Joanna Różańska - Kowal

Monika Kornaszewska - Polak

Zastosowanie Testu Stosunków Rodzinnych E. Bene i J. Anthony'ego do diagnozy relacji emocjonalnych w rodzinie generacyjnej i prokreacyjnej.

I.Wprowadzenie

Test Stosunków Rodzinnych¹ ( The Family Relation Test) powstał w 1957. Został on skonstruowany przez brytyjskich naukowców E. Bene i J. Anthony'ego w celu stworzenia techniki badającej stosunki rodzinne. Test ten ma za zadanie obiektywnie i rzetelnie określić kierunek i intensywność uczuć dziecka wobec różnych członków rodziny oraz postrzegane przez dziecko uczucia kierowane do niego. Test jest narzędziem projekcyjnym, a jak uważają badacze zachodni jest on pół-projekcyjny (semiprojective) (H.J.Brand, 1996). TSR, jak i inne testy projekcyjne, daje możliwość oglądu całej osobowości, wraz z motywami i potrzebami nieświadomymi nie podatnymi na kontrolę czy zafałszowanie (A.Dunaj-Kozłowska, 1980).

Za pomocą swobodnej ekspresji emocjonalnej poprzez zabawę wydobywany jest z dziecka subiektywny obraz emocji doświadczanych przez dziecko, zarówno kierowanych do osób z rodziny, jak i od nich otrzymywanych. Wyniki niniejszego testu odzwierciedlają świadome emocje dziecka wobec jego rodziny, włącznie z emocjami mniej lub bardziej ukrywanymi, które trudno by mu było zwerbalizować w wywiadzie. Dziecko przypisuje emocje poszczególnym członkom rodziny za pomocą 21 figurek przypominających osoby z rodziny takie, jak matka, ojciec, rodzeństwo, inni krewni czy własne „ja”.

Model grupy rodzinnej budowany przez dziecko w teście nie musi odpowiadać modelowi rzeczywistemu; z przyczyn emocjonalnych bądź intelektualnych dziecko może wyłączać postacie ze swej najbliższej rodziny lub może je dodawać. Jak stwierdza J.Piaget system stosunków rodzinnych kieruje się własnymi regułami, małe dziecko zaczyna pojmować wzajemne zależności dopiero około 8 roku życia. Zwłaszcza w warunkach klinicznych test rodzinny jest atutem, ponieważ punktem wyjścia do badania nie jest problem, z jakim dziecko przyprowadza się do poradni, lecz poszukuje się problemu napięcia występującego między różnymi osobami z rodziny analizując całą strukturę rodziny w oczach dziecka (J.Bowlby, 1949).

Skonstruowano trzy podstawowe wersje testu: dla dzieci młodszych od 3 do 6 - 8 lat, dla dzieci starszych oraz dla par małżeńskich. Dwie pierwsze badają emocjonalne relacje pomiędzy dzieckiem a innymi, ważnymi dla dziecka

___________________________________________________________

1.angielski skrót nazwy testu to FRT, polski - TSR

członkami rodziny. Wersja dla par małżeńskich bada relacje emocjonalne

pomiędzy małżonkami oraz ich uczucia kierowane do dzieci. Test może być użyty także w przypadku rodziców samotnie wychowujących dzieci, gdy opiekują się oni przynajmniej dwójką dzieci, a także w przypadku relacji emocjonalnych w trwałych związkach, w których biorą udział przynajmniej trzy osoby (dwoje dorosłych i dziecko). W celu zbadania emocjonalnych interakcji w rodzinie test stosuje się we wszystkich trzech wersjach jednocześnie. Dzięki równoległemu zastosowaniu trzech wersji istnieje możliwość porównania rodzaju uczuć osób wchodzących w skład rodziny oraz intensywności ich zaangażowania emocjonalnego.

Relatywnie niewiele studiów opublikowano o Teście Stosunków Rodzinnych od 1990 roku do chwili obecnej, więcej ich pojawiło się pomiędzy 1980 a 1989 rokiem w Europie, a szczególnie w Polsce, Rosji, Wielkiej Brytanii czy Niemczech. W Polsce został on po raz pierwszy obszerniej opisany przez J. Rembowskiego (1986) który wcześniej prowadził nim badania 370 dzieci wczesnoszkolnych do pracy habilitacyjnej (1971).

Test stosowano między innymi w takich celach, jak zbadanie związków emocjonalnych w rodzinach konfliktowych, rodzinach z dziećmi wykazującymi zaburzenia zachowania, rodzinach z dziećmi średnio i ciężko upośledzonymi psychicznie oraz do badania relacji emocjonalnych pomiędzy chłopcami wykazującymi zaburzenia seksualne a ich rodzicami i relacji matek z dziećmi chorymi na astmę (J.Brand, 1996).

Dodatkowymi zastosowaniami diagnostycznymi testu mogą być: sformułowanie celów terapii rodzinnej oraz ocena postępów w psychoterapii. Klinicyści specjalizujący się w tym teście, stosując najpierw wywiad, a potem test, stwierdzali, że stosowanie tego narzędzia znacznie pogłębiło ich wgląd w dynamikę rodzinną. Natura relacji rodzinnych okazała się dzięki niemu bardziej złożona niż podczas standardowych procedur testujących, a dodatkowo informacje pochodzące z testu pozwoliły ujawnić negatywną naturę relacji rodzinnych. Wyniki badań wskazują także, że test może być efektywnie używany dla oceny systemów rodzinnych, w których pojawia się dysfunkcja (ibidem).

Istnieje wiele innych szczegółowych zastosowań TSR w praktyce klinicznej. Ciekawym rodzajem zastosowania testu wydaje się być badanie A. Rosen i S. Brigham (1984), którzy wskazali na istotność wieku oraz płci we wzorach przywiązania dziewcząt i chłopców wobec rodziców. Ich badanie ujawniło, iż chłopcy w wieku 5 - 8 lat mają mniej uczuć zależności wobec swych matek niż dziewczynki, a bardziej zależni są od samych siebie. Także chłopcy wyrażają więcej negatywnych emocji wobec swych ojców i jest to uzależnione od wieku. Badane dziewczęta miały tendencję do wyrażania mniej czytelnie niż chłopcy emocji negatywnych wobec własnych rodziców oraz do doświadczania silniejszych uczuć zależności ze swymi matkami, choć tendencja ta spadała wraz z wiekiem. Niektóre z zastosowań testu w badaniach indywidualnych i grupowych zostaną szczegółowo omówione w drugiej części niniejszego opracowania.

W toku różnorodnych badań rodziny TSR rozwinięto także specyficzną wersję wykorzystywaną do diagnozowania zaburzeń związanych z nadużyciami seksualnymi wobec dzieci. W testowanej wersji eksperymentalnej stworzono 14 kart uzupełniających, które dają możliwość wskazania w sposób bardziej bezpośredni na zachowania związane z nadużyciami seksualnymi wobec dziecka. Karty te oferują dziecku nie zagrażający, niebezpośredni i właściwy dla wieku kontekst, do którego mogą odnieść własne doświadczenie, muszą być jednak używane z wyczuciem i doświadczeniem ze strony osoby badającej (Mertin, Rooney, 1995). Opis badania psychologicznego z zastosowaniem tej wersji testu został zmieszczony na stronie 23 - 24.

W pierwotnym teście z 1957 roku E. Bene dokonała zmian w poszczególnych stwierdzeniach testu tak, aby były one jak najbardziej uniwersalne i brały pod uwagę różnice międzykulturowe (E. Bene, 1978). Ogółem zmieniono 3 stwierdzenia dla dzieci starszych i dwa dla młodszych. W obecnym wydaniu podręcznika zaproponowano niewielkie zmiany w sposobie przeprowadzania badania testowego, w celu uzyskania lepszego kontaktu z dzieckiem i nawiązania z nim współpracy. Wersja polska TSR jest oparta właśnie na poprawionym podręczniku z 1978.

II.Wersje testu. Charakterystyka skal.

Skale we wszystkich wersjach testu obejmują głównie emocje pozytywne i emocje negatywne o różnym natężeniu kierowane przez badaną osobę do członków rodziny i kierowane przez członków rodziny do osoby badanej. Tak jest w przypadku wersji dla dzieci młodszych, gdzie dodatkową skalą jest skala dotycząca emocji związanych z zależnością od innych osób. Przykładowe stwierdzenie tej skali brzmi: „N… chce żebyś mu (jej) dał obiad. Kto powinien dać obiad N…?” (N występuje tu zamiast imienia osoby badanej).

W wersji dla dzieci starszych pojawia się różny stopień natężenia poszczególnych emocji. Skale dotyczące postaw pozytywnych obejmują emocje od umiarkowanych do silnych - od akceptacji po emocje o zabarwieniu zmysłowym. Skale wyróżniają dwa typy postaw negatywnych od umiarkowanych do silnych - od braku przychylności po nienawiść. Dodatkowymi skalami badającymi postawy rodzicielskie są skala nadmiernej pobłażliwości oraz skala nadmiernej opiekuńczości. Przykładem stwierdzeń dotyczących nadmiernej pobłażliwości jest: „To jest ta osoba z rodziny, którą matka/ojciec zanadto rozpieszcza”, a przykładem stwierdzeń dotyczących nadmiernej opiekuńczości jest: „Mama martwi się, że ta osoba z rodziny może zachorować”.

