrycia strat z innej działalności „zależnej”; Konieczność pozyskania kapitałów; Potencjalna lub realna możliwość i celowość prywatyzacji; Lokalna monopolizacja świadczonych usług.
UMOWA - KONCESJA
Zalety	Wady	Przesłanki wyboru
Brak majątkowej odpowiedzialności gminy; Znaczna swoboda wyboru wykonawcy usług; Dogodność egzekwowania ustaleń umownych; Pełny zakres oddziaływania reguł rynkowych na racjonalność działań.	Skromne polskie doświadczenia; Słabo rozwinięty lokalny rynek usług komunalnych; Ryzyko braku rzetelności wykonawcy; Brak poza umownych gwarancji poprawności działania.	Konkurencyjny rynek usług; Ograniczona wrażliwość społeczna na ciągłość świadczenia usług; Dochodowość usług lub możliwość stosowania dopłat.

Kryterium wyboru organizacyjno-prawnej formy świadczenia usług związane być musi z celami restrukturyzacji, natomiast uwarunkowania społeczno-polityczne, które zawsze towarzyszą przekształceniom strukturalnym, należy traktować jako czynniki ograniczające lub wspierające te przekształcenia.

Restrukturyzacja gospodarki komunalnej może mieć wiele różnorodnych celów. Od zdefiniowania celów i określenia ich hierarchii zależy wybór konkretnych rozwiązań instytucjonalnych i formalno-prawnych w sferze usług komunalnych. Świadomość celów i podporządkowanie im stosownych działań przesądzać będzie o słuszności i skuteczności procesu restrukturyzacji.

Wydaje się, że do podstawowych celów restrukturyzacji gospodarki komunalnej, które powinny być wzięte pod uwagę przy podejmowaniu decyzji restrukturyzacyjnych gminnych jednostek gospodarczych należy zaliczyć:

• zmniejszenie roli gminy w gospodarce komunalnej;

• wzrost ekonomicznej efektywności wykorzystania środków finansowych przeznaczanych przez gminę i jej mieszkańców na gospodarkę komunalną;

• poprawa poziomu usług komunalnych;

• dopuszczenie inwestorów prywatnych do zmonopolizowanego rynku usług komunalnych,

• zmniejszenie wydatków z budżetu gminy na realizację usług komunalnych;

• wzrost dochodów gminy poprzez prywatyzację (sprzedaż majątku, przyrost podatków);

• przyciągnięcie nowych inwestycji, wspieranie nowych przedsięwzięć.

Procesy restrukturyzacyjne powinny zmierzać do ograniczenia roli gminy jako „wytwórcy”, posiadającej własne jednostki wykonawcze. Równocześnie powinno wzrastać znaczenie roli gminy jako „inicjatora” usług, tworzącego jednostki wykonawcze typowe dla gospodarki rynkowej w formie prywatnych podmiotów gospodarczych (spółki z o.o.) oraz stwarzającego warunki do rozwoju rynku usług komunalnych. Wdrażanie projektów restrukturyzacyjnych powinno powodować zmianę modelu zarządzania gospodarką komunalną w gminach z samowystarczalnego na mieszany, czyli bardziej zbliżony do wymogów gospodarki rynkowej.

MODELE ZARZĄDZANIA GOSPODARKĄ KOMUNALNĄ

W zależności od realizowanych funkcji i stopnia zaangażowania gminy w zakres działalności komunalnej wyodrębnić można trzy zasadnicze modele zarządzania gospodarką komunalną:

• model samowystarczalny,

• model rynkowy,

• model mieszany.

Model samowystarczalny opiera się na założeniu, że obowiązkiem samorządu terytorialnego jest nie tylko dostarczenie usług komunalnych, lecz także ich wytwarzanie. Działalność gospodarcza gminy jest prowadzona za pomocą własnego aparatu administracyjnego (wydziały w urzędach administracji samorządowej, jednostki budżetowe) lub własnych jednostek gospodarczych (zakładów, spółek). Istotnym walorem tego modelu jest gwarancja zachowania ciągłości świadczeń usług komunalnych. Głównym mankamentem tego rozwiązania jest tworzenie przez samorząd terytorialny warunków monopolu gminnego, który sprzyjać może marnotrawstwu środków i stymulować wyższe koszty działalności podmiotów gminnych realizujących zadania komunalne.

Model rynkowy stanowi wyraz gruntownej zmiany jakościowej roli gminy w działalności gospodarczej. W modelu tym, gmina staje się instytucją typu rynkowego, działająca według reguł rynkowych i opierającą się w znacznej mierze na własności prywatnej. Istotą tego rozwiązania jest to, że gmina realizuje zadania publiczne poprzez zamawianie i zakupywanie usług od niekomunalnych podmiotów gospodarczych, przede wszystkim prywatnych, w tym również gospodarujących sprywatyzowanym mieniem komunalnym lub dzierżawiących to mienie. Treścią modelu rynkowego jest dążenie do stopniowego wycofania się gminy z bespośrednich ingerencji i zarządzania, na rzecz pełnienia funkcji strategicznych i kontrolnych, polegających na planowaniu, zamawianiu i finansowaniu działalności producenta. Główną zaletą modelu rynkowego jest stworzenie warunków konkurencyjnych i wymuszenie efektywności gospodarowania, a w efekcie niższe ceny za usługi komunalne.

Model mieszany łączy w sobie elementy charakterystyczne dla omówionych wyżej rozwiązań. Cechą tego modelu jest określona równowaga „rynku” i „regulacji” w strukturze gospodarki komunalnej. Model ten będzie prawdopodobnie najczęściej spotykany w praktyce gospodarczej, m.in. wskazują na to ustalenia zawarte w projekcie ustawy o przedsiębiorczości komunalnej. Projekt ten normuje zasady i formy prawne działalności gospodarczej gmin. Przewiduje on, że gminy mogą prowadzić tę działalność same w określonych ustawą formach organizacyjno-prawnych lub powierzać prowadzenie takiej działalności osobom fizycznym i prawnym. Wybór pozostawiony jest radzie gminy. Na podstawie projektu ustawy o przedsiębiorczości komunalnej, przedsiębiorstwo komunalne może być prowadzone w formach przewidzianych przez prawo budżetowe w formie zakładu użyteczności publicznej, a także w formach określonych w kodeksie handlowym. Jedynie więc kategoria zakładu użyteczności publicznej stanowi nową formę organizacyjno-prawną. Celowość wyodrębnienia komunalnego zakładu użyteczności publicznej nie ulega wątpliwości. Stanowi on istotne uzupełnienie dotychczasowych form organizacyjnych w gospodarce komunalnej przewidzianych przez prawo budżetowe i kodeks handlowy. Zakład użyteczności publicznej jest elastyczną formą realizacji zadań gmin poprzez konstrukcję osobowości prawnej oraz brak rozdzielenia mienia komunalnego i mienia osoby prawnej. Wymienione formy organizacyjno-prawne mieszczą się w „modelu samowystarczalnym”. Projekt omawianej ustawy zawiera również propozycje rozwiązań charakterystycznych dla „modelu rynkowego”. Dopuszcza on bowiem powierzenie wykonywania określonych zadań o charakterze użyteczności publicznej osobom prawnym lub fizycznym, a także jednostkom organizacyjnym nie posiadającym osobowości prawnej. Projekt ustawy proponuje uzupełnienie klasycznej umowy cywilnoprawnej, instytucją koncesji rozumianej jako nadane przez gminę upoważnienie dla podmiotów sektora prywatnego do wykonywania zadań publicznych pod nadzorem gminy.

PROBLEMY PRYWATYZACJI GOSPODARKI KOMUNALNEJ

Prywatyzacja nie może być celem samym w sobie, lecz służyć musi osiąganiu różnorakich korzyści. W tym sensie rozszerzenie własności prywatnej należy uważać za swoisty środek i zarazem warunek realizacji określonych celów. Należy pamiętać, że nadmiar celów nie służy niczemu dobremu i prowadzić może w konsekwencji do utraty skuteczności przekształceń prywatyzacyjnych. Podstawowe cele prywatyzacji można pogrupować w następujące cele agregatowe:

• społeczne,

• ekonomiczne,

• finansowe,

• polityczne.

Cele społeczne prywatyzacji tworzą gwarancję interesu publicznego. Gmina jest zobowiązana do dostarczenia usług komunalnych i zapewnienia warunków, w których będą realizowane w sposób ciągły, dostępny i bezpieczny. Dostarczenie podstawowych usług publicznych należało zawsze do obligatoryjnych zadań samorządy terytorialnego na świecie. Przyjęcie takiej odpowiedzialności nie oznacza, że gmina ma to czynić tylko poprzez własne jednostki gospodarcze. W tym sensie mamy do czynienia z nową jakościowo rola gminy w świadczeniu usług publicznych, która staje się coraz mniej właścicielem i producentem, a coraz bardziej regulatorem działalności gospodarczej. Pociąga to za sobą konieczność oddzielenia odpowiedzialności za dostarczanie usług od ich od ich bezpośredniego świadczenia.

Na szczegółowe cele ekonomiczne prywatyzacji składają się następujące kierunki działań:

• zapewnienie odpowiedniej podaży usług,

• poprawa standardu i jakości usług,

• wzrost efektywności ekonomicznej nowych podmiotów gospodarczych,

• tworzenie warunków konkurencyjnych lub zwiększenie konkurencji,

• odejście czynnika administracyjnego od zaangażowania w bezpośrednie zarządzanie na rzecz tworzenia warunków dla różnych wykonawców zadań.

W prywatyzacji upatruje się także czynnik zmian strukturalnych w gospodarce lub nośnik wprowadzania innowacji, nowoczesnych rozwiązań organizacyjnych oraz uruchomienie mechanizmu przepływu kapitału.

Wybór danego celu ekonomicznego zależy od wielorakich uwarunkowań miejscowych i koncepcji rozwiązań instytucjonalnych. Dość często przy założeniach prywatyzacyjnych formułuje się wiązkę celów ekonomicznych, gdyż nie zawsze przyjęcie jednego z nich gwarantuje należytą realizację usług komunalnych.

Cele finansowe prywatyzacji wynikają z presji ekonomicznej i politycznej, aby zadania gminy były wykonywane przy możliwie najniższych kosztach (wydatkach). Prywatyzacja w tym sensie pojmowana jest jako sposób wymuszania obniżki kosztów działalności. Z punktu widzenia gminy chodzi o redukcję wydatków budżetowych (dotacji lub zadań budżetowych) oraz obniżenie wydatków administracyjnych związanych z zarządzaniem, organizowaniem, kontrolą i koordynowaniem. Dla bezpośredniego wykonawcy takim celem jest dążenie do zmniejszenia kosztów prowadzonej działalności gospodarczej, a tym samym osiągnięcie wyższego zysku.

Często dla gminy ważne może być uzyskanie większego dochodu ze sprzedaży majątku komunalnego lub z tytułu przychodów podatkowych. Warto zauważyć, że prywatyzacja wymuszona jedynie rozwiązaniami fiskalno-podatkowymi może przynieść również negatywne efekty.

Za cele polityczne prywatyzacji przyjmuje się zwykle: budowę klasy średniej, identyfikację właściciela oraz rozprzestrzeniania tytułów własności wśród szerszych grup społeczeństwa. Łatwo zauważyć, że cele polityczne przekształceń prywatyzacyjnych mają efekt pośredni, ujawniający się w dłuższym czasie i nie są z reguły eksponowane przy konkretnych rozwiązaniach.