Podobnie jak w wersji dla dzieci starszych, wersja dla par małżeńskich stopniuje wyrażane emocje pozytywne i negatywne małżonków. Postawy związane z emocjami pozytywnymi obejmują uczucia od przyjacielskiej aprobaty po intensywną miłość, a postawy związane z emocjami negatywnymi uczucia od dezaprobaty po wrogość. Skale dodatkowe to skala badająca uczucia opiekuńcze oraz skala badająca uczucia związane z kompetencją lub jej brakiem. Uczucia opiekuńcze obejmują takie stwierdzenia, jak: „Czasem martwię się, że tej osobie z rodziny może się coś przydarzyć”, a uczucia związane z kompetencją lub jej brakiem takie stwierdzenia, jak: „Ta osoba z rodziny nie radzi sobie dobrze z trudnościami”.

Dokładniejsza charakterystyka skal w poszczególnych wersjach testu została zamieszczona w podręcznikach do testu (E. Bene-1993, E. Bene J. Anthony, 1993)

III. Trafność i rzetelność testu. Badania walidacyjne.

1) dotychczasowy stan badań walidacyjnych.

W literaturze przedmiotu istnieje dyskusja na temat poprawności psychometrycznej TSR. W zachodnich badaniach uznaje się go za półprojekcyjny test (semiprojective), a niektórzy stwierdzają, że z powodów metodologicznych bardziej właściwe byłoby traktowanie go jako użyteczną technikę kliniczną niż standaryzowany i znormalizowany test psychologiczny (Brand, 1996). Niemniej jednak wiele z zarzutów stawianych technikom projekcyjnym można odnieść także do technik nie projekcyjnych (A. Dunaj-Kozłowska, 1980). Stąd pojawiły się postulaty, iż pomimo tego, że półprojekcyjne narzędzia są bliższe standardom dla testów psychometrycznych niż inne techniki projekcyjne, zazwyczaj występuje potrzeba kontynuowania studiów walidacyjnych i normatywnych.

Trafność testów, które nie podlegają walidacji w sposób konwencjonalny, należy określić poprzez trafność konstruktu teoretycznego (E.Bene, J.Anthony, 1978). Na tej podstawie przeprowadzono walidację TSR badając dzieci starsze (pacjentów klinicznych) w przedziale wieku: 7 - 15 lat. Wyniki testu porównano z informacjami uzyskanymi ze studium przypadku. W rezultacie stwierdzono, iż reakcje testowe dzieci odzwierciedlały emocje, jakie rodzice przejawiali wobec dzieci.

Pierwszą badaną grupą było dziesięcioro dzieci, które w ocenie ich matek oraz pomocy społecznej miały ojców surowych i wrogich. Reakcje dzieci na uczucia otrzymywane od takich ojców były następujące: u dwóch osób przeważały uczucia ambiwalentne, a u 8 pojawiło się 2/3 uczuć negatywnych w stosunku do pozytywnych. Drugą grupą badaną było 16 matek, z których 9 kochało swoje dzieci, a 7 ukrywało poczucie odrzucenia względem dziecka. Reakcjami wyrażonymi w TSR na uczucia otrzymywane przez dzieci były: wśród matek kochających - 8 dzieci wyrażało 2/3 uczuć pozytywnych, a 1 przewagę ambiwalencji, natomiast wśród matek odrzucających - 4 dzieci wyrażało ambiwalencję, 2 wykazało 2/3 uczuć negatywnych i tylko jedno dziecko 2/3 uczuć pozytywnych.

W polskich badaniach określających trafność testu A. Frydrychowicz (1993) szacowała trafność kryterialną i teoretyczną. Przebadano matki i dzieci z 401 rodzin, z których 204 były rodzinami bezkonfliktowymi, a 197 rodzinami konfliktowymi - alkoholowymi, skłóconymi i rozwodzącymi się.

Badając trafność kryterialną stwierdzono istotne współzależności, co przedstawia tabela nr 1:

Tabela 1.

Trafność kryterialna TSR - badania polskie (źródło: A. Frydrychowicz,1993)

Metoda diagnozy	Badana relacja	χ^2	V	α	skala	r
Wywiad z matką	Reakcja ojca na niepowodzenia dziecka	23,81	.25	.001
Wywiad z żoną	Relacje emocjonalne żona - mąż	52,4	.53	.001
Arkusz Zachowania się Ucznia (AZU) B. Markowskiej	Pozytywny związek emocjonalny ojciec-dziecko			.001	Motywacja do nauki	.32
						.001	Zachowanie się antyspołeczne	- .24
						.05	Przyhamowanie	- .15
		AZU Zachowanie społeczne dziecka	Pozytywny związek emocjonalny żony z mężem			.001	Motywacja do nauki	.42
						.001	Uspołecznienie	.29
						.05	Zachowanie się antyspołeczne	- .18
						.001	Przyhamowanie	- .31
		Kwestionariusz dla Rodziców - Postawy Rodzicielskie M. Ziemskiej	Pozytywny związek żony z mężem			.001	Górowanie	- .19
						.001	Bezradność	- .33
						.001	Koncentracja	- .28
						.001	Dystans	- .21

Trafność teoretyczną zbadano porównując wyniki TSR uzyskane przez rodziny bezkonfliktowe i konfliktowe w zakresie przeżywanych emocji pozytywnych oraz wykazywanego przez dzieci zahamowania w relacjach z innymi. Istotne różnice w tym zakresie przedstawia tabela 2.

Tabela 2.

Trafność teoretyczna TSR oceniana w badaniach A. Frydrychowicz (1993).

Porównywane grupy badawcze	Badana relacja	u	α	χ^2	V
Rodziny bezkonfliktowe i konfliktowe	Emocje pozytywne kierowane w TSR przez dzieci do: - matki	4,20	.01
		- ojca	13,63	.001
		- rodzeństwa	2,88	.01
		Emocje pozytywne kierowane w TSR przez żony do mężów	31,17	.001	108,65	.71
Dzieci rodzin konfliktowych i bezkonfliktowych	Zahamowanie w TSR		.001	20,78	.32

Trafność teoretyczną badano także porównując wyniki uzyskane w TSR ze skalami innych kwestionariuszy takich, jak Arkusz Zachowania się Ucznia B. Markowskiej oraz Rysunek Rodziny; zastosowano dodatkowo wywiad z poszczególnymi członkami rodziny. Na tej podstawie stwierdzono istotną zgodność pomiędzy następującymi zmiennymi (por. tab.3):

Tabela 3.

Trafność teoretyczna TSR oceniana w badaniach A. Frydrychowicz (1993).

Zgodność istotna pomiędzy	Badana relacja	α	chi ²	V
Skalą Zahamowanie TSR i skalą Przyhamowanie AZU	Zahamowanie dziecka w relacjach z innymi	.01	18,46	.21
TSR a Rysunkiem Rodziny (pominięcie)	Związek emocjonalny dziecka z ojcem	.001	49,86	.51
TSR a Rysunkiem Rodziny oraz dodatkowo wywiad z: - matką	Związek emocjonalny dziecka z matką, ojcem i rodzeństwem	.001	25,21	.35
- ojcem	Związek emocjonalny dziecka z matką, ojcem i rodzeństwem	.001	45,35	.34
- rodzeństwem	Związek emocjonalny dziecka z matką, ojcem i rodzeństwem	.001	38,7	.34

W wersji oryginalnej określając rzetelność TSR nie użyto tradycyjnych technik psychometrycznych, ponieważ autorzy uznali, iż konwencjonalne metody nie nadają się w przypadkach, gdy pamięć osób badanych rzutuje na wyniki retestu. Dlatego też utworzono z 86 stwierdzeń trzy wskaźniki:

• emocje pozytywne pochodzące od dziecka i kierowane do dziecka,

• emocje negatywne pochodzące od dziecka i kierowane do dziecka,

• nadopiekuńczość i nadmierne pobłażanie.

Współczynniki rzetelności obliczono osobno dla każdego członka rodziny z dwóch wskaźników połówkowych (kwestie parzyste i nieparzyste). Osoby, które weszły w skład badania to matka, ojciec oraz rodzeństwo wymienione jako pierwsze. Używając tej procedury stwierdzono, że TSR jest testem dostatecznie rzetelnym (E. Bene, J. Anthony, 1978).W badaniach rzetelności TSR stwierdzono następujące korelacje między kartkami o treści pozytywnej: od 0,85 do 0,81; a między kartkami o treści negatywnej - od 0,85 do 0,67 (tamże).

Badanie J. Rembowskiego przeprowadzone było jednak metodą konwencjonalną (badanie stabilności bezwzględnej). Dwukrotne badanie w odstępie 6 dni wśród trzydziesto trzy osobowej grupy dzieci dało współczynnik korelacji od 0,86 do 0,72 (J. Rembowski, 1971, s. 42).

Badania normalizacyjne TSR przeprowadzono jedynie w przypadku wersji dla par małżeńskich (E. Bene, 1993). Badaną grupę stanowiło 60 małżeństw, 26 z dziećmi pod opieką psychiatryczną i 34 małżeństwa z dziećmi bez problemów psychiatrycznych (rodziny kliniczne i normalne). Przedział wiekowy badanych dzieci - pacjentów, ich rodzeństwa i dzieci normalnych wynosił od 7 do 17 lat. Zbadano częstość stosowania przez pary małżeńskie stwierdzeń zawartych w teście. Istotność różnic ustalono przy zastosowaniu nomografów Zubina, w poszczególnych wymiarach kierowania uczuć:

• stwierdzenia używane dla siebie samego (self),

• stwierdzenia stosowane wzajemnie wobec siebie przez mężów i żony,

• stwierdzenia stosowane przez pary małżeńskie w odniesieniu do dzieci,

• wartości mediany dla stwierdzeń kierowanych przez małżonków do członków rodziny.

• genogramu).

2) trafność i rzetelność testu w świetle badań własnych

Autorki niniejszego opracowania w celu określenia trafności diagnostycznej testu porównały wynik badania TSR z testem Rysunek Rodziny Cormana dla badanych 30 dzieci przedszkolnych. Dla ujednolicenia ocen obu testów zastosowano punktację : 1-dla relacji pozytywnych z danym członkiem rodziny, 0- dla relacji ambiwalentnych, -1 dla relacji negatywnych. Przyjęto w Rysunku Rodziny za wskaźnik relacji pozytywnych przynajmniej dwie cechy świadczące o waloryzacji, za wskaźnik relacji negatywnych - przynajmniej dwie cechy świadczące o dewaloryzacji, za wskaźnik relacji ambiwalentnych- występowanie w podobnej ilości cech świadczących o waloryzacji, jak i dewaloryzacji (wskaźniki waloryzacji i dewaloryzacji przyjęto za A. Frydrychowicz (1984) i M. Braun - Gałkowską (1985)). W pierwszym etapie porównano wyniki osiągnięte przez poszczególne osoby w obu testach w celu stwierdzenia, czy wynik TSR koreluje z wynikiem Rysunku Rodziny

Ze względu na charakter zmiennych zastosowano nieparametryczny współczynnik korelacji R Speramana (granicznym poziomem istotności jest p=0,05). Wyniki badań przedstawiają poniższe tabele:

Tabela 4.

Współczynnik korelacji R Spearmana dla relacji: rodzeństwo - badany

	N	R	poziom p
tsr & rys. rodziny	18	0,092	0,714

Tabela 5.

Współczynnik korelacji R Spearmana w odniesieniu do własnej osoby

	N	R	poziom p
tsr & rys. rodziny	18	0,469	0,049

Rys 1. Stosunek emocjonalny do własnej osoby - przebieg zależności pomiędzy wynikami TSR a Rysunku Rodziny

Tabela 6.

Współczynnik korelacji R Spearmana dla relacji: matka - badany

	N	R	poziom p
tsr & rys. rodziny	18	0,623	0,005

Rys. Stosunek emocjonalny do matki - przebieg zależności pomiędzy wynikami TSR a Rysunku Rodziny

Tabela 7.

Współczynnik korelacji R Spearmana dla relacji: ojciec - badany

	N	R	poziom p
tsr & rys. rodziny	18	0,144	0,567

Badania wskazują na to, że statystycznie istotne zależności występują w odniesieniu do własnej osoby oraz w relacji z matką. W obu przypadkach są to korelacje dodatnie, proporcjonalnie rosnące (określonemu typowi stosunku emocjonalnego do własnej osoby i do matki w Teście Stosunków Rodzinnych Anthony - Bene towarzyszy analogiczna relacja do matki i siebie w Rysunku Rodziny, a zarazem wzrost natężenia danej relacji emocjonalnej w TSR spowoduje wzrost intensywności przejawiania się tej relacji w teście Cormana).

Autorki zadały sobie również pytanie, czy określony rodzaj relacji emocjonalnych w stosunku do danego członka rodziny prezentowanych w TSR jest zbieżny z rodzajem relacji emocjonalnych prezentowanym Rysunku Rodziny. Siłę związku pomiędzy różnymi rodzajami relacji emocjonalnych w obu testach przedstawiają poniższe tabele i wykresy

Tabela 8.

Wyniki testu Chi kwadrat (χ²) dotyczące zbieżności poszczególnych rodzajów relacji emocjonalnych w TSR i Rysunku Rodziny w odniesieniu do matki

Rys. rodz. TSR/Matka	Pozytywny		Ambiwalentny		Negatywny		Suma
		n	%	n	%	n	%	n	%
Pozytywny	16	94,12	2	20,00	1	33,33	19	63,33
Ambiwalentny	1	5,88	7	70,00	1	33,33	9	30,00
Negatywny	0	0,00	1	10,00	1	33,33	2	6,67
Suma	17	100	10	100	3	100	30	100,00

χ^2 =

19,08

df=

4

p=

0,001

Rys 2. Procent zbieżności poszczególnych rodzajów relacji emocjonalnych w TSR i Rysunku Rodziny w odniesieniu do matki.

Związki pomiędzy poszczególnymi rodzajami relacji emocjonalnych w odniesieniu do matki są istotne statystycznie. Osoby prezentujące pozytywne relacje z matką w TSR w przeważającej większości -94,12% wyrażają pozytywny stosunek emocjonalny do matki w Rysunku Rodziny. Osoby ambiwalentne emocjonalnie w stosunku do matki w TSR wyrażają również ambiwalentny stosunek do niej w Rysunku Rodziny.

Tabela 9.

Wyniki testu Chi (χ²) kwadrat dotyczące zbieżności poszczególnych rodzajów relacji emocjonalnych w TSR i Rysunku Rodziny w odniesieniu do ojca

Rys. rodz. TSR /OJCIEC	Pozytywny		Ambiwalentny		Negatywny		Suma
		n	%	N	%	n	%	n	%
Pozytywny	6	60,00	0	0,00	1	25,00	7	26,92
Ambiwalentny	3	30,00	9	75,00	3	75,00	15	57,69
Negatywny	1	10,00	3	25,00	0	0,00	4	15,38
Suma	10	100	12	100	4	100	26	100,00

χ^2 =

10,99

df=

4

p=

0,027

Rys 3. Procent zbieżności poszczególnych rodzajów relacji emocjonalnych w TSR i Rysunku Rodziny w odniesieniu do ojca

Związki pomiędzy poszczególnymi rodzajami relacji emocjonalnych w odniesieniu do ojca są istotne statystycznie. Osoby prezentujące pozytywne emocje w relacjach z ojcem w TSR w przeważającej większości -60% wyrażają pozytywne emocje w stosunku do ojca w Rysunku Rodziny. Ambiwalencja emocjonalna w stosunku do ojca w TSR - pociąga za sobą zarówno ambiwalencję jak i negatywne emocje w rysunku rodziny.

Tabela 10.

Wyniki testu Chi kwadrat (χ²) dotyczące zbieżności poszczególnych rodzajów relacji emocjonalnych w TSR i Rysunku Rodziny w odniesieniu do rodzeństwa

Rys. rodz. TSR/Rodzeństwo	Pozytywny		Ambiwalentny		Negatywny		Suma
		n	%	n	%	n	%	N	%
Pozytywny	1	25,00	2	25,00	1	16,67	4	22,22
Ambiwalentny	1	25,00	5	62,50	2	33,33	8	44,44
Negatywny	2	50,00	1	12,50	3	50,00	6	33,33
Suma	4	100	8	100	6	100	18	100,00

χ^2 =

3,09

df=

4

p=

0,542

Rys 4. Procent zbieżności poszczególnych rodzajów relacji emocjonalnych w TSR i Rysunku Rodziny w odniesieniu do rodzeństwa

Związki pomiędzy poszczególnymi rodzajami relacji emocjonalnych w odniesieniu do rodzeństwa nie są istotne statystycznie. Wykres wskazuje na pewną zbieżność ekspresji relacji ambiwalentnych w obu testach. W przypadku pozostałych relacji wyniki są rozbieżne.

Tabela 10.

Wyniki testu Chi kwadrat (χ²) dotyczące zbieżności poszczególnych rodzajów relacji emocjonalnych w TSR i Rysunku Rodziny w odniesieniu do własnej osoby.

Rys. rodz. TSR/Wł. osoba	Pozytywny		Ambiwalentny		Negatywny		Suma
		n	%	n	%	n	%	n	%
Pozytywny	11	84,62	5	45,45	0	0,00	16	59,26
Ambiwalentny	2	15,38	5	45,45	2	66,67	9	33,33
Negatywny	0	0,00	1	9,09	1	33,33	2	7,41
Suma	13	100	11	100	3	100	27	100,00

χ^2=

10,01

df=

4

p=

0,040

Rys 5. Procent zbieżności poszczególnych rodzajów relacji emocjonalnych w TSR i Rysunku Rodziny w odniesieniu do własnej osoby.

Związki pomiędzy poszczególnymi rodzajami relacji emocjonalnych w odniesieniu do własnej osoby są istotne statystycznie.

Pozytywny obraz własnej osoby w TSR - warunkuje pozytywny obraz siebie w Rysunku Rodziny. Ambiwalentny stosunek emocjonalny do własnej osoby w TSR - warunkuje w największym stopniu negatywny obraz siebie w teście Cormana (dewaloryzacja lub pominięcie).

Podsumowując wyniki badań można stwierdzić, że TSR- wersja dla dzieci młodszych wykazuje największą diagnostyczność w zakresie relacji z matką. Test E. Bene i J. Anthony'ego wykazuje nieco mniejszą, ale również istotną statystycznie trafność diagnostyczną w odniesieniu do akceptacji emocjonalnej własnej osoby i relacji z ojcem. Nie można natomiast na jego podstawie trafnie określać relacji badanych z rodzeństwem.