Prywatyzacja nie jest jednorodnym procesem przekształceń. W wykonawstwie usług komunalnych obejmuje ona trzy podstawowe typy:

1. przekształcenia jednostek komunalnych, w tym przedsiębiorstw (dotyczyło gminnych podmiotów funkcjonujących według ustawy o przedsiębiorstwach państwowych),

2. prywatyzację usług komunalnych,

3. prywatyzację zarządzania usługami komunalnymi.

Ad.1. Przekształcenia jednostek komunalnych w celu ich prywatyzacji polegają na procesie przejmowania praw własności majątku (w całości lub części) przez osoby prywatne oraz wpływania przez nie na działanie nowych podmiotów gospodarczych. Jest to przekształcenie w sensie podmiotowym i w konsekwencji prowadzi również do prywatyzacji usługi wykonywanej przez nową jednostkę organizacyjną.

Ad.2. Prywatyzacja w sensie przedmiotowym dotyczy prywatyzacji określonej usługi komunalnej, czyli zmiany sposobu organizowania procesu świadczenia usługi. Działanie to wyraża się we wzroście udziału firm prywatnych w podaży usług oferowanych na wolnym rynku.

Ad.3. Prywatyzacja zarządzania polega na tym, że majątek nadal pozostaje własnością gminy, a funkcje zarządzania nim powierza się osobie lub firmie prywatnej w przekonaniu, że będzie lepiej gospodarować powierzonym mieniem. Dotyczy to spółek gminnych. W przeciwieństwie do dwóch poprzednich typów prywatyzacja zarządzania jest częściową lub „miękką” formą przekształcenia własnościowego. Prywatyzacja zarządzania nie napotyka ograniczeń i można ją stosować we wszystkich branżach gospodarki komunalnej. Podstawą prywatyzacji zarządzania mogą być tzw. kontrakty menedżerskie, zawierane między gminą a osobą fizyczną lub prawną o pełnienie funkcji zarządzania.

Zgodnie z ustawą samorządową gmina nie musi wykonywać zadań publicznych przez własne jednostki - może zawierać umowy cywilnoprawne o świadczenie usług z innymi podmiotami.

Z ekonomicznego punktu widzenia należy wskazać trzy rodzaje umów, które w pewnych sytuacjach powinny podlegać szczególnym regulacjom:

• umowy o zarządzanie,

• umowy typu BOT (Buduj - Operuj - Transferuj),

• umowy o długoterminowe świadczenie zadań publicznych.

Umowy te powinny być stosowane, jeśli na zlecenie gminy niezależny od niej podmiot gospodarczy podejmuje się wykonywania zadań publicznych na rzecz gminy lub osób trzecich, co wiąż się z:

• udostępnieniem istniejących już składników mienia komunalnego (umowa o zarządzanie),

• dostarczeniem i udostępnieniem przez podmiot gospodarczy niezbędnych do wykonania kontraktu składników mienia, które po jego zakończeniu zostaną przewłaszczone na rzecz gminy (umowy BOT),

• dostarczeniem i udostępnieniem przez podmiot gospodarczy niezbędnych do wykonania długoterminowego kontraktu składników mienia, które po jego zakończeniu pozostaną własnością tego podmiotu (umowy o długoterminowe świadczenie zadań publicznych).

Umowa o zarządzanie oznacza, iż wybrany w przetargu podmiot gospodarczy wykonuje zadania publiczne, zarządzając jako powiernik wybranym mieniem komunalnym na zasadach określonych w umowie (np. gmina oddaje w zarządzanie autobusy komunikacji zbiorowej stanowiące własność miasta).

Umowa typu BOT oznacza, iż gmina działając jako zleceniodawca wybranemu w przetargu podmiotowi gospodarczemu wykonanie zadania publicznego, przy czym podmiot zobowiązany jest do wykorzystania kapitału własnego, a po umówionym okresie kontraktu nie zamortyzowane aktywa stają się własnością gminy (np. gmina podpisuje kontrakt na wybudowanie zajezdni i świadczenie usług przewozu pasażerów na 20 lat, przy czym aktywa po zakończeniu kontraktu stają się własnością gminy).

Umowa długoterminowa jest typową umową o świadczenie usług. Z jednej strony - rozpowszechnienie tego rodzaju umów jest pożądane, gdyż umożliwia częściową lub całkowitą prywatyzację wykonywania usług. Istniejące przepisy umożliwiają zawieranie powyższych umów, a gminy mają dużą swobodę kształtowania ich treści. Z drugiej strony - prawidłowe ich zawarcie wymaga dużej wiedzy gminy. Zdarza się bowiem, że z prawnego, a wadliwa z ekonomicznego punktu widzenia umowa może prowadzić do długotrwałego naruszenia interesów mieszkańców gminy. Jest to szczególnie istotne przy umowach długoterminowych, znacznie przekraczających okres kadencji samorządu lub związanych z zadaniami w warunkach monopolu naturalnego. Znaczenie dostarczania usług z tego obszaru dla funkcjonowania lokalnych społeczności narzuca konieczność określenia ogólnie obowiązujących standardów tych umów, by zminimalizować zakres i konsekwencje ewentualnych błędów i ułatwić stronom prowadzenie negocjacji.

Do prywatyzacji usług użyteczności publicznej należy podchodzić w sposób szczególny. Obszar tej działalności gospodarczej gmin odznacza się bowiem wyraźnie zarysowaną odrębnością społeczną, ekonomiczną i techniczno-organizacyjną. W zawiązku z tym nie jest uzasadnione proste przenoszenie na ten grunt typowych rozwiązań, które mają zastosowanie w działalności produkcyjno-usługowej nastawionej na osiąganie zysku. W przypadku wielu przedsiębiorstw użyteczności publicznej występują trudności z przeprowadzeniem prywatyzacji lub prywatyzacja nie zawsze jest dobrym rozwiązaniem.

Nieostrożna prywatyzacja grozi często poważnym naruszeniem interesu publicznego i dotkliwymi stratami finansowymi. Z kolei zbyt forsowna prywatyzacja może doprowadzić do nieodwracalnych konsekwencji, zwłaszcza w dziedzinie urządzeń sieciowych. Nie zawsze prywatyzacja i stworzenie jak największej liczby firm konkurencyjnych leży w bezpośrednim interesie samorządu terytorialnego. Są bowiem dziedziny, w których gmina pragnie zachować istotny wpływ lub nawet pewną dyspozycyjność opartą na zależnościach personalnych lub kapitałowych. Sytuacja ta występuje również, gdy zachodzi obawa, że ewentualna prywatyzacja może wydatnie ograniczyć interes publiczny.

Należy wyraźnie podkreślić, że działalność użyteczności publicznej gmin nie jest jednolitym polem nadającym się do pełnej prywatyzacji. W gospodarce komunalnej są ograniczone możliwości kreowania konkurencji wymuszającej efektywność i blokującej pazerność podmiotów prywatnych. Daleko idąca prywatyzacja ma rację bytu tam, gdzie istnieją warunki konkurencji bezpośredniej. W innych przypadkach zasadna jest jedynie prywatyzacja przybierająca tzw. miękkie formy (np. prywatyzacja zarządzania, dzierżawa), pozostawienie podmiotu mieszanego (z przewagą kapitału gminnego) lub jednostki komunalnej działającej pod większym lub mniejszym wpływem czynnika samorządowego.

Przy podejmowaniu decyzji prywatyzacyjnej należy wziąć pod uwagę następujące okoliczności:

• ocenę dotychczasowego sposobu funkcjonowania podmiotów komunalnych,

• konkretną sytuację lokalną,

• rodzaj i charakter prowadzonej działalności,

• potrzebę zachowania interesu gminy.

Punktem wyjścia powinna być rzetelna ocena: czy podmiot komunalny wykonuje zadania publiczne dobrze czy źle? W przypadku pozytywnej oceny motywacja do prywatyzacji jest siłą rzeczy niewielka. Ważną informacją jest stwierdzenie, czy inne podmioty, w tym prywatne, miałyby lepiej wykonywać zadania niż firma komunalna. Znaczące miejsce w tej ocenie posiada cel lub cele zakładane przez władze gminne przed przystąpieniem do ewentualnej prywatyzacji.

Prywatyzacja powinna uwzględniać miejscowe uwarunkowania społeczno-ekonomiczne. Silna prywatyzacja stwarza zagrożenie dodatkowym bezrobociem, co jest szczególnie groźne w gminach, w których występuje bezrobocie strukturalne. Przedsiębiorstwa komunalne stanowią na ogół miejsca pracy dla relatywnie dużej liczby zatrudnionych.

Kolejnym zagadnieniem jest charakter i rodzaj prowadzonej działalności. Nie ulega wątpliwości, że zdecydowanie trudniejsze jest przekształcenie podmiotów wielobranżowych niż jednofunkcyjnych. W przypadku jednostek jednobranżowych możliwe jest zastosowanie prostych procedur przekształceniowych. Dla podmiotów wielobranżowych procesy przekształceń okazują się bardziej złożone i wymagające indywidualnego podejścia, często wieloetapowego.

W gospodarce komunalnej gmin o charakterze użyteczności publicznej można wyróżnić trzy grupy dziedzin o różnej podatności prywatyzacyjnej. Szczególnie uważnie należy traktować prywatyzację działalności opartej na kapitałochłonnej infrastrukturze technicznej. Mieszczą się w niej tzw. strategiczne branże gospodarki komunalnej, w związku z czym obszar potencjalnej prywatyzacji jest tutaj bardziej ograniczony.

Branże te obejmują zaopatrzenie w wodę i odprowadzanie ścieków, urządzenia utylizacji odpadów, komunikację oraz energetykę lokalną (ciepłownictwo).

Ze względu na bardzo wysoką kapitałochłonność urządzeń dostarczania wody i kanalizacji oraz ich znaczenie dla życia i zdrowia mieszkańców, sfera ta powinna pozostawać pod szczególną pieczą i kontrolą władz lokalnych. Ewentualne rozwiązania mogłyby polegać na komercjalizacji działalności, powołaniu spółek z przewagą kapitału gminnego lub prywatyzacji zarządzania. Analogiczne powody dotyczą lokalnej energetyki z wyjątkiem sprzedaży gazu bezprzewodowego.

W zakresie utylizacji odpadów wskazana jest kontrola i nadzór organów gminy. W przeciwnym razie istnieje niebezpieczeństwo prowadzenia żywiołowej polityki opłat, co wpływa na ich wzrost niezależnie od własności podmiotów wywożących odpady. Uwaga ta dotyczy także administrowania cmentarzami komunalnymi.

Drugą dziedziną gospodarki gminnej, którą można częściowo prywatyzować są branże wspomnianej wcześniej komunikacji miejskiej w zakresie przewozów autobusami, oczyszczania i wywozu nieczystości, konserwacji i rozbudowy terenów zieleni, utrzymania dróg, administrowania komunalnymi zasobami mieszkaniowymi. Mimo rozległości prywatyzacji w tych branżach należy pamiętać, że w przypadkach dużej skali zadań zasadna jest własna jednostka wykonawcza zapewniająca dyspozycyjność wobec władz gminy.

Działalnościami, które można całkowicie prywatyzować są usługi pogrzebowe, prowadzenie parkingów miejskich, targowisk, gazownictwo bezprzewodowe, usługi zieleni.