Przedstawione poniżej wyniki wskazują na jakościową zbieżność pomiędzy relacjami emocjonalnymi badanymi TSR i innymi metodami oraz między relacjami emocjonalnymi badanymi TSR i innymi wymiarami relacji rodzinnych.

Na podstawie badań pacjentek depresyjnych przeprowadzonych przez A. Gawlik (2004) TSR Anthony - Bene, wywiadem z analizą genogramu oraz kwestionariuszem do badania więzi z rodzicami Parental Bonding Instrument G. Parkera i L. Browna można określić wpływ kierunku i natężenia relacji emocjonalnych na rodzaj i typ więzi emocjonalnej oraz rodzaj komunikacji pomiędzy dzieckiem a rodzicami. Z analizy genogramu wynika, że większość pacjentek (53%) żyło w konflikcie ze swoimi rodzicami.( co wyjaśnia negatywne relacje 50% badanych z rodzicami w TSR). Relacje badanych z ojcami nacechowane były w 40% dystansem emocjonalnym, 17% było relacji konfliktowych (dystans będzie wiązał się zarówno z negatywnymi emocjami wobec ojca, jak i z dużym odsetkiem postawy ambiwalentnej). 30% pacjentek określiło swoje relacje z matką jako konfliktową (stąd może wynikać przedstawianie matki w TSR jako głównego źródła wrogości), a 13% jako dystans emocjonalny. Negatywne i ambiwalentne relacje emocjonalne wpłynęły także na stwierdzone w wywiadzie do genogramu zaburzenia komunikacji. Zaburzenia w komunikacji pomiędzy dziećmi a rodzicami wystąpiły w 50 rodzinach badanych pacjentek i przejawiały się brakiem konsekwencji w słowach i czynach oraz brakiem spójności (sprzeczność komunikatów w sferze werbalnej i niewerbalnej - podwójne komunikaty). Na podstawie testu Parental Bonding Instrument Parkera i Browna A. Gawlik (114-115) stwierdziła, że większość pacjentek z depresją nie miała bezpiecznej więzi z rodzicami (połączenie autonomii z uczuciem). Więź córek z ojcem miała charakter głównie więzi zdezorganizowanej (brak kontroli, brak uczucia). Natomiast między córką a matką istniała albo więź lękowo - unikająca (kontrola bez uczucia) lub więź zdezorganizowana. W obu przypadkach brak jest pozytywnych relacji emocjonalnych ze strony rodziców, co potwierdza TSR Anthony - Bene.

A. Rutkowska (2002, s 7-82)) badała relacje w rodzinach dzieci niedostosowanych Testem Stosunków Rodzinnych oraz kwestionariuszem D. Wójcik. Na podstawie tych metod można określić związek pomiędzy relacjami emocjonalnymi w rodzinie dziecka a stosowanymi przez rodziców metodami wychowawczymi zaufaniem dzieci do rodziców i poczuciem akceptacji dziecka przez rodziców. Negatywne relacje emocjonalne wiążą się z nadmierną surowością i niekonsekwencją w wychowaniu. Dzieci niedostosowane nie posiadają wzoru osobowego w rodzinie. Dzieci nie mają zaufania do rodziców (nie czują się przez nich rozumiane, nie zwierzają się im ze swoich zmartwień, nie zasięgają ich rady przy podejmowaniu ważnych decyzji). Dzieci te obdarzają często zaufaniem starsze rodzeństwo, z którym łączą je relacje pozytywne. Dzieci nie czują się akceptowane przez rodziców (twierdzą, że rodzice są co do nich rozczarowani oraz że są źle traktowane w swojej rodzinie). Negatywne relacje rodzinne wpływają na poczucie niższości i brak poczucia bezpieczeństwa dzieci niedostosowanych a także na ich ogólnie złe samopoczucie (poczucie samotności, nieszczęśliwości).

A. Piekacz (2002,s 207- 208) badając związek relacji emocjonalnych w rodzinach osób karanych i nie karanych z podobieństwem systemów wartości badanych i ich rodziców otrzymała następujące wyniki:

• przyjęła hipotezę mówiącą o tym, że pozytywne relacje wewnątrzrodzinne wzmacniają siłę transmisji międzypokoleniowej systemu wartości odnośnie wartości autotelicznych (współczynniki korelacji Pearsona dla poszczególnych wartości od 0,567 do 0,986)

• przyjęła hipotezę, że ambiwalentne i konfliktowe relacje wewnątrzrodzinne osłabiają transmisję międzypokoleniową systemu wartości (relacje konfliktowe zostały opisane przy pomocy analizy

Autorki badały rzetelność (stabilność bezwzględną) wersji testu dla dzieci młodszych. Retest był przeprowadzony po 4 tygodniach. Zbadano 30 dzieci w wieku 4-6 lat. Poniższa tabela przedstawia uzyskane wyniki:

Tabela 11. Współczynniki korelacji r Pearsona i poziomy istotności α wersji TSR dla dzieci młodszych (badanie korelacji metodą test -retest).

emocje relacje	pozytywne		negatywne		zależność
	r	α	r	α	r	α
badani - matka	0,508826	0,01	0,403417	0,05	0,522398	0,001
badani -ojciec	0,516359	0,01	0,484859	0,02	0,192217	n.i.
badani -rodzeństwo	0,574753	0,02	0,767046	0,001	0,227085	n.i.
własne ja	0,435943	0,05	0,52321	0,01	0,636345	0,001
Nikt	0,411811	0,05	0,720559	0,001	0,445672	0,02

n.i. -wynik statystycznie nieistotny

Wskaźniki rzetelności uzyskane przez autorki są więc relatywnie niższe od podawanych w badaniach poprzednich. Wyniki dotyczą jednak tylko wersji testu dla młodszych dzieci, które rozwojowo są bardziej labilne emocjonalne, a okres pomiędzy testem a retestem był dłuższy niż we wcześniejszych badaniach.

IV.Procedura przeprowadzenia badania

Podstawą dobrze przeprowadzonego badania jest nawiązanie dobrego kontaktu z osobą testowaną, a zwłaszcza badanym dzieckiem. Niemniej jednak bardzo ważna jest tu pozytywna relacja emocjonalna oraz atmosfera bezpieczeństwa i zaufania wytworzona przez osobę badającą po to, aby osoba badana mogła swobodnie i bez skrępowania wyrażać doświadczane emocje, zwłaszcza negatywne. Badający samą obecnością ma dawać wsparcie przy przeżywaniu przez dziecko silnych emocji.

Na wstępie należy ustalić, kto wchodzi w skład rodziny osoby badanej, co odnotowuje się na arkuszu odpowiedzi. Należy także zbadać czy badana rodzina jest rozbita, w separacji, po rozwodzie, czy mieszka razem lub czy któryś z domowników przebywa poza domem przez dłuższy czas. W przypadku rozwodu bądź separacji należy ustalić, z którym rodzicem dziecko mieszka. Jeśli dziecko ma rodzeństwo należy dopytać się o wiek i imiona braci bądź sióstr.

Przechodząc do badania bezpośredniego, każdemu z wymienionych członków rodziny przydziela się jedną z 21 figur kartonowych reprezentujących dorosłe kobiety, mężczyzn, dziewczynki, chłopców i niemowlęta. Następnie proponuje się dziecku zabawę w rodzinę przy użyciu wybranych figurek kartonowych oraz puli stwierdzeń dotyczących emocji kierowanych do osób z rodziny i odbieranych przez dziecko od poszczególnych członków rodziny. Poszczególne stwierdzenia są wrzucane do figur, a jeśli dane stwierdzenie pasuje do dwóch lub więcej osób, fakt ten odnotowuje się w arkuszu odpowiedzi. Jeśli jakieś stwierdzenie nie pasuje do żadnego członka rodziny możliwy jest wybór figury określanej jako Pan Nikt.

Pewien kłopot może stanowić decyzja czy badane dziecko w wieku pomiędzy 6 a 8 rokiem życia należy przebadać wersją dla dzieci młodszych czy starszych. Pomoc może stanowić wstępny wywiad i oszacowanie przez badającego poziomu dojrzałości dziecka, zazwyczaj jednak dzieci powyżej 6 roku życia bada się wersją dla dzieci starszych. Podsumowanie wyników to przeliczenie ilości poszczególnych uczuć odpowiadających skalom, przy czym każde uczucie otrzymuje jeden punkt, niezależnie od znaku pozytywnego lub negatywnego. Czas badania zabiera od 20 do 25 minut.

Ważne jest, że wybrane przez osobę badaną stwierdzenia są wrzucane do kartonów i znikają z zasięgu wzroku, stąd nie można ich zliczyć i starać się w sposób sprawiedliwy rozdzielić pomiędzy poszczególnych członków rodziny. Dlatego też test ten uważa się za w miarę obiektywne i niepodatne na manipulację narzędzie diagnostyczne.

V.Interpretacja wyników.