Różna podatność działalności gospodarczej gmin na prywatyzację nakazuje w sposób szczególny podchodzić do jej przeprowadzenia. Podjęcie decyzji o prywatyzacji powinno być wyprzedzone próbą racjonalizacji dotychczasowego sposobu świadczenia usług (zmian organizacji i zarządzania, przekształcenia systemu ekonomiczno - finansowego, gruntownej restrukturyzacji). Dopiero w razie nikłych szans na dalsze proefektywne działanie należy decydować się na uruchomienie procesów przekształceń własnościowych. Oczywistą rzeczą jest, by prywatyzacji (jeżeli jest ona uzasadniona) poddawać w pierwszej kolejności przedsiębiorstwa i działalności komunalne, mało efektywne lub wymagające pomocy finansowej ze strony gmin.

SPECYFIKA DZIAŁALNOŚCI W SFERZE UŻYTECZNOŚCI PUBLICZNEJ

Szczegółowe zdefiniowanie użyteczności publicznej jest bardzo trudne. Rzutuje na to silne zróżnicowanie warunków techniczno-ekonomicznych, stosunków własnościowych, form organizacyjno-prawnych oraz metod oddziaływania.

Ogólnie mówiąc, za użyteczność publiczną uważa się działalność prowadzoną przez władze publiczne, które ponoszą odpowiedzialność za nią. Dlatego, za działalność o charakterze użyteczności publicznej uznaje się działalność ściśle związaną z interesem publicznym lub gdy staje się ona sprawą publicznego zainteresowania.

W związku z tym sfera ta pozostawała i pozostaje nadal pod większą lub mniejszą kontrolą i nadzorem ze strony organów publicznych. W literaturze amerykańskiej podkreśla się, że użyteczność publiczna należy do dziedzin, które wymagają szczególnego kierowania.

Użyteczność publiczna odznacza się wyraźnie zarysowanymi właściwościami, które wskazują na jej odrębność. Za podstawowe cechy użyteczności publicznej uważa się: szczególny rodzaj zaspokajanych potrzeb oraz monopolistyczne miejsce producentów na rynku.

Działalność o charakterze użyteczności publicznej zaspokaja potrzeby społeczne, które zalicza się do klasy potrzeb podstawowych (elementarnych), których zaspokojenie jest kluczowym warunkiem egzystencji człowieka, prowadzenia działalności gospodarczej i trwałości struktur gospodarczo-politycznych. Przesłanki społeczne i ekonomiczne uzasadniają ich ciągłą konsumpcję w dobrze pojętym interesie publicznym. Znaczna część dóbr i usług świadczonych przez sektor użyteczności publicznej jest nawet konieczna, gdyż brak jest dostatecznie bliskich substytutów, a elastyczność popytu kształtuje się na stosunkowo niskim poziomie.

Troska o zaspokojenie tych potrzeb staje się sprawą całej społeczności, dlatego wiodącą rolę odgrywa aparat publiczny, który musi zapewnić odpowiednią podaż dóbr i usług przekazywanych w sposób ciągły, niezawodny i z należytą jakością. Użyteczność publiczna była wobec tego zawsze obowiązkiem władz publicznych, które brały odpowiedzialność za dostarczenie jej efektów.

Uzupełniającymi właściwościami użyteczności publicznej jest jej infrastrukturalny charakter i cel działalności. Realizacja zadań użyteczności publicznej z reguły polega na wykorzystaniu infrastruktury tzn. urządzeń i instytucji stwarzających podstawę dla funkcjonowania gospodarki i warunków życia ludności.

Obiekty infrastruktury posiadają cechy, które wyróżniają ją od typowej działalności produkcyjno-usługowej. Cechy te rzutują na technikę i ekonomikę budowy i eksploatację elementów infrastruktury. Do głównych właściwości infrastruktury zalicza się:

• usługowy charakter,

• niepodzielność techniczną tzw. "bryłowatość",

• długowieczność,

• kapitałochłonność,

• trwały związek z terenem,

• nieprzestawialność urządzeń,

• wysoki udział kosztów stałych,

• nierównomierność popytu

• korzyści zewnętrzne.

Wymienione cechy sprawiły, że przez dłuższy czas infrastruktura była mało atrakcyjną dziedziną dla inwestorów prywatnych, gdyż wymagała zaangażowania dużych kapitałów, których czas zwrotu był długi i nie zawsze pewny. Przeto, obowiązek budowy i utrzymania infrastruktury spadał zwykle na władze publiczne, które jednocześnie wpływały na politykę cenową w tej dziedzinie.

Elementy infrastruktury, zarówno technicznej jak i społecznej, mogą być klasyfikowane na podstawie różnorodnych kryteriów. Przydatność poszczególnych podziałów urządzeń i instytucji jest ściśle związana z celami jakim służą. Wśród spotykanych w literaturze przedmiotu podziałów elementów infrastruktury do najbardziej istotnych, a co za tym idzie przydatnych, należy klasyfikacja według następujących kryteriów:

1. rodzaju urządzeń i instytucji,

2. przestrzennej skali obsługi,

3. podmiotu zarządzającego,

4. stopnia odpłatności korzystających z usług,

5. sposobu świadczenia usług.

Ad. 1. Charakterystykę elementów infrastruktury technicznej i społecznej według rodzaju urządzeń i instytucji zawiera zestawienie w poniższej tabeli.

Gałęzie (podsystemy) infrastrukturalne	Przykładowe urządzenia i instytucje
INFRASTRUKTURA TECHNICZNA
1. Transport i łączność	Stacje kolejowe, porty, lotniska, drogi, torowiska, urządzenia drogowe i kolejowe takie jak tunele, wiadukty, mosty, zajezdnie, tabor, poczty, placówki telekomunikacyjne, Internet itp.
2. Energetyka	Elektrownie,elektrociepłownie, ciepłownie, gazownie, kotłownie, sieci przesyłowe itp.
3. Urządzenia gospodarki wodnej oraz kształtowania i ochrony środowiska	Wodociągi, kanalizacja, zapory wodne, kanały, melioracje, oczyszczalnie ścieków, oczyszczanie miast itp.
INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA
1. Nauka, oświata i wychowanie	Instytuty naukowe, szkoły wyższe, szkoły ogólnokształcące (podstawowe i średnie), przedszkola, internaty, szkoły zawodowe (średnie, zasadnicze), inne placówki nauki, oświaty i wychowania.
2. Kultura i sztuka	Teatry, kina, muzea, sale koncertowe, kluby, domy kultury, radio i telewizja, biblioteki i czytelnie, inne placówki kultury i sztuki.
3. Ochrona zdrowia i opieka społeczna	Zakłady lecznictwa zamkniętego (szpitale, kliniki, inne), zakłady lecznictwa otwartego (przychodnie, ośrodki zdrowia i inne), stacje pogotowia ratunkowego, apteki, żłobki, domy dziecka, domy pomocy społecznej, inne placówki ochrony zdrowia i opieki społecznej.
4. Rekreacja	Urządzenia sportowe (stadiony, baseny, lodowiska i inne), parki, zieleńce, obiekty turystyczne (hotele, schroniska, campingi i inne), inne placówki służące rekreacji.

Ad. 2. Według przestrzennej skali obsługi można wyróżnić infrastrukturę:

• międzynarodową, np. urządzenia transportu i łączności, instytucje kultury (La Scala, Metropolitan Opera), ośrodki o unikatowych walorach turystycznych czy uzdrowiskowych,

• krajową, np. transport, łączność, elektroenergetyka, gazownictwo, instytuty naukowo-badawcze PAN, unikatowe w sensie specjalności wyższe uczelnie, centralne biblioteki,

• makroregionalną, np. transport i łączność, placówki naukowo badawcze, szkoły wyższe, opery, operetki, kliniki, szpitale specjalistyczne,

• regionalną, np. transport, wojewódzkie przychodnie i poradnie specjalistycznej opieki zdrowotnej, instytucje artystyczne (teatry, filharmonie), niektóre szkoły zawodowe,

• subregionalną, np. transport, szkoły specjalne, rejonowe przychodnie, domy pomocy społecznej,

• lokalną (jednostek osadniczych i ich części), np. transport lokalny, elementy infrastruktury komunalnej (wodociągi, kanalizacja, ciepłownictwo, oczyszczanie itp.), żłobki, przedszkola, szkoły podstawowe, kina, biblioteki, domy kultury, ogólne przychodnie i ośrodki zdrowia, apteki, urządzenia sportowe (stadiony, boiska, baseny).

Oczywiście klasyfikacja tego rodzaju jest tylko pewnego rodzaju uogólnieniem. W praktyce bowiem określenie przestrzennego zasięgu obsługi danego elementu infrastrukturalnego nie jest łatwe, zwłaszcza w odniesieniu do niektórych elementów infrastruktury społecznej. Wymaga to pogłębionej analizy uwzględniającej charakter i wielkość danego obiektu, rozmiarów, częstotliwości i powszechności korzystania z danego rodzaju potrzeb. Poza tym te same elementy jednocześnie zaspokajać mogą potrzeby na poziomie lokalnym (gminnym) jak również krajowym czy nawet międzynarodowym.

Ad. 3. Z punktu widzenia kryterium podporządkowania elementów infrastruktury, można ją podzielić na zarządzaną przez:

• centralne władze i organy administracji rządowej,

• terenowe organy administracji rządowej (wojewodowie) oraz organy podporządkowane wojewodom (organy administracji ogólnej) bądź też bezpośrednio ministrom (organy administracji specjalnej),

• organy gmin (miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich), powiatów, województw,

• organizacje gospodarcze, społeczne itp.,

• osoby fizyczne.

Ad. 4. Według kryterium odpłatności korzystających z usług infrastrukturalnych można wyróżnić instytucje i urządzenia:

• świadczące usługi nieodpłatnie,

• świadczące usługi częściowo odpłatnie,

• świadczące usługi odpłatnie na zasadach komercyjnych.

Konieczność dofinansowania działalności urządzeń i instytucji świadczących usługi nieodpłatnie lub jedynie częściowo odpłatnie wymaga zaangażowania środków z budżetu państwa bądź budżetów gmin.

Ad. 5. Ze względu na sposób świadczenia usług można wyróżnić urządzenia i instytucje:

• świadczące usługi jednostkowo, tj. indywidualnie (dla poszczególnych osób),

• świadczące usługi zbiorowo, tj. dla określonych grup osób.

Zaprezentowana klasyfikacja infrastruktury technicznej i społecznej nie wyczerpuje możliwych do przeprowadzenia klasyfikacji tak obszernego zbioru elementów. Wydaje się jednak charakteryzować szczególną przydatnością do różnego rodzaju badań.

Zgodnie z ustawą o gospodarce komunalnej zadania o charakterze użyteczności publicznej to takie, których celem jest bieżące i nieprzerwane zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności w drodze świadczenia usług powszechnie dostępnych. Zakres tych zadań jest określony w ustawie o samorządzie gminnym wymienionych w art. 7 ust. 1 w dwudziestu punktach. Należą do nich przede wszystkim zadania z zakresu: zaopatrzenia w wodę i odprowadzanie ścieków, zaopatrywania ludności w energię elektryczną, gazową i cieplną, utrzymanie dróg, komunikacji miejskiej, jak również cały szereg niektórych usług społecznych.

Specyfika działalności w sferze użyteczności publicznej polega na tym, że celem działalności tych jednostek jest przede wszystkim zaspokojenie zbiorowych potrzeb o charakterze społecznym, a nie maksymalizacja zysku oraz działanie w przeważającej większości w warunkach monopolu naturalnego.