Można przypuszczać, że emocje wyrażane w teście mogą mieć charakter retrospektywny, osoba badana spogląda na nie z perspektywy czasu, z pewnym dystansem. Niemniej jednak, w literaturze przedmiotu podkreśla się, że emocje ujawniane w TSR są prawdziwe i odzwierciedlają schemat stosunków interpersonalnych dziecka, ponieważ reakcje dziecka wobec członków rodziny i w aktualnej zabawie wywodzą się z tego samego źródła. Dziecko nie potrafi różnicować między tym, co prawdziwe, a tym, co udawane; w konsekwencji doświadczenie życiowe i testowe zlewają się. Większe znaczenie w określaniu etiologii symptomów ma prawdopodobnie poznanie odczuć badanego niż rekonstruowanie obiektywnej rzeczywistości (Bene, Anthony, 1993).

Podstawową do ustalenia kwestią jest ważność poszczególnych członków rodziny dla dziecka. Wskaźnikiem siły emocjonalnego zaangażowania dziecka w relacjach jest przypisanie największej liczby emocji osobom, z którymi dziecko czuje największą więź. Zazwyczaj dzieci przypisują najwięcej emocji matce, potem ojcu, rodzeństwu, innym osobom z rodziny i na końcu własnemu „ja”. Jeśli istnieje jakakolwiek przesadna reakcja pozytywna bądź negatywna w stosunku do przedstawionego porządku relacji, ta osoba staje się kluczowa dla scharakteryzowania wzorca emocjonalnego przywiązania dziecka. Także silny związek emocjonalny dziecka z inną osobą niż matka czy ojciec wskazuje na układ relacji zaburzonych lub nieprawidłowych oraz na występujące wewnątrz rodziny koalicje. Analogicznie badając pary małżeńskie, najważniejszą osobą powinien okazać się współmałżonek, a następnie dzieci oraz inne osoby z rodziny, a na końcu własne „ja”.

Drugim z ważnych nurtów interpretacyjnych jest analiza emocji dawanych i otrzymywanych przez dziecko. Ilość emocji dawanych przez dziecko poszczególnym członkom rodziny decyduje o tym, czy dziecko jest przyjazne, ambiwalentne czy wrogie; przy czym emocje te muszą być spójne z zachowaniem. Spójność emocji z zachowaniem możemy jedynie sprawdzić przeprowadzając wywiad z rodziną. Na przykład atmosfera bezpieczeństwa stworzona przez badającego może spowodować swobodne wyrażenie emocji przez dziecko zahamowane, które na co dzień nie potrafi bądź nie chce ich wyrażać. W przypadku emocji odbieranych od otoczenia przechodzą one przez filtr doświadczenia życiowego dziecka oraz dodatkowo przez jego system potrzeb, życzeń, oczekiwań i mechanizmów obronnych. W rezultacie nie otrzymujemy rzeczywistego obrazu emocji kierowanych ku dziecku, lecz ich subiektywny ekwiwalent. Ostatecznie należy wspomnieć, iż występuje ścisła zależność pomiędzy emocjami dawanymi przez dziecko a spostrzeganymi; stara się ono, prawdopodobnie nieświadomie dać innym tyle uczuć, ile od nich otrzymuje. Jeśli tak nie jest, można spodziewać się wystąpienia jakiś zaburzeń w relacjach.

W interpretacji poszczególnych przypadków mogą pomóc także reakcje wskazujące na egocentryzm, ambiwalencję czy silne mechanizmy obronne. Reakcja egocentryczna może wystąpić zarówno u dzieci rozpieszczanych, uprzywilejowanych, otaczanych nadmiarem emocji pozytywnych , jak i u dzieci odrzucanych, u których występuje szereg negatywnych emocji związanych z poczuciem niższości, winy, wstydu, nienawiścią do własnego „ja”.

Ambiwalencja uczuciowa występuje wówczas, gdy do danego członka rodziny dziecko odczuwa dwa razy więcej emocji pozytywnych niż negatywnych lub odwrotnie negatywnych w stosunku do pozytywnych.

Sama sytuacja testowa ma za zadanie nie wzbudzać poczucia winy czy nie budować mechanizmów obronnych u osoby badanej, niemniej jednak może ujawnić istnienie tych mechanizmów. W teście możemy rozpoznać następujące mechanizmy obronne: zaprzeczanie - większość kartek pozytywnych lub negatywnych jest kierowanych do postaci Nikogo, idealizacja - wobec rodziny wyrażane są emocje pozytywne, a negatywne wobec Pana Nikt, przemieszczenie - większość kartek umieszczana jest w postaciach peryferyjnych niż centralnych, spełnianie życzeń i regresja - do siebie dziecko kieruje większość kartek z emocjami nadmiernego pobłażania i opiekuńczości oraz projekcja - przypisanie innym emocji pozytywnych lub negatywnych, do których dziecko samo się nie przyznaje (osoba mało realistyczna).

Możemy wyróżnić także sześć syndromów, które pomagają w interpretacji poszczególnych przypadków testowanych TSR. Tendencja do idealizowania wystąpiła u dzieci z: fobiami, brakiem poczucia bezpieczeństwa, lękliwych, biernych, zahamowanych, kompulsywnych; byli to przeważnie pacjenci kliniki. Dzieci te dokonują projekcji wewnętrznych lęków i tendencji destruktywnych na otoczenie, które staje się czymś przerażającym. Wyrażały one wyłącznie dawane i otrzymywane emocje pozytywne. Tendencja paranoidalna pojawiła się u dzieci z zaburzeniami psychotycznymi, o dużej podejrzliwości i wyobrażaniu sobie rzeczy najgorszych. Emocje dawane innym przez takie dzieci to głównie emocje pozytywne przy niewysokim poziomie wrogości, natomiast emocje otrzymywane to wyłącznie uczucia negatywne. Te ostatnie były nieproporcjonalne do danych z wywiadu, w którym rodziców określono jako nerwicowców, lecz o ciepłym i łagodnym sposobie bycia.

Dwa ostatnie syndromy pojawiają się u dzieci z wyraźną tendencją egocentryczną. W przypadku nadmiernych emocji negatywnych jest to autoagresja, a w przypadku emocji pozytywnych autoerotyzm. Autoagresja powstaje u dziecka na podstawie odrzucenia ze strony innych z powodu, iż były to dzieci nieplanowane, niechciane, które przeżyły jakąś formę separacji w postaci pobytu w szpitalu lub żłobku. Rozpoznajemy ją na podstawie dużej ilości stwierdzeń negatywnych kierowanych do „ja”. Natomiast autoerotyzm u dzieci rozpieszczonych buduje się na bazie nadmiernej stymulacji ze strony nadopiekuńczych rodziców i rozpoznajemy go po dużej ilości emocji pozytywnych, a małej negatywnych. W praktyce klinicznej wyłoniono również syndrom zahamowania i rozhamowania. Jak podają autorzy testu (1993) jednostka zahamowana wykaże w teście raczej zaangażowanie emocjonalne w stosunku do własnej osoby niż do otoczenia oraz intrapunitywny kierunek agresji. Jednostka rozhamowana powinna wykazać głębokie zaangażowanie emocjonalne wobec otoczenia przy znacznie mniejszym zainteresowaniu własną osobą (o ile nie uważa się za odrzuconą) oraz ekstrapunitywny kierunek agresji. Przykładowa kategoria diagnostyczna odpowiadająca zahamowaniu to psychozy, a rozhamowaniu - zachowania antyspołeczne.

Weryfikację empiryczną niektórych spośród opisanych przez E. Bene i J. Anthony'ego syndromów stanowią poniższe badania.

A. Rutkowska (2002, s. 71 - 72) potwierdziła tezę, że kategorie odpowiadające umiarkowanemu rozhamowaniu są tożsame z oznakami niedostosowania, do których należą: przestępczość, zakłócanie porządku publicznego, zachowania destrukcyjne, agresywny sposób bycia, nieposłuszeństwo, wagary, ucieczki z domu. W przebadanej przez autorkę grupie dzieci niedostosowanych wystąpiło umiarkowane rozhamowanie w zakresie emocji negatywnych. Świadczy o tym istnienie silnej negatywnej „koncentracji” na ojcu - tylko cztery osoby z tej grupy nie skierowały do ojca żadnej emocji negatywnej.

B. Chojnowska (2002, s. 119) stwierdziła, że schizofreników cechuje wyższy poziom autoagresji (kierują do siebie więcej stwierdzeń negatywnych oraz przypisują sobie słabość i niekompetencję), czego przyczyną może być niższa samoocena, urojenia grzeszności, winy, rozszczepienie ja i postrzeganie go jako obiektu wyłącznie „złego”. Ewentualnie może to być rzeczywista percepcja własnej niekompetencji, niezaradności. niekompetencji. Innym wytłumaczeniem może być zjawisko wypierania negatywnych uczuć żywionych wobec innych członków rodziny i kierowania ich w swoją stronę.

Z założeń autorów testu wynika, że schizofreników charakteryzuje większe zahamowanie. Z badań przeprowadzonych przez B. Chojnowską wynika że większe zahamowanie przejawiają osoby zdrowe. Większe (choć nie istotne statystycznie) zahamowanie w grupie kontrolnej dotyczy emocji pozytywnych. Oznacza to, że osoby zdrowe są bardziej ostrożne w rozdzielaniu pozytywnych emocji pomiędzy członków rodziny. Rzadziej też okazują silne emocje.

VI. Zastosowania testu w diagnozie klinicznej i sądowej.

1. Relacje w rodzinie prokreacyjnej - badania dzieci.

A. Kosecka (1999, s.45) zajmowała się stosunkami wewnątrzrodzinnymi w percepcji rodzeństwa dzieci autystycznych. Badaniem zostały objęte dwie grupy. Grupę kryterialną stanowiło zdrowe rodzeństwo dzieci autystycznych ( 20 dzieci w wieku od 5 do 21 roku życia). Grupę kontrolną stanowiło 20 dzieci, posiadające zdrowe rodzeństwo, odpowiadające płcią i wiekiem rodzeństwu autystycznemu .Badania TSR ujawniły, że w obu grupach matki są osobami najbardziej preferowanymi przez dzieci. Dzieci kierują do ojców nieco mniej informacji o negatywnym zabarwieniu, niż w swojej percepcji same otrzymują. W grupie kryterialnej stosunek dzieci do ojców jest ambiwalentny, zaś w grupie kontrolnej pozytywny. Stosunki między dziećmi a rodzeństwem są zróżnicowane. Dzieci posiadające rodzeństwo autystyczne przejawiają postawy pozytywne wobec młodszych sióstr. Wobec starszych sióstr oraz braci (młodszych i starszych) ich stosunek jest ambiwalentny. Jednocześnie w percepcji badanych dzieci młodsze rodzeństwo obojga płci oraz siostry starsze prezentują wobec nich pozytywne postawy, zaś bracia starsi wykazują stosunek ambiwalentny. Natomiast dzieci posiadające rodzeństwo zdrowe wobec sióstr i braci młodszych przejawiają stosunek ambiwalentny, zaś wobec rodzeństwa starszego stosunek negatywny. Postawy rodzeństwa wobec siebie spostrzegają jako ambiwalentne w wypadku rodzeństwa młodszego, a jako negatywne w wypadku rodzeństwa starszego. Stosunek dzieci do samych siebie w grupie kryterialnej jest pozytywny, zaś w grupie kontrolnej - ambiwalentny. Badania wskazują więc, że opieka nad rodzeństwem autystycznym wpływa pozytywnie na relacje pomiędzy dzieckiem zdrowym a jego rodzeństwem a także podnosi samoocenę dziecka.

K. Zajączkowski (1998) badał spostrzeganie relacji rodzinnych przez dzieci społecznie niedostosowane. Badania zostały przeprowadzone wśród dzieci w wieku 8-14 lat. Grupy badawcze; zasadniczą i kontrolną tworzyło po 165 dzieci. Dzieci z grupy zasadniczej otrzymywały i wysyłały do rodziców o wiele mniej twierdzeń pozytywnych. Dzieci społecznie niedostosowane również wysyłały do rodziców więcej emocji negatywnych, ale dysproporcja nie była tak znaczna jak w zakresie emocji pozytywnych. Relacje dzieci z rodzeństwem cechowała ambiwalencja emocjonalna.

A. Rutkowska (2002) w swojej pracy zajmowała się percepcją relacji emocjonalnych w środowisku rodzinnym i rówieśniczym przez dzieci społecznie niedostosowane. Zbadała 30 dzieci niedostosowanych - uczestników zajęć w świetlicy środowiskowej i 30 dzieci ze szkolnej świetlicy (grupa kontrolna). Na podstawie wyników uzyskanych w Teście Stosunków Rodzinnych Anthony - Bene (tamże, s.62 - 71) stwierdziła, że dzieci społecznie niedostosowane kierują do matki głównie emocje pozytywne - silne, natomiast ich matki są wobec nich emocjonalnie ambiwalentne. Natomiast wśród emocji kierowanych przez dziecko do ojca i otrzymywanych od niego dominują emocje negatywne. Porównując grupę dzieci niedostosowanych z dziećmi dostosowanymi autorka potwierdziła hipotezy o istotnie częstszym kierowaniu przez dzieci niedostosowane do rodziców i otrzymywaniu od nich emocji negatywnych niż pozytywnych (α od 0,05 do 0,01 dla relacji dziecko - matka, oraz od 0,01 do 0,001 dla relacji dziecko - ojciec). Brak różnic autorka odnotowała jedynie w zakresie relacji umiarkowanie negatywnych kierowanych od ojca do dziecka. Relacje dzieci niedostosowanych z rodzeństwem były pozytywne.

Pomimo pewnych różnic w przytoczonych powyżej badaniach TSR odnośnie relacji rodzinnych dzieci niedostosowanych można z nich wyciągnąć wspólny wniosek: dzieci te nie są obdarzane miłością i wsparciem emocjonalnym na co dzień i w konsekwencji nie potrafią kochać i wspierać innych.

2) Relacje w rodzinie generacyjnej i prokreacyjnej - badania

dorosłych.

A. Piekacz (2002, s.178-208) badała wpływ struktury stosunków rodzinnych w rodzinach funkcjonalnych i dysfunkcjonalnych na siłę transmisji międzypokoleniowej systemu wartości. Badając testem mediany istotność różnic pomiędzy wynikami w Teście Stosunków Rodzinnych skazanych mężczyzn a grupą kontrolną stwierdziła, że:

1. osoby z rodzin dysfunkcjonalnych czują silniejszy związek emocjonalny ze swoimi matkami niż badani z rodzin funkcjonalnych (α=0,01)

2. osoby z rodzin dysfunkcjonalnych czują silniejszy związek emocjonalny ze swoimi ojcami niż badani z rodzin funkcjonalnych (α=0,01)

3. osoby z rodzin dysfunkcjonalnych czują słabszy związek emocjonalny ze swoimi żonami niż badani z rodzin funkcjonalnych (α=0,01)

4. osoby z rodzin dysfunkcjonalnych czują słabszy związek emocjonalny ze swoimi dziećmi niż badani z rodzin funkcjonalnych (α=0,01)

Osobami, które otrzymały najwyższy wskaźnik zaangażowania emocjonalnego w grupie skazanych mężczyzn, byli w kolejności: matka, żona, ojciec, dzieci (w grupie kontrolnej: żona, dzieci, ojciec i matka). Badania wskazują więc na silniejszy związek emocjonalny osób z rodzin dysfunkcjonalnych w stosunku do rodziny generacyjnej, natomiast w przypadku osób z rodzin funkcjonalnych - w stosunku do rodziny prokreacyjnej.

S. Iskierka (2004, s. 78-84) badała deprywację emocjonalną w rodzinach kobiet niedostosowanych społecznie. Na podstawie wyników TSR Anthony - Bene przedstawiła rozkład emocji pozytywnych dawanych członkom rodziny przez badaną i otrzymywanych od rodziny. Najwięcej emocji pozytywnych osoby badane skierowały do dzieci (41%) na drugim miejscu znajduje się matka (28%) a następnie ojciec (18%), na końcu partner (13%). Suma emocji pozytywnych i negatywnych wskazuje jednak na wysoki stopień zaangażowania emocjonalnego wobec partnera. Badane najwięcej emocji pozytywnych otrzymują od dzieci (36%), kolejno od matki (25%) od partnera (23%), a najmniej od ojca (16%).

Na podstawie przeprowadzonej analizy testem T- Studenta dla dwóch próbek zależnych autorka stwierdziła, że skazane idealizują obraz matki, dlatego częściej kierują do niej uczucia pozytywne niż negatywne ( α=0,001). Badane również częściej otrzymują od matki uczucia pozytywne. S. Iskierka potwierdziła również hipotezę, że osoby niedostosowane społecznie stosują mechanizm obronny wyparcia, dlatego najczęściej silne emocje negatywne kierują do nikogo ( α=0,001).

D. Mitek (2004, s. 84-114) w swojej pracy magisterskiej zajmowała się wzorami relacji emocjonalnych i interpersonalnych w rodzinach sprawców przemocy. Z rozkładu emocji pozytywnych kierowanych do badanego przez poszczególnych członków rodziny wynika, że najwięcej uczuć pozytywnych badani otrzymywali kolejno: od innych osób (42%), od ojca (32%), od matki (15%) i od partnera (10%). Do grupy inni autorka zaliczyła następujące osoby, : dzieci, wnuki, siostra, brat, siostrzenica lub bratanek. Autorka dopatruje się tendencji życzeniowej u badanych - uważa, że chcieliby oni, aby dzieci darzyły je pozytywnymi uczuciami bez względu na to, co zrobili. Fakt, że grupa sprawców najwięcej uczuć pozytywnych otrzymuje od osób spoza najbliższego kręgu tłumaczy autorka tendencjami ucieczkowymi , oddaleniem od rodziny i poszukiwaniem wsparcia poza nią. Rozkład emocji negatywnych do badanego wskazuje, że najwięcej takich emocji kieruje do niego jego partnerka (56%), a następnie ojciec i inni po 17% i matka (9%).To że przeszło połowa badanych określa swoje partnerki jako główne źródło wrogości wynika z faktu, że w większości przypadków to partnerka wnosiła sprawę o znęcanie się do sądu, a w części przypadków to z jej strony wpływał wniosek o rozwód.

Rozpatrując rozkład emocji pozytywnych osoby badane skierowały ich najwięcej do innych, na drugim miejscu znajduje się ojciec (26%), a następnie matka (18%). Badany najwięcej emocji negatywnych kieruje do partnera (46%), kolejno do ojca (17%), do innych (15%), do matki (14%) i do siebie (8%).