Cechy charakterystyczne działalności w sferze użyteczności publicznej to:

• zaspokajanie codziennych, powszechnych potrzeb zarówno ludności, jak i innych podmiotów gospodarczych, społecznych i administracyjnych działających na terenach zurbanizowanych; prowadzi to do konieczności bezwzględnego i niezawodnego zaspokajania potrzeb zarówno w czasie, jak i przestrzeni,

• niemożność magazynowania produkcji na większą skalę i wynikająca stąd konieczność działania w ruchu ciągłym,

• monopolistyczny w przeważającej części charakter działalności, prowadzący do ograniczonej suwerenności konsumenta,

• konieczność dysponowania znacznymi rezerwami zdolności produkcyjnej (z tytułu występowania nierównomierności, jak i rezerw zapewniających rozwój jednostki osadniczej), prowadząca do dużego udziału kosztów stałych w ogólnych kosztach produkcji,

• potrzeba znacznej ingerencji władz publicznych w zarządzaniu działalnością w sferze użyteczności publicznej ze względu na dużą kapitałochłonność, monopolistyczny charakter działalności oraz społeczny charakter zaspokajanych potrzeb.

SYSTEMATYKA PRZEDSIĘBIORSTW UŻYTECZNOŚCI PUBLICZNEJ

Komunalne przedsiębiorstwa użyteczności publicznej są podmiotami gospodarczymi i stały się domeną jednostek samorządu terytorialnego na szczeblu gmin i ich związków. Stały się ich własnością poza przedsiębiorstwami z zakresu elektroenergetyki i gazownictwa przewodowego, które to przedsiębiorstwa zorganizowane jako spółki akcyjne Skarbu Państwa, zgodnie z Prawem energetycznym zobowiązane są do ścisłej współpracy z jednostkami samorządu terytorialnego w zakresie zaopatrzenia gospodarstw domowych i podmiotów gospodarczych.

Obecna definicja przedsiębiorstwa w świetle przepisów prawnych ma charakter dość ogólny i jest związana z pojęciem przedsiębiorczości, rozumianej jako zdolność do podejmowania inicjatywy i aktywności w sferze gospodarki. Oznacza ona również, że działalność może przybierać różne formy organizacyjno-prawne, od stosunkowo prostych do bardzo skomplikowanych. Niezależnie jednak od formy prowadzenia działalności specyficzne cechy, właściwe dla różnych typów przedsiębiorstw są następujące:

• tworzone są dla realizacji określonego celu,

• ich podstawowe elementy to ludzie i zasoby majątkowe,

• są wyodrębnione z otoczenia pod względem techniczno-produkcyjnym i terytorialnym,

• posiadają określoną strukturę organizacyjną.

Przedsiębiorstwo komunalne może obejmować jeden lub więcej zakładów. Zakład jest jednostką wyodrębnioną pod względem techniczno-produkcyjnym i terytorialnym. Przedsiębiorstwo może być również wyodrębnione pod względem prawnym w przypadku spółek prawa handlowego. Przedsiębiorstwa komunalne mogą działać w zakresie jednej branży, tzw. jednobranżowe (np. wodociągów i kanalizacji, energetyki cieplnej), bądź realizować zadania jednocześnie z kilku branż gospodarki komunalnej, tzw. przedsiębiorstwa wielobranżowe. Przedsiębiorstwa jednobranżowe funkcjonują w miastach dużych z uwagi na rozmiary działalności, natomiast przedsiębiorstwa wielobranżowe są charakterystyczne dla gmin małych i średnich realizując zazwyczaj wszystkie zadania z zakresu gospodarki komunalnej często połączonej również z gospodarką komunalnymi zasobami mieszkaniowymi.

Komunalne przedsiębiorstwa użyteczności publicznej można klasyfikować według następujących kryteriów:

1. według sposobu zaspokojenia potrzeb:

• przedsiębiorstwa grupujące zakłady lub będące zakładem komunalnym, produkujące dobra i świadczące usługi o charakterze adresowym, tj. skierowanym do konkretnego odbiorcy na zasadzie odpłatności, dające się wymierzyć ilościowo (wodociągi i kanalizacja, energetyka cieplna, komunikacja miejska, oczyszczanie, elektroenergetyka, gazownictwo),

• zarządy ogólnie dostępnych urządzeń komunalnych, świadczące usługi na rzecz bliżej nieokreślonego kręgu odbiorców, czyli o charakterze bezadresowym, nieodpłatnie i nie dające się wymierzyć ilościowo przy obecnym stanie techniki (melioracje miejskie, zieleń miejska, drogownictwo, oświetlenie ulic).

według rodzaju zaspokajanych potrzeb:

• zakłady i ogólnie dostępne urządzenia komunalne zaspokajające potrzeby higieniczno-sanitarne i służące ochronie środowiska (wodociągi i kanalizacja, melioracje miejskie, oczyszczanie miast i zieleń miejska),

• zakłady i ogólnie dostępne urządzenia z zakresu transportu miejskiego (drogownictwo - ulice, place, wiadukty, mosty, oświetlenie ulic i zbiorowa komunikacja miejska),

• zakłady zaspokajające potrzeby energetyczne (elektroenergetyka, gazownictwo i ciepłownictwo).

3. według techniki działalności eksploatacyjnej:

• przedsiębiorstwa rozprowadzające swoją produkcję za pomocą urządzeń sieciowych tzw. przedsiębiorstwa sieciowe (wodociągi i kanalizacja, elektroenergetyka, gazownictwo i ciepłownictwo),

• przedsiębiorstwa transportowe lub opierające swoją działalność na wykorzystaniu środków transportu (zbiorowa komunikacja miejska, oczyszczanie miast - wywóz nieczystości stałych i płynnych),

• zarządy ogólnie dostępnych urządzeń wykonujące prace konserwacyjno-remontowe o charakterze budowlanym lub ogrodniczym (drogownictwo, zieleń miejska).

4. według zakresu działalności eksploatacyjnej:

• przedsiębiorstwa i zakłady produkcyjne zajmujące się wyłącznie funkcją produkcji (np. elektrociepłownie),

• przedsiębiorstwa i zakłady produkcyjno-rozdzielcze zajmujące się zarówno funkcją produkcji jak i rozprowadzania do odbiorców za pomocą urządzeń sieciowych (np. wodociągi),

• przedsiębiorstwa i zakłady rozdzielcze zajmujące się wyłącznie funkcją rozprowadzania do odbiorców za pomocą urządzeń sieciowych wcześniej zakupując u wytwórcy np. wodę lub nośniki energii (np. zakłady energetyki cieplnej działające przy dużych zarządcach zasobów mieszkaniowych).

5. według rozmiarów działalności eksploatacyjnej podstawą klasyfikacji jest wielkość jednostki osadniczej mierzona liczbą ludności i związanymi z tym rozmiarami produkcji bądź wielkością świadczonych usług (zazwyczaj zgodnie z klasami wielkości miast podawanymi w statystyce publicznej).

DZIAŁALNOŚĆ EKSPLOATACYJNA PRZEDSIĘBIORSTW UŻYTECZNOŚCI PUBLICZNEJ

Rozmiary działalności eksploatacyjnej i jej mierniki

Rozmiary działalności eksploatacyjnej określa się wielkością dostarczonych odbiorcom przedsiębiorstw użyteczności publicznej wyrobów lub świadczonych usług. Zależą one z jednej strony od rozmiarów zapotrzebowania oraz z drugiej strony od zdolności produkcyjnej posiadanych urządzeń. Rozmiary działalności eksploatacyjnej zarządów ogólnie dostępnych urządzeń komunalnych określa się natomiast ilością, a najczęściej powierzchnią tych urządzeń.

Efektywność wykorzystania czynników produkcji oraz całokształtu działalności przedsiębiorstwa komunalnego w rozpatrywanym okresie ocenia się na podstawie odpowiednich mierników. Klasyfikacja mierników produkcji przedstawia się następująco:

1. Mierniki ilościowe

1. Mierniki naturalne w jednostkach fizycznych - są proste i jednoznacznie określają fizyczne rozmiary produkcji, niemniej ich zastosowanie jest ograniczone do produkcji jednorodnej. Porównywalność produkcji w miernikach naturalnych jest ograniczona tak w czasie, jak i w przestrzeni, ze względów na pomijanie aspektów użytkowych wyrobów i nakładów pracy na ich wytworzenie. W gospodarce komunalnej dominuje produkcja jednorodna, stąd ma miejsce zastosowanie mierników naturalnych. Pozwalają one na precyzyjne określenie rozmiarów działalności eksploatacyjnej i uniknięcie zniekształcającego wpływu zmian cen lub zmian w strukturze odbiorców (jeśli zakupują wyroby lub usługi po różnych cenach), jaki występować może przy dokonywaniu oceny rozmiarów produkcji za pomocą mierników wartościowych. Miernikami rozmiarów działalności w przedsiębiorstwach komunalnych jest ilość dostarczonych odbiorcom wyrobów lub świadczonych usług, decydująca o zaspokajaniu potrzeb ludności. W poszczególnych rodzajach działalności komunalnej stosuje się mierniki naturalne w jednostkach rzeczywistych, takich jak np.: wodociągi i kanalizacja - m³ wody lub ścieków, gazownictwo - m³ gazu, elektroenergetyka - kWh energii elektrycznej, ciepłownictwo - Gcal lub GJ dostarczonego ciepła, oczyszczanie - m³ nieczystości stałych lub płynnych, m² - powierzchni placów i ulic objętych oczyszczaniem, drogownictwo - m² powierzchni dróg, ulic i placów, oświetlenie - liczba punktów świetlnych, zieleń - m² lub ha terenów zielonych.

2. Mierniki naturalne w jednostkach fizycznych umownych - zakres ich stosowania jest nieco szerszy niż jednostek fizycznych, jednak koncentrują się one tylko na jednej cesze wyrobu (np. stężenie substancji, wartość kaloryczna ciepła spalania) i z tego tytułu nie nadają się do wielostronnych porównań w czasie i przestrzeni. Przykładem może być: wyrób umowny, tona przeliczeniowa, kaloryczność przeliczeniowa. W praktyce najczęściej stosuje się mierniki umowne w gazownictwie z uwagi na różne rodzaje gazu dostarczanego odbiorcom o różnej kaloryczności ciepła spalania. W tym celu doprowadza się gaz do umownej kaloryczności ciepła spalania np. 4000 kcal/m³. Formuła przeliczeniowa gazu o umownej kaloryczności 4000 kcal/m³ (P_gp) będzie wyglądała następująco:

gdzie:

P_gn - gaz o rzeczywistej kaloryczności w m³,

Q_cg - rzeczywista kaloryczność w 1 m³ dostarczonego gazu.

3. Mierniki naturalne wyrażone pracochłonnością - są najbardziej uniwersalne, gdyż pozwalają na sumowanie różnorodnej produkcji w różnym stopniu przetworzenia i zróżnicowanej jakości. Wada tych mierników wynika z niejednakowego stopnia napięcia norm pracy, na podstawie których ustala się pracochłonność bezpośrednią oraz ich zmienność w czasie w wyniku zmian wydajności pracy i postępu technicznego. Pracochłonność całkowita jest sumą pracochłonności bezpośredniej oraz o charakterze pośrednim, tj. pomocniczym i pracowników zarządu.

Wspólną zaletą mierników ilościowych jest to, że w miarę obiektywnie mierzą fizyczne rozmiary produkcji, jednak ich stosowanie praktyczne jest ograniczone i najczęściej ma miejsce w przypadkach produkcji jednorodnej.