D. Mitek w swojej pracy potwierdziła również hipotezę o istnieniu zależności między obecnością nadopiekuńczej matki w rodzinie generacyjnej sprawcy a późniejszym stosowaniem przez niego przemocy fizycznej. Stwierdziła także, że badani, którzy uzyskiwali wysokie wyniki w skali kłamstwa w SUI, kierowali dużo twierdzeń do Pana Nikt w TSR. Duża ilość twierdzeń oddanych do Pana Nikt przemawia za tendencjami unikowymi badanego. Nie chce on udzielać odpowiedzi wprost, unika konfrontacji z przeszłością, uważa ,że z rodziną nic już go nie łączy, nikogo nie kocha i nikogo nie nienawidzi.

A. Gawlik (2004) zajmowała się zagadnieniem wpływu rodziny generacyjnej na wystąpienie depresji u kobiet. Grupą badawczą było 30 pacjentek z rozpoznaniem depresji endogennej. Na podstawie wyników badań Testem Stosunków Rodzinnych A. Bene określiła stosunek badanych do ojca i matki. 43% badanych pacjentek oceniło swój stosunek do ojca jako negatywny. Tyle samo pacjentek wyraziło się odnośnie swojego ojca pozytywnie. Postawę ambiwalentną w stosunku do ojca przejawiało 14% badanych. Pozytywnie oceniło swoją postawę wobec matki 50% pacjentek, negatywnie - 23% badanych kobiet. 27% badanych miało ambiwalentny stosunek do swojej matki

W oparciu o rozkład twierdzeń kierowanych w TSR do własnego ja autorka określiła poziom samooceny badanych. Test wykazał, że w większości (u 70% badanych) występuje niska samoocena, natomiast 30% kobiet przejawia ambiwalencję w ocenie własnej osoby (tamże, s.104 - 106).

Na podstawie przedstawionych przez autorkę tabel (aneks, s.153) można określić rozkład zaangażowania emocjonalnego dla pacjentek. Przedstawia się on następująco (w kolejności od najsilniejszego do najsłabszego stopnia zaangażowania): dzieci, mąż, matka, ojciec. 15% emocji zostało skierowanych do Pana Nikt ( podobna liczba jak do ojca), co potwierdza niekorzystne relacje emocjonalne z ojcem i świadczy o istnieniu mechanizmu wyparcia. Z zestawienia emocji pozytywnych i negatywnych dawanych i otrzymywanych przez pacjentki (ibidem,s.152) wynika, że pacjentki kierowały do członków swojej rodziny zarówno więcej emocji pozytywnych, jak i negatywnych, niż od nich otrzymywały. Rodziny pacjentek więc były rodzinami, w których unikano konfrontacji z problemami zarówno w postaci szczerej komunikacji o negatywnych emocjach, jak i pozytywnego wsparcia emocjonalnego. Pacjentki jako osoby z zaburzeniami afektywnymi były bardziej spontaniczne w wyrażaniu uczuć, przy czym ich generalne nastawienie emocjonalne do rodziny było pozytywne (30% więcej pozytywnych uczuć niż negatywnych). Głównym przedmiotem i źródłem miłości są dla badanych ich córki (30% badanych daje i otrzymuje od swych córek najwięcej uczuć pozytywnych). Głównym przedmiotem wrogości jest dla 30% badanych matka - do niej kierują badane najwięcej uczuć negatywnych, co potwierdza negatywny i ambiwalentny stosunek do matek u 50% badanych). Natomiast głównym źródłem wrogości jest dla badanej mąż ( ponad 30% badanych od własnego męża otrzymuje najwięcej uczuć negatywnych).

B. Chojnowska (2002, s.112 i nast. ) badała relacje w rodzinach schizofreników. Schizofrenicy w TSR przypisali członkom swojej rodziny zarówno więcej emocji pozytywnych, jak i negatywnych. Rozkład zaangażowania emocjonalnego w rodzinie schizofreników przedstawiał się następująco (od najsilniejszego do najsłabszego stopnia zaangażowania):

1) matka, 2) współmałżonek, 3) inne osoby, 4) ojciec,5) rodzeństwo (w grupie kontrolnej - 1) matka, 2) ojciec, współmałżonek i inne osoby, 3) rodzeństwo). Z rozkładu emocji pozytywnych i negatywnych kierowanych do rodziców i odbieranych od nich wynika, że schizofrenicy kierują i odbierają więcej emocji pozytywnych do matki niż grupa kontrolna (α=0,01) oraz kierują i odbierają więcej emocji negatywnych od ojca niż grupa kontrolna (α=0,05). Ojciec jest więc w ich percepcji „złym”, a matka „dobrym” obiektem (relacje w rodzinie generacyjnej pacjenta schizofrenicznego są więc w świetle powyższych badań korzystniejsze niż w rodzinie generacyjnej pacjenta depresyjnego, gdzie zarówno ojciec, jak i matka są „złymi obiektami”).

M. Wnuk (2004, s. ) badała relacje rodzinne przestępców przeciwko życiu i zdrowiu i przeciwko mieniu. Z jej badań wynika, że przestępcy przeciwko mieniu mają bardziej pozytywne relacje emocjonalne z matką, a bardziej negatywne relacje z ojcem. Przestępcy przeciwko mieniu częściej przypisują niekompetencję matce, a przestępcy przeciwko życiu i zdrowiu - ojcu. Pozytywne relacje z matką i negatywne z ojcem są związane z większym stopniem niedostosowania społecznego sprawców kradzieży (wywiad), a jednocześnie z mniejszym poziomem agresywności tej grupy przestępców.

2. Badania indywidualne - studia przypadków.

1. Ofiary przemocy- przemoc pomiędzy rodzeństwem.

P. Mertin i J. Rooney (1995, s.32-37) opisują ze swojej praktyki klinicznej przypadek 7 - letniego chłopca, którego matka skarżyła się na jego częste zmiany nastroju i zachowania, wrogość, bunt i przemoc werbalną wobec niej, agresywność w stosunku do młodszego, niepełnosprawnego brata oraz destrukcyjne zachowania w szkole, które spowodowały usunięcie go z klasy w celu ochrony innych dzieci.

Test Stosunków Rodzinnych ujawnił istnienie starszego, 16 - letniego brata, o którym matka nie wspomniała. Brat był objęty opieką kuratora za przestępstwa z użyciem przemocy. Ojciec również został włączony do rodziny, ale wyprowadził się i mieszkał z inną kobietą i jej dzieckiem. Badanie wykazało wzajemne pozytywne relacje pomiędzy matką a synem. Kilka negatywnych kart kierowanych do matki typu: „krzyczysz na…” czy „dajesz klapsy…” wskazywało na wzrastające trudności matki w wychowywaniu dziecka. Relacje chłopca z rodzeństwem były ambiwalentne w odniesieniu do młodszego brata, którego specjalne potrzeby skupiały większą uwagę matki. Natomiast relacje między chłopcem a jego starszym bratem były wzajemnie negatywne. Z wybranych kart wynikało, że brat straszy badanego i rani go fizycznie, a także zakrada się do jego łóżka wieczorem, dotyka go po całym ciele i wkłada mu rękę w majtki (w badaniu zastosowano wersję testu zmodyfikowaną przez J. Ashby z Nowej Zelandii). Mieszkający obok 14 - letni chłopiec opisał przemoc seksualną, jaka miała miejsce wobec badanego w domu i w szkole. W trakcie dalszych badań matka również przyznała się, że była molestowana seksualnie w dzieciństwie. Matkę i dziecko poddano psychoterapii, w trakcie której chłopiec mógł wyrazić swoje uczucia związane z przemocą seksualną oraz rozbiciem rodziny i poczuciem odrzucenia go przez ojca.

2. Sytuacje kryzysowe w rodzinie - rozwód rodziców.

Po 7 latach wspólnego pożycia żona wyprowadziła się od męża i wniosła pozew o rozwód. Od początku oddzielnego zamieszkiwania utrudniała ojcu kontakty z 4 -letnim synem. Matka twierdziła, że przyczyną ograniczenia kontaktów dziecka z ojcem były jego zabawy z synem o charakterze seksualnym, o których dziecko opowiedziało sąsiadce .Po dwóch latach od wniesienia pozwu sąd orzekł rozwód między stronami i uregulował kontakty dziecka z ojcem. Matka nie realizowała jednak postanowienia sądu, pozwalając na kontakty dziecka z ojcem tylko w swojej obecności. Badania psychologiczne dziecka prowadzone w trakcie sprawy rozwodowej wskazały na istnienie pozytywnych relacji emocjonalnych pomiędzy dzieckiem a jego ojcem. Nie wpłynęły na nie opisywane przez matkę czyny lubieżne (które nie zostały udowodnione w toczącym się równolegle procesie karnym).

2 lata po rozwodzie w związku z toczącą się sprawą opiekuńczą o uregulowanie kontaktów dziecka z ojcem została powołana jako biegły Joanna Różańska - Kowal. Jedną z okoliczności powołania biegłego była odpowiedź na pytanie, jakie więzi łączą dziecko z każdym z rodziców. Badanie TSR Anthony - Bene wykazało silną więź emocjonalną dziecka z matką. Dziecko kierowało i otrzymywało od matki większość pozytywnych emocji z testu. Natomiast stosunek emocjonalny syna do ojca był negatywny (nieznacznie przeważały negatywne uczucia kierowane do ojca nad otrzymywanymi od niego). Co wpłynęło na zmianę relacji emocjonalnych pomiędzy synem i ojcem? Negatywne emocje w stosunku do ojca mogły być wzmacniane przez matkę i dziadków macierzystych (zwłaszcza w postaci wspominania i interpretacji czynów lubieżnych, o których dziecko mówiło nie pytane). Źródłem negatywnych emocji było także negatywne zachowanie ojca w trakcie spotkań z dzieckiem (narzucanie mu zabaw, awantury z matką, przyprowadzanie na spotkania obcych osób). Niechęć syna do ojca była tak silna i utrwalona, że zmiana relacji emocjonalnej wymagała kilkumiesięcznej psychoterapii.

c) Zmiany w cyklu życia rodziny - narodziny rodzeństwa.