2. Mierniki wartościowe

1. Mierniki wartościowe brutto:

• produkcja towarowa - obejmuje wartość produkcji sprzedanej (w tym także usług) i przeznaczonej do sprzedaży oraz wartość wyrobów i usług wytworzonych na rzecz potrzeb własnych remontów kapitalnych oraz gospodarki komunalnej i socjalnej przedsiębiorstwa (w cenach urzędowych, umownych, regulowanych lub porównywalnych),

• produkcja sprzedana - obejmuje wartość (według cen zbytu lub realizacji) sprzedanych wyrobów gotowych i usług dostarczonych odbiorcom (różni się od produkcji towarowej tym, że nie wlicza się tego co nie zostało sprzedane z różnych względów),

• produkcja globalna - ujmuje całkowitą wartość produkcji przedsiębiorstwa, tj. wartość produkcji towarowej oraz różnic remanentów produkcji nie zakończonej (w toku) i narzędzi własnej produkcji na początek i koniec okresu obrachunkowego,

1. Mierniki wartościowe netto:

• produkcja czysta - obejmuje koszty osobowe i akumulację zawartą w wyrobach gotowych, usługach i w produkcji w toku (uwzględnia więc te same składniki co produkcja globalna, tylko bez kosztów materialnych, tj. bez kosztów materiałów i amortyzacji),

• produkcja dodana - różni się od produkcji czystej tym, że zawiera także amortyzację, obejmuje więc koszty osobowe, amortyzację i akumulację (narzut zysku, marżę). Pełni ona ważną rolę, bowiem jest podstawą naliczania podatku VAT,

• produkcja sprzedana netto - stanowi różnicę między wartością sprzedaży w cenach realizacji a kosztami materialnymi bez amortyzacji,

• wartość (koszty) przerobu - najczęściej jest to wartość produkcji towarowej pomniejszona o koszty materiałów bezpośrednich oraz podatek VAT,

• koszty (wartość) konfekcjonowania - określa się odrębnie dla wyrobów danej grupy asortymentowej oraz dla całej produkcji towarowej. Koszty konfekcjonowania wyrobów grupy asortymentowej oblicz się mnożąc pracochłonność normatywną jednego wyrobu (np. w normominutach) przez tzw. wartość jednej normominuty (obejmuje ona koszty osobowe, energii, amortyzacji i materiałów pomocniczych, np. opakowań) i liczbę wyrobów w grupie. Do tak obliczonej wartości dodaje się narzut zysku według jednolitej stawki, np. 20%. Koszty funkcjonowania całej produkcji są sumą kosztów konfekcjonowania poszczególnych asortymentów.

Mierniki wartościowe pozwalają na sumowanie różnorodnej produkcji, o różnym stopniu przetworzenia i jakości. Są najczęściej stosowane w cenach bieżących. Pragnąc uniknąć zniekształcenia wpływu zmian cen na porównanie rozmiarów działalności eksploatacyjnej lub inwestycyjnej stosuje się często mierniki wartościowe w cenach stałych z wybranego roku.

Mierniki określające stopień zaspokojenia potrzeb mieszkańców

Stopień zaspokojenia potrzeb mieszkańców może określać wiele mierników, jednak ich stosowanie jest ograniczone dostępnością danych statystycznych, zazwyczaj ze statystyki publicznej. Najczęściej stosowane mierniki to:

1. ilość wyrobów lub usług przypadających na 1 mieszkańca korzystającego z danego rodzaju usług komunalnych, np. zużycie wody w gospodarstwach domowych w l/Mdn,

2. ilość urządzeń przypadająca na 1 mieszkańca korzystającego z usług, np. długość sieci wodociągowej w m/M,

3. odsetek ludności korzystającej z danego rodzaju usług w stosunku do ogółu ludności miasta, regionu,

4. stopień wyposażenia terenu i budynków mieszkalnych w urządzenia sieciowe przedsiębiorstw komunalnych, np. długość sieci na 1 km² lub hektar terenów objętych zasięgiem sieci, odsetek budynków mieszkalnych wyposażonych w podstawowe sieci infrastrukturalne.

Bilanse produkcji przedsiębiorstw sieciowych

Działalność eksploatacyjna przedsiębiorstw rozprowadzających swoją produkcję za pomocą układu sieci rozdzielczych dzieli się na fazy:

• wytwarzania,

• uzdatniania, czyli przystosowania do potrzeb konsumenta (w elektroenergetyce nosi ona nazwę fazy przetwarzania, czyli zmiany parametrów energii elektrycznej),

• magazynowania w celu wyrównania nierównomierności zapotrzebowania,

• przesyłania z miejsc wytwarzania do miejsc odbioru, konsumentów,

• rozprowadzania (rozdziału) na terenie skupisk odbiorców (osiedla mieszkaniowe, tereny przemysłowo-usługowe),

• pomiaru (zbytu) produkcji dostarczonej odbiorcom,

• użytkowanie, czyli odbiór produktu.

Poszczególne fazy mogą ulec rozbiciu na bardziej szczegółowe elementy, np. faza przesyłu na sieć magistralną i rozdzielczą. W niektórych rodzajach przedsiębiorstw sieciowych może nie występować któraś z faz, np. w elektroenergetyce i ciepłownictwie nie występuje - z uwagi na brak możliwości - nie ma magazynowania. W przedsiębiorstwach tzw. rozdzielczych fazy wytwarzania i uzdatniania, czyli przystosowania produkcji do potrzeb konsumenta, zastępuje faza zakupu.

W przedsiębiorstwach wodociągowych mamy np. do czynienia z następującymi fazami działalności eksploatacyjnej:

• ujęcie wody,

• uzdatnianie wody,

• magazynowanie wody,

• przesyłanie wody (w przypadku oddalenia ujęcia wody od terenów osiedlowych),

• rozprowadzanie wody za pomocą przewodów magistralnych, rozdzielczych i połączeń z nieruchomościami,

• gospodarka wodomierzowa.

Fakt występowania omawianych faz działalności eksploatacyjnej, a zwłaszcza przesyłania produkcji za pomocą układu urządzeń sieciowych sprawia, że nie cała wytworzona produkcja dociera do odbiorców. Przyczynami tego stanu są zużycie na potrzeby własne oraz straty w sieci.

Zakłady wodociągowe zużywają część wody pobranej z ujęcia na przemywanie filtrów i na płukanie przewodów kanalizacyjnych. Straty w sieci są związane w wodociągach i gazownictwie ze zużyciem i nieszczelnością przewodów, w elektroenergetyce z koniecznością pokonywania oporów materiałów, z którego wykonane są przewody, a w ciepłownictwie z nieuniknionym w pewnym zakresie przewodnictwem ciepła przez izolowane przewody.

Zużycie części produkcji na potrzeby własne oraz straty w sieci sprawiają, że rozpatrując proces działalności przedsiębiorstw komunalnych tzw. sieciowych nie można się ograniczyć jedynie do oceny rozmiarów produkcji wyrobów lub usług dostarczonych odbiorcom. Konieczne jest rozpatrzenia bilansu produkcji i sprzedaży obejmującego wszystkie omówione wyżej fazy działalności eksploatacyjnej. Bilans przedsiębiorstwa wodociągowego można przedstawić według następujących elementów składowych:

1. Ilość wody pobranej z ujęcia

2. Rozchód wody nie oczyszczonej, zużytej na potrzeby własne.

3. Ilość wody:

1. uzdatnionej we własnym zakresie,

2. zakupionej,

3. uzdatnionej, zużytej na potrzeby własne

4. Ilość wody wtłoczonej do sieci (3.1.+3.2.-3.3.).

5. rozchód nieodpłatny wody uzdatnionej wtłoczonej do sieci:

1. zużycie na potrzeby własne,

2. straty w sieci rozdzielczej.

6. Ilość wody uzdatnionej dostarczonej odbiorcom (4 - 5).

Bilans produkcji innych rodzajów przedsiębiorstw rozprowadzających produkcję za pomocą układu sieci rozdzielczych możemy przedstawić stosując podobny schemat.

W obrębie bilansu produkcji mamy do czynienia z ubytkami produkcji, występującymi w postaci zużycia własnego i strat w sieciach rozprowadzających. Rozmiar tych ubytków określa techniczną efektywność bilansu produkcji. Techniczna efektywność bilansu produkcji zakładu wodociągowego charakteryzują współczynniki zużycia własnego, strat wody w sieci rozdzielczej oraz ogólny współczynnik zużycia własnego i strat wody w sieci. W innych rodzajach przedsiębiorstw rozprowadzających produkcję za pomocą urządzeń sieciowych współczynniki te oblicz się w analogiczny sposób. Współczynniki te przybierają postać:

Współczynnik zużycia własnego wody wyprodukowanej (m_sz):

Współczynnik strat wody w sieci rozdzielczej (m_ss):

Współczynnik ogólny zużycia własnego i strat wody (m_so):

gdzie:

P_u - ilość wody pobranej z ujęcia w m³,

P_s - ilość wody wtłoczonej do sieci w m³,

P - ilość wody sprzedanej (dostarczonej odbiorcom) w m³.

Mierniki działalności usługowej i pracy taboru zakładów wykorzystujących środki transportu

Rozmiary działalności eksploatacyjnej zakładów komunikacji miejskiej charakteryzują:

• Mierniki określające ilość usług dostarczonych odbiorcom - liczba przewiezionych pasażerów i liczba wykonanych pasażerokilometrów;

• Mierniki określające ilość wykonanej pracy - liczba wozokilometrów i liczba miejscokilometrów.

Liczbę przewiezionych pasażerów wylicza się na podstawie sprzedanych biletów jednorazowych, wieloprzejazdowych i miesięcznych. Natomiast liczba wykonanych pasażerokilometrów (P_km) jest szacowana według formuły:

gdzie:

P_p - liczba przewiezionych pasażerów,

l - średnia odległość przejazdu jednego pasażera.

Liczba pasażerokilometrów jest więc możliwa do zastosowania w przypadkach, gdy opłata za bilet jest uzależniona od odległości przejazdu. To umożliwia wyszacowanie średniej odległości przejazdu jednego pasażera. W większości rozwiązań w komunikacji miejskiej cena biletu nie jest związana z odległością przejazdu. Stąd ten miernik w praktyce, choć jest bardziej miarodajny niż liczba przewiezionych pasażerów, nie jest możliwy do zastosowania.

Liczba wozokilometrów (W_km) taboru komunikacji miejskiej określona jest następującą formułą:

Liczbę miejscokilometrów (M_km) taboru komunikacji miejskiej oblicz się według wzoru:

gdzie:

W_e - liczba wozów w eksploatacji,

w_tr - współczynnik wykorzystania taboru,

dn - liczba dni w roku,

g - średni dobowy czas kursowania 1 wozu w godzinach,

v_e - prędkość eksploatacyjna w km/h,

p_w - średnia liczba miejsc w wozie.

Punktem wyjścia przy obliczaniu liczby wykonanych wozokilometrów i miejscokilometrów jest inwentarzowy stan wozów w eksploatacji (W_e). Jeżeli w rozpatrywanym okresie liczba wozów nie uległa zmianie, można bazować na stanie wozów na koniec okresu. Zazwyczaj ma miejsce zmiana liczby wozów w trakcie roku, będąca pochodną przyrostu wozów najczęściej w wyniku zakupu nowych wozów oraz ich ubytku w wyniku wycofania z eksploatacji. W takim przypadku istnieje konieczność ustalenia średniej liczby wozów w eksploatacji według formuły średniej arytmetycznej ważonej:

gdzie:

- liczba wozów dla j-tej części ogólnej liczby wozów charakteryzującej się jednakową liczbą dni eksploatacji,

dn_j - liczba dni eksploatacji dla j-tej części ogólnej liczby wozów,

dn - liczba dni w okresie,

n - ilość części ogólnej liczby urządzeń.

Średnia liczba wozów w eksploatacji jest zatem ilorazem sumy iloczynów liczby wozów i odpowiadających im liczb dni eksploatacji oraz ogólnej liczby dni w rozpatrywanym okresie.

Nie wszystkie wozy, którymi dysponuje zakład komunikacyjny, znajdują się w ruchu. Część z niech podlega różnego rodzaju przestojom, takim jak:

• Rezerwa awaryjna (techniczna),

• Przestoje remontowe,

• Przestoje z braku obsługi,

• Przestoje z barku zapotrzebowania.

Przestoje z barku zapotrzebowania wiążą się z czasową nierównomiernością zapotrzebowania na usługi przewozowe. W okresach międzyszczytowych zmniejsza się liczbę kursujących wozów przez wycofywanie tzw. wozów dodatkowych. Również w dni wolne od pracy liczba wozów w ruchu jest mniejsza w związku z mniejszym zapotrzebowaniem na usługi przewozowe. Przestoje remontowe obejmują zarówno przestoje remontowe, jak i w okresie oczekiwania na nie.

Liczba wozów w eksploatacji pomniejszona o liczbę wozów podlegających różnorakim przestojom określa liczbę wozów w ruchu (W_r). Średnią liczbę wozów w ruchu ustala się jako iloraz liczby wozodni w ruchu oraz liczby dni w okresie, w sposób analogiczny jak w przypadku wyznaczenia średniej liczby wozów w eksploatacji.

Stosunek średniej liczby wozów w ruchu (W_r) do średniego stanu inwentarzowego wozów w eksploatacji (W_e) stanowi poszukiwany współczynnik wykorzystania taboru (w_tr):

W komunikacji miejskiej operujemy również pojęciem średniej liczby wozów gotowych do ruchu. Wielkość tą otrzymujemy odejmując od średniej liczby wozów wozy pozostające w remoncie i oczekujące na remont. Stosunek średniej liczby wozów gotowych do ruchu (W_d) do średniej inwentarzowej liczby wozów (W_e) stanowi współczynnik gotowości technicznej taboru (w_td), czyli:

Współczynnik gotowości technicznej jest miernikiem oceny jakości taboru oraz sprawności pracy zaplecza technicznego zakładów komunikacji miejskiej. Im szybciej i sprawniej wykonuje się remonty oraz im krótszy jest okres oczekiwania na remont, tym krótsze są okresy przestojów remontowych i tym samym wyższa wartość współczynnika gotowości technicznej taboru. Zgodnie z powyższymi wyjaśnieniami pomiędzy współczynnikiem gotowości technicznej taboru a współczynnikiem wykorzystania taboru zachodzi następująca relacja:

Iloczyn średniej inwentarzowej liczby wozów będących w eksploatacji (W_e), współczynnika wykorzystania taboru (w_tr) oraz liczby dni w okresie (dn) daje nam liczbę wozodni w ruchu (W_dn):

Iloraz liczby wozogodzin w ruchu (W_g) oraz liczby wozodni w ruchu (W_dn) stanowi poszukiwany średni dobowy czas kursowania jednego wozu w godzinach (g):

Liczbę wozogodzin w ruchu (W_g) ustala się na podstawie ewidencji czasu przebywania wozów na trasie, czyli od chwili wyjazdu z zajezdni do powrotu. Średni dobowy czas kursowania zależy od średniego dobowego czasu kursowania wozów „całodziennych” i „dodatkowych”, kursujących w godzinach szczytu przewozowego oraz udziału wozów „dodatkowych” w ogólnej liczbie wozów kursujących. Wobec tego, średni dobowy czas kursowania jednego wozu (g) można również wyznaczyć za pomocą formuły:

gdzie:

g_c - czas dobowej eksploatacji wozów „całodziennych” w godzinach,

g_d - czas dobowej eksploatacji wozów „dodatkowych” w godzinach,

m_wc - wskaźnik udziału wozów „całodziennych” w ogólnej liczbie wozów,

m_wd - wskaźnik udziału wozów „dodatkowych” w ogólnej liczbie wozów.

Wskaźnikiem charakteryzującym intensywność pracy taboru w czasie przebywania na trasie, czyli wydajność taboru w jednostce czasu, jest prędkość eksploatacyjna (v_e), określoną wzorem:

Intensywność wykorzystania taboru komunikacji miejskiej określają trzy pojęcia szybkości poruszania się na trasie:

• Prędkość techniczna (średnia) - v_t, czyli iloraz długości międzyprzystankowej oraz faktycznego czasu jazdy na danym odcinku trasy; szybkość techniczna nie uwzględnia zatem postoju na przystankach,

• Prędkość komunikacyjna - v_k, czyli iloraz długości całej trasy oraz faktycznego czasu jazdy na całej trasie; szybkość komunikacyjna nie uwzględnia zatem czasu postoju na przystankach końcowych,

• Prędkość eksploatacyjna - v_e, czyli iloraz długości całej trasy oraz faktycznego czasu przebywania wozu na trasie; szybkość eksploatacyjna uwzględnia zatem postoje wozu na przystankach na trasie oraz postoje na postoje na przystankach krańcowych.

Wobec omówionych mierników prędkości taboru zachodzą następujące relacje:

Prędkość eksploatacyjna zależy od wielu czynników, m.in. od: stanu technicznego taboru, odległości międzyprzystankowych, czasu postoju na przystankach krańcowych, opanowania techniki jazdy przez kierowców, a ponadto od warunków lokalnych na danej trasie. Wzrost motoryzacji indywidualnej powodującej zatłoczenie ulic wpływa bezpośrednio na zmniejszenie szybkości eksploatacyjnej w większości miast, gdzie nie ma wydzielonych pasów dla komunikacji publicznej. Osiągana prędkość jest wyższa w strefach podmiejskich niż w centrach miast oraz w godzinach pozaszczytowych.

Ostatnim wskaźnikiem określającym liczbę wykonanych miejscokilometrów - (M_km) jest średnia liczba miejsc w wozach (p_w). Jest ona zależna od charakterystyki technicznej eksploatowanego taboru. Pojemność jednostek taboru komunikacji miejskiej, mierzona liczbą miejsc, jest różna dla poszczególnych typów taboru. Stąd istnieje w przypadku różnorodnego taboru wyliczenie średniej liczby miejsc przypadającej na jeden wóz wykorzystując średnią arytmetyczną ważoną.

Metoda podstawień łańcuchowych

Metoda podstawień łańcuchowych, zwana też w skrócie metodą różnicową, służy do badania wpływu poszczególnych elementów składowych danego zjawiska gospodarczego, które można przedstawić jako iloczyn co najmniej dwóch elementów. Pozwala ona ocenić cząstkowy wpływ poszczególnych elementów oraz kierunek i siłę oddziaływania.

Metoda ta zostanie zaprezentowana, krok po kroku, na przykładzie wykonanej pracy przez tabor komunikacji miejskiej mierzonej liczbą wozokilometrów. Na liczbę wykonanych wozokilometrów mają wpływ: liczba wozów w eksploatacji (W_e), współczynnik wykorzystania taboru (w_tr), liczba dni w okresie (dn) - zazwyczaj jest to rok i stąd liczba dni nie ma wpływu na wykonaną pracę przez tabor, średni czas kursowania komunikacji miejskiej (g), i prędkość komunikacyjna (v_e). Postępowanie powinno przebiegać następująco:

1. liczba wozokilometrów w okresie I:

2. liczba wozokilometrów w okresie II:

3. różnica pomiędzy okresem II i I wynosi:

4. różnica ta składa się z różnic cząstkowych będących wynikiem wpływu zmian W_e, w_tr, dn, g i v_e, co można przedstawić jako sumę wpływów cząstkowych:

5. metoda podstawień łańcuchowych doprowadzona do różnic cząstkowych ma na celu ustalenie wpływu poszczególnych elementów składowych, co można przedstawić następująco:

Interpretacja wyników sprowadza się do tego, że stwierdzamy w jakiej wielkości (in plus, bądź in minus) dany element składowy wpłynął na wielkość zjawiska, w tym przypadku na liczbę wykonanych wozokilometrów.

ZAPOTRZEBOWANIE NA PRODUKCJĘ I USŁUGI PRZEDSIĘBIORSTW UŻYTECZNOŚCI PUBLICZNEJ

Potrzeby w sferze użyteczności publicznej mają charakter podstawowy i codzienny. Powszechność i poziom zaspokojenia tych potrzeb najlepiej charakteryzują wskaźniki odsetka ludności korzystającej z danego rodzaju usług w stosunku do ogółu ludności jednostki osadniczej oraz wskaźniki wysokości zużycia na mieszkańca korzystającego z danego rodzaju usług.

Niezbędność tych podstawowych potrzeb do egzystencji w zurbanizowanym świecie i stały krąg odbiorców stawia przedsiębiorstwa użyteczności publicznej w uprzywilejowanej sytuacji na rynku w porównaniu z innymi wytwarzającymi dobra i świadczącymi usługi wyższego rzędu. Nie muszą one zabiegać o odbiorców, tym bardziej że ich dobra w większości nie posiadają substytutów. Z tego też tytułu czynniki, które decydują o popycie na dobra wyższego rzędu, takie jak: potencjalne potrzeby i gusty konsumenta, poziom ceny za dane dobro, relacja ceny danego dobra do cen dóbr substytucyjnych, czy komplementarnych, jak również dochody realne konsumentów w odniesieniu do dóbr sfery użyteczności publicznej mają niewielkie znaczenie.

Wysokość zapotrzebowania na wodę, energię elektryczną, gaz i ciepło zależy od warunków klimatycznych oraz od stopnia wyposażenia mieszkań w urządzenia techniczne umożliwiające do korzystania z danego rodzaju usługi oraz różnorodny sprzęt gospodarstwa domowego.

Zapotrzebowanie na przejazdy środkami komunikacji publicznej (miejskiej) zależy od wielkości miasta oraz od relacji miejsc zamieszkania od tzw. miejsc zainteresowań mieszkańców, czyli: miejsc pracy, nauki, centrów handlowo-usługowych itp. Na zapotrzebowanie środkami komunikacji miejskiej mają również ceny biletów i dochodów w relacji do kosztów eksploatacji samochodów prywatnych, jak również stopień zatłoczenia ulic miejskich.

ELASTYCZNOŚĆ ZAPOTRZEBOWANIA

Popyt na produkty i usługi komunalne może przybierać formę popytu potencjalnego lub efektywnego. Popyt potencjalny oznacza sumę wszystkich potrzeb odczuwanych przez poszczególne jednostki. Popyt potencjalny o charakterze obiektywnym, tj. możliwy do zrealizowania w określonych warunkach ekonomicznych i przy danym poziomie zamożności społeczeństwa, w oparciu o ogólnie społecznie uznane normy, może stanowić przesłankę formułowania długookresowych prognoz rozbudowy systemów infrastruktury komunalnej.

Na potrzeby bieżącego planowania i analizy działalności przedsiębiorstw komunalnych istotne znaczenie posiada też popyt efektywny, który zależy od takich podstawowych czynników ekonomicznych, jak: ceny i dochody oraz pozaekonomicznych.

Elastyczność popytu stanowi miarę reakcji zapotrzebowania na zmianę dochodów ludności i cen na dany produkt lub usługę. Rozróżniamy elastyczność dochodową, cenową i mieszaną na dobra komplementarne bądź substytucyjne. Poniżej zaprezentowane są formuły liczenia poszczególnych elastyczności popytu.