Badany przez autorki w przedszkolu 5 - letni chłopczyk w 1-szym badaniu wykazał ambiwalencję emocjonalną zarówno w stosunku do matki ( stosunek emocji pozytywnych do negatywnych wyniósł 12/8) , jak i do ojca (8/6). Pomiędzy emocjami pozytywnymi kierowanymi i otrzymywanymi od rodziców istniała równowaga, natomiast chłopiec otrzymywał więcej emocji negatywnych od rodziców niż ich kierował (zwłaszcza od ojca). Do siebie dziecko skierowało tylko 3 emocje-w tym dwie pozytywne, do Nikogo 5 emocji- w tym 4 negatywne Badanie wskazało na dużą zależność dziecka od matki (8 kartek) i minimalną od ojca (1 kartka).

W trakcie drugiego badania po miesięcznej przerwie dziecko włączyło do swojej rodziny „dzidziusia -siostrzyczkę”. Relacje rodzinne dziecka uległy dużej zmianie. Zmalała jego zależność od matki (3 kartki) i nieznacznie wzrosła od ojca (2 kartki). Do obu rodziców skierował mniej emocji pozytywnych (do matki 7, do ojca 6 z nieznaczną przewagą pomiędzy emocjami dawanymi nad otrzymywanymi). Do matki nie skierował żadnych twierdzeń negatywnych, do ojca tylko 1. Do siostry przesłał 2 emocje pozytywne. Więcej emocji niż w badaniu poprzednim skierował do własnej osoby - 6 (w tym 4 pozytywne). Natomiast aż 25 twierdzeń skierował do Nikogo (8 pozytywnych, 14 negatywnych, 3 świadczące o zależności).

Badania wskazują na zmiany w postaci większej samodzielności dziecka i bardziej zdecydowanym, pozytywnym ukierunkowaniu emocji w relacjach z rodzicami. Przyjście na świat siostry wpłynęło na świadomość siebie i wzmocniło pozytywny obraz własnej osoby. Duża ilość twierdzeń kierowanych do Nikogo oznaczałaby w świetle interpretacji ogólnej testu wypieranie się uczuć. Natomiast w kontekście badania, podczas którego wrzucaniu kartek do postaci Nikogo towarzyszyły słowa „nie wiem” taki wynik świadczy raczej o bezradności dziecka, poczuciu zagubienia, niepewności co do uczuć rodziców a być może również nieuświadomionym lęku przed utratą ich uczuć i zazdrości o rodzeństwo. Tak daleko idące wnioski powinny być jednak potwierdzone dłuższą obserwacją i bardziej dokładną diagnozą relacji rodzinnych dziecka.

VII. Zakończenie.

W niniejszym opracowaniu została przedstawiona krótka charakterystyka teoretyczna i psychometryczna Testu Stosunków Rodzinnych E. Bene i J. Anthony'ego oraz jego główne zastosowania w diagnozie klinicznej i sądowej.

TSR jest jedną z niewielu metod pozwalających na diagnozę relacji emocjonalnych w rodzinie i jedyną, która umożliwia badanie tych relacji na tak wczesnym etapie rozwoju dziecka (od 3 roku życia). Test ten dzięki posiadaniu trzech porównywalnych wersji pozwala na diagnozę relacji emocjonalnych pomiędzy wszystkimi członkami rodziny . Podobnie jak genogram pozwala on więc na diagnozę systemową tych relacji zarówno w rodzinie generacyjnej, jak i prokreacyjnej. TSR łączy w sobie walory technik projekcyjnych (wydobywa z podświadomości tłumione uczucia i cechy osobowości) jak i testów psychometrycznych (pozwala na pomiar natężenia emocji i określenia zależności pomiędzy nimi i innymi cechami osobowości).

Autorki zaprezentowały różne możliwości zastosowania testu do badania rodzinnych uwarunkowań zaburzeń psychicznych, niedostosowania społecznego i przestępczości. W ostatnim podrozdziale przedstawione zostały badania indywidualne, które najpełniej pozwalają określić charakter relacji emocjonalnych w rodzinie oraz prześledzić dynamikę ich zmian pod wpływem sytuacji kryzysowych i zmian w cyklu życia rodziny.

Bibliografia:

1. Bowlby J.,1949: the study and reduction of group tensions in the family. Human Relations, vo. II, nr 2.

2. Bene E.,1993: Podręcznik do testu stosunków rodzinnych. Wersja dla par małżeńskich. Warszawa, Centralny Ośrodek Metodyczny Poradnictwa Wychowawczo - Zawodowego MEN.

3. Bene E., Anthony J., 1978: Manual for the Childrens. Version of the Family Relations Test, Revised edition by dr Bene. England, NFER Publishing Company Ltd.

4. Bene E., Anthony J.,1993: Podręcznik do testu stosunków rodzinnych. Wersja dla dzieci. Warszawa, Centralny Ośrodek Metodyczny Poradnictwa Wychowawczo-Zawodowego MEN.

5. Brand H.J.,1996: The diagnostic value of the Bene-Anthony Family Relations Test. “Perceptual and Motor Skills” nr 83: 1299-1304.

6. Braun - Gałkowska M., 1985: Test Rysunku Rodziny. Lublin, Wyd. KUL.

7. Chojnowska B.,2002: Relacje w rodzinach schizofreników - porównanie relacji w rodzinie zdrowej i w rodzinie chorego na schizofrenię (praca magisterska napisana pod kierunkiem J. Różańskiej - Kowal w Katedrze Psychologii Klinicznej U.Śl., Katowice - maszynopis).

8. Dunaj-Kozłowska A.,1980: Metody projekcyjne (W:) Wybrane techniki diagnostyczne w psychologii klinicznej. (red.) J. M. Stanik. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

9. Frydrychowicz A.,1993: Test stosunków rodzinnych E. Bene J. Anthony badania walidacyjne na polskiej populacji. Warszawa, Centralny Ośrodek Metodyczny Poradnictwa Wychowawczo-Zawodowego MEN.

10. Frydrychowicz A., 1984: Rysunek Rodziny. Projekcyjna metoda badania sto­sunków rodzinnych. Poznań, Wyd. UAM.

11. Gawlik A., 2004: Wpływ rodziny generacyjnej na wystąpienie depresji u kobiet (praca magisterska napisana pod kierunkiem J. Różańskiej - Kowal w Katedrze Psychologii Klinicznej U.Śl., Katowice - maszynopis).

12. Iskierka S., 2004: Deprywacja emocjonalna w rodzinach kobiet niedostosowanych społecznie (praca magisterska napisana pod kierunkiem J. Różańskiej - Kowal w Katedrze Psychologii Klinicznej U.Śl., Katowice - maszynopis).

13. Kosecka A., 1999: Stosunki wewnątrzrodzinne w percepcji rodzeństwa dzieci autystycznych. „Psychologia Wychowawcza” nr 1.

14. Mertin P., Rooney J.,1995: Supplementary (Abuse) Cards for the Family Relations Test. “Child Abuse Rev iew” nr 4: 32-37.

15. Mitek D., 2004: Wzory relacji emocjonalnych i interpersonalnych w rodzinach sprawców przemocy (praca magisterska napisana pod kierunkiem J. Różańskiej - Kowal w Katedrze Psychologii Klinicznej U.Śl., Katowice - maszynopis).

16. Piekacz A., 2002: Wpływ struktury stosunków rodzinnych w rodzinach funkcjonalnych i dysfunkcjonalnych na siłę transmisji międzypokoleniowej systemu wartości (praca magisterska napisana pod kierunkiem J. Różańskiej - Kowal w Katedrze Psychologii Klinicznej U.Śl., Katowice - maszynopis).

17. Rembowski J.,1986: Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży. Warszawa, PWN.

18. Rembowski J., 1971: Postawy dzieci wobec innych członków rodziny. Gdańsk, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego.

19. Rosen A., Brigham S.,1984: Sex differences in affective response on the Bene-Anthony Test. “Journal of Personality Assessment” nr 48: 520-524.

20. Rutkowska A.,2002: Percepcja relacji emocjonalnych w środowisku rodzinnym i rówieśniczym przez dzieci społecznie niedostosowane. (praca magisterska napisana pod kierunkiem J. Różańskiej - Kowal w Katedrze Psychologii Klinicznej U.Śl., Katowice - maszynopis).

21. Wnuk M., 2004: Środowiskowe uwarunkowania przestępstw przeciwko mieniu oraz przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu. (praca magisterska napisana pod kierunkiem J. Różańskiej - Kowal w Katedrze Psychologii Klinicznej U.Śl., Katowice - maszynopis).

22. Zajączkowski K., 1998: Jak postrzega rodzinę dziecko społecznie niedostosowane. „Problemy Rodziny” nr 5-6.

27

---