Dochodowa elastyczność popytu jest to stosunek względnej zmiany popytu (p) do względnej zmiany dochodów ludności (d_l):

Cenowa elastyczność popytu jest to stosunek względnej zmiany popytu (p) do względnej zmiany ceny na dane dobro lub usługę (c):

Mieszana elastyczność popytu na dobro komplementarne jest to stosunek względnej zmiany popytu na dane dobro lub usługę (p) do względnej zmiany ceny innego komplementarnego do niego dobra lub usługi (c_mk):

Mieszana elastyczność popytu na dobra stanowiące substytuty jest to stosunek względnej zmiany popytu na dane dobro lub usługę (p) do względnej zmiany ceny innego dobra lub usługi stanowiących ich substytuty (c_ms):

Elastyczność cenowa na produkty i usługi przedsiębiorstw użyteczności publicznej ze względu na podstawowy charakter zaspokajanych potrzeb jest niska i nie prowadzi się w tym zakresie badań.

Dochodowa elastyczność popytu jest wyższa. Dotyczy to przede wszystkim energii elektrycznej i gazu, gdyż rosnące dochody ludności pozwalają na zakup większej ilości dóbr trwałej konsumpcji.

W odniesieniu do usług komunikacji miejskiej elastyczność dochodowa może natomiast przybierać nawet wartość ujemną, gdyż rosnące dochody umożliwiają korzystanie z własnych środków transportu, co prowadzi do nadmiernego zatłoczenia ulic w miastach.

NIERÓWNOMIERNOŚĆ ZAPOTRZEBOWANIA

Zapotrzebowanie na usługi użyteczności publicznej cechuje swoista nierównomierność. Przyczyną występowania nierównomierności jest rytm życia ludności i podmiotów gospodarczych oraz rytm natury i kalendarza. Nierównomierność dotyczy zwłaszcza przedsiębiorstw dostarczających swoje wyroby za pomocą urządzeń sieciowych i przedsiębiorstw komunikacji miejskiej.

Nierównomierność zapotrzebowania należy rozpatrywać oddzielnie dla przedsiębiorstw sieciowych i dla przedsiębiorstw komunikacji miejskiej.

W zakresie zapotrzebowania na wodę, energię elektryczną i gaz występuje czasowa nierównomierność, którą charakteryzują następujące współczynniki:

1. Współczynnik nierównomierności dobowej (n_dn):

gdzie:

P - zużycie w ciągu roku, np. w m³,

- zużycie maksymalne dobowe, np. w m³.

2. Współczynnik nierównomierności godzinowej (n_h):

gdzie:

- zużycie maksymalne dobowe, np. w m³,

- zużycie maksymalne godzinowe, np. w m³.

3. Współczynnik ogólnej nierównomierności czasowej (n_cz):

Nierównomierność ta zależy od wielkości miasta, rośnie w miarę zmniejszania się wielkości miasta oraz od grupy odbiorców, jest większa w przypadku gospodarstw domowych aniżeli dla pozostałych odbiorców.

Nierównomierność zapotrzebowania charakteryzują również współczynniki czasu maksymalnego obciążenia w roku, które występować mogą, jako współczynniki liczby dni oraz jako współczynniki liczby godzin maksymalnego obciążenia w roku. Omawiane współczynniki znajdują powszechne zastosowanie w elektroenergetyce. Są one również wykorzystywane przy analizowaniu zużycia wody i gazu. Są to następujące współczynniki:

Współczynnik liczby dni maksymalnego obciążenia w roku można przedstawić za pomocą formuły:

lub

Współczynnik liczby godzin maksymalnego obciążenia w dniu maksymalnego zapotrzebowania oblicza się za pomocą formuły:

lub

Współczynnik liczby godzin maksymalnego obciążenia w roku ustala się jako:

lub

oraz

Komunikacja

W komunikacji miejskiej występuje nierównomierność zapotrzebowania na usługi przewozowe zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. Nierównomierność w czasie jest podobna jak w przedsiębiorstwach sieciowych i charakteryzują ją następujące współczynniki:

Współczynnik nierównomierności dobowej (n_dn) przewozów w komunikacji miejskiej można przedstawić za pomocą wzoru:

gdzie:

- liczba pasażerów w dniu maksymalnego natężenia ruchu,

- liczba pasażerów w ciągu roku.

Współczynnik nierównomierności godzinowej (n_h) przewozów w komunikacji miejskiej można przedstawia formuła:

gdzie:

- liczba pasażerów w godzinie maksymalnego natężenia ruchu,

- czas funkcjonowania komunikacji miejskiej w godzinach.

Współczynnik nierównomierności czasowej ogólnej (n_cz) przewozów w komunikacji miejskiej można przedstawić za pomocą wzorów:

lub

Liczba wykonanych pasażerokilometrów w godzinie szczytu (
) jest iloczynem liczby pasażerów przewiezionych w godzinie szczytu na obu kierunkach trasy (
) oraz średniej odległości przejazdu (l):

Natężenie ruchu mierzone liczbą pasażerów na godzinę jest ilorazem wykonanych pasażerokilometrów w godzinie szczytu przewozowego (
), oraz podwójnej długości trasy (
):

lub po podstawieniu z formuły poprzedniej:

Nierównomierność w przestrzeni jest związana od rozmieszczenia na terytorium miasta miejsc zamieszkania oraz tzw. punktów zainteresowania, tj. miejsc pracy, nauki i usług. Występuje ona jako nierównomierność kierunkowa i odcinkowa. Charakteryzują ja następujące współczynniki:

Współczynnik nierównomierności kierunkowej (n_kr), czyli stosunek natężenia ruchu w kierunku bardziej obciążonym do przeciętnego natężenia ruchu dla obu kierunków w godzinie szczytu przewozowego wyraża się wzorem:

a po podstawieniu wielkości z poprzednich wzorów:

gdzie:

- natężenie ruchu, czyli przeciętna liczba pasażerów, dla obu kierunków trasy w godzinie szczytu przewozowego,

- natężenie ruchu, czyli przeciętna liczba pasażerów na bardziej obciążonym kierunku jazdy w godzinie szczytu przewozowego,

- natężenie ruchu, czyli przeciętna liczba pasażerów na mniej obciążonym kierunku jazdy w godzinie szczytu przewozowego.

Współczynnik nierównomierności odcinkowej (n_odc):

gdzie:

- przeciętna liczba pasażerów na bardziej obciążonym kierunku jazdy w godzinie szczytu przewozowego,

- szczytowe natężenie ruchu, czyli liczba pasażerów na najbardziej obciążonym odcinku trasy w godzinie szczytu przewozowego.

Współczynnik nierównomierności przestrzennej ogólnej (n_prz):

lub

Możliwe jest również wprowadzenie ogólnego współczynnika nierównomierności czasowo-przestrzennej (n_og)zgodnie ze wzorem:

czyli

lub po podstawieniu poprzednio przedstawionych wzorów i ich przekształceniu:

Występowanie nierównomierności powoduje określone skutki dla przedsiębiorstw użyteczności publicznej, tzn. powoduje:

• niepełne wykorzystanie zdolności produkcyjnej w przedsiębiorstwach sieciowych oraz niepełne wykorzystanie zdolności przewozowej w przedsiębiorstwach komunikacji miejskiej,

• wzrost jednostkowych kosztów eksploatacji.

Łagodzenie nierównomierności powinno stanowić przedmiot zainteresowania władz samorządu i innych podmiotów na terenie miasta. Do działań łagodzących skutki nierównomierności można zaliczyć:

1. działania natury organizacyjnej:

• różnicowanie czasu rozpoczynania pracy i nauki,

• wprowadzanie czasu letniego, w szczególności w odniesieniu do elektroenergetyki w celu wykorzystania w większym stopniu naturalnego światła słonecznego,

• magazynowanie,

• elektrownie szczytowo-pompowe;

2. działania natury ekonomicznej:

• różnicowanie poziomu opłat w zależności od czasu korzystania z usług, dotyczy przede wszystkim elektroenergetyki w odniesieniu do tzw. taryfy dwuczasowej.

ZDOLNOŚĆ PRODUKCYJNO-USŁUGOWA

1. Pojęcie zdolności produkcyjnej

Zdolność produkcyjna bądź usługowa jest to możliwość wytworzenia bądź świadczenia w określonym czasie określonej ilości produktów lub usług odpowiadających określonym normom jakościowym.

Zdolność produkcyjną przedsiębiorstwa (Z_d) określa liczba posiadanych urządzeń uczestniczących w procesie produkcyjnym (U), dysponowany czas ich pracy (T_d) i norma wydajności (w_s). Można to wyrazić za pomocą następującej formuły:

gdzie oznaczenia jak powyżej.

Zazwyczaj w ciągu roku następuje zmiana liczby maszyn i urządzeń w wyniku ich wycofania z procesu eksploatacyjnego z różnych powodów i wprowadzenia nowych, stąd istnieje potrzeba wyliczenia średniej liczby maszyn zgodnie z wzorem średniej arytmetycznej ważonej:

gdzie:

U_j - liczba maszyn dla j-tej części maszyn charakteryzujących się jednakową liczbą dni eksploatacji,

dn_j - liczba dni eksploatacji dla j-tej części ogólnej liczby maszyn,

dn - liczba dni w okresie,

n - ilość części ogólnej liczby maszyn.

Wyjaśnienia wymaga również czas pracy maszyn i urządzeń. Ujmowany on jest w formie tzw. bilansu czasu pracy maszyn i urządzeń, którego poszczególne elementy przedstawiono w zestawieniu.

Schemat bilansu czasu maszyn i urządzeń

znak działania	Nazwa czasu	symbol
	Kalendarzowy czas pracy	Tk
-	Czas ustawowo wolny od pracy (niedziele, święta, wolne soboty) Rezerwy między zmianami	Tw Tz
=	Nominalny czas pracy	Tn
-	Przestoje remontowe Rezerwa awaryjna	Tr Ta
=	Dysponowany czas pracy	Td
-	Przestoje z braku: zapotrzebowania materiałów energii obsady kadrowej	Tp Tpz Tpm Tpe Tpk
=	Rzeczywisty czas pracy	Te

Kalendarzowy czas pracy stanowi iloczyn liczby dni w roku oraz liczby godzin normalnego dnia pracy. Kalendarzowy czas pracy 1 maszyny w czasie jednej zmiany wynosi zatem: 365 x 8 godzin = 2.920 godzin w ciągu roku.

Posługując się symbolami poszczególnych elementów czasu pracy ze schematu czasu pracy maszyn i urządzeń można jego elementy wyrazić za pomocą następujących formuł:

Nominalny czas pracy:

Dysponowany czas pracy:

Rzeczywisty czas pracy:

Uwaga: w ruchu ciągłym charakterystycznym dla funkcjonowania przedsiębiorstw sieciowych nie ma dni wolnych od pracy ani przerw między zmianami. Stąd kalendarzowy czas pracy jest równy czasowi nominalnemu (T_k = T_n).

Dane o bilansie czasu pracy pozwalają ocenić efektywność bilansu czasu pracy maszyn i urządzeń, którą określają współczynniki wykorzystania czasu pracy maszyn i urządzeń. Przybierają one postać:

• współczynnik czasu sprawności technicznej maszyn i urządzeń (w_tg), czyli stosunek dysponowanego czasu pracy (T_d) i rezerwy awaryjnej (T_a) do czasu nominalnego (T_n):

• współczynnik czasu gotowości produkcyjnej maszyn i urządzeń pracy (w_td), czyli stosunek dysponowanego czasu pracy (T_d) do czasu nominalnego (T_n):

• współczynnik czasu uruchomienia maszyn i urządzeń (w_tr), czyli stosunek czasu rzeczywistego (T_e) do czasu nominalnego (T_n):

• współczynnik czasu przestojów maszyn i urządzeń (w_tp), czyli relacja różnicy czasu nominalnego (T_n) i czasu rzeczywistego (T_e), czyli wszystkich przestojów związanych z utrzymaniem rezerwy awaryjnej, remontowych i wszelkich przestojów nieprodukcyjnych związanych z brakiem zapotrzebowania, materiałów, energii czy obsady kadrowej do czasu nominalnego (T_n):

• współczynnik strat czasu maszyn i urządzeń (w_ts), jest stosunkiem czasu przestojów tzw. nieprodukcyjnych, czyli relacją różnicy czasu dysponowanego (T_d) i czasu rzeczywistego (T_e), do czasu nominalnego (T_n):

Wymienione współczynniki charakteryzują jedynie wykorzystanie czasu pracy maszyn i urządzeń, nie dając odpowiedzi na temat intensywności pracy i jej efektu produkcyjnego. W tym celu konieczne jest omówienie norm wydajności maszyn i urządzeń (w_s). Wydajność maszyn i urządzeń zależy od wielu czynników, a między innymi:

• konstrukcji maszyn i urządzeń i ich nowoczesności,

• technologii produkcji,

• jakości surowca,

• opanowania technologii i organizacji produkcji przez kadry.

Czynniki te determinują poziom technicznych norm wydajności maszyn i urządzeń, które powinny być normami optymalnymi. Przez optymalną normę techniczną należy rozumieć maksymalną ilość produkcji, jaka powinna być osiągnięta za pomocą danego urządzenia w jednostce czasu przy jakości produkcji określonej aktualnie obowiązującą normą. Optymalne normy wydajności maszyn i urządzeń powinny odzwierciedlać najnowocześniejsze metody i doświadczenia produkcji w danym okresie czasu.

2. Wykorzystanie zdolności produkcyjnej przedsiębiorstw rozprowadzających produkcję za pomocą sieci

W przedsiębiorstwach sieciowych w analizie wykorzystania zdolności produkcyjnej konieczne jest uwzględnienie specyfiki ich funkcjonowania związanej z:

• nierównomiernością zapotrzebowania,

• występowaniem zużycia własnego i strat w sieci.

Fakt występowania nierównomierności sprawia, że wykorzystanie zdolności produkcyjnej należy rozpatrywać zarówno w warunkach przeciętnych w ciągu roku, jak i w ciągu doby czy godziny maksymalnego zapotrzebowania. Przykładowo np. dla ujęcia wody współczynniki dobowe wykorzystania zdolności produkcyjnej przybiorą postać:

1. współczynnik przeciętnego wykorzystania zdolności produkcyjnej:

2. współczynnik maksymalnego wykorzystania zdolności produkcyjnej:

gdzie:

- średnia dobowa ilość ujęcia wody,

- maksymalna ilość ujęcia wody w dniu maksymalnego zapotrzebowania,

- dobowa zdolność produkcyjna ujęcia wody.

Dla oceny wykorzystania zdolności produkcyjnej przedsiębiorstw sieciowych konieczne jest również uwzględnienie zużycia własnego i strat w sieci. W celu doprowadzenia rzeczywistego zapotrzebowania odbiorców do porównywalności ze zdolnością produkcyjną konieczne jest wprowadzenie zapotrzebowania brutto, czyli zapotrzebowania rzeczywistego powiększonego o zużycie własne i straty wody w sieci. Formuły na zapotrzebowanie brutto można przedstawić następująco:

1. przeciętne roczne zapotrzebowanie brutto (P_b)

2. przeciętne dobowe zapotrzebowanie brutto (P_dnb)

3. maksymalne dobowe zapotrzebowanie brutto (
   )

gdzie:

P - roczne zapotrzebowanie rzeczywiste (roczna sprzedaż wody),

m_so - współczynnik ogólny zużycia własnego i strat wody:

gdzie:

P_u - ilość wody pobranej z ujęcia w m³,

P_s - ilość wody wtłoczonej do sieci w m³,

P - ilość wody sprzedanej (dostarczonej odbiorcom) w m³.

n_dn - współczynnik nierównomierności dobowej:

gdzie:

P - zużycie w ciągu roku, np. w m³,

- zużycie maksymalne dobowe, np. w m³.

Dla pełnej oceny wykorzystania zdolności produkcyjnej uwzględniające zużycie własne i straty w sieci, czyli tę produkcję która nie trafia do odbiorców oraz nierównomierność zapotrzebowania formuły współczynników dobowego wykorzystania zdolności produkcyjnej dla ujęcia wody przybiorą postać:

1. współczynnik przeciętnego wykorzystania zdolności produkcyjnej:

2. współczynnik maksymalnego wykorzystania zdolności produkcyjnej:

gdzie oznaczenia jak powyżej.

Wykorzystanie zdolności produkcyjnej w przedsiębiorstwach sieciowych pracujących w ruchu ciągłym mogą również charakteryzować współczynniki czasu wykorzystania zdolności produkcyjnej w roku, czyli teoretyczny okres wynikający z podzielenia rocznej produkcji (może być to rzeczywiste zapotrzebowanie, jak i zapotrzebowanie brutto) przez zdolność produkcyjną w określonym czasie, np. w ciągu doby lub godziny. Inaczej to ujmując jest czas wyrażony w dniach lub godzinach, w którym przedsiębiorstwo przy takiej zdolności produkcyjnej jest w stanie wyprodukować określoną wielkość produkcji. Współczynniki te przybiorą postać:

1. współczynnik liczby dni wykorzystania zdolności produkcyjnej:

2. współczynnik liczby godzin wykorzystania zdolności produkcyjnej:

gdzie:

P - roczna wielkość produkcji (sprzedanej, bądź zapotrzebowanie brutto),

- dobowa zdolność produkcyjna,

- godzinowa zdolność produkcyjna.

Przedsiębiorstwa komunalne zaopatrujące swoich odbiorców za pomocą sieci, pracujące w ruchu ciągłym muszą pozostawać w stałej gotowości do świadczenia usług. Urządzenia produkcyjne muszą dysponować:

• rezerwą awaryjną,

• rezerwą na pokrycie maksymalnego zapotrzebowania (dobowego i godzinowego),

• rezerwą wynikającą z rozbudowy danej jednostki osadniczej zapewniając możliwości podłączenia nowych odbiorców, zarówno gospodarstw domowych, jak i podmiotów gospodarczych.

3. Wykorzystanie urządzeń sieciowych i urządzeń obsługi odbiorców

Wykorzystanie urządzeń sieciowych takich jak: wodociągowych, kanalizacyjnych, gazowniczych, ciepłowniczych określane jest w sposób precyzyjny w pracach projektowych układów sieciowych służących do rozprowadzania wody, ścieków czy nośników energii. W badaniach ekonomicznych stosowane są mierniki w formie uproszczonej. Mogą one przybrać postać:

1. współczynnik intensywności obciążenia urządzeń sieciowych (S_r) wyrażony jako relacja rocznej ilości sprzedaży (P) do długości sieci (R_s):

2. współczynnik intensywności obciążenia przyrządów pomiarowych (S_l) wyrażony jako relacja rocznej ilości sprzedaży (P) do liczby urządzeń pomiarowych (L_p):

W komunikacji są wykorzystywane są mierniki charakteryzujące obciążenie urządzeń sieciowych, czyli tras komunikacji miejskiej:

1. współczynnik S_t, czyli liczba wozów (W_e) na 1 km tras (L_t) :

2. współczynnik S_km, czyli liczba wozokilometrów (W_km) na 1 km tras (L_t):

3. współczynnik S_b, czyli długość linii komunikacyjnych (L_k) na 1 km ulic objętych czynnymi trasami komunikacyjnymi (L_k), czyli tzw, współczynnik pokrycia tras:

4. Planowanie wykorzystania zdolności produkcyjno-usługowej

Plan zdolności produkcyjnej i jej wykorzystania dla poszczególnych rodzajów urządzeń. Przykładowo dla przedsiębiorstwa wodociągowego, jako reprezentacyjnego przedsiębiorstwa sieciowego ustala się dobową zdolność produkcyjną opartą na dysponowanym czasie pracy. Drugim, obok liczby urządzeń, elementem wpływającym na poziom dobowej zdolności produkcyjnej są normy wydajności maszyn i urządzeń. Opierają się one na wskaźnikach technicznych, odpowiadających charakterowi pracy danego rodzaju urządzeń, np. normy wydajności filtrów, osadników.

Opracowany plan zdolności produkcyjnej oraz ustalone zapotrzebowanie na wodę umożliwiają sporządzenie planu wykorzystania zdolności produkcyjnej zakładu wodociągów. Nomenklatura pozycji takiego planu może być przedstawiona w sposób następujący:

1. Zdolność produkcyjna zainstalowana w m³/dobę

2. Rezerwa awaryjna w m³/dobę

3. Zdolność produkcyjna dysponowana w m³/dobę (1-2)

4. Maksymalne zapotrzebowanie brutto w m³/dobę

5. Współczynnik maksymalnego wykorzystania zdolności produkcyjnej (4:3)

6. Przeciętne zapotrzebowanie brutto w m³/dobę

7. Współczynnik przeciętnego wykorzystania zdolności produkcyjnej (6:3).

Podstawowe znaczenie dla zaopatrzenia miasta w wodę ma bilans zapotrzebowania i zdolności produkcyjnej przeprowadzony w ramach planu długookresowego. Pozwala to na zaplanowanie inwestycji podwyższającej zdolność produkcyjną z odpowiednim wyprzedzeniem czasowym.

Ustawa z dnia 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej. Dz.U. z 1997 r. nr 9, poz. 43 (z poźn. zm.)

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym. Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1591 (tekst jednolity z poźn. zm.)

Ustawa z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych. Dz.U. z 1998 r. nr 155, poz. 1014 (z późn. zm.)

5

8

45

JEDNOSTKI BUDŻETOWE

GOSPODARSTWA POMOCNICZE

WÓJT, BURMISTRZ, PREZYDENT

UMOWA - KONCESJA Z INNYMI PODMIOTAMI GOSPODARCZYMI

SPÓŁKI AKCYJNE

SPÓŁKI Z O.O.

ZAKŁADY BUDŻETOWE

RACHUNEK DOCHODÓW

(ŚRODKI SPECJALNE)

nadzór bezpośredni

nadzór pośredni

RADA GMINNA, MIEJSKA

WOJEWÓDZKA RADA NARODOWA

RADY

NARODOWE

STOPNIA PODSTAWOWEGO

PARLAMENT

RZĄD - MINISTERSTWA

WOJEWODA

WOJEWÓDZKI ZARZĄD GOSPODARKI KOMUNALNEJ I  MIESZKANIOWEJ

WOJEWÓDZKIE PRZEDSIĘBIORSTWO WODOCIĄGÓW I  KANALIZACJI

WOJEWÓDZKIE PRZEDSIĘBIORSTWO KOMUNIKACYJNE

WOJEWÓDZKIE PRZEDSIĘBIORSTWO ENERGETYKI CIEPLNEJ

PRZEDSIĘBIORSTWA GOSPODARKI KOMUNALNEJ I  MIESZKANIOWEJ

PREZYDENT, NACZELNIK

współpraca i koordynacja

nadzór bezpośredni

nadzór pośredni

---